Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 385

[प्रथमोल्लासे न्यायः ३५]
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
ज्ञापकनिर्दिष्टं यथा-"दशैकादशादिकश्च" [ ६. ४. ३६.] | चाराभावे विशेषणवैयर्थ्यात् , तदुक्तमभियुक्तैः- “संभवे व्यभिइति सौत्रनिर्देशेन दशैकादशशब्दस्यादन्तस्वसिजया दशैका- चारे च स्याद् विशेषणमर्थवत् ।" इति, तथा च व्यर्थः दशान् गृह्णातीत्येव विग्रह उचितः, परन्तु दशैकादश गृह्णाती- | सकारादिनिर्देशो नियमज्ञापनार्थः, नियमश्वायम्-सात् सर्वदा त्यपि विग्रहो भवत्येव, स च ज्ञापकनिर्दिष्टस्यानित्यत्वमूलक | सादिरेव स्यान्न तुकदापि तस्य विकारान्तरमिति, एतच्यायांशा5 एव । अस्य ज्ञापकं तु-"ऋगयनमित्यत्र णत्वनिषेधार्थमपात भावे चात्र षत्वस्य प्राप्तिरेव नास्ति, सातः सकारस्य "वृत्त्यन्तो- 45 "पूर्वपदास्थानाभ्यगः" [२. ३. ६४.] इति सूत्रे 'अगः' । ऽसषे" [१. १. २५.] इति सूत्रानुसारं पदादित्वात् , इति पदम् , णत्वनिषेधश्चात्र “शिक्षादेचाण"[६.३.१४८.]
तथाहि-वृत्त्यन्तः पदसंज्ञको न स्यात् , असषे- सस्य षस्वभिन्ने इति सूत्रोक्ते शिक्षादिगणे ऋगयनमिति णत्वरहितपाठादेव
कार्ये इति तदर्थः। तथा च सस्य षस्वे कर्तव्ये त्वप्राप्तापि पदसिद्धः,परं च गणपाठरूपज्ञापकनिर्दिष्टस्य णत्वनिषेधस्यैतळ्यायां
संज्ञा स्यादेवेति ध्वन्यते, तथा चात्र सातः प्रत्ययत्वेनाप्राप्ताऽपि 10 शबलेनानित्यत्वसम्भावनया तस्य दृढतासम्पादनायान सूत्रे
पदसंज्ञा 'असषे' इति पर्युदासेन विधीयते, ततश्च तस्य सस्य 50 "अगः" इत्युक्तम्, तच्चैतन्यायांशं विनाऽनुपपसमिति
पदादित्वात् षत्वस्य प्राप्तिरेव नास्तीति तदभावार्थो द्वितीयन्यायांशमिम ज्ञापयति । तथा चोभयविधज्ञापकनिर्दिष्टस्येहो
सकारनिर्देशो व्यर्थ एव स्थात्, एतन्यायांशसत्वे तु 'असषे' पयोगः, उदाहरणं सौत्रनिर्देशरूपज्ञापकनिर्दिष्टापेक्ष, ज्ञापकं च |
इति ननिर्दिष्टस्यानित्यवसम्भावनया कदाचित् सातः पदत्वागणपाठरूपज्ञापकनिर्दिष्टापेक्षमिति ।
भावे सकारस्य पदमध्यस्थत्वसंभवात् षत्वं स्यादिति तद्वारणार्थो 15 गणनिर्दिष्ट यथा-कष्टिता कटितमित्यादौ यथा "कटादेर्टि- द्विसकार निर्देशः सार्थकः । तदेवमिमं न्यायांशं विनानपश्य-55
द्वदन्त्"ि [४.३.१७.1 इति ङित्त्वं भवति, तेन चान मानां षत्वप्राप्तिं विनानुपपयमानस्तद्वारणार्थी द्विसकारपाठ गुणाभावः, तथा विव्यचिथेत्यादौ न भवति, अनित्यत्वादेव, | इम न्यायशिं ज्ञापयतीति सुस्थम् । अस्य च न्यायस्यादृढत्वात् अत्र च कुटादिरिति गणनिर्देशः, विव्यचिथेति रूपं च- केचिदेव समासान्तादयो लक्ष्यानुसारं क्वचिद् भवन्ति क्वचित "व्यचत् व्याजीकरणे" इत्यस्माद्धातोः परोक्षायां थवि द्वित्वादौ
भवन्तीति लभ्यते। तथा चान्ये नित्यमेव भवन्ति, तेषामुदा20 को पस्य योगिरा . हरणानीमानि प्रदश्यन्ते-यथा “इच् युद्धे" [७.३.७४.]60
इति इत्वे च कृते "कुटादेद्विदणित् . ३. ५७.। इति समासान्त इच् 'केशा केशि' इत्यादी नित्यमेव भवति । इत्यस्य गणनिर्दिष्टरवेनानित्यत्वात डिवाभावे धातोर्यस्य । "स्वराच्छौं” [१. ४. ६५.] इति नागमः 'कुण्डानि, "व्यचोऽनसि" [४. १. ८२.] इति वृन्न, सति हि डिवे | 'बदराणि' इत्यादी नित्यमेव भवति । स्वरसज्ञानिदिष्टम् विविचिथेति रूपं स्यात् । समर्थक चास्य विव्यचियेत्यादौ "इवर्णादेरस्वे स्वरे यवरलम्" [१. २. २१.] इति यत्वादि 25 वृतोऽनिष्टत्वेऽपि तदर्थ यत्नान्तराकरणमेव ॥
दध्यत्रेत्यादौ नित्यमेव भवति । "सप्तमी चोर्ध्वमौर्तिके" 65 ननिर्दिष्टं यथा-"अवर्गात् स्वरे वोऽसन्" [१.२.४०] [५. ४. ३०.] इति सौन्त्र निर्देशरूपज्ञापकनिर्दिष्टा उत्तरपदइति सूत्रे 'असन्' इति, अस्योदाहरणं यथा-'ऋङ+उ+आस्ते= वृद्धिरूप्रमौहूर्तिकशब्दे भवत्येव, न कदापि न भवति । ऋढास्ते, किम्+उ+आवपन+किम्वावपनम्' इति, अत्रो
| "अजादेः"२. ४. १६.] इत्यजादिगणनिर्दिष्ट आप् 'अजा' कारस्थानीयस्य वस्यानेन सत्रेणासत्त्वात स्वरेपरे "स्वान्डाणनो ! इत्याद। भवत्येव । “अनवणों नामी" [१. १. ६.1 इति 30 द्वे" [१.३.२७.] इति पूर्वत्र प्रयोगे इस्य द्वित्वं भवति, परत्र : सूत्र नामसज्ञायामवणवजन नमानार्दष्टमाप नियतमचात 170
तु मस्य पुरो व्यञ्जनाभावात् "तो मु-मो व्याने स्वो": इत्थं च ये समासान्तादयोऽनित्या:-भवन्ति च न भवन्ति च, [१. ३. १४.] इत्यनेनानुस्वारानुनासिको नाभूताम् ।। त एवेहे तळ्यायोदाहरणबेनोक्ता इति ॥३५॥ 'असन्' इति ननिर्दिष्टस्यानित्यत्वफलं तु तद्+उ+अस्य *समासान्ता-ऽऽगम-संज्ञा-शापक-गणमतम् तवस्य मतमित्यत्रोकारस्य वत्वे "ततोऽस्याः" [.
___ननिर्दियान्यनित्यानि* ॥ ३५ ॥ 35 ३. ३४.] इति वस्य द्वित्वं भवतीति, अन्यथा बत्वस्यास
| त०-अत्र समासान्तविधेरनित्यत्वे तु यत्र तत्र बहूनि त त्त्वात् द्वित्वं न स्यात् । एतदंशज्ञापकस्तु "व्याप्ती स्सात्" लक्ष्याणि मिलन्ति, किन्वागमादीनामनित्यत्वज्ञापने न किमपि [७. २. १३०.] इति द्वितीयः सकारः, सहि 'अग्निसात्'विशिष्ट फलमिति नवीनाः कथयन्ति, दृढ़तरज्ञापकाभावश्च । इत्यादौ परवनिषेधज्ञापनार्थ कृतः, तथा हि-द्विसकारनिर्देशेन | 'पट्टा पटिता' इत्यादिप्रयोगाणां शिष्टप्रयुक्तत्वगृहे चोपायान्तर
सकारादिः सात् प्रत्ययो भवतीति विज्ञायते, 'सात्' च स्वत माश्रयणीयम् , तद्धि तत्र तत्र विशेषवचनकल्पनमेव । यथा 40 एवं सकारादिरिति तस्य सकारादित्वकथनं व्यर्थमेव, व्यभि- पाणिनीयैर्धावितमित्यादिसिद्धयर्थ “यस्य विभाषा" [पा० सू०४०