________________
ઉપોદઘાત.
૧૭ પદ બહુજ ઘેડાને મળતું હતું. પરદેશીઓને તે પ્રાપ્ત થાય નહિ તે વિષે ખાસ દરકાર રાખવામાં આવતી હતી; અને જ્યારે એ પદ અન્ય લેકને આપવામાં આવતું થયું હતું ત્યારે રોમન મહારાજ્યની ઉન્નતિ પણ ઘટવા માંડી હતી. આખા રોમન મહારાજ્યની સ્વતંત્ર પ્રજા ઘણું કરીને કોઈ પણ વખત ગુલામ પ્રજાના કરતાં સંખ્યામાં વધારે નહોતી. ઈ. સ. ૬૮૪ના રમના વસ્તીપત્રક પરથી સંખ્યા કાઢતાં મામ્સન દર્શાવે છે કે જ્યારે સ્વતંત્ર પ્રજાની સંખ્યા ઇટાલી દેશમાં સાઠ કે સિત્તેર લાખની હતી ત્યારે ગુલામ પ્રજાની સંખ્યા એક કરોડ ત્રીસ કે ચાળીસ લાખની હતી; અને ગિબનની ગણતરી પ્રમાણે કલૈંડિઅસના વખતમાં પણ એ બે પ્રજાવર્ગોની સંખ્યા આખી રોમન આલમમાં સરખી થતી હતી.
પ્રાચીન ગ્રીસ ને રોમની ઉન્નતિને પાય આ પ્રમાણે એક જાતના સંકુચિત નાગરિક જીવન પર રચાયો હતો. આ નાગરિક જીવન મૅસેન એના પ્રેમના ઇતિહાસમાં બતાવે છે તે પ્રમાણે નૈતિક-ધાર્મિક હતું. એ પ્રજાના લેકોના નૈતિક-ધાર્મિક સંબંધ શા પ્રકારના હતા? પ્રથમ એ પ્રજાઓનું ધાર્મિક ચેતન વર્તમાનકાળનાંજ હિતેના સંબંધમાં જાગ્રત હતુ, તેઓ જે સમયમાં રહેતા તેમાંજ અર્થાત વર્તમાનમાંજ કઈ પ્રકારને સાંસારિક લાભ મેળવવા તરફ એ ચેતન પ્રવૃત્તિશીલ હતું. બીજું, એ ચેતન અમુક સંકુચિત પ્રકારના ભ્રાતૃભાવને આધારે રહેલું હતું. બહારના માણસો તેમાં ભાગ લઈ શકે તેમ નહોતું. આ મુખ્ય વિચારમાંથીજ ગ્રીસ ને રેમની ઉન્નતિને પાયો તે દેશોના સંકુચિત નાગરિક જીવન પર રચાવવા પામ્યો હતે.
ઉત્ક્રાન્તિવાદના સિદ્ધાન્ત તરફ જેને પ્રેમ છે તેવા માણસને ઉપલાં તમાં એક ખાસ લક્ષણ દષ્ટિગોચર થાય છે. બેન્જામિન કિડના મત પ્રમાણે ઉપરનાં તમાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ સૈનિક બળ પ્રજામાં વિકસિત કરવાની શક્તિ છે. કઈ પણ બીજી સામાજિક સ્થિતિમાં સૈનિક બળની વૃદ્ધિ એવી ઉત્તમ થઈ શકશે નહિ, અને તે સ્વાભાવિક છે.
