________________
३२०
स्थानागसूत्रे विषयो जीरादिः । मनो हि आन्तरकरणं, करणं चेन्द्रियमेवेति तदर्थोऽपि इन्द्रियाथें इति पडिन्द्रियार्था उक्ताः ॥ सू० १२॥ __इन्द्रियार्थानां संवरे असंपरे च सति मनुष्यत्वादिकं सुलभं दुर्लमं च भवतीत्युक्तम् , इन्द्रियार्थसंबरासंबरौ च इन्द्रियमंबरासंबराधीनापिति इन्द्रियाणां संवरान् असंवसंश्च प्राइ---
मूलम् --छविहे संवरे पण्णते, तं जहा--सोइंदियसंवरे जाव फालिदियसंवरे नोइंदिय संवरे । छबिहे असंवरे पण्णते, तं जहा-सोइंदिय असंवरे जाव फासिदिय असंवरे नोइंदियअसंबरे ॥ सू० १३ ॥ ___छाया-पद्विधः संवरः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियसंवरो यावत् स्पर्शेन्द्रियसंवरो इन्द्रिय है, ऐसा अर्थ होता है, अर्थ परिच्छेदकता मनमें है ही इसलिये मन नोइन्द्रिय है, इस मानका विषय जीवादि पदार्थ है, मन आन्तरकरण है, और जो करण होता है, वह इन्द्रियरूपही होता है, इन्द्रियका अर्थ इन्द्रियार्थ होता है, इस कारण इन्द्रियार्थ छ कहे गये हैं । सू.१२॥
इन्द्रियार्थले संवर होने पर मनुष्यत्व आदि पर्याय सुलभ होती है, और असंवर होने पर वह दुर्लभ होती है, ऐसा जो कहा गया है, सो इन्द्रियार्थका संवर और असंबर इन्द्रियों के संघर और असंवरके आधीन होता है, अतः अब सूत्रकार इन्द्रियोंके संबर और असंवरका विवेचन करते हैं-"छबिहे संवरे पण्णत्ते" इत्यादि स्तृ० १३ ॥ ઈન્દ્રિયોના સમાન છે, એવું મન નો ઈન્દ્રિય રૂપ છે અર્થ પરિચે છેઠકતાને મનમાં અવશ્ય સદૂભાવ છે, તેથી મન “નો ઈન્દ્રિય” જ છે. મનનો વિષય જીવાદિ પદાર્થ છે. મન આન્તર કરણ છે, અને જે કરણ હોય છે તે ઈન્દ્રિય ૩૫ જ હોય છે ઇન્દ્રિયના વિષયને ઈન્દ્રિયાઈ કહે છે ઈન્દ્રિય ૬ હેવાથી ઇન્દ્રિયોથે પણ છ કહ્યા છે. તે સૂ. ૧૨ છે
ઈન્દ્રિયામાં સંવરની પ્રાપ્તિ થવાથી મનુષ્યત્વ આદિ પર્યાયે સુલભ થઈ જાય છે, અને અસંવરના ભાવમાં તે દુર્લભ બની જાય છે, એવું આગળ કહેવામાં આવ્યું છે. ઇન્દ્રિયાથને સંવર કે અસંવર ઈન્દ્રિયોને સંવર અને અસંવરને આધીન હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ઈન્દ્રિયોના સંવર અને मस पर विवयन ४२ छ. "छबिहे संवरे पण्णत्ते" याह
