Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 379

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
६३
-
न्याये समुपपद्यत इत्यभिमानः प्राचाम् । ननु सानुबन्धे | क्षेप्यत्वादनित्यत्वमपि न युक्तम्, वर्णग्रहणे एतदप्रवृत्तिसूचकयप्रत्यये "न यि तद्धिते" [२.१.६५.1 इत्यस्य प्रवृत्तिरेव | भाष्यस्वारस्यात् । न च न परतन्त्रीयवचनमस्मत्तन्त्र व्यवस्थापकनास्तीति न तस्य ज्ञापकत्ये स्वांशे चारितार्थ्यम् , ज्ञापकेषु हि मिति शङ्कनीयम्, यतो न तद्वचनमात्रमपि तु युक्तिसहकृतम्, स्वांशे चारितायें सति फलमन्यन्त्र भवतीति तदभावेन नास्य अनुबन्धाऽऽसजनयोग्ये विशिष्टरूपे निर्दिष्टे हि सानुबन्धस्य ज्ञापकत्वमिति चेत् ? उच्यते-धुरं वहतीत्यर्थे "धुरो यैयण" निरनुबन्धस्य वा ग्रहणमिति विचारणा भवति, यत्र च वर्णमात्र-45 [७.१.३.] इति यप्रत्यये "भ्वादेन मिनः" [२.१. ६३.1 ग्रहणं तदृशसंशयाभावेन न्यायाप्रवृत्तेः । तथा च "रः पदान्ते इति प्राप्तस्य दीर्घत्वस्य निषेधस्ताव “न यि तद्धिते"! विसर्गस्तयोः" [ १. ३. ५३.] इत्यत्र वर्णमात्रस्य निर्दिष्टत्वेन [२.१.६५.] इति सूत्रेण क्रियते, केचिदन्ये वैयाकरणा| सानुबन्धस्य निरनुबन्धस्य वा ग्रहणमिति संशयाभावेनास्य
धुर्यशब्दस्थं यप्रत्ययं टितमिच्छन्ति तन्मतेऽपि धुर्य इत्यत्र | [निरनुबन्धग्रहणे सामान्येन* इति ] न्यायस्यानावश्यक10 दीर्घनिषेधोऽनेनैव सूत्रेण भवतीति सानुबन्धेऽपि यादौ त्वादिति तदपेक्षयास्यानित्यत्वस्वीकृतिरनर्थिकेति । सत्यनित्यत्वफले 30 प्रत्ययेऽस्य प्रवृत्तिरिष्टा, टित्त्वस्य फलं च स्त्रियां टित्त्वाद् , ड्यां ज्ञापकसिद्धत्वेनासार्वत्रिकत्वमेव शरणमिति ॥ ३२॥ "व्यञ्जनात् तद्धितस्य" [२. ४.८८.] इति यलोपे 'धुरी' इति प्रयोगस्तन्मते । अयं च न्यायोऽनित्यः *निरनुबन्धग्रहणे एकानुबन्धकग्रहणे न धनुसामान्येन इति न्यायान्तरस्याप्यग्रे निरूपयिष्यमाणत्वेन
बन्धकस्य* ॥ ३३ ॥ 15 तदृष्ट्याऽस्य क्वचिदप्रवृत्तेरावश्यकत्वात् ॥ ३२॥
सि०--पूर्वन्यायेनानुबन्धसम्बन्धिविचारस्य प्रस्तुतत्येन *निरनुबन्धग्रहणे न सानुबन्धस्य ॥ ३२॥ तत्सदृश विषयस्यास्य न्यायस्य प्रकरणसङ्गतत्वम् । यथा निरनु-55
त०-अनुबध्यन्तेऽपरस्मिन् सम्बध्यन्ते ये तेऽनबन्धाः । बन्धस्य ग्रहण न सानुबन्धकस्य ग्रहणमनुबन्धस्य भेदकस्य कायार्थ प्रययादिषु सम्बद्धा लक्ष्येष्वदृष्टा वर्णाः, दृश्यन्ते च
सत्वात् , तथैकानुबन्धकश्चेत् प्रत्ययादिः सूत्रे समुपात्तस्तर्हि समाना एव प्रत्यया अनुबन्धविशेषेण भिद्यमानाः । ते चानु
तदधिकानुबन्धस्याऽप्यन्यत्र स्थितस्य भेदकत्वौचित्यादेव तद्वि20 बन्धाः कार्ये भेदकाः सन्तोऽनुवादस्थलेऽपि भेदकाः स्युरेव, किन्तु
| शिष्टस्याग्रहणम् । तथा च यनुबन्धकस्येत्यन्त्र द्वित्वसंख्यायत्रानुबन्धो नोच्चारितस्तत्र न सानुबन्धस्य ग्रहणमिष्टमित्यर्थमयं
ऽनेकसंख्योपलक्षणार्था, एकानुबन्धकग्रहणे नानेकानुबन्धस्य 60 न्यायः समुपाश्रीयते । परमत्र यज्ज्ञापकमुपन्यस्तं तन्न घटते
न ग्रहणमिति भावः । एकानुबन्धकस्येत्यत्रैकपदं धनुबन्धकत्वेस्वांशे चारितार्थ्याभावात्, परतन्त्रसम्मतप्रयोगादिकमनुसृत्य
नेष्टप्रत्ययादिघटितानुबन्धद्वयान्यतरपरम् , श्यनुबन्धकस्बेनेष्टस्वतन्त्रे व्यवस्थाया आश्रयणस्थानौचित्यात् । किञ्च न तथापि
प्रत्ययादिघटितानुबन्धत्रयान्यतमपरमिति च मन्तव्यम् । तथा 25 खांशे चारितार्थ्य सानुबन्धे सत्यपि यकारादित्वस्यानपायात् तत्र
च न भिनानुबन्धघटितविषयत्वमस्य, अन्यथा णकारानुबन्धन्यायं विनापि प्रवृत्तनिराबाधात् । नहि न्यायस्य पूर्वसत्त्वं | घटितयस्य ककारानुबन्धघटितयस्य चैकानुबन्धघटितत्वसाम्या-86 खीकृत्य 'ये' इति पाठे सति सानुबन्धे न प्रवृत्तिः स्यादिति ! देकग्रहणेऽपरग्रहणापत्तेः। अत्र “सूत्रोक्ते एकानुबन्धे शब्दे शङ्कया 'यि' इति कृतमिति न्यायसत्त्वमनुमापयतीति कथयितुं योऽनुबन्धोऽस्ति तस्यानुबन्धस्थ व्यायनुबन्धकेऽपि सद्भावाद
शक्यते, 'यि' इति करणे प्रयत्नविशेषस्याभावात्, वर्णमात्रस्य व्याद्यनुबन्धकस्यापि ग्रहणे प्राप्ते प्रतिषेधार्थोऽयं न्यायः" इति 30 ग्रहणे हि विशिष्टरूपोपादानाभावेन कस्य ग्रहणं कस्य नेति शङ्काया प्राचीनानामुक्तिरपि पूर्वोक्ततात्पर्यिकैव, अन्यथा संख्यामात्र
अनुदयात् । निरूपितं च वर्णमात्रग्रहणेऽस्य न्यायस्याप्रवर्तनम्- | परत्वे एकानुबन्धक योऽनुबन्धः स व्यनुबन्धकऽपि स्यादेवति 70 'औङ आपः' [पा० सू० ७.१. १८.1 इति सत्रे महाभाष्ये नियमाभावेन तदुक्तेरसङ्गत्यापत्तेः । एतदुदाहरणं यथा'औ' इति निरनुबन्धनिर्देशे स्वीकृते सानुबन्धकस्यौकारस्य ग्रहणं "य्यक्ये" [१. २. २५.] इत्यत्र एकानुबन्धस्य क्यस्य
न स्यादिति शङ्किते 'अथवा वर्णग्रहणमिदं भवति, न चैतद्वर्ण- : वर्जनाद् व्यनुबन्धके क्यान क्यङि चावावौ भवत एव, तथा 35 ग्रहणेषु भवति, अननुबन्धकग्रहणे न सानुबन्धकस्येति' इत्यत्तम। चगामिच्छति-व्यति, नावमिच्छति-नाव्यति,गौरिवाचरतितथा च ज्ञापकान्तरमन्वेषणीयमाचार्यवचनमात्रसिद्धत्वं वाऽस्य गव्यते, नौरिवाचरति-नाम्यते इत्यादिसिद्धिः । ज्ञापकै चास्य 75 खीकर्तव्यम् । पाणिनीये नये चैकस्यैव प्रत्ययस्य कार्यान्तरा- “दीर्घ शिवयङ्-यक्-क्येषु च" [४.३. १०८.] इति सूत्रे भाववदनुबन्धद्वयकरणेनाय न्यायो ज्ञापितः “वामदेवाड्यङ्ग्यौ क्येष्विति बहुवचनम्, तद्धि क्य-क्यन-क्य-क्यकामविशेषेण [पा. सू. ४. २. ९.] इति सूत्रे महाभाष्ये । किञ्चास्य संग्रहार्थम् , यदि चायं न्यायो न स्यात् तर्हि जातिविवक्षाया40न्यायस्य निरनुबन्धग्रहणे सामान्येन* इति न्यायान्तरप्रति- मेकवचन निर्देशेऽपि सर्वेषां संग्रहे सिद्धे तद्वैयर्थ्य स्पष्टमेव स्यात.