Book Title: Praman Mimansa
Author(s): Hemchandracharya, Motilal Laghaji
Publisher: Motilal Laghaji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022391/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhetamataprabhAkarasya ( prathamo mayUkhaH ) kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitA svopajJavRttisahitA pramANamImAMsA puNyapattanastha osavAlavaNigvaMzajazreSThilAdhAjItanUjamotIlAla ityetaiH TippaNIbhirupoddhAtena ca pariSkRtya sNshodhitaa| vIra saMvat rahara prthmeymnaavRttiH| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =-TRASRAE+ idaM pustakaM 'motIlAla lAdhAjI' ityetaiH puNyapattane (196 bhavAnI peTha) prkaashitm| (asya sarve'dhikArAH prakAzakena svaayttiikRtaaH|) tacca, 'jaina priMTiMga varksa' mudraNAlaye 'dattarAma raGganAtha upAsaka' ityetaiH puNyapattane (21 somavAra) mudritam / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aahtmtprbhaakrpricyH| ayi zreSThA vidvAMsaH sajjanavareNyAzca / zAsanadevakRpAkaTAkSavazAt alpamaterapi mama bAlyAdeva syAdvAdagranthAdhyayane matirabhUt / tato mayA yAvacchakyaM sAdhanAnyupayujya saparizramamadhyayanamArabhyata / tadAnIM pratipadamanubhUtipadamArUDhaM yat saMskRtaprAkRtajainagranthAnAM daurlabhyam / kecana granthA adyAvadhi na mudritAH kecana mudritA api durlabhAH / sulabhA api mudritAH kecit na vidyArthina upakurvanti viSayavaizadyabodhakaTippanIpAThAntarAdirahitatvAt / tadetadAkalayya manasi kiMcidiva pUrvoktatruTIrapahartuM 'AhetamataprabhAkara'nAnI saMsthAmasthApayam / saMsthayA cAnayA jainasaMskRtaprAkRtabhASAmayA nyAyavyAkaraNAdhyAtmikAgamAdigranthA mudraNIyA vakSya: mANarItyA / 1 adhunA sarvasaMmatA pustakAkRtirAlambanIyA granthAnAm / pustakAni ca ghanacikaNapatrAtmakAni (DemI aSTapejI) bhaveyuH / 2 adhobhAge vizadArthabodhinyaSTippanyo mudraNIyAH / 3 granthakRdudhdRtAni sarvANi vacAMsi anthanAmasthalAdinirdezapUrvakaM darzanIyAni TippanyAm / 4 yAvacchakyaM prAcInapustakAni tAlAdipatralikhitAni samuccityArthabhedadarzakAni pAThAntarANi saMgrAhyANi / 5 Adau savistaramupoddhAtaH saMkRtabhASayA nibandhanIyo yatra ca granthasyAntaraGgabahiraGgaparIkSaNaM granthakRccaritamaitihAsikadRSTayA'nye ca tadupayuktAH samayAntarIyazAstrIyanirdezAH saMgrathanIyAH / 6 etasmina sarvasmin guNajAte dravyAdivyayamavigaNayya saMpAdite'pi yAvacchakyaM pranthAnAM mUlyAlpatA saMpAdanIyA / etatkArya vinA viduSAM karuNaikapakSapAtinAM sAhAyyaM na setsyatIti dRDhaM pratyemi tadarthaM sarve vidvAMsaH saMprArthyante yAvacchakyaM likhitagranthArpaNena saMzodhanena ca tairupakRtiH sNpaadniiyeti| adhunA zAsanadevakRpayA prAcyavidyAvizAradAnAM navyasaMskArasaMskRtAnAM paNDitAnAM ca sAhAyyamalambhi mayA / tatsAhAyyenaiva 1pramANamImAMsA 2 sabhASyatatvArthasUtrANi 3 syAdvAdamaJjarI 4 aupapAtikasUtrANi iti granthacatuSkaM AhetamataprabhAkaramayUkhacatuSkarUpaM prAkAzi / ataH paraM 1 dharmasaMgrahaNI 2 syAdvAdaratnAkaraH 3 haimavyAkaraNam * 4 chando'nuzAsanam 5 sUtrakRtAGgam / ityAdayo granthAH prakAzanIyA iti saMkalpaH / atra vidvadbhiH sAhAyyadAnenAnugrAhyo'hamiti sAJjalibandhaM saprazrayaM sNpraarthkHaarhtmtprbhaakrkaaryaalyH| vidvadvazaMvadaH bhavAnIpeTha gha. naM. 196 pUnA. motIlAla lAdhAjI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH vIraH sarvasurAsurendramahito vIraM budhAH sNshritaaH| vIreNAbhihataH svakarmanicayo vIrAya nityaM nmH|| vIrAt tIrthamidaM pravRttamatulaM vIrasya ghoraM tpo| vIre zrIdhRtikIrtikAntinicayaHzrIvIra ! bhadraM dish||1|| prAstAvikaM kiMcit / 1 pramANamImAMsA ayi zreSThA vidvadvareNyAH syAdvAdajijJAsavaH / so'yaM prakAzyamAnasya 'ArhatamataprabhAkarasya' prathamo mayUkhaH pramANamImAMsA nAma / iyaM pramANamImAMsA nyAyazAstragatasakalapadArthavicAriNI pUrvoktAnetatkAryakAriNo granthAnatizete svgunnmhimnaa| atra pUrveSAmakSapAdAdInAM padArthavivecanasya vimarzaH saMpAdito vidvanmanohlAdinyA saraNyA / iyaM ca kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitA sUtrarUpeNa / vizeSataH saMtoSAyaitat yatpramANamImAMsAsUtravRttiH svayaM tairevAcAryapAdaiH prANAyi / tena syAdevAyaM vRttidhRto'rthaH sUvakRtsaMmato naveti na kasyacidapi zaGkAkalaGkaH / evaM sUtravRttikRtoraikyaM na ghaTate kutrApi virahayya jainanibandhAna / zrIhemacandrAcAryaiH praNItA ye'nye granthAstadviSaye'nupadameva vakSyate / atra tu pramANamImAMsAviSaya eva vimRzyate / ayaM granthaH zrIhemacandrAcAryaiH paJca. bhiradhyAyaiH saMpUritaH // tatra varNasamUhAtmakaiH padaiH padasamUhAtmakaiH sUtraiH sUtrasamUhAtmakaiH prakaraNaiH prakaraNasamUhAtmakairAhnikairAhnikasamUhAtmakaiH paJcabhiradhyAyaiH shaastrmetdrcydaacaaryH|' (pR. 3) iti svayameva vRttAvukterjAyate / kintu viSIdati ceto nivedayituM yadadhunA dvitIyAdhyAyaprathamAhnikasamAptiparyantameva sa uplbhyte| etaccAdhyayanAdhyApanAbhAvamUlaM durvilasitam / etAdRzaM grantharatnaM na kadAcidapi dRSTipathaM yAyAt / tathApyAcAryakRpayA yadi tadgataM kiMcidapyupalabhAmahe tarhi tatprakAzya vidvajjanebhya upahAraM kariSyeta sAda Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) . ram / upalabdhe sUtravRttyAtmake granthe sUtrANi zatasaMkhyAkAni / sUtrasahitavRttigraMthasaMkhyA sArvadvisahasrAtmikeva dRzyate / asyAH pramANamImAMsAyA racanAcAryaiH zabdakAvyacchando'nuzAsanAnantaraM kRtA " AnantaryArtho vAthazabdaH zabdakAvyacchando'nuzAsanebhyo'nantaraM pramANa mImAMsyata ityarthaH" (pR.3) iti svayamAcAryoktyaiva pratIyate / etadgautamasUtraprathanAnukaraNamiva pratibhAti yatastatra paJcAdhyAyAstathAtrApi / AhnikaracanApi tathaiva / kevalaracanaivAna gautamasyAnukRtA viSayavimarzastUbhayobhinnaH / etadviSayavailakSaNyamagrimapraghaTTake pradarzayiSyate / evameva paJcAdhyAyI digAmbarAcArya ' amRtacandra' virAcatA sApi na saMpU opalabhyate / sA ca zlokarUpA na suuvruupaa| tatra sAMpradAyikatattvAnAM vimarza upalabhyate / tasyA nAma 'paJcAdhyAyI' iti / etasyAM tu zrIhemacandrAcAryakRtapramANamImAMsAyAM pramANaprameyAdInAM dArzanikapadArthAnAM varNyamAnatvAt pramANamImAMseti nAmAnvarthakam / 2 nyaaysuutrprmaannmiimaaNsyo(lkssnnym| .. pramANamImAMsAsUtram gautamasUtram 1 samyagarthanirNayaH pramANam / 1-1-2) pramANalakSaNaM gautamasUtreSu naasti| 2 anubhayatrobhayakoTisaMsparzI pra- samAnAnekadharmopapattervipratipatterutyayaH sNshyH| 1-1-5 palabdhyanupalabdhyavyavasthAtazca vize SApekSo vimarzaH saMzayaH / 1-1-23 3 pramANaM dvidhA / / 1-1-9 pratyakSAnumAnopamAnazabdAH prmaannaani| pratyakSaM ca parokSaM ca / 1-1-10 1-1-3 4 vizadaH prtykssm| 1-1-13 indriyArthasaMnikarSotpannaM jJAnamavyapa dezyamavyabhicArivyavasAyAtmakaM pratyakSam 1-1-4 5 sparzarasagandharUpazabdagrahaNalakSa- ghANarasanacakSustvakzrotrANIndriyANi NAni sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANI- bhUtebhyaH 1-1-12 ndriyANi dravyabhAvabhedAni / 1-1-22 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsAsUtram gautamasUtram 6 sarvArthagrahaNaM mnH| yugapajjJAnAnutpattirmanaso linggm| 1-1-16 7 vAsanobdodhahetukA tadityAkArA prnnidhaannibndhaabhyaaslingglkssnnsmRtiH| bA 1-2-3 sAdRzyaparigrahAzrayAzritasaMbandhAntarya viyogakakAryavirodhAtizayaprAptivyavadhAnasukhaduHkhecchAdveSabhayArthitvakri yaaraagdhrmaadhrmnimittebhyH| 3-2-42 8 upalambhAnupalambhanimittaM vyApti- aba 'Uha' lakSaNaM nAsti kiMtu tarkajJAnamUhaH / 1-2-5 lakSaNam-avijJAtatattve'rthe kAraNo ppttitstttvjnyaanaarthmuuhstrkH| 9 sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam / atha tatpUrvakaM vividhamanumAnaM pUrvava 5 1-2-7 ccheSavatsAmAnyato dRSTaM ca / 1-1-5 10 se vyAptidarzanamUmiH / 1-2-20, laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH / 1-1-25 11 bodhyAnurodhAtpratijJAhetUdAharaNo- pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanApanayanigamanAni paJcApi / 2-1-10 nyavayavAH / 1-1-32 12 sAdhyanirdezaH pratijJA / 2-1-11 sAdhyanirdezaH prtijnyaa| 1-1-33 13 sAdhanatvAbhivyaJjakavibhaktyantaM | udAharaNasAdharmyAtsAdhyasAdhanaM hetuH sAdhanavacanaM hetuH / 2-1-12 1-1-34 tathA vaidhAt / 1-1-35 14 dRssttaantvcnmudaahrnnm| sAdhyasAdhAttaddharmabhAvI dRSTAnta 2-1-13 udAharaNam / 1-1-36 15 dharmiNi sAdhanasyopasaMhAra upa- udAharaNApekSastathetyupasaMhAro na nyH| 2-1-14 tatheti vA saadhnsyopnyH| 1-1-38 1 sH--dRssttaantH| | 1 tatpUrvakaM pratyakSapUrvakam / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) pramANamImAMsAsUtram gautamasUtram 16 sAdhyasya nigamanam / 2-1-15 hetvapadezAtpratijJAyAH punarvacanaM nigamanam / 1-1-39 17 asiddhaviruddhAnaikAntikAstrayohe- svybhicaarviruddhprkrnnsmtvaabhaasaaH| 2-1-16 sAdhyasamakAlAtItA hetvAbhAsAH / 1-2-4 18 tattvasaMrakSaNArthaM prAnikAdisa- pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAmakSaM sAdhanadUSaNavadanaM vAdaH / 2-1-30 ntaviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSa pratipakSaparigraho vaadH| 1-2-1 supratItameva syAtprajJAnAM vimarzazAlinAM yadatra zrIhemacandrAcAryasUtreSu gautamasUtreSu ca samAnazabdavyAhAreNa yatsUtritaM tasyaivaitadvailakSaNyaM tatrApi sUtrakRtorubhayoralpIyasAMzena pratItibhedaH / yathA vAdalakSaNe hai. sU. 2-1-30 gau. sU. 1-1-2 tarkalakSaNe hai. sU. 1-2-5 gau. sU. 1-1-40 / durdaivavilasitenAdhunAsmAbhiH zrIhemacandrAcAryANAM nikhilA paJcAdhyAyI nopalabhyate kintu zatasUtrAtmakastasyA adhyo'dhyAyaH / tatra zrIhemacandrAcAryairgrahItA gautamasUtreSvagRhItA viSayA bahavaH santi te ca darzayituM zakyante yato gautamamUtrANi sarvANi samupalabhyanta eva mudritAnyapi / tathAhi-haimasUtradhRtAH pramANa, anadhyavasAya, viparyaya, vastu, pratyabhijJAnaM, vyApti, pakSa, dRSTAntAbhAsa, dUSaNa, jaya, parAjayalakSaNAdiviSayA gautamasUtreSu nopalabhyante / avagrahahAvAyadhAraNAvadhimanaHparyAyajJAnadravyendriyAdayo viSayA gautama. sUtreSu na lakSitA ityanyadetat / yato naite viSayAH samayAntare parigRhItAstathaiva gautamasamaye'pi / hetvAbhAsaviSaye mahadeva vailakSaNyaM gautamamate paJca hetvAbhAsAH zrIhemacandrazAstre te tryH| triSveva pazcAnAmantarbhAvaH svayameva 'vizeSyAsiddhAdInAmeSvevAntarbhAvaH' 2-1-19 iti sUtravadbhiH prdrshitH| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) 3 zrIhemacandrAcAryacaritam / ... asti gurjareSu dhundhukasaMjho grAmaH / tatra moDhavaMzAvataMsaH' cAca'saMjJakaH zreSThI nivasati sma / tasya bhAryA 'pAhinI' nAma / sA ca kadAcit upalabdhaM cintAmaNiratnaM gurave'hamadAmiti svapne'drAkSIt / tadAnI daivAdAyAtAn zrIpradyumnasUriziSyAn zrIdevacandrasUrInsA pAhinI svasvapnamakathat / tadA taistasya svapnenAnena saMsUcito'yamartha ityakathya / tathA ca prabhAvakacarite hemacandrasUriprabandhe-- jainazAsanapAthodhikaustubhaH saMbhavI sutH| tava stavakRto yasya devA api suvRttataH // 16 // tadanusAraM pAhinIkukSe vaikrame 1145 i. sa. 1088 saMvatsare kArtikazuklapUrNimAyAM bhAnujavAsare putraratnamajIjanat / tasya pitRkRtaM vyAvahArikaM nAma 'cAMgadeva' ityAsIt / zizurapi sa mahAmatiH paJcame varSe guruNA mAtRsakAzAtprArthitaH / tayA ca patyau proSite'pi svapnasaMsmRteH paJcavarSIyazcAMgadevo gurubhyaH cAndragacchIyadevacandrasUribhyaH samApyaMta / sa ca 1 tasyA nAma ' caGgI' iti vIravaMzAvalI ( sAhityasaMzodhakatraimAsikam / khaM. 1. aM. 3 pUnA) . 2 (1) jaina itihAse bhA. 1 hirAlAlahaMsarAjasaMkalite pR. 51 ete pradyumrasUrayo na devacandraguravaH kiMtu bhinnaaH| te mAnadevasUripUrNacandrasUrigurava Asan / teSAM vidyamAnatAkAla:-- vikramasaMvat 1292 / ye zrIhemacandrasuriguravo devacandrasUrayaste bhinAstaiH zAntinAthacaritam 2 sthAnAGgavRttiriti granthadvayaM kRtam / vIravaMzAvalyAmapi (pR. 216) ityatra pradyumnasUriziSyA mAnadevasUraya ityuktam / (2) zrIhamecandraH pradyumna sUrisatIrthya (gurubandhu ) iti DaoN. satIzacandrakRta (di hisTari oNpha iNDiyana laoNjik ) granthe pR. 105 ityatra mudritaM, 3 TippanyAM zlokazca dattaH-zrImAMzcandrakule'bhavadguNanidhiH pradyumnasUriprabhubandhuryasya sa siddhahemavidhaye zrIhemasUrividhiH / utpAdasiddhiprakaraNaTIkAyAM candrasenakRtAyAm / 3 svasaMpradAye'dhunA purvAcAryavat zAsanonnatikArako na ko'pi puruSo'stIti dUyamAnacatobhaH 'zrIpUrNatallAkhyagacchIyazrIdevacandrasUribhiH saMprArthitA devA evaM tebhyo varamaduH / yUyaM dhuMdhukagrAmaM gatvA -- pAhinI' sUnuM cAMgadevAkhyaM yAcata sa ca saMprati saprabhAvako bhaviSyati tadanusAra tairgatvA yAcitaH sa sutaH ' / kumArapAlacarite cAritrasundaragaNikRte prathamasarge tRtIyavarge / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) cAMgadevastaiH stambhanapuraM nItvA dIkSayA saMskRtaH vikramasaMvatsare 1150 mite mAghazuklacaturdazyAM ravisutavAre / dIkSitasya tasya somacandretyabhidhAnaM babhUva / tataH zrIraivatAvatAre zrInemitIrthe jAgrato nAsAgranyastacakSuSaH somacandrasya samArAdhanAt devI zAradA tuSTA tavehitaM setsyatIti tasmai vrmdaat| tena vareNa siddhaM taM somacandraM zubhe muhUrte vikramasaMvatsare 1166 mite (1209) vaizAkhe prabhAvakadhurAdhuryaM sUripade sthApayAmAsuH zrIguravaH / tadA tasya ' hemacandra' iti saMjJA vyadhAyi / ___atha ca zrIhemacandrAcAyairvividhAstattacchAstravyutpAdakA granthA niramIyanta yannAmanirdezo'nupadameva kariSyate / tatrAnyatamo'yaM pramANamImAMsAkhyo nirupamo nyAyagranthaH / jainazvetAmbarasaMpradAyAnuyAyinAM santyanye'pi nyaaygrnthaaH| tathAhi-1 zrIsiddhasenadivAkarANAM vaikramaprathamazatAbdyAM vartamAnAnAM saMmatitarkanyAyAvatArAdayaH / 2 zrIharibhadramUriNAM vaikramaSaSThAvyAM vartamAnAnAM aSTakAni SaDdarzanasamuccaya, anekAntajayapatAkAdayaH / 3 zrIdevasuriNAM vAdidevasUrIti nAmnA vikhyAtAnAM vaikramadvAdazazatAbyAM vartamAnAnAM pramANanayatattvAlokAlaGkAraH svopajJasyAdvAdaratnAkarAkhyabRhaTTIkAsahitaH / tataH 4 zrIhemacandrasamayo vaikramadvAdazAbdI / eteSAM vAdidevasUrINAM ca samAnakAlabhavatvaM yato vAdidevasUribhiH saha siddharAjasabhAyAM / zrIhemacandrasUraya Asan digambarAcAryakumundracandrazAstrArthasamaye / 5 tataH paraM vAcakayazovijayasUrINAM vaikramaSoDazazatAbdyA vartamAnAnAM dvAviMzikAdayo granthAH / yadyapyetatkRtA dvAtriMzikAH svatantra 1 pUrva guruzcaturdaze varSe 1159 mite, 1164 mite vA somacandraM padAdhikAriNamakArayat / tato gurunidezena kazmIrA zAradArAdhanabudhyA gatavatastRtIye prayANake zUnye kasmiMzcid devAlaye nizIthe zAradAmantraM hRdi dhyAyatastasya purastAcchAradA prAdUrbhUya varamadAt tirobhUtA ca / tathAhi-nAnAvijJAnarUpaH zuciruciravacoraJjitAnekabhUpaH sadvidyAyajJayUpo bhavabhavabhayabhitpuNyapAnIyakUpaH / AjanmabrahmalIlAkalitakalatano! saMsmRtA tvatsamApimeSaiSyAmItyuditvA sapadi bhagavatI bhAratI sA tiro'bhUt // 21 // cA. kRta kumArapAlacarite prathamasarge cturthvrge| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAstathApi te zrIharibhadramurigranthAnAM vistRtavizavyAkhyAnarUpA iva bhAnti / so'yaM sAmayikaH kramo nyAyazAstragranthakRtAM jainazvetAmbarAcAyANAm / tatra zrIhemacandracAryakRtAnAM sArdhacatasraH koTayo granthAnAmiti prAmANikaitihAsikaistatra tatra nirdiSTam / prakRte ca pramANamImAMsAgranthe paryAlocyamAne supratItaM bhavati viduSAM yadetadgranthapraNayanasamaye zrIhemacandrAcAryA gautamabauddhajainAcAryakRtiSu nyAyaviSayiNISu dattadRSTaya Asanniti / AcAryairetairvyAkaraNAdigrantheSvivAtrApi pramANamImAMsAgranthe svAsAdhAraNyaM viSayapratipAdanAdiviSaye prAdarzi / sarveSvadhIteSu zrIhemacandrAcAryagrantheSu sarvaviSayanadISNaH syAdyaH ko'pi na tena saMpradAyAntarastho grantho'dhyeya iti vadannahaM nAtizayoktibhAjanamAtmAnaM karomIti dRDhaM pratyemi yata AcAryANAmeteSAM vAGmayasya sarvAsu zAkhAsu siddhAntagranthA dRzyante tathAhi- vyAkaraNe haimazabdAnuzAsanaM paJcAGgam |saahity kAvyAnuzAsanam , kAvyeSu vyAzrayakAvyam / chandaHsu chando'nuzAsanam / yogeSu yogshaastrm| adhyAtmaviSaye, ayogaanyyogvyvccheddvaatriNshike| nItiSu-arhannItiH / caritreSu, triSaSThIzalAkApuruSacaritram / kozeSuabhidhAnacintAmaNyAdayaH / nyAyagrantheSu-pramANamImAMsA / evameva sarvatra / kiM cAparamidaM vaiziSTayameteSAM yatra vyAkhyAnApekSA tatra taiH svopajJavRttireva vyaraci / tena na saMpradAyAntaravat etadgrantheSvabhiprAyabhedaH saMbhavati / yadadya paNDitaijainagranthAnAmaizvaryamurarIkriyate tadetadAcAryakRtagranthamUlameva / no cedAcAryAH prANeSyan granthajAtaM tarhi jainavAGmayamapUritamivAbhaviSyat / etAH sarvA granthakRtayaH zrIsiddharAjakumArapAlasaMsUcanayaiva samabhUvana / tathAhi siddharAjasaMsUcanayA saMskRtaprAkRtApabhraMzavyAkaraNAni / kumArapAlasaMsUcanayA yogazAstratriSaSTipuruSacaritrAdikam / tathAca-" tataH samabhyarthya sa hemacandrasUrIn zrutezAvararAjamAnAn / zrIsiddhahemAbhidhazabdazAstramacIkarasiddhanRpaH svkiityai||29||" kumArapAlacarite prathamasarge cturthbrge| "bhUpAlo'thAvadat kiM nAsmarakoze zAstrapaddhatiH / vidvAn Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) ko'pi kathaM nAsti deze vizve'pi gUrjare // 79 // sarve saMbhUya vidvAMso hemacandraM vyalokayan // 80 // zrIhemamUrayo'pyatAlokya vyAkaraNavrajam / zAstraM cakrurnavaM zrImatsiddhahemAkhyamadbhutam // 16 // " iti prabhAvakacarite zrIhemacandrasUriprabandhe" zrIyogazAstrapramukhAn prabandhAna triSaSTipusAM caritAni cAyam / prabhormukhAnnizcalacittavRttiH zuzrAva suzrAvakacakracakrI // 20 // " kumArapAlacIrate caturthasarge cturthvrge| evaM granthAn nirmAya tatra tatra zAstrArthacarcayA kumArapAlAdipratibodhanena kAlaM samarthayatAM zrIhemacandrAcAryANAM paJcAzadvarSANi vyatIyuH / antarAntarA teSAM vaado'pybhuut| tathAca kumArapAlacarite paJcamasarge prathamavarge-" kAzInivAsI svakalAkalApadAsIkRtAzeSajanaH prakAzI / taddevabodhaH kRtavAdirodhaH zuzrAva nAmAnyakRtAvabodham // 4 // zrIhemacandreNa samaM vivAdaM kartu samAgAt samadena tatra / aho ! sahante nahi mAnavantastejaH pareSAmadhikaM samarSAH // 5 // " evaM parAnugrahabuddhayA kAlaM nayanto'gAdhamedhazrIhemacandrAcAryAH kalikAlasarvajJeti birudAvaliM bhUSayantaH svargamalaMcakuvaikramasaMvati 1229 mite varSe / tathAca prabhAvakacarite zrIhamacandrasUriprabandhe "nandadvayaravau vrsse'vsaanmbhvtprbhoH||849" tatraiva tdvrnnnm| "itthaM zrIjinazAsanAbhrataraNeH zrIhemacandraprabhorajJAnAndhatamaHpravAhaharaNaM mAtrAdRzAm mAdRzAm / vidyApaGkajinIvikAzaviditaM rAjJo'tivRdhdyai sphurat- . vRttaM vizvavibodhanAya bhavatAd duHkarmabhedAya ca // 850 // " 4 zrIhecandrAcAryaracitagranthAnAM nAmAni / 1 siddhahemazabdAnuzAsanam (sUtrANi, laghubRhadvRttidvayaM, bRhadvRttau 2 gaNapAThaH, savRttiH 3 dhAtupAThaH (dhAtupArAyaNam ) savRttIni 4 uNAdi sUtrANi, bRhaTTIkAyutaM 5 liGgAnuzAsanam / ) svopajJabRhadvRttau nyAsaH (84000) granthasaMkhyAtmakaH / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) 2 kAvyAnuzAsanam (savRtti ) / 3 chando'nuzAsanam (savRtti ) / 4 ayogavyavacchedddvAtriMzikA | 5 anyayogavyavacchedadvAtriMzikA | 6 arhannItiH / 7 abhidhAnacintAmaNiH savRttikaH ( ayameva nAmamAlatyapyabhidhIyate DaoN. satIzacandreNa ) 8 anekArthasaMgrahaH savRttiH (piTarsanamahAzayaH vRttirmahendrakRtA na hemacandrakRteti vadan cintyaH / piTarsansa riporTa pR. 51 ) jainagranthA - vali pR. 309 ityatra anekArthanAmamAleti nAma yaducyate tadetasyaiva syAt / 9 nighaNTuH sazeSaH / 10 dezInAmamAlA (savRtti: ) 11 yogazAstram (savRtti) 12 triSaSTizalAkApuruSacaritram | 13 pariziSTa parva 14 vyAzrayamahAkAvyaM saMskRtaM prAkRtaM ca / 15 vItarAgastotrANi viMzatisaMkhyAni ( tathA ca prabhAvakacarite " cakre viMzatimuccaiH sa vItarAgastavAnAM ca / / 835 / / " 16 nyAyabalAbalasUtrANi / ( atra paM. hirAlAlahaMsarAjakRtajaineti hAse ( 1-149 ) balAbalasUtra bRhadvRttirityuktam ) 17 saptasaMdhAnamahAkAvyam / 18 nAmamAlAzeSa: (nirNaya sAgaramudritakAvyAnuzAsanaprastAvanAyAmevaM nirdezaH ) 19 bAlabhASAvyAkaraNasUtravRtti: / ( paM. hirAlAlamatena ) 20 vibhramasUtram / (paM. hirAlAlamatena / paM. becaradAsa mahAzayastu grantho'yaM guNacandrasyeti likhati purAtattva pu. 4 aM. 1 pR. 81 ) kAvyAnuzAsanaprastAvanAnusAram 21 zeSasaMgrahaH 22 zeSasaMgrahasAroddhAraH 23 dvAtriMzat dvAtriMzikA : - jainagranthAvalayanusAram pR. 180 idaM likhitapustakaM rAjanagara ( ahamadAbAda ) DehalAbhANDAgAre'stIti tatraiva nirdiSTam / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) ... 24 nAbheyanemidvisaMdhAnakAvyam / jainapranthAvalyanusAram / tathA munijinvijymhaashyaaH| paM. hirAlAlamatenAyaM granthaH droNAcAryaziSyasurAcAryakRtaH ( jai. i. 1136) 25 dvijavadanacapeTA-ayameva grantho vedAGkaza ityapyabhidhIyata iti paM. haragovindadAsamatam / zrIharibhadrasUrikRto'pi dvijavadanacapeTeti grantho vrtte| - 26 candralekhavijayaprakaraNam / jainagranthAvalI pR.329etadanusAram / - ayi zreSThA vidvaaNsH| ArhatamataprabhAkaraparicaye pratizrutAnusAraM prathamo'yaM kiraNaH pramANamImAMsAkhyaH prakAzya zrImatpurato nidhIyate / etaprakAzane pustakadvayaM labdham / / 1 prAcyavidyAsaMzodhanamandiram (bhANDArakara orieMTala rIsarca iM.) prAcInaM likhitaM ca / atIvAzuddhampUrNaM ca / . 2 zreSThi mANikalAlamanasukhabhAImudrApitam adhunA durlabhamapi munijinavijayajIkRpAprasAdAllabdham / pustakadvayenApyupakRtA vayaM tattanmahAzayAnugrahabharAnvahAmaH / evaM pustakadvayAnusAraM vilikhya zuddhaM pustakamarthabhedavidhAyipAThAntarANi saMgRhItAni TippanIrUpeNa / tathaiva TippanyAM 1 durgamazabdArthaH 2 paurANikadRSTAntAH 3 laukikanyAyAzca tathA vizadIkRtA yathA granthArthajijJAsUnAMsaukaryaM syAt / kiM ca pramANArtha granthakRdAhatAni vacAMsi tattadgranthasthalanirdezapUrvakamadho nirdiSTAni sthUlAkSaraizca mudritAni yena prakaraNAdijJAnaM sulabhaM bhavet jijJAsUnAm / prayatamAnairapyasmAbhiH kAnicidvacanasthalAni nopAlabhyanta tAni tathaiva sthUlAkSarairnirdiSTAni / yairmahAzayairupalabhyeta pUrvoktavacanasthalAdikaM tairanugrahabudhdyA preSyate cet likhitvAsmatsavidhe tarhi punarmudraNAvasare tadupayogenAtmanaH kRtakRtyatA saMpAdyeta / kAnicidvAkyAni nopalabhyante yathAyathaM kiM tu tadarthasamAni grantheSu keSucita labhyante tadgranthanAmAni sthalanirdezapUrvakaM TippanyAM darzitAni / dRDhaM vizvasimo yadganthakRdAdRtAnupUrvIghaTitAni bhaveyureva kutracit imAni vAkyAni tAnyapi yadi kaizcitkRpayA preSyante tarhi punarmudraNAvasare mudrApayiSyeran / evaM trividhamapi sthUlAkSaramudritaM, upalabdhAnupalabdhopalabdhasamavAkyajAtaM pariziSTe darzanasaukaryAya mudrApitam / prAstAvike Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) 1 pramANamImAMsAgranthadhRtaviSayaH 2 nyAyasUtrapramANamImAMsayoMvailakSaNyam 3 zrIhemacandrAcAryacaritam 4 zrIhemacandrAcAryaracitagranthAnAM nAmAni / iti catuSTayaM yathAmati savistaraM nirUpitam / zrIhemacandrAcA. ryANAM vaMzavRkSo yadyapi mahatAyAsena sAdhanAni samuccitya saMsAdhitastathApi keSAMcidAcAryamahAbhAgAnAM saMsUcanayA na mudrApitaH / antimamaruntudaM kRtyaM nivedayAmo yat mudrApitagranthe saMbhUtA azuddhayaH / tatra kAraNaM mAnuSatAsulabhamajJAnamiti tu nAtirohitam / tathApi kaacidaasiittvraa| tathAhi-asmAbhirArabdhamAtre mudrApaNe zrutipathamAgataM yat 'jainazvetAmbarapariSado'dhivezanam' pakSAbhyantara eva mohamayyAM bhaviteti tadAsInmanasi yadekasamayAvacchedena sarvebhyo nAnAdigdezAgatebhyaHpaNDitebhyo jainagranthaprasArabaddhAdarebhyo mahAzayebhyazca darzanIyaM mudritapramANamImAMsApustakaM bhavatu ca paricayaH kAryadvArA 'ArhatamataprabhAkarasya ' iti nizcitya pratyahaM SoDazapatrANi mudrAphtiAni / tena mudrApyamANapatrAvalokanAnavasarAdazuddhayaH pratipRSThaM padamakArSuH / saMtuSyate ceto nivedayituM pustakametanmudrApitaM dRSTvA bahubhiH prajJairmahAzayazcai sabhyaiH protsAhito'haM AhetamataprabhAkarakarmaNi / tataH sabhAyA nivartya zudhdyazuddhipatraM nirmitaM tadapyante parizaSTarUpeNa mudrApitam / tadanusAraM saMpAdya pustakazuddhiM paTheyuH pAThakazreSThA iti vijJApayAmaH / pramodAvahaM svakartavyaM nivedyate yadantarA samApayituM na pArayAmi prAstAvikaM tadetanmAnyAnAM paM. vyAkaraNAcAryavedAntavAgIzapAThakopAhvazrIdharazAstriNAmanugrahabharanirdezo nAma / mahAbhAgaiH sahRdayairebhiH kAryakAlavyayamavigaNayya zAstrIyagranthabaddhAdareNopakRto'haM sarvathA prakAzane'sya granthasya / yadi na syAt sAhAyyameteSAM tarhi prakAzanakAryaM vizadArthakAriTippanIyutaM prAstAvikaM ca sarvAGgINaM naiva mayA prakAzayituM zakyateti nirdizannahamalpAMzenApi AtmAnamatyuktibhAjanaM karomi / kiMca 'dattarAma raMganAtha upAsaka' (kAryAdhipo jaina priMTiMga varksa) eteSAM mahAzayAnAmanugrahabharodvahanaM svakartavyaM manye yadalpIyasA kAlena svIyakAryakartRbhiH sahaitaiH sodAyAsabharAnahorAtraM saMpAditaM mudraNaM pustakasyAsya / yadi na syAdIdRzaM sAhAyyaM tarhi pustakamidaM jainazvetAmbarAdhivezanasamaye nopasthitaM bhavet / ataH paraM sarvAn viduSo vijJApayAmi yadatra samupalabhyamAnAsTIrvijJApyAnugrAhyo'yaM jana iti saMprArthakaHsAMvatsarIkaparva vIrasaMvat 2452 / vidvadvazaMvadaH, puNyapattanam . motIlAla lAdhAjI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-1-15 akArAdikrameNa pramANamImAMsAmUtrANAM suuciptrm| akSAryayoge darzanA- 1-1-27 / tatsarvathAvaraNavilayeajJAnanivRttirvA / 1-1-39 / tathopapattyanyathAnupa- 2-1-4 ata eva nobhayoH pra- 2-1-6 tavidhA svArtha parA- 1-2-8 atasmiMstadeveti- 1-1-7 tandadhA / 2-1-3 atha pramANamImAMsA / 1-1-1 tllkssnntvaadvstunH| 1-1-33 anubhayatrobhayakoTi- 1-1-5 tasyAM satyAmarthaprakAza- 1-1-38 aprdrshitaanvyvytireko| 2-1-27 dravyandriyaM niyatAkArAH- 1-1-23 abhUtadoSodbhAvanAni- 2-1-29 darzanasmaraNasambhavaM- 1-2-4 amUrtatvena nitye 2-1-23 dRssttaantvcnmudaahrnnm| 2-1-13 arthkriyaasaamrthyaat| 1-1.32 dharmiNi sAdhanasyopa- 2-1-14 avagrahAdInAM vA- 1-1-40 dharmI prmaannsiddhH| 1-2-16 avagrahItavizeSa- 1-1-28 | na dRSTAnto'numAnAGgam / 1-2-18 avizadaH parokSam / 1-2-1 na vipratipattyapratipatti- 2-1-34. asambhavadbAdhakatvA nAnayostAtparye bhedH| 2-1-5 asiddhaviruddhAnaikA- 2-1-16 nArthAloko jJAnasya- 1-1-26 asiddhiH praajyH| 2-1-32 nAsannanizcitasattvo- 2-1-17 indriyamanonimitto'va- 1-1-21 / niyamasyAsiddhau sa- 2-1-21 iMhitavizeSanirNayo- 1-1-29 prazAtizayavizrA 1-1-16 upalambhAnupalambhanimittaM- 1-2-5 pratyakSaM ca paro 1-1-10 uuhaattnnishcyH| 1-2-11 pratyakSAnumAnAgamaloka 1-2-14 etAvAn preksspryogH| 2-1-9 pramANaM dvidhaa| 1-1-9 kartRsthA pramANam / 1-1-37 pramANasya viSayo 1-1-31 karmasthA kriyaa| 1-1-36 pramANAdbhinnAbhinnam / 1-1-42 gamyamAnatve'pi sAdhya- 2-1-8 pramANAntarAnapekSe- 1-1-14 ahiSyamANagrAhiNaH- 1-1-4 prAmANyanizcayasva 1-1-8 tattAratabhye'vadhi- 1-1-18 | pUrvottarAkAraparihAra 1-1-34 tattvasaMrakSaNArtha prAbhikA- 2-1-30 |-phlmrthprkaashH / 1-1-35 1-1-17 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-1-3 (13) - buddhisiddho'pi / 1-2-17) smRtihetubhrnnaa| 1-1-30 bodhyaanurodhaatprtishaa| 2-1-10 samyagarthanirNayaH pramANam / 1-1-2 bhAvAbhAvAtmakatvA- 1-1-12/ sarvArthagrahaNaM mnH| 1-1-25 bhAvandriyaM lbdhyupyogau| 1-1-24 svanirNayaH sannapyayathoktasAdhanAbhidhAnajaH- 2-1-1 / svapakSasya siddhirjyH| 2-1-31 vacanamupacArAt / 2-1-2 | svaparAbhAsI pariNAmyA- 1-1-43 vacanAdrAge rAgAnma- 2-1-25/ svabhAvaH kAraNaM kArya- 1-2-12 vyavasthAnyadhIniSe- 1-1-11 svArtha svanizcitasAdhyA- 1-2-9 vyAptiApakasya vyApye- 1-2-6 / sa vyAptidarzanabhUmiH / 1-2-20 vAdiprativAdyubhaya- 2-1-18 sa sAdharmyavaidhAbhyAM- 1-2-21 vAsanodbodhahetukA- 1-2-3 | sahakramabhAvinoH saha- . 1-2-10 viparItaniyamAnyathai- 2-1-20 sAdhanatvAbhivyaJjakavibhaktya- 2-1-12 viparItAnvayavyatireko / 2-1-26 sAdhanadoSodbhAvanaM- 2-1-28 vizadaH pratyakSam / 1-1-13 sAdhanadharmaprayukta- 1-2-22 vizuddhikSetrasvAmi- 1-1-20 saadhnmaatraattaatsddheH| 1-2-19 vizeSAnullekhyanadhyavasAyaH / 1-1-6 - sAdhanAtsAdhyavijJAnama- 1-2-7 vizeSyAsiddhAdInAme- 2-1-19 sAdhyadharmanivRttiprayu- 1-2-23 viSayopadarzanArthaM tu- 2-1-7 / sAdhyanirdezaH pratijJA / 2-1-11 vaidhahNa paramANukarmA- 2-1-24 sAdhyaM sAdhyadharmAvazi 1-2-15 sa dvedhA bhavapratyayo- 1-1-19 sAdhyasya nigamanam / sa nigraho vaadiprtivaadinoH|2-1-33 sAdharmyavaidhAbhyAmaSTA- 2-1-22 sparzarasagandharUpa- 1-1-22 siSAdhayiSitamasiddha- 1-2-13 smRtipratyabhijJAno- 1-2-2 / hAnAdibuddhayo vA / 1-1-41 2-1-15 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) nirdiSTasthalAni pramANavacanAni pramANavacanAni anigrahasthAne 104 gau. sU. 5-2-22 apANipAdo javano- 20 zvetAzvataropaniSad 3-19 abhilApasaMsarga 37 nyA. bi. pari. 1 sU. 4 ayameveti yo hyeSa- . 15 mI. zlo. sUtra 5 abhAvapa. zlo. 15 indriyArthasannikarpotpannaM- 36 gau. sU, 1-1-4 utvAvyayadhrauvyayuktaM sat / 40 tattvArtha, 5-29 evaM satyanuvAdatvaM 38 mI. zlo. sU. 4 zlo. 39 katthai paMcAvayavaM-- 76 dazavai. hA. bR. a. 1 gA. 1 (rA. ba. bAbu dhanapatasiMhajI) kAryavyAsaGgAt kathA-- 103 gau. sU, 4-2-28 kAlamasaMkhaM saMkhaM ca- 51 vize0 gA. 333 gRhItvA vastusadbhAvaM-- 15 mI. zlo. sU. 5 abhAvapa, zlo. 27 tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha- 9. gau. sU. 1-2-1 tatsamprayoge puruSasya-- 38 mI. da, pR. 6 paM. 17 ( caukhamba sIrIja kAzI) dohiMvi naehiM nIyaM-- 40 samma, kA. 3 gA. 49 / dRSTazvAsAvante-- nyA. vA. pR. 552 paM. 8 (caukhambAsIrIja kAzI) na tAvadindriyeNaiSA mI. zlo. sU. 5 abhAvapa, zlo. 18 narte tadAgamAtsidhyet- 19 mI. zlo. sU. 2 zlo. 19 pratijJAhetUdAharaNopanaya- 76/108 gau. sU. 1-1-32 pratijJAhetvovirodha 96 gau. sU. 5-2-4 pratidRSTAntadharmAbhyanuzA- 94. gau. sU. 5-2-2 prativiSayAdhyavasAyo- . 39 sAM. kArikA 5 pratyakSa kalpanApoDha- - 37 nyA. bi. pari. 1 2-4 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) pRSThe ... pramANavacanAni pramANatarkasAdhanopalambha- pramANanaradhigamaH pramANasya phalaM sAkSAta- pramANaM svaparAvabhAsipuTuM suNei sadaMpuDhavi cittamaMtamamatizrutayornibandhomadena mAnena manobhavenayatra tatra samaye yathA tathA yatrApyatizayo dRSTaHyathoktoSapannachalayadIyasamyaktvabalAtpratImorUpiSvavadheH / rolambagavalavyAlavipratipattiraprattipattizca- zrutamanindriyasya / satsampayoge puruSasyasambaddhaM vartamAnaM ca-.. samyaganubhavasAdhanaM samyagarthe ca saMzabdo- - svApUrvArthavyavasAyAtmakaM- sAdhyadharmapratyanIkena- siddhAntamabhyupetya- hetvapadezAtpratijJAhetvAbhAsAzca yathoktAH / helostathopapattyA vA 91 gau. sU. 5-2-29 4 tattvArtha, 1-6 47 nyAyA. zlo. 28 6 nyAyA, zlo, 1 34 vize. gA. 360 28 dazavai, adhya, 4 sUtra 1 31 tattvArtha, 1-27 23 ayogavyava, zlo. 25 24 ayogavyava. zlo. 31 54 mI. zlo. sU. 2 zlo. 114 - 92 gau. sU. 1-2-2 21 ayogavyava, zlo. 21 / 25 tattvArtha. 1-28 63 SaD, samu. a. 2 zlo. 20 94 gau. sU. 1-2-19 31 tattvArtha, 2-22 37 mI. da. 1-1-4 24-53 mI. zlo, sU, 4 zlo. 84 11 nyAyasAra, pari, 1 sU. 1.. 38 mI. zlo. sU. 4 zlo. 38 8 parIkSAmukha 1-1 . 95 gau. sU., vAtsyA, bhA. 5-2-2 / 104 gau. sU. 5-2-23 101 -gau. sU. 1-1-39 104 gau. sU. 5-2-24 73 nyAyA. zlo. 17 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 0 0 w Ww (16) anupalabdhasthalAni pramANavacanAni pramANavacanAni amisvabhAvaH zakrasya- 64 athApi nityaM paramArthasantaMathApi vedadehatvAtanumAnAdi vilakSaanyathAnupapannatvaM-- apUrvArthavijJAnam / arthakriyA na yujyeta-- arthakriyAsamarthasyaarthena ghaTayatyenAM-- alpAkSaramasandigdhaMasAdhanAGgavacana-- AdyantApekSiNI sattA-- 65 AvartavatanAzAliindriyamanonimittaH / uppaNNe ivA vigame-- upamAnaM prasiddhArtha-- ekasAmAgrayadhInasya-- ekArthasamavAyastukArya dhUmo hutabhujaHgambhIragarjitArambha-- jJAnamapratighaM yasya-- jJAnAdatiriktotarkasahitAtpratyakSAttrikAlaviSayaM tattvaM--- duHzikSitakutarkoza 11 32 6 - U 93 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) pramANavacanAni dhIratyantaparokSe'thena smRterapramANatvaMnAsato hetutA nApinAsiddhe bhAvadharmo'stino indriyam / pratyakSAgamabAdhitapratyekaM yo bhaveddoSopramANetarasAmAnyapitrozca brAhmaNatvenapUrvapramitamAtre hi bAdhAvinAbhAvayorvibhinnakAlaM kathaM grAhyamano'nindriyam / yatparaH zabdaH sayathAheH kuNDalAvasthA-(zlokapaMcakam)49 yastvanyato'piyo yatraiva sa tatraivarUpaM yadyanvayo hetorUpAlokamanaskAraromazo danturaH zyAmo (zlokatritayam )52 liGgasyAnanvayA aSTAliGga liGgIbhavatyevavarSAtapAbhyAM kiM vyomnaHviruddhahetumudbhAvyazaMkhaH kadalyAM kadalIzrotrAdivRttiravikalpikA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) pramANavacanAni sakalapramANajyeSThaM prasarvamasti svarUpeNasvasamayaparasamayajJAsvArthavyavasAyAtmakaM pramANamsAderapi na sAntatvaMsAdhyAnuvAdAliGgasyahasati hasati svAminyu pRSThe upalabdhavAkyasamAni pramANavacanAni pramANavacanAni arthopalabdhihetuH pramANam / 11 gau. sU. pR. 94 paM. (AnandAzrama) aviccai dhAraNA hoi / 35 vize. mUlagA 2 bhASyagA. 1 jANai bajjhe gumANA utti- 26 vize. gAthA 814 / pramANamavisaMvAdijJAnam / 11 nyA. bi. pR.55.9 (caukhambAsirIja kAzI) hInamanyatamenApyava- 108 gau. sU. 5-2-12 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaikrama 1294 mite saMvatsare tAlapatropari citritamUrtipratikRtiH / .. . .... .... HEMAMA REN . BHAKTI Paire gAra - - - kalikAlasarvajJo bhagavAna shriihemcndrsuuriishvrH| prmaahtshriikumaarpaalbhuupaalH| itthaM zrIjinazAsanAbhrataraNeH zrIhemacandraprabho rajJAnAndhatamaHpravAhaharaNaM mAtrAdRzAM mAdRzAm / vidyApaGkajinIvikAzaviditaM rAjJo'tivRSTyai sphurat vRttaM vizvavibodhanAya bhavatAd duHkarmabhedAya ca // 185 // -prabhAvakacarite zrIhemacaMdrasUriprabandhe / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham pradyumrasUrayo purvAcAryavat kumundracandra mapi zrI hemacandracArya 'zrIcandrAca uNAdi zuddham pUrNa (pudrala) prAmANAntaramupAsIta zadvAt saMzadvanam brAhmaviSNu (? svabhAvava bhAvasi sambhAge nAnA pariNAmA nAnA pariNAmA zuddhipatrakam / ..... zuddham pradyumnasUrayo pUrvAcAryavat kumudacandra mI zrI hemacandrAcArya zrIhemacandrAcArya idantayA pratibhAso veti idantayA pratibhAso veti hRdi hRdi sAhAyaka virahAt sahAyaka virahAt uNAdi zuddhamapUrNa (pudgala ) pramANAntaramupAsIta samyagarthanirNaya zabdAt saMzabdanam brahmaviSNu svabhAvAva bhAsi sambhoga nAnApariNAmA nAnApariNAmA pRSThe paGktau 5 "" 6 "" 60 ri 2 x w 2 av 14 16 17 11 "" 18 19 21 22 "" 54 " 35 " 23 17 26 1.8 2.6 m x ~ ov -3 24 26 11 14 8 11 21 20 22 15 SM ma 8 16 10 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ paGkto y azuddham dhanekavidha rUpazadvAnAparimANasyApi matizrutayo naiyAyikasatsaptamI pakSa pUrvArdham 39 uttarArdham uttarArdham niyam bheda kalpanA vizeSaNa vizeSyabhAvo pratiniyamahetutvAbhAvAt nIlAnIla bhedadhvanikA dravyaparyAtmakaM nanvaivaM vyavasthAyAm itIdamakhila pramANa vikSite yadyaduttara panthInI " romazodanturaH vRttitAH" viSayavatvamapi liGgIbhavatyeva viparyAse zuddham dyanekavidharUpazabdAnApariNAmasyApi 'metizrutayo naiyAyikA satsaptamapikSa uttarArdham 38 pUrvArdham pUrvArdham nIyam bhedakalpanA vizeSaNavizeSyabhAvo .. pratiniyatahetutvAbhAvAt naliAnIla bhedadhvaninA dravyaparyAyAtmakaM nanvevaM vyavasthAyAm / itIdamakhilapramANa vivakSite yadyaduttaraM panthIni "romazo danturaH vRttitA" viSayavattvamapi liGgI bhavatyeva viparyAse'. 44 & , , Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) pRSThe paGktau 62 heDiMga 11 - 22 hoDiMga . aMzuddham tandividhA 1-2-3 saMvAdinaM nityave vASpabhAvena 1-2-5 vyabhicArAt bASpade 1-2-5 cchayanAzanA svavacana pratItayo viziSye dharmitA bhyAyAmapi zadvAH -zabdasya zuddham tanddidhA 1-1-12 saMvAdina nityatve bASpabhAvena 1-2-12 vyabhicArAt bASpAde1-2-12 cchaya svavacanapratItayo viziSTo dharmitAM bhyAmapi zabdAH zabdasya zabde vibhedo zabde yathA'mi dhUmavattvopapatteH dhUmavattvAnupapatte vA zabdaH svazabdena ttadupapattiH dharmopasaMhAra padyante: vibhedI zadve thayA'ni dhUmavatvopapatteH dhUmavatvAnupapattevA svazadvena tadupapattiH dharmopasahAra caMte Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'paGktau azuddham tvadhika yatazrI bRhaddhattiH tadatI zuddham tvadhiko yacchI bRhadArIH tadatI nupapannaH napapanna zabda satvasya sarvatrotpalakacitpaThAH siddhAvAdya sAmAnyabatve dikArya pratyakSatvA viparyayaM nanvanavyayAvyaliGga syASAmudbhAsate 'nitya jAtInAmAntye varNAzramApAlana tattvasaMrakSaNArtha prayojana vopapapanna vitaNDA nirAkaraNena siddhijayaH vAdina sanigraho sattvasya sarvatropala kacitpAThaH siddhA sAmAnyavattve dikArya pratyakSatvAviparyaya nanvananvayAvyaliGgasyApAmudbhAvyate 'nityaH jAtInAmAnantye varNAzramapAlana tattvasaMrakSaNArtha, prayojanaM vopapanna vitaNDAnirAkaraNena siddhirjayaH bAdinaM sa nigraho Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) paGktI 1 azuddhama zrIpadakalaGkaH vipratipattibhedA vyArayAnaM yadyandrika prasajjayan bho vAtsyAyana bhASye dRSTamaindrikatvaM yadyandriyaka aindriyakavAditi dharma nodite / svadRSTAte viruddhAlakSaNo zabda kadantaM padam ditIyapakSe ravAtkRtalabhyAt . padasyA pitatsyAt sAgAnAmiti pratipatRNAkhyAnasyopalambhAt pratijJA hetu hanimanyatame rudatyatirAditi punarUktamuktaM / zuddham / zrImadakalaGkaH vipratipattibhedAH vyAkhyAnaM yadyaindriyika prasaJjayan dharma vAtsyAyanabhASye dRSTamaindriyakatvaM yaundriyakaM aindrikatvAditi dharma nodite svadRSTAnte viruddhatAlakSaNo zabdaH kRdantaM padam / dvitIyapakSe khAtkRtalambhAt padasyApi tatsyAt samAnamiti pratipattRRNAravyAnasyopalambhAt pratijJAhetu hanimanyatame rudatyatirAditi, punaruktamuktaM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) zaktI 0 0 azuddham prayatnAnAnta hetumevocArya / duussyitum| yunnAMtarIyi zuddham prayatnanAnta hetumevoccArya dUSayitumayannAntarIyi 16 0 0 0 102 103 0 kaNTha doSaH prAptasya 104 nigrAnigrahArha nAdati kaNDa dopaH protpasya nigrA nigrahAI nAdyati saGgA nigrahasthAna asAdha sidhdhi nigrahasthAnaM vedaH sado nigrahasthAna asAdhasiddhi nigrahasthAnaM vAdaH Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM namaH sarvajJAya kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitA khopajJavRttisahitA pramANamImAMsA anantadarzanajJAnavIryAnandamayAtmane / namo'rhate kRpAklaptadharmatIrthAya tAyine // 1 // bodhabIjamupaskartuM tattvAbhyAsena dhImatAm / jainasiddhAntasUtrANAM sveSAM vRttirvidhiiyte||2|| nanu yadi bhavadIyAnImAni jainasiddhAntasUtrANi tarhi bhavataH pUrva - kAni kimIyAni vA tAnyAsanniti / atylpmidmnvyungktthaaH| poNinipiGgalakarNAdAkSapAdAdibhyo'pi pUrve kAniM kimI * tAyaD saMtAnapAlanayoriti ( hai. dhA. pA. 1-806) dhAto rUpam / paalkaayetyrthH| 1 bodho jJAnam / 2 aSTAdhyAyIvyAkaraNakArako dAkSIputro muniH pANiniH / tenaiva prAkRtalakSaNanAmakaM prAkRtavyAkaraNamapi racitam / 'yadAha pANiniH svaprAkRtalakSaNe "vytyyo'pyaasaam"| iti| sUryaprazaptiTIkAyAM tathA paJcasaMgrahaTakiAyAmapi 'yadAha pANiniH prAkRtalakSaNe-tRtIyAyeM saptamI yathA 'tisu tesu ' alaMkiyA puhaI' iti / malayagiryAcAryeNa niradoza / 3 chandaHsUtrANAM praNetA piGgalo muniH / 4 kaNamattIti kaNAdaH / tena praNIta kaNAdadarzanam / ayamevaulUkyaH / ulUkasyadhairapatyamaulUkyaH / asya darzanasyaulUkyadarzanamiti nAme / ayaM kaNAdo dazAdhyAyAtmakadarzanasya praNetA |atr (vaizeSika ) mate padArthAH sapta / 5 SoDazapadArthavAdinA (" pramANapremeyasaMzayaprayorjenadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavaidijalpavitaNDAhetvAbhAsanchalajAtiInagraMhasthAnAnAM tattvajJAnAniHzreyasAdhigamaH" / iti / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-1 ---- [pramANa yAni vA vyAkaraNAdisUtrANItyetadapi paryanuyuTva / anAdaya evaitA vidyAH saMkSepavistaravivakSayA navanavIbhavanti ttttkrtRkaashcocynte| .. kiM nAzrauSIrna kadAcidanIdRzaM jagaditi / yadi vA prekSya svavAcakamukhyaviracitAni sakalazAstracUDAmANibhUtAni tttvaarthsuutraanniiti|| yadyevaMakalaGkadharmakIrtyAdivat prakaraNameva kiM nArabhyate kimanayA suutrkaartvaahopurussikyaa| maivaM vocH| bhinnaruciyaM janastato nAsya svecchApratibandhe laukikaM rAjakIyaM vA zAsanamastIti yatkizcidetat / tatra varNasamUhAtmakaiH padaiH padasamUhAtmakaiH sUtraiH sUtrasamUhAtmakaiH prakaraNaiH prakaraNasamUhAtmakairohnikairAhnikasamUhA gautamasUtra 1-1-1) akSapAdena gautamena nyAyazAstraM praNItaM nyAyazAstraM ca - paMcAdhyAyAtmakam / tatra pratyadhyAyamAhnikadvayam / tatra 1 prathamAdhyAyasya prathamAhnike pramANAdipadArthanavakalakSaNanirUpaNaM vidhAya dvitIye vAdAdisaptapadArthalakSaNanirUpaNaM kRtam / 2 dvitIyAdhyAyasya prathamAhnike saMzayaparIkSaNaM pramANacatuSTayA (1 pratyakSaM, 2 anumAnaM, 3 zAbda, 4 upamAnam ) prAmANyazaGkAnirAkAraNaM ca / dvitIye' pittyAderantarbhAvanirUpaNam / 3 tRtIyasya prathama AtmazarorendriyArthaparIkSaNam / dvitIye buddhimanaHparIkSaNam / 4 caturthasya prathame pravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargaparIkSaNam / dvitIye doSanimittakatvanirUpaNamavayavyAdinirUpaNaM ca / 5 paJcamasya prathame jAtibhedanirUpaNam / dvitIye nigrahasthAnabhedanirUpaNam / atra mate padArthAH SoDaza / 1 tattvArthasUtrANi bhagavatomAsvAtivAcakamukhyena praNItAni dshbhirdhyaayaiH| tatra prathame'dhyAyacatuSTaye jIvatattvasya varNanam / paJcame ajIva ( pudgala )sya / SaSThasaptamayorAsravasya / aSTame bandhasya / navame saMvaranirjarayoH / dazame mokSatattvasya / saMpUrNasUtrasaMkhyA 344 primitaa| ayaM sUtragrantho digambaraiH zvetAmbaraizca pUjyatvenAbhimanyate / yata ubhayamatavAdibhistaistairAcAryairasya bhASyANi vyAkhyAzca nirmitAH / digambareSu prAyo'sya nAmna umAsvAmitvena vyvhaarH| 2 sUtraM tu sUcanAkArigranthe tantuvyavasthayoH / anekArthasaMgrahe kA. 2 zlo. 458 3 ekasminnahni bhavamAhnikam / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-1, tmakaiH paJcabhiradhyAyaiH zAstrametadaracayadAcAryaH / tasya ca prekSAvatpravRttyaGgamabhidheyamabhidhAtumidamAdisUtram // ||ath pramANamImAMsA // 1-1-1 // 2la athetyasyAdhikArArthatvAcchAstreNAdhikriyamANasya prastUyamAnasya pramANasyAbhidhAnAtsakalazAstratAtparyavyAkhyAnena prekSAvanto bAdhitAHpravartitAzca bhavanti / AnantArtho vA'thazabdaH zabdakAvyachandonu-: zAsanebhyo'nantaraM pramANaM mImAMsyata ityarthaH / anena zabdAnuzAsanAdibhirasyaikakartRkatvamAha / adhikArArthasya cAthazabdasyAnyArthanIyamAnakusumadAmajalakumbhAderdarzanamiva zravaNaM maGgalAyApi kalpata iti, maGgale ca sati paripanthivighnavighAtAmrakSepeNa zAstrasiddhirAyuSma cchrotRkatA ca bhavati / parameSThinamaskArAdikaM tu maGgalaM kRtamapi na nivezitaM lAghavArthinA zAstrakAraNota / 1 ' zAstraM granthanidezayoH' iti anekArthasaMgrahe 2 kAM. zlo. 451. 2 prekSAvanto vicaarinnH| 3 hemacandrAcAryairaSTAdhyAyAtmakaM saMskRtaprAkRtabhASAvyAkaraNaM sUtrarnibaddham / tatra saptAdhyAyAH saMskRtavyAkaraNa upayuktAH / aSTamo'dhyAyaH prAkRtavyAkaraNe / tathA ca kAvyAnuzAsanamaSTAdhyAyAtmakameva sAhityazAstrasarvaviSayanidarzakaM nibaddham / evameva chandaHzAstre'pi grantho'STAdhyAyAtmakaH / tatra prathamaH saMjJAdhyAyaH / dvitIyaH samavRttavyAvarNanAdhyAyaH / tRtIyo'rdhasamaviSamavaitAlIyamAtrAsamakAdivyAvarNanAdhyAyaH / caturtha AryAgalitakakhaJjakazIrSakavyAvarNanAdhyAyaH / paJcama utsAhAdipratipAdanAdhyAyaH / SaSThaH khadicatuSpadIzAsanAdhyAyaH / saptamo dvipadIvyAvarNanAdhyAyaH / aSTamaH prastArAdivyAvarNanAdhyAyaH / atrAnuzAsanatraye svopajJavRttirapyasti / 4 akSepeNa-kAlavilambAbhAvena / - 5 tathAcoktaM pAtaJjalamahAbhASye 1 / 1 / 1 ityatra ' maGgalAdIni hi zAstrANi prthnte| vIrapuruSakANi ca bhavantyAyuSmatpuruSakANi ca / adhyetArazca vRddhiyuktA yathA syuriti / 6 parame pade tiSThatIti parameSThiH, arhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhuSu paMcasu prasiddhaH / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-1 hi [ pramANa prakarSeNa saMzayAdi vyavacchedena mIyate paricchidyate vastutattvaM yena tatpramANaM pramAyAM sAdhakatamam / tasya mImAMsA uddezAdirUpeNa praryA locanam / trayI hi zAstrasya pravRttiH 1 uddezaH 2 lakSaNam 3 parIkSA ca / tatra nAmadheyamAtrakIrttanamuddezaH / yathedameva sUtram / uddiSTasyAsAdhAraNadharmmavacanaM lakSaNam / tadddvedhA 1 sAmAnyalakSaNam 2 vizeSalakSaNaM ca / sAmAnyalakSaNamanantarameva sUtram ( 1 1/2 ) vizeSalakSaNaM vizadaH pratyakSam ( 1|1|13 ) iti / vibhAgastu vizeSalakSaNasyaivAGgamiti na pRthagucyate / lakSitasyedamitthaM bhavati netthamiti nyAyataH parIkSaNaM parIkSA, yathA tRtIyasUtram (1 / 1 / 3 ) | pUjitavicAravacanazca mImAMsAzabdaH / tena na pramANamAtrasyaiva vicAro'trAdhikRtaH / kintu tadekadezabhUtAnAM durnayanirAkaraNadvAreNa pUrizodhitamArgANAM nayAnAmapi / " pramANanayairadhigamaH" divAI vAcakamukhyaH, sakalapuruSArtheSu mUrddhAbhirSitasya sopAyasya sapratipakSasya mokSasya ca / evaM hi pUjito vicAro bhavati / pramANamAtravicArastu pratipakSanirAkaraNaparyavasAyI vAkalahamAtraM syAt / tadvivakSAyAM tu atha pramANapararIkSetyeva kriyeta / tat sthitametat pramANanayaparizodhitaprameyamArga sopAyaM sapratipakSamokSaM vivakSituM mImAMsAgrahaNamakAryAcAryeNeti // 1 // tatra pramANasAmAnyalakSaNamAha 1 yuktitaH / 2 tattvArthAdhigamasUtre - adhyAya 1 sUtra 6 / bhASyaMca - eSAM ca jIvAdInAM tattvAnAM yathoddiSTAnAM nAmAdibhirnyastAnAM pramANanayairvistArAdhigamo bhavati / tatra pramANaM dvividham / parokSaM pratyakSaM ca caturvidhamityeke nayavAdAntareNa / nayAzca naigamAdayaH / ( naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH / tattvArthAdhigamasUtra 1 - 34 ) 3 zreSThasya / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 5 sUtra 1-1-2 // samyagarthanirNayaH pramANam // 1-1-2 // pramANamiti lkssynirdeshH| zeSa lakSaNam / prasiddhAnuvAdena hyaprasiddhasya vidhAnaM lakSaNArthaH / tatra yattadavivAdena pramANamiti dhammi prasiddhaM tasya samyaganirNayAtmakatvaM dharmo vidhIyate / atra pramANatvAditi hetuH / naca dhammiNo hetutvamanupapannam, bhavati hi vizeSe dhammiNi tat sAmAnyaM heturyathA'yaM dhUmaH sAnirddhamatvAta pUrvopalabdha- 6 dhUmavat / na ca dRSTAntamantareNa nagamakatvam / antarvyAptyaiva saadhysiddheH| sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAdityAdivaditi drshyissyte| tatra nirNayaH saMzayA'nadhyavasAyAvikalpatvarahitaMjJAnam / tato nirNayapadenAjJAnarUpasyendriyasannikarSAderjJAnarUpasyApi saMzayAdeH pramANatvaniSedhaH / aryate'rthyate vA'rtho heyopAdeyopekSaNIyalakSaNaH / heyasya hAtum upAdeyasyopAdAtum upekSaNIyasyopekSitumarthyamAnatvAt / na cAnupAdeyatvAdupekSaNIyo heya evAntarbhavati / aheyatvAdupAdeya evAntarbhAvaprasakteH / upekSaNIya eva ca mUrdAbhiSikto'rtho yogibhistasyaivAryamANatvAt / asmadAdInAmapi heyopAdeyAbhyAM bhUyAnevopekSaNIyo'rthaH / tannAyamupekSituM kSamaH / arthasya nirNaya iti karmaNi SaSThI / nirNIyamAnatvena vyApyatvAdarthasya / arthagrahaNaM ca svanirNayavyavacchedArtha tasya sato'pyalakSaNatvAditi vakSyAmaH / samyagityaviparItArthamavyayaM samaJcatervA rUpaM tacca nirNayasya vizeSaNaM tasyaiva samyaktvA'samaktvayogena vizeSTamucitatvAt / arthastu svato na samyagnApyasamyagiti sambhavavyabhicArayorabhAvAna vizeSarNAyaH / 1 lakSaNasUtram 1-2-6 / 2 lakSaNasUtram 1-2-13 / 3. svaH nirnnyH| : 4 vizeSaNaM dAtum / 5 sambhavavyabhicArAbhyAM syAdvizeSaNamarthavat / na zaityena na cauSNyena vati / pi vishissyte| 1 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-2 [pramANa tena samyag yo'rthanirNaya iti vizeSaNAdviparyayanirAsaH / tato'tivyAptyavyAptyasambhavadoSavikalamidaM pramANasAmAnyalakSaNam // 2 // nanvarthanirNayavatsvanirNayo'pi vRddhaiH pramANalakSaNatvenoktaHpramANaM svaparAvabhAsIti / svArthavyavasAyAtmakaM pramANamiti c| na cAsAvasan / ghaTamahaM jAnAmItyAdau kartRkarmavaja japterapyavabhAsamAnatvAt / na cApratyakSopalambhasyArthadRSTiH prasiddhayati / na ca jJAnAntarAt tadupalambhasambhAvanam / tasyAnupalabdhasya prastutopalambha pratyakSIkArAbhAvAt / upalambhAntarasambhAvane cAnavasthA / artho| palambhAttasyopalambhe'nyonyAzrayadoSaH / etenArthasya sambhavo nopapadyate na caitaj jJAnaM syAt ityarthApattyApi tadupalambhaH prtyuktH| tasyA api jJApakatve'nAjJAtAyA jJApakatvAyogAt / arthApattyantarAt tajjJAne'navasthetaretarAzrayadoSApattestadavasthaH paribhavaH / tasmAdarthonmukhatayeva svonmukhatayApi jJAnasya pratibhAsAt svanirNayAtmakatvamapyasti / nanvanubhUtaranubhAvyatve ghaTAdivadananubhUtitvaprasaGgaH / maivaM vocaH / jJAturjJAtRtvenevA'nubhUteranubhUtitvenaivAnubhavAt / na cAnubhUteranubhAvyatvaM doSaH / arthApekSayAnubhUtitvAt, svApekSayA'nu1 arthasya nirNayo'rthanirNayaH samyak cAsau arthanirNayazca / 2 alakSyavRttitvamativyAptiH / yathA goH zRGgitvam / lakSyabhinnamalakSyaM tatra lakSaNasattvam / zRGgitvaM lakSyabhinnamahiNyAdiSu vartate / atastadativyAptam / 3 lakSyaikadezAvRttitvamavyAtiH / yathA goH kapilatvam / lakSyasyaikadeze lakSaNasyAsattvam / prakRte lakSyA gAvaH / tadekadezaH zuklA gAvaH / tatra kapilatvasyAsattvAdavyAptiH / 4 lakSyamAtrAvartanamasambhavaH / yathA gorekazaphavattvam / kasminnapi lakSye lakSaNAsattvam / ekazaphavattvaM na kasyAmapi gavi vartate / atastadasambhavadoSadUSitam / ) pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA meyavinizrayAt / / zrIsiddhasenadivAkarapraNIta nyAyAvatAra zlokaH 1 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-3 bhAvyatvAt / svapitRputrApekSayaikasya pitRtvaputratvavadvirodhAbhAvAt / na ca svAtmani kriyAvirodhaH / anubhavasiddhe'rthe virodhaasiddheH| anumAnAcca svsNvednsiddhiH| tathAhi jJAnaM prakAzamAnamevArtha prakAzayAti prakAzakatvAt pradIpavat saMvedanasya prakAzakatvAt / prakAzakatvamasiddhamiti cet / na / ajJAnanirAsAdidvAreNa prakAzakatvopapatteH / na ca netraadibhirnaikaantiktaa| teSAM bhAvendriyarUpANAmeva prakAzakatvAt / bhAvendriyANAM ca svasaMvedanarUpataiva na vyabhicAraH / tathA saMvit svaprakAzA arthprtiititvaat| yaH svaprakAzo na bhavati nAsAvarthapratItiryathA ghttH| tathA yajjJAnaM tadAtmabodhaM pratyanapakSitaparavyApAraM yathA gocairAntaragrAhijJAnaprAgbhAvigocarAntaragrAhijJAnaprabandhasyAntyajJAnam / jJAnaM ca vivAdAdhyAsitaM rUpAdijJAnamiti, saMvit svaprakAze svAvAntarajAtIyaM nApekSate vastutvAt ghaTavat / saMvit paraprakAzyA vastutvAddhaTavaditi cet na / asyAprayojakatvAt / na khalu ghaTasya vastutvAt paraprakAzyatA api tu buddhivyatiriktatvAt / tasmAt svanirNayo'pi pramANalakSaNamAstvityAzaGkAyAmAha 1 lakSaNaM 2-1-21 2 "labdhyupayogau bhaavendriym"| tattvArthasUtra 2-18 bhASyam-labdhirupayogazca bhAvendriya bhavati / labdhirnAma gatijAtyAdinAmakarmajanitA tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA cendriyAayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhavati / sA paJcavidhA sparzanendriyalabdhirasanendriyalabdhioNendriyalabdhikSurindriyalabdhizrotrendriyalabdhiriti sparzAdiSu 'sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi' ( tatvArtha 2-20) matijJAnopayoga ityarthaH / uktametat 'upayAgo lakSaNam' (ta.2-8) upayogaH praNidhAnamAyogastadbhAvaH pariNAma ityarthaH / eSAM ca satyAM nirvRttAvupakaraNopayogI bhvtH| satyAM ca labdhau nirvRtyupakaraNopayogA bhavanti / nirvRtyAdInAmekatarAbhAve viSayAlocanaM na bhavati / jijJAsubhiH sarvArthasiddhitattvArthazlokavArtikatattvArtharAjavArtikAdayo draSTavyAH / vistarabhayAnna sNgRhynte| .. 3 gocaraH vissyH| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-3 [pramANa ||svnirnnyH sannapyalakSaNamapramANe'pi bhaavaat||1-1-3|| .. sannapIti paroktamanumodate / ayamoM nAstItyeva sarva lakSaNaM vAcyaM kintu yo dharmI vipakSAvyAvarttate / svanirNayastvapramANe'pi saMzayAdau vartate / nahi kAcit jJAnamAtrA sAsti yA na svasaMviditA nAma tato na svanirNayo lakSaNamukto'smAbhiH / dvaistu parIkSArthamupakSipta itydossH||3|| nanu ca paricchinnamartha paricchindatA pramANena piSTaM piSTaM syAt / tathA ca gRhatigrAhiNAM dhArAvAhikajJAnAnAmApa praamaannyprsnggH| tato'pUrvArthanirNaya ityastu lkssnnm| yathAhuH " svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam" iti / tathA-'apUrvArthavijJAnam ' iti ca / taMtrAha // grahISyamANagrAhiNa iva gRhItagrAhiNo'pi nAprAmANyam // 1-1-4 // ayamartha H / dravyApekSayA vA gRhItagrAhitvaM vipratiSidhyeta paryAyApekSayA vA / tatra paryAyApekSayA dhArAvAhikajJAnAnAmapi gRhItagrAhitvaM na sambhavati / kSaNikatvAt paryAyANAm / tatkathaM tannivRttyartha vizeSaNamupAdIyate / atha dravyApekSayA / tadapyayuktam / dravyasya nityatvAdekatvena gRhItagrahISyamANAvasthayona bhedaH / tatazca kaM vizeSamAzritya grahISyamANagrAhiNaH prAmANyaM na gRhItagrAhiNaH / api ca avagrahehA~dInAM gRhItagrAhitve'pi prAmANyamiSyata eva / na caiSAM bhinna 1 piSTasya peSaNaM nAsti mRtasya maraNaM nahi // iti nyAyAt 2 ekasminneva ghaTe " ghaTo'yaM ghaTo'yam" ityevamutpadyamAnAnyuttarottarajJAnAmi ... dhArAvAhikajJAnAni / 3 digambarAcAryamANikyanandikRte parIkSAmukhe prathamoddeze prathamasUtram / 4 AdizabdAdIhAvAyadhAraNAgrahaNam / eteSAM lakSaNaM krameNa 1-1-27, 1-1-28, 1-1-29, 1-1-30 sUtre draSTavyam / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-7 viSayatvam / evaM hyavagRhItasyA'nIhanAdIhitasyAnizcayAdasamaJjasamApadyeta / na ca paryAyApekSayAnadhigatavizeSAvasAyAdapUrvArthatvaM vAcyam / evaM hi na kasyacid gRhItagrAhitvamityuktaprAyam / smRtezva pramANatvenAbhyupagatAyA gRhItagrAhitvameva satattvam / yairapi smRteraprAmANyAmiSTaM tairapyarthAdanutpAda eva hetutvenokto na gRhItagrAhitvam / yadAha "na smRterapramANatvaM gRhItagrAhitAkRtam / api tvanarthajanyatvaM tadaprAmANyakAraNam" iti // 4 // .. atha pramANalakSaNapratikSiptAnAM saMzayAnadhyavasAyaviparyayANAM lkssnnmaah||anubhytrobhykottisNsprshii pratyayaH sNshyH||1-1-5|| anubhayasvabhAve vastuni ubhayAntaparimarzanazIlaM jJAnaM sarvAtmanA zeta ivAtmA yasmin sati sa saMzayaH / yathAndhakAre dUrAdurdAkAravastUpalambhAt sAdhakabAdhakapramANAbhAve sati sthANurvA puruSo vota pratyayaH / anubhayatragrahaNamubhayarUpe vastunyubhayakoTisaMsparze'pi saMzayatvanirAkaraNArtham / yathAsti ca nAsti ca ghaTaH, nityazcAnityazcAtmetyAdi // 5 // ||vishessaanullekhyndhyvsaayH // 1-1-6 // . dUrAndhakArAdivazAdasAdhAraNadharmAvamarzarahitaH prtyyo'nishcyaatmktvaadndhyvsaayH| yathA kimetaditi / yadyapyavikalpakaM prathamalakSaNabhAvi pareSAM pratyakSapramANatvenAbhimataM tadapyanadhyavasAya eva / vizeSollekhasya tatrApyabhAvAditi // 6 // atasmiMstadeveti vipryyH|| 1-1-7 // yajjJAne pratibhAsite tadrUparahite vastuni tadeveti pratyayo viparyAsarUpatvAdviparyayaH / yathA dhAtuvaiSamyAnmadhurAdidravyeSu tiktAdi1 vAtapittakaphAtmakA dhAtavaH / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-7 [pramANa prtyyH| timirAdidoSAdekasminnapi candre dvicandrAdipratyayaH / / nauyAnAdagacchatsvApi vRkSeSu gacchatpratyayaH / AzubhramaNAdalAtA- . dAvacakre'pi ckrprtyyH| ityavAsitaM pramANalakSaNam // 7 // nanvastUktalakSaNaM pramANam / tatmAmANyaM tu svataH parato vA nizcIyeta / na tAvat svataH / taddhi saMviditatvAt jJAnamityeva gRhNIyAna punaH samyaktvalakSaNaM prAmANyam / jJAnatvamAtraM tu pramANAbhAsasAdhAraNam / api ca svataHprAmANye srvessaamviprtipttiprsnggH| nApi parataH / paraM hi 1 tadgocaragocaraM vA jJAnam 2 abhyupetArthakriyAnirbhAsaM vA 3 tadgocaranAntarIyakArthadarzanaM vaa| tacca sarva svato'navadhRtaprAmANyamavyavasthitaM sat kathaM pUrvapravartakajJAnaM vyavasthApayet / svato vA'sya prAmANye ko'parAdhaH pravartakajJAnasya / yena tasyApi tanna syAt / na ca prAmANyaM jJAyate svata ityuktameva prtstvnvsthetyaashjhyaah|| prAmANyanizcayaH svataH parato vA // 1-1-8 // prAmANyanizcayaH kacit svato yathA'bhyAsadazApanne svakaratalAdijJAne, snAnapAnAvagAhanodanyopazamAdAvarthakriyAni se vA pratyakSajJAne / nahi tatra parIkSAkAGkSAsti prekSAvatAm / tathAhi jalajJAnaM tato dAhapipAsAtasya tatra pravRttistatastatmAptistataH snAnapAnAdIni tato dAhodanyopazama ityetAvataiva bhavati kRtI pramAtA na punardAhodanyopazamajJAnamapi parIkSate ityasya svataHprAmANyam / anumAne tu sarvasminnapi sarvathA nirastasamastavyabhicArAzaGke svata eva prAmANyam / avyabhicAriliGgasamutthatvAt / na liGgAkAraM jJAnaM liGga vinA, na ca liGgaM liGginaM vineti / kacit parataH prAmANyanizcayo yathA 1 aviprtipttiH-avirodhH| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA] sUtra 1-1-8 nabhyAsadazApanne pratyakSe / nahi tadarthena gRhItAvyabhicArAmiti tadekadezaviSayAt saMvAdakAt, jJAnAntarAdvA, arthakriyAnirbhAsAdvA, nAntarIyArthadarzanAdvA tasya prAmANyaM nizcIyate / teSAM ca svataHprAmANyanizcayAnnAnavasthAdidausthyAvakAzaH / zAbde tu pramANe dRSTArthe'rthAvyabhicArasya durjJAnatvAt saMvAdAdyadhInaH parataH prAmANyanizcayaH / adRSTArthe tu dRSTArthagrahoparAganaSTamuSTyAdipratipAdakAnAM saMvAdena/ prAmANyaM nizcitya saMvAdamantareNApyAptoktatvenaiva prAmANyanizcaya iti sarvamupapannam / arthopalabdhihetuH pramANamiti naiyAyikAH / tatrArthopalabdhau hetutvaM yAdi nimittatvamAnaM tadA tatsarvakArakasAdhAraNamiti kartRkarmAderapi pramANatvaprasaGgaH / atha kartRkarmAdivilakSaNaM karaNaM hetuzabdena vivakSitaM tarhi tajjJAnameva yuktaM nendriyasannikarSAdi / yasmin hi satyartha upalabdho bhavati sa tatkaraNam / na cendriyasannikarSasAmagryAdau satyapi jJAnAbhAve sa bhavati / sAdhakatamaM hi karaNamavyavahitaphalaM ca tadiSyate / vyavahitaphalasyApi karaNatve dadhibhojanAderApi tthaaprsnggH| tanna jJAnAdanyatra pramANatvam / anyatropaMcArAt / samyaganubhavasAdhanaM pramANamityatrApi sAdhanagrahaNAt kartRkarmanirAsena karaNasya pramANatvaM sidhyati tathApyavyavahitaphalatvena sAdhakatamatvaM jJAnasyaiveti tadeva pramANatveneSTavyam / pramANamavisaMvAdijJAnamiti saugtaaH| tatrApi yadyavikalpakaM jJAnaM tadA na tad vyavahArajananasamartham / / sAMvyavahArikasya caitasamANasya lakSaNamiti ca bhavantaH / tatkathaM tasya prAmANyam / uttara1 'upalabdhihetuzca pramANam' / iti gautamasUtravAtsyAyanabhASye / pR. 94 paM. 4 / 2 bhAsarvajJapraNIta nyAyasAra pratyakSa paricchede sUtra 1 pR. 1 paM. 8 / 3 " avisaMvAdakaM jJAnaM samyagjJAnam " nyAyabindu pR, 5 paM. 9 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-8 [ pramANa kAlabhAvino vyavahArajananasamarthAdvikalpAt tasya prAmANye yAcitakamaNDananyAyaH / varaM ca vyavahAra hetorvikalpasyaiva prAmANyamabhyupagantum / evaM hi paramparA parizramaH parihRto bhavati / vikalpasya cAprAmANye kathaM tannimitto. vyavahAro'visaMvAdI dRSTavikalpayorarthayorekIkaraNena taimirikajJAnavat saMvAdAbhyupagame copacaritaM saMvAditvaM syAt / tasmAdanupacaritamavisaMvAditvaM prAmANyasya lakSaNamicchatA nirNayaH pramANameSTavya iti // 8 // 12 pramANasAmAnyalakSaNamuktvA parIkSya ca vizeSalakSaNaM vaktukAmo vibhAgamantareNa tadvacanasyAzakyatvAdvibhAgapratipAdanArthamAha // pramANaM dvidhA // 1-1-9 // sAmAnyalakSaNasUtre pramANagrahaNaM parIkSayAntaritamitina naMdA parAsRSTam / kintu sAkSAdevoktaM pramANamiti / dvidhA dviprakArameva vibhAgasyAvadhAraNaphalatvAt / tena pratyakSamevaikaM pramANamiti cArvAkAH / pratyakSAnumAnAgamAH pramANamiti vaishessikaaH| tAnyeveti saangkhyaaH| sahopamAnena catvArIti naiyAyikAH / sahArthApattyA pazcetiH prAbhAkarAH / sahAbhAvena SaDiti bhATTAH / iti nyUnAdhikapramANavAdinaH pratikSiptAH / tatpratikSepazca vakSyate / / 9 / / tarhi pramANadvaividhyaM kiM tathA yathAhuH saugatAH pratyakSamanumAnaM cetyutAnyathetyAha 1 asya nyAyasya svarUpam / kenacidakiJcanena yAcitvA paramaNDanAni paragRhe vivAhAdisampAdanArthaM gamyate paraM na tat tasya zobhAyai paryAptam / 2 tacchabdena / 3 mImAMsakeSu matatrayam 1 prAbhAkAraM 2 bhA 3 murArimataJca / 4 abhAvaH - anupalabdhiH / 5 1-1-10, 1-1-11, 1 - 1 - 12 sUtreSu / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 mImAMsA ] sUtra 1-1-11 ||prtykssN ca parokSaM ca // 1-1-10 // aznute akSNAti vA vyAmoti sakaladravyakSetrakAlabhAvAnityakSo jIvaH / aznute viSayamityakSamindriyaM ca / pratiH pratigatArthaH / akSaM pratigataM tadAzritam / akSANi cendriyANi tAni pratigatamindriyANyAzrityojihIte yajjJAnaM tatpratyakSaM vakSyamANalakSaNam / akSebhyaH parato vartata iti pareNandriyAdinA cokSyata iti parokSaM vakSyamANalakSaNameva / cakAraH svaviSaye dvayostulyabalatvakhyApanArthaH / tena yadAhuH sakalapramANajyeSThaM pratyakSamiti tadapAstam / pratyakSamitipUrvakatvAditarapramANAnAM tasya jyeSThateti cet / na / pratyakSasyApi prmaannaantrpuurvktvoplbdheH| liGgAdAptopadezAdvA vanhyAdikamavagamya pravRttasya tdvissyprtykssotptteH||10|| na pratyakSAdanyatpramANamiti laukAyatikAH / ttraah|| vyavasthAnyadhIniSedhAnAM siddheH pratyakSetarapramANasiddhiH . pramANApramANavibhAgasya parabuddheratIndriyArthaniSedhasya ca siddhirnAnumAnAdipramANaM vinA / cArvAko hi kAzcijjJAnavyaktIH saMvAditvenAvyabhicAriNIrupalabhyAnyAzca visaMvAditvena vyabhicAriNIH punaH kAlAntare tAdRzItarANAM jJAnavyaktInAmavazyaM pramANetarate vyavasthApayet / na ca sannihitArthabalenotpadyamAnaM pUrvAparaparAmarzazUnyaM pratyakSaM pUrvAparakAlabhAvinInAM jJAnavyaktInAM prAmANyApAmANyavyavasthApakaM nimittamupalakSayituM kSamate / na cAyaM svapratItigocarANAmApa jJAnavyaktInAM paraM prati prAmANyamaprAmANyaM vA vyavasthA1 azauTi vyAptau ( hai. dhA. pA. 5-29) / 2 akSau vyAptau ca ( hai. dhA. pA. 1-570) / 3 lokaaytikaaH-caarvaakaaH| --- Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-11 14 .. [ pramANa payituM prabhavati / tasmAdyathAdRSTajJAnavyaktisAdharmyadvAreNedAnIntanajJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakaM parapratipAdakaM parokSAntargatamanumAnarUpaM prAmANAntaramupAsIta / api ca apratipitsitamartha pratipAdayannAyaM laukiko na parIkSaka ityunmattavadupekSaNIyaH syaat| na ca pratyakSeNa paracetovRttInAmadhigamosti / ceSTAvizeSadarzanAttadavagame ca parokSasya prAmANyamanicchato'pyAyAtam / paralokAdiniSedhazca na pratyakSamAtreNa zakyaH kartum / sannihitamAtraviSayatvAttasya / paralokAdikaM cApratiSidhya nAyaM sukhenAste pramANAntaraM ca necchatIti DimbhahevAkaH / kiJca pratyakSasyApyAvyabhicArAdeva prAmANyaM taccArthapratibaddhaliGgazabdadvArA samunmajataH parokSasyApyAvyabhicArAdeva kiM neSyate / vyabhicAriNopa parokSasya darzanAdaprAmANyamiti cet / pratyakSasyApi timirAdidoSAdaprAmANyasya darzanAt sarvatrAprAmANyaprasaGgaH / pratyakSAbhAsaM taditi cet / ityatrApi tulyametadanyatra pakSapAtAt / dharmakIrtirapyetadAha"pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gteH| pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAca kasyacit // 1 // arthasyAsambhave bhAvAt pratyakSe'pi prmaanntaa| pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaMdvayam" // 2 // iti yathoktasaGkhyAyoge'pi ca parokSArthaviSayamanumAnameva saugatairupagamyate tadayuktam / zabdAdInAmapi pramANatvAt / teSAM cAnumAne'ntarbhAvayitumazakyatvAt / ekena tu sarvasaGgrAhiNA pramANena pramANAntarasaGgrahe nAyaM doSaH / tatra yathendriyajamAnasAtmasaMvedanayogijJAnAnAM pratyakSeNa saGgrahastathA smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamAnAM parokSaNa saGgraho lakSaNasyAvizeSAt / smRtyAdInAM ca vizeSalakSaNAni svasthAna eva vakSyante / evaM parokSasyopamAnasya pratyabhijJAne arthApatteranumAne'ntarbhAvo'bhidhAsyate // 11 // 1 bAlAnAmAgrahaH / 2, 1-2-3 suutre| 3, 1-2-4 suutre| 4, 1-2-7 sUtre / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 15 sUtra 1-1-12 yattu pramANameva na bhavati na tenAntarbhUtena bahirbhUtena vA kiMcit prayojanam / yathA'bhAvaH / kathamasyAprAmANyam / nirviSayatvAd iti brUmaH / tadeva kathamiti cet // // bhAvAbhAvAtmakatvAdvastuno nirvissyo'bhaavH|| 1-1-12 // nahi bhAvaikarUpaM vastviti / vizvasya vaizvarUpyaprasaGgAt / nApyabhAvaikarUpam / nIrUpatvaprasaGgAt / kintu svarUpeNa sattvAt pararUpeNa cAsattvAt bhAvAbhAvarUpaM vastu / tathaiva pramANAnAM pravRtteH / tathAhi pratyakSaM tAvadbhUtalamevedaM ghaTAdi na bhavatItyanvayavyatirekadvAreNa vastu paricchindat tadadhika viSayabhAvaikarUpaM nirAcaSTa iti ke viSayamAzrityAbhAvalakSaNaM pramANaM syAt / evaM parokSANyApa pramANAni bhAvAbhAvarUpavastugrahaNapravaNAnyeva / anyathA'saGkIrNasvasvaviSayagrahaNAsiddheH / yadAha " ayameveti yo hyeSa bhAve bhavati nirnnyH| naiSa vstvntraabhaavsNvittpnugmaahte||" iti / atha bhavatu bhAvAbhAvarUpatA vastunaH / kiM nazcchinnam / vayamApahi tathaiva pratyapIpadAma / kevalaM bhAvAMza indriyasanikRSTatvAt prtykssprmaanngocrH| iti abhAvAMzastu na tathetyabhAvapramANagocara iti kathamaviSayatvaM syAt / taduktaM "naM tAvadindriyeNaiSA nAstI tyutpAdyate mtiH| bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi // 1 // gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca 1 zloka vA. sU. 5. abhAvaparicchede zlo.. 15. 2 zloka vA. sU. 5. abhAvaparicchede zlo. 18. - 3 'indriyareSA' iti zlokavArtikeSu pAThaH / - 4 'utpadyate' iti zlokavArtika pAThaH / 5 zloka vA. sU. 5 abhAvaparicchede zlo. 27. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-12 [pramANa pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // 2 // " iti / nanu bhAvAMzAdabhAvAMzasyAbhede kathaM pratyakSeNAgrahaNam / bhede vA ghaTAdyabhAvarahitaM bhUtalaM pratyakSeNa gRhyata iti ghaTAdayo gRhyanta iti prAptam / tadabhAvagrahaNasya tadbhAvagrahaNanAntarIyekatvAt / tathA cAbhAvagrahaNamapi pazcAtpravRttaM na tAnutsArayituM paTiSThaM syAt / anyathA saGkIrNasya saGkIrNatAgrahaNAt pratyakSaM bhrAntaM syAt / api cAyaM pramANapaJcakanivRttirUpatvAt tucchaH / tata evAjJAnarUpaH kathaM pramANaM bhavet / tasmAdabhAvAMzAtkathaMcidabhinnaM bhAvAMzaM paricchindatA pratyakSAdinA pramANenAbhAvAMzI gRhIta eveti tadatiriktaviSayAbhAvAnnirviSayo'bhAvaH / tathA ca na pramANamiti sthitam // 12 // vibhAgamuktvA vizeSalakSaNamAha // vizadaH pratyakSam // 1-1-13 // sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt sasyagartha nirNaya iti pramANasAmAnyalakSaNamanUdya vizada iti vizeSalakSaNaM prasiddhasya pratyakSasya vidhIyate / tathA ca pratyakSaM dharmiM / vizadasamyagarthanirNayAtmakamiti sAdhyo dharmaH / pratyakSatvAditi hetuH / yadvizada samyagarthanirNayAtmakaM na bhavati na tat pratyakSam / yathA parokSAmiti vyati - rekI / dharmiNo hetutve'nanvayadoSa iti cet / na / vizeSe dharmiNi dharmisAmAnyasya hetutvAt / tasya ca vizeSaniSThatvena vizeSeSvanvayasambhavAt / sapakSe vRttimantareNApi ca vipakSavyAvRttibalAdgamakatvamityuktameva // 13 // atha kimidaM vaizadyaM nAma / yadi svaviSayagrahaNaM tatparokSepyakSu 16 1 'jAyate 'kSAnapekSaNAt' iti zlokavArtikeSu pAThaH / 2 AvazyakatvAt / abhAvajJAnaM prati pratiyogijJAnasya kAraNatA / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 17 sUtra 1-1-15 NNam / atha sphuTatvaM, tadapi svasaMviditatvAt sarvavijJAnAnAM samamityAzaGkyAha // pramANAntarAnapekSedantayA pratibhAso vA vaizadyam // 1-1-14 // prastutAt pramANAdanyat pramANaM zabdaliGgAdijJAnaM tat pramANAntaraM tanirapekSatA vaizadyam / nahi zabdAnumAnAdivat pratyakSaM svotpattau zabdaliGgAdijJAnaM pramANAntaramapekSate / ityekaM vaizadyalakSaNam / lakSaNAntaramApa idantayA pratibhAso veti idantayA vizeSaniSThatayA yaH pratibhAsaH samyagarthanirNayasya so'pi vaizadyam / vAzabdo lakSaNAntaratvasUcanArthaH // 14 // atha mukhyasAMvyavahArikabhedana dvaividhyaM pratyakSasya hadi nidhAya mukhyasya lkssnnmaah|| tatsarvathAvaraNavilaye cetanasya svarUpAvirbhAvo mukhyaM kevalam // 1-1-15 // taditi pratyakSasya parAmarzArtham / anyathAnantarameva vaizadyamabhisambadhyeta dIrghakAlanirantarasatkArAsavitaratnatrayaprakarSaparyante ekatvavitarkAvicAradhyAnabalena niHzeSatayA jJAnAvaraNIyAdInAM ghAtikamaNAM prakSaye sati cetanAsvabhAvasyAtmanaH prakAzasvabhAvasyati yaavt| svarUpasya prakAzasvabhAvasya sata evAvaraNApagamenAvirbhAva AvirbhUtaM svarUpaM mukhamiva zarIrasya sarvajJAnAnAM pradhAna mukhya pratyakSam / taccendriyAdisAha yakavirahAt sakalaviSayatvAdasAdhAraNatvAca kevalamityAgame prasiddham / prakAzasvabhAvatA kathamAtmanaH siddhati cet / 1 jJAnadarzanacAritrANi-iti ratnatrayam / 2 AdizabdAt darzanAvaraNamohanIyAntarAyAkhvakarmaNo grahaNam / lakSaNaM asmin graMthe pR. 18 paM, 22 / 3 pra. na. lo, pa, 2 sU. 23 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-15 ---- 18 -- [pramANa ete bruumH| AtmA prakAzasvabhAvo'sandigdhasvabhAvatvAt / yaH prakAzasvabhAvo na bhavati nAsAvasandigdhasvabhAvo yathA ghaTaH / na ca tathAtmA / na khalu kazcidahamasmi na veti sandigdhe / iti / nAsiddho hetuH / tathAtmA prakAzasvabhAvo boddhRtvAt / yaH prakAzasvabhAvo na bhavati nAsau boddhA yathA ghaTaH / na ca na boddhAtmateti / tathA yo yasyAH kriyAyAH kartA na sa tadviSayo yathA gatikriyAyAH katto caitro na tadviSayo jJaptikriyAyAH kartA cAtmota / atha prakAzasvabhAvatva AtmanaH kathamAvaraNam / AvaraNe vA satatAvaraNaprasaGgaH / naivam / prakAzasvabhAvasyApi candrArkAderiva rajonIhArAbhrapaTalAdibhiriva jJAnAvaraNIyAdikarmAbhirAvaraNasya sambhavAt / candrArkAderiva ca prabalapavamAnaprAyairdhyAnabhAvanAdibhirvilayasya ceti / nanu sAditve syAdAvaraNasyopAyato vilayaH / naivam / anAderApi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdinA vilayopalambhAt tadvadevAnAderApi jJAnAvaraNIyAdikarmaNaH pratipakSabhUtaratnatrayAbhyAsena vilayopapatteH / na cAmUrttasyAtmanaH kathamAvaraNamiti vAcyam / amUrtAyA Apa cetanAzaktamadirAmadanakodravAdibhirAvaraNadarzanAt / athAvaraNIyatatpakSAbhyAmAtmA vikriyeta na vA / kiM cAtaH / "varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcet so'nityaH khatulyazcedasatphalaH" iti cet / na / asya dUSaNasya 1 AdizadvAt paDhamaM 1 nANAvaraNaM, bIyaM puNa 2 daMsaNassa AvaraNaM / taiyaM ca 3 veyaNIyaM, tahA cautthaM ca 4 mohaNIyaM // 5 // 5 AU 6 nAmaM 7 goya, aTamiyaM 8 aMtarAiyaM hoi, / iti karmagrantha 1 gAthA 5-6 / vyAkhyA-prathamamAdyaM jJAnAvaraNaM jJAnasyAvaraNamAcchAdanaM kriyate yena karmaNA tajjJAnAvaraNam / tasya svabhAvo'rthAnavagamaH / etatkarmAdityaprabhAcchAdakameghavajJAtRtvazaktimAvRNoti / 1 / dRzyate'neneti darzanaM tasyAvaraNaM darzanAvaraNaM tasya svabhAvo'rthAnAlocanam / etatkarma pradIpaprabhAtirodhAyakakumbhavaddarzanamAvRNoti / 2 / vedyate AhvAdAdirUpeNAnubhUyate yattadvedanIyam / yadyapi Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAMsA ] 19 sUtra 1-1-16 kUTasthAnityatApakSa eva sambhavAt / pariNAminityazcAtmati tasya pUrvAparaparyAyotpAdavinAzasahitAnuvRttarUpatvAt / ekAntanityakSaNikapakSayoH sarvathArthakriyAvirahAt / yadAha " arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / kramAkramAbhyAM bhAvAnAM sA lakSaNatayA matA" iti // 15 // nanu pramANAdhInA prameyavyavasthA / na ca mukhyapratyakSasya tadvato vA siddhau kizcit pramANamAsti / pratyakSaM hi rUpAdiviSayavinirmitavyApAraM nAtIndriye'rthe pravArtitumutsahate / nApyanumAnam / pratyakSadRSTaliGgaliGgisambandhabalopajanitadharmakatvAttasya / Agamastu ydytiindriyjnyaanpuurvksttsaadhkstdetretraashryH| "narte tadAgamAtsidhyena ca tenAgamo vinA" iti / apauruSeyastu tatsAsarvaM karma vedyate tathApi paGkajAdizabdavat vedanIyazabdasya rUDhiviSayatvAt sAtAsAta( sukhaduHkha ) rUpameva karma vedanIyamityucyate / tasya svabhAvaH sukhaduHkhasaMvedanam / etatkarma sukhaM duHkhaM cotpAdayati 3 / darzanacAritre ca mohamutpAdayati mohayati sadasadvivekavikalaM karotyAtmAnamiti vA mohniiym| Adyasya (darzanamohanIyasya) svabhAvastattvArthAzraddhAnam / etatkarma durjanasaGgavattattvArthe'zraddhAmutpAdayati / dvitIyasya (cAritramohanIyasya) svabhAva indriyaniyamanAbhAvaH / etatkarma tvAcaraNa indriyANAvyavasthAmutpAdayati 4 / eti gacchati gatyantaramanenetyAyuH / AyurnAmakarmaNaH svabhAvo bhavadhAraNam / etatkarma taritRRNAM manuSyapazvAdInAM jalavaddehaM dhArayati 5 / nAmayati gatyAdiparyAyAnubhavanaM prati pravaNayati jIvamiti / nAmasaMjJakakarmaNaH svabhAvo nArakAdinAmakaraNam / etatkarma citrakAravannAnAvidhAH saMjJA Adhace 6 / gUyate zabdyate uccAvacaiH zabdairAtmA yasmAttadgotram / gotrakarmaNaH svabhAvaH uccanIcasaMzaddhanam / etatkarma kumbhakAro ghaTeSviva zarIra uccanIcAvasthAM saMpAdayati 7 / jIvaM dAnAdikaM cAntarA eti na jIvasya dAnAdikaM kartuM dadAtItyantarAyam antarAyakam / etatkarma kRpaNavaddAnAdiSu vighnamutpAdayati / iti zeyam / 1 zlokavArtika sUtra 2 zloka 142 / / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-16 20 [ pramANa 1 / dhako nAstyeva / yo'pi " apANipAdo javano gRhItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: / sa vetti vedyaM na hi tasya vettA tamAhuragryaM puruSaM mahAntam " ityAdiH kazcidarthavAdarUpo'sti nAsau pramANam / vidhAveva prAmANyopagamAt / pramANAntarANAM cAtrAnavasara evetyAzaGkayAha // prajJAtizayavizrAntyAdisiddhestatsiddhiH // 1-1-16 // prajJAyA atizayastAratamyaM kvacidvizrAntamatizayatvAt parimANAtizayavadityanumAnena niratizayaprajJaptisiddhA tasya kevalajJAnasya siddhiH| tatsiddhirUpatvAt kevalajJAnasiddheH / AdigrahaNAt sUkSmA - ntaritadUrArthAH kasyacit pratyakSAH prameyatvAt ghaTavadityato jyotirjJAnAvisaMvAdAnyathAnupapattezva tatsiddhiH / yadAha " dhIratyantaparokSe'rthe na cet puMsAM kutaH punaH / jyotirjJAnAvisaMvAdaH zrutAccetsAdhanAntaram " / api ca nodanA hi bhUtaM bhavantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamevaJjAtIyakamarthamavagamayati nAnyatkiMcanendriyamiti vadatA bhUtAdyarthaparijJAnaM kasyacit puMso'bhimatameva / anyathA kasmai vedastrikAlaviSayamarthaM nivedayet / sa hi nivedayaMstrikAlaviSayatattvajJamevAdhikAriNamupAdatte / tadAha / " trikAla - viSayaM tattvaM kasmai vedo nivedayet / akSayyAvaraNaikAntAnna cedveda tathA naraH " iti, trikAlaviSayavastunivedanA'nyathAnupapatte1 zvetAzvataropaniSad 3 - 19 / 2 AmnAyasya kriyArthatvAdAnarthakyamatadarthAnAM tasmAdanityamucyate ' iti jaiminisUtram / (jai. 1-2 - 1 ) 3 kevalajJAnalakSaNam ' sakalaM tu sAmagrIvizeSataH samudbhUtasamastAvaraNakSayApekSaM nikhiladravyaparyAyasAkSAtkArisvarUpaM kevalajJAnam ' / iti pramANanayatatvAlokAlaGkAre pariccheda 2 sUtram 23 | ( Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-16 " ritIndriyakevalajJAnasiddhiH / kiJca pratyakSAnumAnasiddhasaMvAdaM zAstramevAtIndriyArthadarzisadbhAve pramANam / ya eva hi zAstrasya viSayaH syAdvAdaH sa eva pratyakSAderapIti saMvAdaH / tathAhi " sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH " iti dizA pramANasiddhaM syAdvAdaM pratipAdayannAgamo'rhatassarvajJatAmapi pratipAdayati, yadastuma " yadIyasamyaktvabalAt pratImo bhavAdRzAnAM paramAtmabhAvam / kuvAsanApAzavinAzanAya namo'stu tasmai tava zAsanAya " iti / pratyakSaM tu yadyapyaindriyikaM nAtIndriyajJAnaviSayaM tathApi samAdhibalalabdhajanmakayogipratyakSameva bAhyArthasyeva svasyApi vedakamiti pratyakSato'pi tatsiddhiH / atha "jJAnamapratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmmazca sahasiddhaM catuSTayam " / iti vacanAtsarvajJatvamIzvarAdInAmastu / mAnuSasya tu kasyacidvidyAcaraNavatopi tadasambhAvanIyam / yatkumArilaH / "athApi vedade - hatvAdbrahmaviSNumahezvarAH / kAmaM bhavantu sarvajJAH sArvazyaM mAnuSasya kim // " iti, AH sarvajJApalApapAtakin durvadavAdin mAnuSatvanindArthavAdApadezena devAdhidevAnadhikSipAse / ye hi janmAntarArjitorjitapuNyaprAgbhArAH surabhavabhavamanupamaM sukhamanubhUya du:khapaGkamanamakhilaM jIvalokamuddidhIrSavo narakeSvapi kSaNaM kSiptamukhAsikAmRtavRSTayo manuSyalokamavateru: janmasamayasamakAlacalitAsanasakalasurendravRndavihitajanmotsavAH kiGkarAyamANasurasamUhAhamahamikArabdhasevAvidhayaH svayamupanatAmatiprAjyasAmrAjyazriyaM tRNavadavadhUya samatRNa1 zrIhemacandrAcAryakRtAyogavyavacchedadvAtriMzikA zloka 21 / T 2 ahaM pUrvamahaM pUrvamiti yasyAM kriyAyAm / 21 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 sUtra 1-1-16 _ [pramANa mANazatrumitravRttayo nijprbhaavprshmittimrekaadijgdupdrvaaH| zukladhyAnAnalAnirdagdhaghAtikarmANa AvirbhUtanikhilabhAvAbhAvasvabhAvavabhAvasikevalabaladalitasakalajIvalokamohaprasarAH surAsuravinirmitAM samavasaraNabhuvamadhiSThAya svasvabhASApariNAminIbhirvAgbhiH pravartitadhamatIrthAzcatustriMzadatizayamayIM tIrthatvalAMmupabhujya paraM brahma satatAnandaM sakalakarmanirmokSamupeyivAMsastAnmAnuSatvAdisAdhAraNadharmopadezenApavadan mumerumApa loSThAdinA sAdhAraNIkartu paarthivtvenaapvdeH| kiJcAnavaratavanitAGgasambhAgedurlalitavRttInAM vividhahetusamUhadhAriNAmakSamAlAdyAyattamanaHsaMyamAnAM rAgadveSamohakaluSitAnAM brahmAdInAM sarva 1 ItiH-" ajnymiitirutpaatH"| iti haimaH 2-40 / Iyate prApyate duHkhamasyAmItiH / pu. strI. / "ativRSTiranAvRSTiH zalabhA mUSakAH khagAH / pratyAsannAzca rAjAnaH SaDetA ItayaH smRtAH " // 1 // 2 " marako mAraH" / iti haimaH 2-239 / maraNaM marakaH / 3 zucaM klAmayatIti zuklam / zokaM glaSayatItyarthaH / " dhyai cintAyAm" / (hai.dhA. pA. 1-30) dhyAyate cintyate tattvamaneneti dhyAnam / zuklaM ca tad dhyAnaM ca zukladhyAnam / 4 samavasaranti nAnA pariNAmA jIvAH kathaJcittucchatayA yasmin tatsamavasaraNam / 5 atizayAH 34-'teSAM ca deho'dbhutarUpagandho nirAmayaH svedamalojjhitazca / zvAso'bjagandho rudhirAmiSaM tu gokSIradhArAdhavalaM hyavinam // 1 // AhAranIhAravidhistvadRzya (adRzya mAMsacakSuSAna punaravadhyAdilocanana puMsA) zcatvAra ete'tizayAH saMhotthAH ( sahajanmAnaH ) / atha karmakSayajAnatizayAnAha-kSetre sthitiryojanamAtrake'pi nRdevatiryagjana koTikoTe : // 2 // voNI nRtiryaksuralokabhASAsaMvAdinI yojanagAminI ca / bhAmaNDalaM cAru ca maulipRSThe viDambitAhapatimaNDalAza // 3 // sAgre ca gavyUtizatadvaye rujA vairetayo mAryativRSTayavRSTayaH / durbhikSamanyasvakacakrato bhayaM syAnnaita ekAdaza karmaghAtAH // 4 // atha devakRtAnatizayAnAha-khe dharmacakra caimarAH saMpAdapIThaM mRgendrAsanamujjvalaM ca Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mImAMsA sUtra 1-1-16 vittvasAmrAjyam / yadavadAma stutau "*madena mAnena manobhavana krodhena lAbhena ca sammadena / parAjitAnAM prasabhaM surANAM vRthaiva sAmrAjyarujA pressaam"| iti / athApi rAgAdidoSakAlupyavirahitAH satatajJAnAnandamayamUrtayo brahmAdayastarhi tAdRzeSu teSu na chatratraya ratnamayadhvajo'GgrinyAse cacAmakirapaGkajAni // 5 // va4trayaM cAru caturmukhAitA caityagumo'dhovadanAzca kaSTakAH / gumAnatirdundubhinAda uccakairvAto'nukUlaH zakunAH pradakSiNAH // 6 // gandhAmbuvarSa bahuvarNapuSpavRSTiH kacazmazrunakhApravRddhiH / *tuvidhAma-nikAyakoTirjaghanyabhAvAdapi pArzvadeze // 7 // RtUMnAmindriyArthAnAmanukUlatvamityamI / ekonaviMzatirdaivyAzcatustriMzaica mIlitAH' // 8 // 1 yojanapramANe'pi kSetre samavasaraNabhuvi samavasaranti nAnA pariNAmA jIvAH kathaJcittucchatayA yasmin tatsamavasaraNaM nRNAM devAnAM tirazvAM ca janAnAM koTikoTisaGkhyAnAM sthitiravasthAnam / 2 vANI bhASA arddhamAgadhI (mAgadhI ityapi dRzyate ) nRtiryaksuralokabhASayA saMvadati 3 yojanazate jvarAdirogo na syAt / 4 evamekAdaza atizayAH * jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAntarAyAkhyakarmacatuSTayasya kSayAjjAyante / 5 dharmaprakAzakaM cakram / 6, 7, 8, 9 kha iti vartate / 10 samavasaraNe ratnasuvarNarUpyamayaM prAkAratrayaM manozaM bhavati / 11 caityAbhidhAno drumo'zokavRkSaH syAt / 12 sukhadavAdanukUlaH / 13 bahuvarNAnAM paJcavarNAnAM jAnunorutsedhasya uccatvasya yatpramANaM yasyAH sA jAnUtsedhapramANamAtrA puSpavRSTiH syAt / 14 bhavanapativyatarajyotiSkavaimAnikadevAH prazAntAcatramAnasA prazAntAni samaGgatAni citrANi rAgadveSAdyanekavidha vikArayuktatayA vividhAni mAnasAnyantaHkaraNAni yeSAM te samIpe dharma nizAmayanti / 15 RtUnAM vasantAdInAM sarvadA puSpAdisAmagrIbhirindriyArthAnAM sparzarasagandharUpazadvAnAmamanojJAnApakarSeNa manojJAnAM ca prAdurbhAvenAnukUlatvaM bhavati / 16 iti devaiH kRtA ekonviNshaatistiirthkRtaamtishyaaH| 17 ekonaviMzatiH sahajaizcaturbhiHkarmakSayajairekAdazabhiH saha mIlitA ekatra yojitAzcatustriMzadbhavantIti / . * zrIhemacandrAcAryakRtAyogavyavacchedadvAtriMzikA zloka 25 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-16 24 - [pramANa vipratipadyAmahe / avocAma hi " yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhidhayA yayA tayA / vItadoSakaluSaH sa cedbhavAneka eva bhagavannamo'stu te" // iti / kevalaM brahmAdidevatAviSayANAM zrutismRtipurANetihAsakathAnAM vaitathyamAsajyeta // 16 // tadevaM sAdhakebhyaH pramANebhyo'tIndriyajJAnasidviruktA bAdhakAbhAvAcca sunizcitA // asambhavadvAdhakatvAt sukhAdivat // 1-1-17 // __ tatsiddhiriti sambadhyate / tathAhi kevalajJAnabAdhakaM bhavat pratyakSaM vA bhavet pramANAntaraM vA / na tAvat pratyakSam / tasya vidhAne evAdhikArAt / "saMbaMddhaM vartamAnaM ca gRhyate ckssuraadinaa|" iti svayameva bhASaNAt / atha na pravartamAnaM pratyakSaM tadvAdhakaM kintu nivartamAnam / taddhi yadi niyatadezakAlaviSayatvena bAdhakaM tarhi sampatipadyAmahe / atha sakaladezakAlaviSayatvena, tarhi na tat sakaladezakAlapuruSapariSatsAkSAtkaraNamantareNa sambhavatIti siddhaM naH samIhitam / na ca jaminiranyo vA sakaladezAdisAkSAtkArI sambhavati / sattvapuruSatvAdeH rathyApuruSavat / atha prajJAyAH sAtizayatvAttatprakarSo'pyanumIyate / tarhi tata eva sakalArthadarzI kiM nAnumIyate / svapakSe cAnupalambhamapramANayan sarvajJAbhAve kutaH pramANayedavizeSAt / na cAnumAnaM tadbAdhakaM sambhavati / dharmigrahaNamantareNAnumAnApravRtteH / dharmigrahaNe vA tadgrAhakapramANabAdhitatvAdanutthAnamevAnumAnasya / atha vivAdAdhyAsitaH puruSaH sarvajJo na bhavati vaktRtvAt puruSatvAdvA rathyApuruSavaditya 1 zrIhemacandrAcAryakRtAyogavyavacchedadvAtriMzikA zloka 31 / 2 zlokavArtika sUtra 4 zloka 84 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-19 numAnaM tadbAdhakaM bruusse| tadasat / yato yadi pramANaparidRSTArthavaktRtvamAtraM hetustadA viruddhH| tAdRzasya vaktRtvasya sarvajJa eva bhAvAt / athAsadbhUtArthavaktRtvaM tadA siddhsaadhytaaH| pramANaviruddhArthavAdinAmasarvajJatveneSTatvAt / vaktRtvamAtraM tu sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikam / jJAnaprakarSe vaktRtvApakarSAdarzanAt / pratyuta jJAnAtizayavato vaktRtvAtizayasyaivopalabdheH / etena puruSatvamapi nirastam / puruSatvaM hi yadi rAgAdyadUSitaM tadA viruddham / jJAnavairAgyAdiguNayuktapuruSatvasya sarvajJatAmantareNAnupapatteH / rAgAdidUSite tu puruSatve siddhasAdhyatA / puruSatvasAmAnyaM tu sandigdhavipakSavyAvRttikamityabAdhakam / nApyAgamastaddhAdhakaH / tasyApauruSeyasyAsambhavAt / sambhave vA taddhAdhakasya tasyAdarzanAt sarvajJopajJazcAgamaH kathaM tadbAdhaka ityalamatiprasaGgeneti // 17 // na kevalaM kevalameva mukhyaM pratyakSamapi tvnydpiityaah|| tattAratamye'vadhimanaHparyAyau ca // 1-1-18 // - sarvathAvaraNavilaye kevalaM tasyAvaraNavilayasya tAratamye AvaraNakSayopazamAvizeSe tannimittako'vadhiravadhijJAnaM manaHparyAyo mana:paryAyajJAnaM ca mukhyAmandriyAnapekSaM pratyakSam / tatrAvadhIyata ityavadhiH maryAdA sA ca "rUpiSvavadheH" iti vacanAt rUpavadravyaviSayA avadhyupalAkSitaM jJAnamaNyavadhiH // 18 // ||s dvadhA bhavapratyayo guNapratyayazca // 1-1-19 // tatrAdyo devanArakANAM pakSiNAmiva viyadgamanam / guNapratyayo 1 " upajJAte " iti hemasUtram 6-3-191 / bRhadvRttiH-teneti vartate / prathamataH upadezena vinA vA jJAtaM upajJAtaM, prathamataH kRtaM vopajJAtam / tasminnarthe tRtIyAdhantAdyathAvihitaM pratyayo bhavati / pANinena pANininA vopajJAtaM pANinIyam / 2 tattvArthAdhigamasUtrasya prathamAdhyAye sUtram 28 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-19 .. [pramANa manuSyANAM tirazvAM ca / manaso dravyarUpasya paryAyAzcintanAnuguNAH pariNAmabhedAstadviSayaM jJAnaM manaHparyAyaH / tathAvidhamanaHparyAyAnyathAnupapattyA tu yadbAhyacintanIyArthajJAnaM tadAnumAnikameva na manaHparyAyapratyakSam / yadAhuH 'jANai bajjhe NumANA utti' // 19 // nanu rUpidravyaviSayatve kSAyopazamikatve ca tulye ko vishesso'vdhimnHpryaayyorityaah|| vizuddhikSetrasvAmiviSayabhedAttadbhedaH // 1-1-20 // __ satyApa kathaJcitsAdharmya vizuddhAdibhedAdavadhimanaHparyAyajJAnayobheMdaH / tatrAvadhijJAnAnmanaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / yAni hi manodravyANi avadhijJAnI jAnIte tAni manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi jAnIte / kSetrakRtazcAnayorbhedaH / avadhijJAnamaGgalasyAsaGkhyabhAgAdiSu bhavatyAsarvalokAt / manaHparyAyajJAnaM tu manuSyakSetra eva bhavati / svAmikRto'pi, avadhijJAnaM saMyatasyAsaMyatasya saMyatAsaMyatasya ca sarvagatiSu bhavati |mnHpryaayjnyaanN tu manuSyasaMyatasya prakRSTacAritrasya pramattAdiSu kSINakaSAyAnteSu guNasthAnakeSu bhavati / tatrApi vardhamAnapariNAmasya netarasya / vardhamAnaparimANasyApi RddhimAptasya netarasya / RddhiprAptasyApi kasyAcinna sarvasyota / viSayakRtazca rUpavadravyeSvasarvaparyAyeSvavadharviSayanibandhastadanantabhAge manaHparyAyasyati // 20 // avasitaM mukhyaM pratyakSam / atha saaNvyvhaarikmaah|| indriyamanonimitto'vagrahahAvAyadhAraNAtmA sAMvyavahArikam // 1-1-21 // indriyANi sparzanAdIni vakSyamANalakSaNAni / manazca nimittaM 1 atra ' jANaI bajjheNumANeNam ' iti pAThaH / chAyA-jAnAti bAhyAnumAnena / vizeSAvazyake gAthA 814 / * 1-1-22 sUtre / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] trasU 1-1-22 kAraNaM yasya sa tathA / sAmAnyalakSaNAnuvRtteH / samyagarthanirNayasyedaM vizeSaNaM tenendriyamanonimittaH samyagarthanirNayaH / kAraNamuktvA svarUpamAha -- avagrahehAvAyadhAraNAtmA / avagrahAdayo vakSyamANalakSaNAH / ta AtmA yasya so'vagrahehAvAyadhAraNAtmA / AtmagrahaNaM ca krameNotpadyamAnAnAmapyavagrahAdInAM nAtyantiko bhedaH kintu pUrvapUrvasyottarottararUpatayA pariNAmAdekAtmakatvamiti pradarzanArtham / samIcInaH pravRttinivRttirUpo vyavahAraH saMvyavahArastatprayojanaM sAMvyavahArikam / pratyakSam indriyamanonimittaM ca samastaM vyastaM ca boddhavyam indriyaprAdhAnyAnmanobalAdhAnAccotpadyamAna indriyajo manasa eva vizuddhisavyapekSA dupajAyamAno manonimitta iti / nanu svasaMvedanarUpamanyadapi pratyakSamasti tatkasmAnnoktamiti na vAcyam / indriyajajJAnasvasaMvedanasyendriyapratyakSe'nindriyajasukhAdisvasaMvedanasya manaHpratyakSe yogipratyakSasvasaMvedanasya yogipratyakSe'ntarbhAvAt / smRtyAdisvasaMvedanaM tu mAnasameveti nAparaM svasaMvedanaM nAma pratyakSamastIti bhedenoktam / / 21 // indriyetyuktamitIndriyANi lkssyti|| sparzarasagandharUpazabdagrahaNalakSaNAni sparzanarasanaprANacakSuH zrotrANIndriyANi dravyabhAvabhedAni / / 1-1-22 // sparzAdigrahaNaM lakSaNaM yeSAM tAni yathAsaGkhyaM sparzanAdInIndriyANi / tathAhi sparzAdyupalabdhiH karaNapUrvA kriyAtvAt chiditriyAvat / tatrendreNa karmaNA sRSTAnIndriyANi / nAmakarmodayanimittatvAt indrasyAtmano liGgAni vA / karmamalImasasya hi svayamarthAnupalabdhumasamarthasyAtmano'rthopalabdhau nimittAni indriyANi / nanvevamAtmano'rthajJAnamindriyAt liGgAdupajAyamAnamAnumAnikaM syAt / I x 1-1-27; 1-1-28; 1-1-29; 1-1-30 sUtreSu / 27 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1- 22 2 8 ..... . [pramANa tathA ca liGgAparijJAne'numAnAnudayAt tasyAnumAnAtparijJAne'navasthAprasaGgaH / naivam / bhAvendriyasvasaMviditatvenAnavasthAnavakAzAt / yadvendrasyAtmano liGgAnyAtmagamakAnIndriyANi karaNasya vAsyAdivakadhiSThitatvadarzanAt / tAni ca dravyabhAvarUpeNa bhidyante / tatra dravyendriyANi nAmakarmodayanimittAni / bhAvendriyANi punastadAvaraNavIryAntarAyakSayopazamanimittAni / saiSA paJcasUtrI sparzagrahaNalakSaNaM sparzanendriyaM, rasagrahaNalakSaNaM rasanendriyamityAdi / sakalasaMsAriSu bhAvAccharIravyApakatvAca sparzanasya pUrva nirdeshH| tataH krameNAlpAlpajIvaviSayatvAsanaghrANacakSuHzrotrANAm / tatra sparzanendriyaM tadAvaraNakSayopazamasambhavaM pRthivyaptejovAyuvanaspatInAM zeSendriyAvaraNavatAM sthAvarANAM jIvAnAm / teSAM ca " puMDhavi cittamantamaravAyA" ityAderAptAgamAtsiddhiH / anumAnAca jJAnaM kacidAtmani paramApakarSavat apakRSyamANAvizeSatvAt parimANavat / yatra tadapakarSaparyantasta ekendriyAH sthAvarAH / na ca sparzanendriyasyApyabhAve bhasmAdiSu jJAnasyApakoM yuktH| tatra hi jJAnasyAbhAva eva na punarapakarSastato yathA gaganaparimANAdArabhyApakRSyamANavizeSa parimANaM paramANau paramApakarSavat / tathA jJAnamapi kevalajJAnAdArabhyApakRSyamANavizeSamekendriyeSvatyantamapakRSyate / pRthivyAdInAM ca pratyekaM jIvatvasiddhiragre vakSyate / sparzanarasanendriye kRmi-apAdikAnUpuraka-gaNDUpada-zaGkha-zuktikA-zambUkA-jalaukAprabhRtInAM 1 dazavaikAlikasya caturthAdhyayane prathamasUtram / vyaakhyaa-pRthivii| cittaM jIvalakSaNaM tadasyAstIti cittavatI sajIvetyarthaH / pAThAntaraM vA "puDhavi cittmttmkkhaayaa"| atra mAtrazabdaH stokavAcI / yathA sarSapavibhAgamAtramiti / tatazcittamAtrA stokacittetyarthaH / AkhyAtA sarvajJena kathitA / 2 iyaM jIvatvasiddhiratrAdhyAyadvaye nAsti tadane syAt / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 mImAMsA ] sUtra 1-1-22 sAnAm / sparzana-rasana-prANAni pipIlakA-rohiNikA-pocakAkuMthu-tuMburaka-tripusa-bIja-karpAsAsthikA-zatapadI-ayenakatRNapatra-kASThahArakAdInAm / sparzana-rasana-ghrANa-caDhUMSi bhramaravaThara-sAraGga-mAkSakA-pustikA-daMza--mazaka-vRzcikanandyAvartta-kITaka-patagAdInAm / saha zrotreNa tAni / matsya-uraga bhujaga-pakSi-catuSpadAnAM tiryagyonijAnAM sarveSAM ca nArakamanuSyadevAnAmiti / nanu vacanAdAnaviharaNotsargAnandahetUni vAkpANipAdapAyUpasthalakSaNAnyapIndriyANIti sAGkhyAstatkathaM paJcaivendriyANi / na / jJAnavizeSahetUnAmevehendriyatvenAdhikRtatvAt ceSTAvizeSanimittatvenendriyatvakalpanAyAmindriyAnantyaprasaGgazceSTAvizeSANAmanantatvAt / tasmAdvyaktinirdezAt paJcendriyANi / teSAM ca parasparaM syAdabhedo dravyArthAbhedAt / syAdbhadaH paryAyArthAdezAt / abhedaikAnte hi sparzanena sparzasyeva:rasAderapi grhnnprsnggH| tathAcendriyAntarakalpanAvaiyarthyam / kasyacit sAkalye vaikalye vAnyeSAM sAkalyavaikalyaprasaGgazca / bhedaikAnte'pi teSAmekatra sakalajJAnajanakatvAbhAvaprasaGgaH santAnAntarendriyavat / manastasya janakamiti cet / na / tasyendriyanirapekSasya tajjanakatvAbhAvAt / indriyApekSaM mano'nusandhAnasya janakamiti cet| santAnAntarendriyApekSasya kuto na janakatvAmiti vAcyam / pratyAsaterabhAvAditi cet / atra kA pratyAsattiranyatraikadravyatAdAtmyAt / pratyAsattyantarasya ca vyabhicArAditi / etena teSAmAtmanA bhedAbhedaikAntau prativyUDhau / AtmanA karaNAnAmabhedaikAnte kartRtvaprasaGgaH / Atmano vA karaNatvaprasaGgaH / ubhayorubhayAtmakaprasaGgo vA vizeSAbhAvAt / tatasteSAM bhedaikAnte cAtmanaH karaNatvAbhAvaH santAnAntarakaraNavadviparyayo veti pratItasiddhatvAddhAdhakAbhAvAcAnekAnta evAzra 1 trasanti uSNAdyabhitaptAH santo vivakSitasthAnAdudvijante gacchanti ca chAyAMdyAsevanArtha sthAnAntaramiti trasAH dvIndriyAdayazca / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-22 30 [ pramANa yaNIyaH / dravyendriyANAmapi parasparaM svArambhakapudgaladravyebhyazca bhedAbhedadvArAnekAnta eva yuktaH / pudgaladravyArthAdezAdabhedasya paryAyArthAdezAcca bhedasyopapadyamAnatvAt / evamindriyaviSayANAM sparzAdInAmapi dravyaparyAyarUpatayA bhedAbhedAtmakatvamavaseyam / tathaiva nirvAdhamupalabdheH / tathA ca dravyamAtraM paryAyamAtraM cendriyaviSaya iti sparzAdInAM karmasAdhanatvaM bhAvasAdhanatvaM ca draSTavyam / / 22 // dravyabhAvabhedAnItyuktaM tAni krameNa lakSayati|| dravyendriyaM niyatAkArAH pulAH // 1-1-23 // dravyendriyamityekavacanaM jAtyAzrayaNAt / niyato viziSTo bAhya AbhyantarazcAkAraH saMsthAnavizeSo yeSAM te niyatAkArAH pUraNagalanadharmANa: sparzarasagandhavarNarvantaH pudgalAH / tathAhi zrotrA - diSu yaH karNazaSkulIprabhRtirbAhya: pudgalAnAM pracayo yazcAbhyantaraH kadambagola kAdyAkAraH sa sarvo dravyendriyam / pudgaladravyarUpatvAt / aprAdhAnye vA dravyazabdo yathAGgAramardako dravyAcArya iti / apradhAnAmendriyaM dravyendriyaM vyApAravatyapi tasmin sannihite'pi cAloka - prabhRtIni sahakAripaTale bhAvendriyaM vinA sprshaadyuplbdhysiddheH||23|| // bhAvendriyaM labdhyupayogau // 1-1-24 // lambhanaM labdhirjJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSaH / yatsannidhAnAdhyAtmA dravyendriyanirvRttiM prati vyApriyate tannimitta AtmanaH pariNAmavizeSa upayogaH / atrApi bhAvendriyamityekavacanaM jAtyAzrayaNAt / bhAvazabdo'nusaparjanArthaH / yathaivendanadharmayogitvenAnupacaritendratvo bhAvendra ucyate / tathaivendraliGgatvAdidharmayogenAnupacaritendraliGgatvAdidharmayoga bhAvendriyam / tatra labdhisvabhAvaM tAvadindriyaM svArthasaMvittAvAtmano yogyatAmAdadhadbhAvendriyatAM pratipadyate / 1 pradhAnArthaH / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhImAMsA ] 31 sUtra 1-1-25 nahi tatrAyogyasya tadutpattirAkAzavadupapadyate svArthasaMvidyogyataiva ca labdhiriti / upayogasvabhAvaM punaH svArthasaMvidi vyApArAtmakam / nahyavyApRtaM sparzanAdisaMvedanaM sparzAdi prakAzayituM zaktam / suSuptAdInAmapi tatprakAzakatvamApteH / svArthaprakAzane vyApRtasya saMvedanasyopayogatve phalatvAdindriyatvAnupapattiriti cet / na / kAraNadharmasya kArye'nuvRtteH / nahi pAvakasya prakAzakatve tatkAryasya pradIpasya prakAzakatvaM virudhyate / na ca yenaiva svabhAvenopayogasyendriyatvaM tenaiva phalatvamiSyate yena virodhaH syAt / sAdhakatamasvabhAvena hi tasyendriyatvaM kriyArUpatayA ca phalatvam / yathaiva hi pradIpaH prakAzAtmA karaNam / kriyAtmA phalam / svatantratvAcca kartteti sarvamidamanekAntavAde na durlabhamityalaM prasaGgena // 24 // manonimitta ityuktamiti mano lakSayati // savArthagrahaNaM manaH // 1-1-25 // I sarve na tu sparzanAdInAM sparzAdivat pratiniyatA evArthA gRhyante tenota sarvArthagrahaNaM 'mano'nindriyam' iti ' no indriyam' iti cocyate / sarvArtha mana ityucyamAne Atmanyapi prasaGga iti karaNatvapratipAdanArthaM grahaNamityuktam / AtmA tu kartteti nAtivyAptiH sarvArthagrahaNaM ca manasaH prAsiddhameva / yadvAcakamukhyaH " shrutmni| ndriyasya " zrutamiti hi viSayiNA viSayasya nirdezaH / upalakSaNaM ca zrutaM mateH / tena matizrutayoryo viSayaH / samanaso viSaya ityarthaH / matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu' iti vAcakavacanAnmatizrutajJAnayoH sarvaviSayatvaM siddham / mano'pi cendriyavad dravyabhAvabhedAt dvividhameva / tatra dravyamano manastvena pariNatAni 1 6 1 tattvArthAdhigamasUtra 2 - 22 / 2 tatvArthAdhigamasUtra 1-27 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-25 [ pramANa pudgaladravyANi / bhAvamanastu tadAvaraNIyakarmakSayopazamAtmA labdhirAtmanazvArthagrahaNonmukho vyApAravizeSa iti // 25 // nanvatyalpamidamucyate 'indriyamanonimitta' iti / anyadapi hi cakSurjJAnasya nimittamartha AlokazvAsti / yadAhuH " rUpAlokamanaskAracakSuryaH samprajAyate / vijJAnaM maNisUryAMzugozakRdbhya ivAnalaH // " itytraah||naarthaaloko jJAnasya nimittavyatirekAt // 1-1-26 // bAhyo viSayaH prakAzazca na cakSurjJAnasya sAkSAtkAraNam / dezakAlAdivattu vyavahitakAraNatvaM na nivAryate / jJAnAvaraNAdikSayopazamasAmagryAmArAdupakAritvenAJjanAdivaccakSurupakAritvena cAbhyupagamAt / kutaH punaH sAkSAnna kAraNatvamityAha-avyatirekAt vyatirekAbhAvAt / nahi tadbhAve bhAvalakSaNo'nvaya eva hetuphalabhAvanizcayanimittam / Apa tu tadabhAve'bhAvalakSaNo vyatireko'pi / na cAsAvalokayorhetubhAve'sti / marumarIcikAdau jalAbhAve'pi jalajJAnasya vRSadaMzAdInAM cAlokAbhAve'pi sAndratamatamaHpaTalaviluptadazagatavastupratipattezca darzanAt / yoginA cAtItAnAgatArthagrahaNe kimarthasya nimittatvam / nimittatve cArthakriyAkAritvena sattvAdatItAnAgatatvakSatiH / na ca prakAzyAdAtmalAbha eva prakAzakasya / prakAzakatvaM pradIpAderghaTAdibhyo'nutpannasyApi tatprakAzakatvadarzanAt / IzvarajJAnasya ca nityatvenAbhyupagatasya kathamarthajanyatvaM nAma / asmadAdInAmapi janakasyaiva grAhyatvAbhyupagame smRtipratyabhijJAnAdeH prmaannsyaapraamaannyprsnggH| yeSAM caikAntakSaNiko'rtho janakazca grAhyata ityetad darzanam / teSAmapi janyajanakayorjAnArthayorbhinnakAlatvAnna grAhyagrAhakabhAvaH sambhavati / atha na janyajanakabhAvAtiriktaM 1 " vilisa" iti pAThAntaram / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-26 saMndaMzAyogolakavat jJAnArthayoH kazcida grAhyagrAhakabhAva iti. matam / "bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti ced grAhyatAM viduH / hetutvameva yuktijJA jJAnAkArArpaNakSamam / iti vacanAt |trhi sarvajJajJAnasya vArtamAnikArthaviSayatvaM na kathaMcidupapadyate / vArtamAnikakSaNasyAjanakatvAt / ajanakasya cAgrahaNAt / svasaMvedanasya ca svarUpAjanyatve kathaM grAhakatvaM svarUpasya vA kathaM grAhyatvamiti cintyam / tasmAt svasAmagrIprabhavayoH prakAzaghaTayoriva jJAnArthayoH prakAzyaprakAzakabhAvasambhavAnna jJAnanimittatvamarthAlokayoriti sthitam / nanvarthAjanyatve jJAnasya kathaM pratikarmavyavasthA / tadutpattitadAkAratAbhyAM hi sopapadyate / tasmAdanutpannasyAtadAkArasya ca jJAnasya sarvAn pratyavizeSAt / naivam / tadutpattimantareNApyAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayaiva pratiniyatArthaprakAzakatvopapatteH / tadutpatAvapi ca yogyatAvazyAzrayaNIyA / anyathAzeSArthasAnnidhye'pi kutazcidevArthAt kasyacideva jJAnasya janmeti kautaskuto'yaM vibhaagH| tadAkAratA tvarthAkArasaGkrAntyA tAvadanupapannA / arthasya nirAkAratvaprasaGgAt / arthena ca mUrtenAmUrtasya jJAnasya kIdRzaM sAdRzyamityarthavizeSagrahaNapariNAma eva sAbhyupeyA / tataH- "arthena ghaTyatyenAM nahi muktvA'rtharUpatAm / " iti yatkiJcidetat / api ca vyaste samaste caite grahaNakAraNaM syAtAm / yadi vyaste tadA kapAlAdyakSaNo ghaTAntyakSaNasya jalacandro vA nabhazcandrasya grAhakaH pAmoti / tadutpattestadAkAratvAcca / atha samaste tarhi ghaTottarakSaNaH pUrvaghaTakSaNasya grAhakaH prasaJjAta / jJAnarUpatve satyete grahaNakAraNamiti cet / tarhi samAnajAtIyajJAnasya samanantarapUrvajJAnagrAhakatvaM prasajyeta / tanna yogyatAmantareNAnyad grahaNakAraNaM pazyAmaH // 26 // 1 sandaMza iti taptAyogrAhakaH kArasthopakaraNavizeSaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-27 _____34 pramANa avgrhehaavaaydhaarnnaatmetyuktaamtyvgrhaadiilNkssyti||akssaarthyoge drshnaanntrmrthgrhnnmvgrhH||1-1-27|| __ akSamindriyaM dravyabhAvarUpam artho dravyaparyAyAtmA tayoryogaH sambandho'natidUrAsannavyavahitadezAdyavasthAnalakSaNA yogyatA / niyatA hi sA viSayaviSayiNoH / yadAha " puThaM suNei saI rUvaM puNa pAsai apuLaM tu / " ityAdi / tasminnakSArthayoge sati darzanamanullikhitavizeSasya vastunaH pratipattiH / tadanantaramiti kramapratipAdanArthametat / etena darzanasyAvagrahaM prati pAriNAmikakAraNatoktA / nAsata eva sarvathA kasyacidutpAdaH, sato vA sarvathA vinAza iti darzanamevottaraM pariNAma pratipadyate / arthasya dravyaparyAyAtmano'rthakriyAkSamasya grahaNaM samyagenirNaya iti sAmAnyalakSaNAnuvRttenirNayo na punaravikalpakaM darzanamAtramavagrahaH / na cAyaM mAnaso vikalpaH / cakSurAdisanidhAnApekSatvAt / pratisaMkhyAnenApratyAkhyeyatvAcca / mAnaso hi vikalpaH pratisaGkhyAnena nirudhyate / na cAyaM tatheti na vikalpaH // 27 // // avagRhItavizeSakAGkSaNamIhA // 1-1-28 // avagrahagRhItasya zabdAderarthasya kimayaM zabdaH zAGkhaH zArdo veti saMzaye sati mAdhuryAdayaH zaGkhadharmA evopalabhyante na kArkazyAdayaH zArGgadharmA ityanvayavyatirekarUpavizeSapAlocanarUpA matizceSTehA / iha cAvagrahahayorantarAle abhyaste'pi viSaye saMzayajJAnamastyeva / AzubhAvAttu nopalakSyate / na tu pramANam / samyaganirNayAtmaka___ 1 asyA uttarArddham- " gaMdhaM rasaM ca phAsaM ca baddhapuTaM viyAgare " // vizeSAvazyakagAthA / saMskRtacchAyA-" spRSTaM zRNoti zabdaM rUpaM punaH pazyatyaspRSTaM tu / gaMdhaM rasaM ca sparza ca baddhaspRSTaM vyAgRNIyAt // 336 // 2 1-1-2 / 3 zAGgasya ayam shaaraiH| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-22 tvAbhAvAt / nanu parokSapramANabhedarUpamUhAkhyaM pramANaM vakSyate tatkastasmAdIhAyA bhedaH / ucyate / trikAlagocaraH sAdhyasAdhanayoAtigrahaNapaTurUhaH / yamAzritya vyAptigrahaNakAle yogavi sampadyate pramAteti nyAyavido vadanti / IhA tu vArttamAnikArthaviSayA pratyakSaprabheda ityapaunaruktyam / IhA ca yadyapi ceSTocyate tathApi cetanasya seti jJAnarUpaiveti yuktaM pratyakSabhedatvamasyAH / na cAnirNayarUpatvAdapramANatvamasyAH zaGkanIyam / svaviSaye nirNayatvAt nirNayAntarAsAdRzye nirNayAntarANAmapyanirNayatvaprasaGgaH // 29 // // IhitavizeSanirNayo'vAyaH // 1-1-29 // IhAkroDIkRte vastuni vizeSasya zAva evAyaM zabdo na zAI ityevaMrUpasyAvadhAraNamavAyaH // 28 // // smRtiheturdhAraNA // 1-1-30 // smRteratItAnusandhAnarUpAyA hetuH pariNAmikAraNaM saMskAra iti yAvat / saGkhyayamasaGkhyayaM vA kAlaM jJAnasyAvasthAnaM dhAraNA / avagrahAdayastu traya aantmauhuurtikaaH| saMskArasya ca pratyakSabhedarUpatvAt jJAnatvamunneyam / na punaryathAhuH paire-' jJAnAdatirikto bhAvanAkhyo'yaM saMskAraH' iti / asya hyajJAnarUpatve jJAnarUpasmRtijanakatvaM na syAt / nAhi sattA sattAntaramanuvizati / ajJAnarUpatve cAsyAtmadharmatvaM na syAt / cetanadharmasyAcetanatvAbhAvAt / nanvavicyutimApa dhAraNAmanvaziSan vRddhaaH| yadbhASyakAraH "avi 1 muhUrtaH-ghaTikAdvayapramANaH kAlavizeSaH / muhUrttasyAntaH antarmuhUrttam / iha " pAre madhye'ntaH SaSThayA vA" / iti haimasUtra 3-1-30 // iti vikalpenAnta:zabdasya prAg nipAto bhavati / 2 naiyAyikAH / 3 'aviccuI dhAraNA tassa' // 1 // vizeSAvazyakamUladvitIyagAthA / bhASyagAthA 1 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-30 [pramANa cai dhAraNA hoi" tatkathaM smRtihetoreva dhAraNAtvamasUtrayaH / satyam / astyavicyutirnAma dhAraNA / kintu sA'vAya evAntarbhUteti na pRthaguktA / avAya eva hi dIrghadIrgho'vicyutirdhAraNetyucyata iti / smRtihetutvAdvA'vicyutirdhAraNayaiva snggrhiitaa| na hyavAyamAtrAdavicyutivirahitAt smRtirbhavati / gacchattRNasparzaprAyANAmavAyAnAM parizIlanavikalAnAM smRtijanakatvAdarzanAt / tasmAt smRtihetU avicyutasaMskArAvanena saGgrahItAvityadoSaH / yadyapi smRtirapi dhAraNAbhedatvena siddhAnte'bhihitA tathApi parokSapramANabhedatvAdiha nokteti sarvamavadAtas / iha ca kramabhAvinAmadhyavagrahAdInAM kathaJcidekatvamavaseyam / viruddhadharmAdhyAso hyektvprtipttipripnthii| na cAsau pramANapratipanne'rthe pratyarthitAM bhajate / anubhUyate hi khalu harSaviSAdAdiviruddhavivartAkrAntamekaM caitanyaM viruddhadharmAdhyAsAcca bibhyadbhirapi kathamekaM citrapaTIyaM jJAnamekAnekAkArollekhazekharamabhyupagamyate saugataiH citraM vA rUpaM naiyAyikAdibhiriti |naiyaayikstu 'iMndriyArthasannikarSAtpannaM jJAnamavyapadezamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam ' iti pratyakSalakSaNamIkSante / atra ca pUrvAcAryakRtavyAkhyAvaimukhyena saGkhyAvadbhistrilocanavAcaspatipramukhairayamarthaH samarthito yathendriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyabhicAri pratyakSamityevaM pratyakSalakSaNaM yataH zabdAdhyAhAreNa ca yattadornityAbhisambandhAduktavizeSaNaviziSTaM jJAnaM yato bhavati tattathAvidhajJAnasAdhanaM jJAnarUpamajJAnarUpaM vA pratyakSaM pramANAmiti / asya ca phalabhUtasya dvayI gatiravikalpakaM savikalpakaM vA / tayorubhayorapi pramANarUpatvamAbhidhAtuM vibhAgavacanametadavyapadezyaM vyavasAyAtmakamiti / tatrobhayarUpasyApi jJAnasya prAmANyamupekSya yataH zabdAdhyAhArakle1 gautamasUtra 1-1-4 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 mImAMsA ] sUtra 1-1-30 zenA'jJAnarUpasya satrikarSAdeH prAmANyasamarthanamayuktam / kathaM hyajJAnarUpAH sannikarSAdayo'rthaparicchittau sAdhakatamA bhavanti / vyabhicArAt satyapIndriyArthasannikarSe'rthopalabdherabhAvAt jJAne satyeva bhAvAt sAdhakatamaM hi karaNamavyavahitaphalaM ca taditi / sannikarSo'pi yadi yogyatAtiriktaH saMyogAdisambandhastarhi sa cakSuSo'rthena saha nAsti / aprApyakAritvAttasya / dRzyate hi kAcAbhrapaTalasphaTikAdivyavahitasyArthasya ckssussoplbdhiH| atha prApyakAri ckssuH| karaNatvAdvAsyAdivaditi brUSe / tayaskAntAkarSaNopalena lohAsanikRSTena vyabhicAraH / na ca saMyuktasaMyogAdisannikarSastatra kalpayituM zakyate / atiprasaGgAditi / saugatAstu pratyakSaMkalpanApoDhamabhrAntam' iti lkssnnmvocn| 'abhilApasaMsargayogyapratibhAsA pratItiH kalpanA tayA rahitam-tayApoDham' iti / etacca vyavahArAnupayogitvAtpamANasya lakSaNamanupapannam / tathA hyetasmAdvinizcityArthamarthakriyArthinastatsamarthe'rthe pravartamAnA visaMvAdabhAjo mA bhUvaniti pramANasya lakSaNaparIkSAyAM pravartante parIkSakAH / vyavahArAnupayoginazca tasya vAyasasadasaiddazanaparIkSAyAmiva niSphala: parizramaH nirvikalpottarakAlabhAvinaH savikalpakAttu vyavahAropagame varaM tasyaiva prAmANyamAstheyaM kimavikalpakena rzikhaNDineti / jaiminIyAstu dharma prati animittatvavyAjena " satsamprayoge puruSa 1 nyAyabindu prathama paricchede sUtra 4. 2 nyAyabiMdu prathama paricchede sUtra 5. 3 etatsamAnam-kAkasya kati vA dantA meSasyANDaM kiyatpalam / gardabhe kati rAmANItyaSA mUrkhavicAraNA // 1 // 4 zikhaNDin-svayaMvare vRtena bhISmeNApAkRtA kAcidambAnAmnI rAjakanyA tapasA puruSatvaM prAptA / saiva zikhaNDIti saMjJayA vyavajaheM / sa ca strIpUrvatvAnnindAspadam / tato bhArate yuddhe taM puraskRtyArjuno bhISmaM jaghAna / so'pi ca zikhaNDI pazvAdazvatthAmnA htH| 5 mImAMsAdarzana 1-1-4. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-30 ___38 ... [pramANa syendriyANAM buddhijanma tat pratyakSamanimittaM vidyamAnopalambhanatvAt / " ityanuvAdabhaGgyA pratyakSalakSaNamAcakSate / yadAhuH " evaM satyanuvAdatvaM lakSaNasyApi sambhavet / " iti / vyAcakSate ca-indriyANAM sampayoge sati puruSasya jAyamAnA buddhiH pratyakSamiti / atra saMzayaviparyayabuddhijanmano'pIndriyasaMyoge sati prtyksstvprsnggaadtivyaaptiH| atha satsampayoga iti satA samprayoga iti vyAkhyAyate tarhi nirAlambanavibhramA evArthanirapekSajanmAno nirastA bhaveyurna sAlambanau saMzayaviparyayau / atha sati samprayoga iti satsaptamI pakSa eva na tyajyate saMzayaviparyayanirAsAya ca sampayoga ityatra samityupasargo varNyate / yadAha saMmyagarthe ca saMzabdo duSprayoganivAraNaH / duSTatvAcchuktikAyogo vAryate rajatekSaNAt // " iti / tathApi prayogasamyaktvasyAtIndriyatvena pratyakSAnavagamyatvAtkAryato'vagatirvaktavyA / kArya ca jJAnam / na ca tadavizeSitameva prayogasamyaktvAvagamanAyAlam / na ca tadvizeSaNaparamaparAmiha padamasti satAM sampayoga iti ca varaM nirAlambanavijJAnanivRttaye satIti tu saptamyaiva gatArthatvAdanarthakam / 'ye'pi " tatsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma satpratyakSaM yadviSayaM jJAnaM tena samprayoge indriyANAM puruSasya buddhijanma satpratyakSaM yadanyaviSayaM jJAnamanyasamprayoge bhavati na tatpratyakSam / " 1 zlokavArtikasUtra 4 zloka 39 pUrvArdham / 2 zlokavArtikasUtra 4 zloka 39 uttarArdham / 3 zlokavArtikasUtra 4 zloka 39 uttarArdham / 4 mImAMsAsUtravRttikArAH / 5 mImAMsAdarzana pRSTha 6 paM. 17 / 6 tenaiva' iti paatthH| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-31 ityevaM tatsarvato vyatyayena lakSaNamanavadyamityAhuH / teSAmApa kliSTakalpanaiva saMzayajJAnena vyabhicArAnivRtteH / tatra hi yadviSayaM jJAnaM tena sampayoga indriyANAmastyeva / yadyApa cobhayaviSayaM jJAnaM saMzayajJAnaM tathApi tayoranyatareNendriyaM saMyuktameva / ubhayAvamArzatvAcca saMzayasya / yena saMyuktaM cakSustadviSayamApi tajjJAnaM bhavatyeveti naativyaaptiprihaarH| avyAptizca cAkSuSajJAnasyendriyasamprayogajatvAbhAvAt / aprApyakAri ca cakSurityuktaprAyam / zrotrAdivRttiravikalpikA pratyakSamiti vRddhasAGkhyAH / atra zrotrAdInAmacetanatvAttavRtteH sutarAmacaitanyamiti kathaM pramANatvam / cetanasaMsargAttaccaitanyAbhyupagame varaM citta eva prAmANyamabhyupagantuM yuktam / na cAvikalpatve prAmANyamastIti yatkizcidetat / 'prativiSayAdhyavasAyo dRSTa iti prtyksslkssnnmitiishvrkRssnnH| tadapyanumAnena vyabhicaritatvAdalakSaNam / atha pratirAbhimukhye vartate tenAbhimukhyena viSayAdhyavasAyaH pratyakSamityucyate tadapyanumAnena tulyam / ghaTo'yamitivadayaM parvato'gnimAnityAbhimukhyena pratIteH / atha 'anumAnAdivilakSaNo abhimukho'dhyavasAyaH pratyakSam / tarhi pratyakSalakSaNamakaraNIyameva zabdAnumAnalakSaNavilakSaNatayaiva ttsiddheH| tatazca parakIyalakSaNAnAM duSTatvAdidameva vizedaH pratyakSam iti pratyakSalakSaNamanavadyam // 30 // pramANaviSayaphalapramAtRrUpeSu caturpu vidhiSu tattvaM parisamApyate viSayAdilakSaNamantareNa pramANalakSaNamasampUrNamiti viSayaM lakSayAtipramANasya viSayo dravyaparyAyAtmakaM vastu // 1-1-31 // pratyakSasya prakRtatvAttasyaiva viSayAdau lakSayitavye pramANasyeti 1 sAMsyakArikA 5 / 2 1-1-13 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-31 [ pramANa pramANasAmAnyagrahaNaM pratyakSavat pramANAntarANAmapi viSayAdilakSaNamihaiva vaktuM yuktamavizeSAttathA ca lAghavamapi bhavatItyevamartham / jAtinirdezAcca pramANAnAM pratyakSAdInAM viSayo gocaro dravyaparyAyAtmakaM vastu / dravati tAMstAn paryAyAn gacchati iti dravyaM dhauvya1 lakSaNam / pUrvottaravivarttavartyanvayapratyayasamadhigamyamUrdhvatAsAmAnyamiti yAvat / pariyantyutpAdavinAzadharmANo bhavantIti paryAyA vivarttAH / tacca te cAtmA svarUpaM yasya tadravyaparyAyAtmakaM vastu paramArthasadityarthaH / yadvAcakamukhyaH " utpAdavyayadhauvyayuktaM sad " iti pAramarSamapi " upaNe ivA vigame ivA dhuve ivA " iti / tatra dravyaparyAyagrahaNena dravyaikAntaparyAyaikAntavAdiparikalpitaviSayavyudAsaH / AtmagrahaNena cAntavyatiriktadravyaparyAyavAdikANAdayogAbhyupagataviSayanirAsaH / yacchrIsiddhasenaH " 3 46 dohiM vi naehiM nIyaM, - satthamalUNNa tahavi micchattaM / jaM savisayappahANa, taNeNa annaniravikkhA " // 31 // kutaH punardravyaparyAyAtmakameva vastu pramANAnAM viSayo na dravyamAtraM paryAyamAtramubhayaM vA svatantramityAha 40 // arthakriyAsAmarthyAt // 1-1-32 // arthasya hAnopAdAnAdilakSaNasya kriyA niSpattistatra sAmarthyAt dravyaparyAyAtmakasyaiva vastuno'rthakriyArthasamarthatvAdityarthaH // 32 // yadi nAmaivaM tataH kimityAha -- // tallakSaNatvAdvastunaH // 1-1-33 // tadarthakriyAsAmarthya lakSaNamasAdhAraNaM rUpaM yasya tattallakSaNaM tasya 1 tattvArthAdhigamasUtra 5-29| 2 chAyA - utpadyate vA vigacchati ( nazyati) vA dhruvayati vA / 3 saMmatitarka tRtIyakANDagAthA 49 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-33 bhAvastattvaM paramArthasato rUpasya / ayamarthaH / arthakriyArthI hi sarvaH pramANamanveSate api nAmataH prameyamarthakriyAkSamaM vinizcitya kRtArtho bhaveyamiti / na vyasanitayA / tadyadi pramANaviSayortho'rthakriyAkSamo na bhavettadA nAsau pramANaparIkSaNamAdriyeta / yadAha-"arthakriyAsamarthasya vicAraiH kiM tadarthanAm / SaNDhasya rUpavairUpye kAminyAH kiM parIkSayA" iti / tatra na dravyaikarUpo' rtho'rthakriyAkArI / sa hyapracyutAnutpannasthiraikarUpaH kathamarthakriyAM kurvIta krameNAkrameNa vA / anyonyavyavacchedarUpANAM prakArAntarAsambhavAt / tatra na krameNa / sa hi kAlAntarabhAvinIH kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt / samarthasya kAlakSepAyogAt / kAlakSepiNo vaa'saamrthypraaptH| samartho'pi tattasahakArisamavadhAne taM tamartha karotIti cet / na tarhi tasya sAmarthyamaparasahakArisApekSavRttitvAt / sApekSamasamamiti hi kiM nAzrauSIH / na tena sahakAriNo'pekSyante'pi tu kAryameva sahakAriSvasatsvabhavattAnapekSata iti cet / tatki sa bhAvo'samarthaH / samarthazcet kiM sahakArimukhaprekSaNadInAni tAnyupekSate na punarjhaTiti ghaTayati / nanu samarthamapi bIjamilAdisahakArisahitamevAGkuraM karoti nAnyathA / tat kiM tasya sahakAribhiH kizcidupakriyata na vA / no cet / sa kiM pUrvavannodAste / upakriyeta cet / sa tarhi tairupakAro bhinno'bhinno vA kriyeta iti nirvacaniyam / abhede sa eva kriyate iti lAbhAmicchato muulksstiraayaataa| bhede sa kathaM tasyopakAraH / kiM na sahyavindhyAderApi, tatsambandhAttasyAyamiti cet / upakAryopakArayoH kaH sambandhaH / na saMyogo dravyayoreva tasya bhAvAt / nApi samavAyattasya pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAnna niyatasambandhisambandhatvaM yuktam / tattve 1 ilA-pRthivI / uttamA mRdityarthaH / --- Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-33 [ pramANa vA tatkRta upakAro'syAbhyupagantavyaH tathA ca satyupakArasya bhedAbheda kalpanA tadavasyaiva / upakArasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt / bhede punarapi samavAyasya na niyatasambandhi sambandhatvam / sambandhatve samavAyasya vizeSaNa vizeSyabhAvo heturiti cet / upakAryopakArakabhAvAbhAve tasyApi pratiniyamahetutvAbhAvAt / upakAre tu punarbhedAbhedavikalpadvAreNa tadevAvartate / tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute / nApyakrameNa / na hyeko bhAvaH sakalakAlakalAbhAvinIryugapat sarvAH kriyAH karotIti prAtItikam / kurutAM vA tathApi dvitIyakSaNe kiM kuryAt / karaNe vA kramapakSabhAvI doSaH / akaraNe'narthakriyAkAritvAdavastutvaprasaGgaH / ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptArthakriyA vyApakAnupalabdhibalAt vyApakanivRttau nivartamAnA vyApyamarthakriyAkAritvaM nivarta - yati tadapi svavyApyaM sattvamityasan dravyaikAntaH / paryAyaikAntarUpo'pi pratikSaNavinAzI bhAvo na krameNArthakriyAsamartho dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt / avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptirdezakAlakramazcAbhidhIyate / na caikAntavinAzini sAsti / yadAhuH " yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH / na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate / / " na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati / santAnasyAvastutvAt / vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvaM na tarhi kSaNabhyaH kazcidvizeSaH / athAkSANakatvaM na susthitaH paryAyaikAntavAdaH / yaduktam " athApi nityaM paramArthasantaM santAnanAmAnamupaiSi bhAvam / uttiSTha bhikSo phalitAstavAzAH so'yaM samAptaH kSaNabhaGgavAdaH // iti / nApyakrameNa kSaNike'rthakriyA sambhavati / sa hyeko rUpA - dikSaNo yugapadanekAn rasAdikSaNAn janayan yadyekena svabhAvena janayettadA teSAmekatvaM syAdekasvabhAvajanyatvAt / atha "" 42 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 43 sUtra 1-1-33 nAnAsvabhAvairjanayAte kiJcidupAdAnabhAvena kizcit sahakAritvena / te tarhi svabhAvAstasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA / anAtmabhUtAzcet svabhAvahAniH / yadi tasyAtmabhUtAstarhi tasyAnekatvaM svabhAvAnAM caikatvaM prasajyeta / atha ya evaikatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate / tarhi nityasyaikarUpasyApi krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAGkarya ca mAbhUt / athAkramAt kramiNAmanutpatternaivamiti cet / ekAnaMzakAraNAdyugapadanekakAraNasAdhyAnekakAryavirodhAt kSaNikAnAmapyakrameNa kAritvaM mA bhUditi paryAyaikAntAdapi kramAkramayorvyApakayornivRttyaiva vyApyArthakriyApi vyAvartate / tadvyAvRttau ca sattvamapi vyApakAnupalabdhibalenaiva nivartata ityasan paryAyaikAnto'pi / kANAdAstu dravyaparyAyAvubhAvapyabhyupAgaman / pRthivyAdIni guNAdyAdhArarUpANi dravyANi / guNAdayastvAdheyatvAtparyAyAH / te ca kecit kssnnikaaH| kecidyAvadravyabhAvinaH kocanityA iti kevalamitaretaravinirluThitadharmidharmAbhyupagamAnna samIcInaviSayavAdinaH / tathAhi yadi dravyAdatyantavilakSaNaM sattvaM tadA dravyamasadeva bhavet / sattAyogAt sattvamastyeveti cet / asatAM sattAyoge'pi kutaH sattvam / satAM tu niSphalaH sattAyogaH / svarUpasattvaM bhAvAnAmastyeveti cet tarhi kiM zikhaNDinA sattAyogena / sattAyogAt prAgbhAvo na sannApyasan / sattAsambandhAttu sanniti cet vAGmAtrametat / sadasadvilakSaNasya prakArAntarasyAsambhavAt / api ca padArtha : sattA yoga iti na tritayaM cakAsti / padArthasattayozca yogo yadi tAdAtmyaM tadanabhyupagamabAdhitam / ata eva na saMyogaH samavAyastvanAzrita iti sarvaM sarveNa sambadhnIyAnna vA kiMcit kenacit / evaM dravyaguNakarmaNAM dravyatvAdibhirdravyasya dravyaguNakarmasAmAnya 1 pRSTha 37 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-33 [ pramANa vizeSaiH pRthivyaptejovAyUnAM, pRthivItvAdibhirAkAzAdInAM ca dravyANAM svaguNairyoge yathAyogaM sarvamabhidhAnIyam / ekAntabhinnAnAM kenacit kathaJcit sambandhAyogAt ityaulUkyapakSe'pi viSayavyavasthA / nanu dravyaparyAyAtmakatve'pi vastunastadavasthameva dausthyam / tathAhi dravyaparyAyayoraikAntikabhedAbhedaparihAreNa kathaJcidbhedAbhedavAdaH syAdvAdibhirupeyate / na cAsau yukto virodhAdidoSAt / vidhipratiSedharUpayorekatra vastunyasambhavAnnIlAnIlavat / 1 atha kenacidrUpeNa bhedaH kenacidabhedaH / evaM sati bhedasyAnyadadhikaraNamabhedasya cAnyaditi vaiyadhikaraNyam / 2 yaM vAtmAnaM purodhAya bhedo yaM cAzrityAbhedastApyAtmAnau bhinnAbhinnAvanyathaikAntavAdaprasaktistathA ca satyanavasthA 3 yena ca rUpeNa bhedastena bhedAbhedazca yena cAbhedastenApyabhedazva bheda saGkaraH / 4 yena rUpeNa bhedastenAbhedo yenAbhedastena bheda iti vyatikaraH / 5 bhedAbhedAtmakatve ca vastuno viviktenAkAreNa nizcetumazakteH saMzayaH / 6 tatazcApratipattiriti na viSayavyavasthA / naivam / pratIyamAne vastuni virodhasyAsambhavAt / yatsannidhAne yo nopalabhyate sa tasya virodhIti nizcIyate / upalabhyamAne ca vastuni ko virodhagandhAvakAzaH | nIlAnIlayorapi yadyekatropalambho'sti tadA nAsti virodhaH / ekatra citrapaTIjJAne saugatainIlAnIlayorvirodhAbhyupagamAt, yogaizcaikasya citrasya rUpasyAbhyupagamAt ekasyaiva paTAdezvalAcalaraktAraktAvRtAnAnRtAdiviruddhadharmANAmupalabdheH prakRte ko virodhazaGkAvakAzaH / etena vaiyAdhikaraNyadoSo'pyapAstaH / tayorekAdhikaraNatvena prAguktayuktidizA pratIteH / yadapyanavasthAnaM dUSaNamupanyastam / tadapyanekAntavAdimatAnabhijJenaiva tanmatam / dravyaparyAyAtmake vastuni dravyaparyAyAveva bhedaH bhedadhvanikA tayorevAbhidhAnAt 1 naiyAyikamate / 44 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-34 dravyarUpeNAbhedaH iti dravyamevAbhedaH / ekAnekAtmakatvAdvastunaH / yau ca saGkaravyatikarau tau mecakajJAnanidarzanena sAmAnyavizeSadRSTAntena ca parihRtau / atha tatra tathApratibhAsa: samAdhAnaM parasyApi tadevAstu pratibhAsasyApakSapAtitvAt / nirNIte cArthe saMzayo'pi na yuktaH tasya sakampapratipattau durghaTatvAt pratipanne ca vastunyapratipattiriti sAhasam / upalabdhyabhidhAnAdanupalambho'pi na siddhastato nAbhAva iti dRSTeSTAviruddhaM dravyaparyAtmakaM vastviti // 33 // nanu dravyaparyAyAtmakatve'pi vastunaH kathamarthakriyA nAma / sA hi kramAkramAbhyAM vyAptA / dravyaparyAyaikAntavadubhayAtmakAdapi vyAvarta - tAm / zakyaM hi vaktumubhayAtmA bhAvo na krameNArthakriyAM kartuM samarthaH / samarthasya kSepAyogAt / na ca sahakAryapekSA yuktA / dravyasyApi kAryatvena sahakArikRtopakAranirapekSatvAt / paryAyANAM ca kSaNikatvena pUrvAparakAryakAlApratIkSaNAt / nApyakrameNa yugapaddhi sarvakAryANi kRtvA punarakurvato'narthakriyAkAritvAdasattvaM kurvataH kramapakSabhAvI doSaH / dravyaparyAyavAdayozca yo doSaH sa ubhayavAde'pi samAnaH / " pratyekaM yo bhaveddoSo dvayorbhAve kathaM na saH / " iti vacanAdityAha - 45 // pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmenAsyArthakriyopapattiH // 1-1-34 // pUrvottarayorAkArayorvivartayoryathAsaGghayena yau parihArasvIkArau tAbhyAM sthitiH saiva lakSaNaM yasya sa cAsau pariNAmazca / etenAsya dravyaparyAyAtmakasyArthakriyopapadyate ayamarthaH / na dravyarUpaM na paryAyarUpaM nobhayarUpaM vastu / yena tattatpakSabhAvI doSaH syAt / kiM tu 1 dRSTeiSTAviruddhaM dRSTaM ca tat iSTaM ca tadaviruddhaM ceti vizeSaNatrayAtmakaH karmadhArayaH / 2 kAla vilambAbhAvAt / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-34 46 [ pramANa sthityutpAdavyayAtmakaM zabalaM jAtyantarameva vastu / tena tattatsahakArisannidhAne krameNa yugapadvA tAM tAmarthakriyAM kurvataH sahakArikRtAM copakAraparamparAmupajIvato bhinnAbhinnopakArAdinodanAnumodanAprabhuditAtmana: ubhayapakSabhAvidoSazaGkAkalaGkAkandizIkasya bhAvasya na vyApakAnupalabdhibalenArthakriyAyA, nApi tadvyApyasya sattvasya nivRttiriti siddham / dravyaparyAyAtmakaM vastu pramANasya viSayaH // 34 // phalamAha // phalamarthaprakAzaH // 1-1-35 // pramANasyeti vartate pramANasya phalamarthaprakAzo'rthasaMvedanam / arthArthI hi sarvaH pramAtetyarthasaMvedanameva phalaM yuktam / nanvaivaM pramANameva phalatvenoktaM syAt / omiti cet tarhi pramANaphalayorabhedaH / syAt / tataH kiM syAt / pramANaphalayoraikye sadasatpakSabhAvI doSaH syAt / nAsataH karaNatvaM na sataH phalatvam / satyamastyayaM doSo janmani na vyavasthAyAm yadAhuH / "nAsato hetutA nApi sato hetoH phalAtmatA / iti janmani doSaH syAdvyavasthA tu na doSabhAgU " // 1 // iti // 35 // vyavasthAmeva darzayati-- // karmasthA kriyA // 1-1-36 // karmonmukho jJAnavyApAraH phalam // 36 // pramANaM kimityAha - // kartRsthA pramANam // 1-1-37 // kartRvyApAramullikhan bodhaH pramANam // 37 // 1 " kAndizIko bhayadrute " iti ( abhidhAnacintAmaNiH ) 3 - 30 / 2 omityaGgIkAre / aGgIkriyate cedityarthaH / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-1-40 kathamasya pramANatvaM karaNaM hi tat / sAdhakatamaM ca karaNamucyate / avyavahitaphalaM tdityaah|| tasyAM satyAmarthaprakAzasiddheH // 1-1-38 // tasyAmiti kartRsthAyAM pramANarUpAyAM kriyAyAM satyAmarthaprakAzasya phalasya siddhervyavasthApanAt ekajJAnagatatvena pramANaphalayorabhedo vyavasthApyavyavasthApakabhAvAttu bheda iti bhedAbhedarUpaH syAdvAdamabAdhitamanupatAta pramANaphalabhAva itIdamAkhila pramANasAdhAraNamavyavahitaM phalamuktam // 38 // avyavahitameva phalAntaramAha ||ajnyaannivRcirvaa // 1-1-39 // pramANapravRtteH pUrva pramAturvikSite viSaye yadajJAnaM tasya nivRttiH phalamityanye / yadAhuH "premANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivartanam / kevalasya sukhopekSe shesssyaadaanhaandhiiH||" iti // 39 // vyvhitmaah|| avagrahAdInAM vA kramApekSajananadharmANAM pUrvaM pUrva pramANamuttaramuttaraM phalam // 1-1-40 // avagrahahAvAyadhAraNAsmRtipratyabhijJAnohAnumAnAnAM krameNopajAyamAnAnAM yadyat pUrva tattatpramANaM yadyaduttara tattatphalarUpaM pratipattavyam / avagrahapariNAmavAn hyAtmA IhArUpaphalatayA pariNamati / itIhAphalApekSayA avagrahaH pramANam / tato'pIhA pramANamavAyaH phalam / punaravAyaH pramANaM dhAraNA phalam / IhAdhAraNayoonopAdAnatvAt jJAnarUpattoneyA / tato dhAraNA pramANaM smRtiH 1 nyAyAvatArazloka 28 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-1-40 [pramANa phalam / tato'pi smRtiH pramANaM pratyabhijJAnaM phlm| tato'pi pratyabhijJA pramANamUhaH phalam / tato'pyUhaH pramANamanumAnaM phalamiti pramANaphalavibhAga iti // 40 // phalAntaramAha // hAnAdibuddhayo vA // 1-1-41 // hAnopAdAnopekSAbuddhayo vA pramANasya phalam / phalabahutvapratipAdanaM sarveSAM phalatvena na virodho vaivakSikatvAt phalasyeti pratipAdanArtham // 41 // ekAntabhinnAbhinnaphalavAdimataparIkSArthamAha // pramANAdbhinnAbhinnam // 1-1-42 // karaNarUpatvAt kriyArUpatvAcca pramANaphalayorbhedaH / abhede pramANaphalabhedavyavahArAnupapatteH pramANameva vA phalameva vA bhavet / apramANAyAvRttyA pramANavyavahAraH, aphalAghyAvRttyA ca phalavyavahAro bhAviSyatIti cet / naivam / evaM sati pramANAntarAThyAvRttyA'pramANavyavahAraH, phalAntarAdvyAvRttyA'phalatvavyavahAro'pyastu vijAtIyAdiva sajAtIyAdapi vyAvRttatvAdvastunaH / tathA tasyaivAtmanaH pramANAkAreNa pariNatistasyaiva phalarUpatayA pariNAma ityekapramAtrapekSayA pramANaphalayorabhedaH / bhede tvAtmAntaravattadanupapattiH / atha yatraivAtmAna pramANaM samavetaM phalamapi tatraiva samavetamiti samavAyalakSaNayA pratyAsattyA pramANaphalavyavasthitiriti nAtmAntare tatprasaGga iti cet / na / samavAyasya nityatvAvyApakatvAniyatAtmavatsarvAtmasvapyAvizeSAnna tato niyatapramAtRsambandhapratiniyamaH tatsiddhametat pramANAtphalaM kathaJcidbhinnamabhinnaM cati // 42 // pramAtAraM kathayati Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 49 sUtra 1-1-43 ||svpraabhaasii pariNAmyAtmA prmaataa|| 1-1-43 // svamAtmAnaM paraM cArthamAbhAsayituM zIlaM yasya sa svaparAbhAsI svonmukhatayA'rthonmukhatayA cAvabhAsanAt ghaTamahaM jAnAmIti karmakartRkriyANAM pratIteH / anyatarapratItyapalApe pramANAbhAvAt / na ca paraprakAzakatvasya svaprakAzakatvena virodhaH pradIpavat / nahi pradIpaH svaprakAze paramapekSate / anenaikaantsvaabhaasipraabhaasivaadimtniraasH| svaparAbhAsyevAtmA pramAtA / tathA pariNAma uktalakSaNaH sa vidyate yasya sa pariNAmI / kUTasthanitye hyAtmani harSaviSAdasukhaduHkhabhogAdayo vivartAH pravRttinivRttidharmANo na varteran / ekAntanAzini ca kRtanAzAkRtAbhyAgamau syAtAm / smRtipratyabhijJAnanihitapratyunmArgaNaprabhRtayazca pratiprANi pratItAvyavahArA vizIryeran / pariNAmini tUtpAdavyayadhrauvyadharmaNyAtmani sarvamupapadyate / yadAhuH " yathAheH kuNDalAvasthA vyapaiti tadnantaram / sambhavatyArjavAvasthA sarpatvaM tvanuvartate // tathaiva nityacaitanyasvarUpasyAtmano hi na / niHzeSarUpavigamaH sarvasyAnugamo'pi vA // kiM tvasya vinivartante sukhaduHkhAdilakSaNAH / avasthAstAzca jAyante caitanyaM tvanuvatete // syAtAmatyantanAze hi kRtanAzAkRtAgamau / sukhaduHkhAdibhogazca naiva syAdekarUpiNaH // na ca kartRtvabhotatve puNso'vsthaaNsmaashrite|tto'vsthaavtstttvaat kataivApnoti tatphalam" iti anekaantnityaanityvaadvyudaasH| AtmetyanAtmavAdino vyudasyati / kAyapramANatA tvAtmanaH prakRtAnupayogAnokteti susthitaM pramAtRlakSaNam // 43 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAH pramANamImAMsAyAstavRttezca prathamasyAdhyAyasya prathamamAhnikam // prathamasya prathamAhnikam // . 1 kUTaM girizRGgaM tadivatiSThatIti / / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-1 50 [ pramANa ihoddiSTe pratyakSa parokSalakSaNe pramANadvaye lAkSataM pratyakSam / idAnIM parokSalakSaNamAha // avizadaH parokSam // 1-2-1 // sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt samyagarthanirNaya ityanuvartate / tenAvizadaH samyagarthanirNayaH parokSapramANamiti // 1 // vibhAgamAha // smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamAstadvidhayaH // 1-2-2 // tAdati parokSasya parAmarzastena parokSasyaite prakArA na tu svatantrANi pramANAntarANi prakrAntapramANasaGkhyAvighAtaprasaGgAt / nanu svatantrANyeva smRtyAdIni pramANAni kiM nocyante kimanena draviDemaNDakabhakSaNanyAyena / maivaM vocaH / parokSalakSaNasaGgrahItAni parokSapramANAnna vibhedavartAni / yathaiva hi pratyakSalakSaNasaGgrahIT tAnIndriyajJAnamAnasasvasaMvedanayogijJAnAni saugatAnAM na pratyakSAdatiricyante / tathaiva hi parokSalakSaNAkSiptAni smRtyAdIni na mUlapramANasaGkhyAparipanthInI iti smRtyAdInAM paJcAnAM dvandvaH // 2 // tatra smRtiM lakSayati-- // vAsanodbodhahetukA tadityAkArA smRtiH // 1-2-3 // vAsanA saMskArastasyA udbodhaH prabodhastaddhetukA tannibandhanA 1 draviDadezasthA hi sarvamannamekIkRtya bhuJjate surasAnnaM maNDakamapi tatraiva mizrayanti tena maNDas svarucivighAtastadvadityarthaH / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-2-3 . "kAlamasaMkhaM saMkhaM ca dhAraNA hoi nAyavvA" iti vacanAcirakAlasthAyinyApa vAsanA'nudbuddhA na smRtihetuH / AvaraNakSayopazamasadRzadarzanAdisAmagrIlabdhaprabodhA tu smRtiM janayatIti vAsanodbodhahetuketyuktam / asyA ullekhamAha tadityAkArA sAmAnyoktau napuMsakanirdezastena sa ghaTaH sA paTI tatkuNDalamityullekhavatI matiH smRtiH / sA ca pramANam / avisaMvAditvAt / svayaM nihitapratyunmArgaNAdivyavahArANAM darzanAt / nanvanubhUyamAnasya viSayasyAbhAvAnirAlambanA smRtiH kathaM pramANam / naivam / anubhUtenArthena sAlambanatvopapatteH / anyathA pratyakSasyApyanubhUtAviSayatvAdaprAmANyaM prasajyeta / svaviSayAvabhAsanaM smRtarapyaviziSTam / vinaSTo viSayaH kathaM smRterjanakastathAcArthAjanyatvAnna prAmANyamasyA iti cet / tat kiM pramANAntare'pyarthajanyatvamavisaMvAdaheturiti vipralabdho'si / maivaM muhaH / yathaiva hi pradIpaH svasAmagrIbalalabdhajanmA ghaTAdibhirajanito'pi tAn prakAzayati tathaivAvaraNakSayopazamasavyapekSendriyAnindriyabalalabdhajanma saMvedanaM viSayamavabhAsayati / nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM, nAkAraNaM viSaya iti tu pralApamAtram / yogijJAnaspatItAnAgatArthagocarasya tadajanyasyApi prAmANyaM prati vipratipatterabhAvAt / kiM ca smRteraprAmANye'numAnAya datto jlaanyjliH| tayA vyApteraviSayIkaraNe tadutthAnAyogAt / liGgagrahaNasambandhasmara 1 asyAH pUrvArdham-' uggaho ekkaM samayaM IhA-vAyA muhuttamaMtaM ( maddhaM ) tu'| vizeSAvazyakagAthA 333 / saMskRtachAyA-avagraha ekaM samayamIhA'pAyau muhUrtAntastu / kAlamasaMkhyaM saMkhyaM ca dhAraNA bhavati jJAtavyA // 333 // 2 tu smRtimityatra- anusmRtim ' iti pAThaH3 atra kuNDamiti kvacitpAThaH / 4 kvacit ' matiH ' iti nAsti / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-3 - 52 [ pramANa NapUrvakamanumAnamiti hi sarvavAdisiddham / tatazca smRtiH pramANamanumAnaprAmANyAnyathAnupapattoti siddham // 3 // atha pratyabhijJAnaM lkssyti||drshnsmrnnsmbhvN tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdisaGkalanaM pratyabhijJAnam // 1-2-4 // - darzanaM pratyakSaM, smaraNaM smRtistAbhyAM sambhavo yasya tattathA darzanasmaraNakAraNakaM saGkalanAjJAnaM pratyabhijJAnam / tasyollekhamAha tadevedaM sAmAnyanirdezena napuMsakatvaM sa evAyaM ghaTaH saiveyaM paTI tadevedaM kuNDamiti tatsadRzaH gosadRzo gavayaH tadvilakSaNo govilakSaNo mahiSaH tatpratiyogI idamasmAdalpaM mahat dUramAsannaM vetyAdi / AdigrahaNAt " romazodanturaH zyAmo vAmanaH pRthulocanaH / yastatra cipiTaghrANastaM caitrmvdhaaryeH|| payombubhedI haMsaH syASaTpadairdhamaraH smRtaH / saptaparNastu vidvadbhirvijJeyo viSamacchadaH // paJcavarNa bhavedratnaM mecakAkhyaM pRthustnii| yuvatizcaikazRMgo'pi gaNDakaH prikiirtitH||" ityevamAdizabdazravaNAttathAvidhAneva caitrahaMsAdInavalokya tathA vacanaM satyApayati yadA tadA tadapi saGkalanamuktam / darzanasmaraNasambhavatvAvizeSAt / yathA vA audIcyena kramelakaM nindatoktaM dhikkarabhamatidIrghavaRgrIvaM pralamboSThaM kaThoratIkSNakaNTakAzinaM kutsitAvayavasannivezamapasadaM pazUnAmiti tadupazrutya dAkSiNAtya uttarApathaM gatastAdRzaM vastUpalabhya nUnamayamartho'sya karabhazabdasyati tadapi darzanasmaraNakAraNakatvAt saGkalanAjJAnaM pratyabhijJAnam / yeSAM tu sAdRzyaviSayamupamAnAkhyaM 1 - siddham ' iti kvacitpustake nAsti / 2 -- vacanaM ' kvacitpustake nAsti / .. . Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-2-3 pramANAntaraM teSAM vailakSaNyAdiviSayaM pramANAntaramanuSajyeta / yadAhuH "upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAt sAdhyasAdhanam / tadvaidha At pramANaM kiM syAt sNjnyiprtipaadnm||idmlpN mahadaramAsannaM prAMzu neti vA / vyapekSAtaHsamakSe'rthe vikalpaH sAdhanAntaram" / iti / atha sAdharmyamupalakSaNaM yogavibhAgo vA kariSyata iti cet / tadyakuzalaH sUtrakAraH syAt / sUtrasya lakSaNarahitatvAt , yadAhuH alpAkSaramasandigdhaM sAravadvizvatomukham / astobhamanavadyaM ca sUtraM sUtravido viduH"| astobhamanadhikam / nanu taditi smaraNamidamita pratyakSamiti jJAnadvayameva na tAbhyAmanyat pratyabhijJAnAkhyaM pramANamutpazyAmaH / naitadyuktam / smaraNapratyakSAbhyAM pratyAbhajJAviSayasyArthasya grahItumazakyatvAt / pUrvAparAkAraikadhurINaM hi dravyaM pratyabhijJAnasya vissyH| na ca tatsmaraNasya gocarastasyAnubhUtaviSayatvAt / yadAhuH " pUrvapramitamAtre hi jAyate sa iti smRtiH| sa evAyamitIyaM tu pratyabhijJAtirekiNI // 1 // " nApi pratyakSasya / tasya vivarttamAtravRttitvAt / na ca darzanasmaraNAbhyAmanyada jJAnaM nAsti / darzanasmaraNottarakAlabhAvino jJAnAntarasyAnubhUteH / na cAnubhUyamAnasyApalApo yuktH| atiprasaGgAt / nanu pratyakSamevedaM prtybhijnyaanmityeke| naivam / tasya sannihitavArtamAnikAviSayatvAt "sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA" iti mA sma vismaraH / tato naatiitvrtmaanyorektvmdhykssjnyaangocrH| atha smaraNasahakRtamindriyaM tadeka 1 pravRtteti kvcitpaatthH| 2 ' pratyakSe gocarastasya / vartamAnavivartamAtravRttitvAt ' / iti kvacitpAThaH / 3 mImAMsAzlokavArtikasUtra 4 zloka 84 / .. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-4 54 [pramANa tvaviSayaM pratyakSamupajanayatIti pratyakSarUpatAsya gIyata iti cet / na / svaviSayaviniyamitamUrtorindriyasya viSayAntare'sahakAritvAt samavadhAne'pyapravRtteH / nahi parimalasmaraNasahAyamApa cakSurindriyamaviSaye gandhAdau pravarttate aviSayazcAtItavartamAnAvasthAvyApyekaM dravyamindriyANAm / nApyadRSTasahakArisahitAmindriyamakatvAviSayAmiti vaktuM yuktam / uktAdeva hetoH / kiM cAdRSTasavyapekSAdevAtmanastadvijJAnaM bhavatIti varaM vaktuM yuktam / dRzyate hi svamavidyAsaMskRtAdAtmano viSayAntare'pi viziSTajJAnotpattiH / nanu yathAJjanAdisaMskRtaM cakSuH sAtizayaM bhavati tathA smaraNasahakRtamekatvaviSayaM bhaviSyati / naivam / indriyasya svaviSayAnatilaGghanenaivAtizayopalabdherna viSayAntaragrahaNarUpeNa / yadAha bhaTTaH " yaMtrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaGghanAt / dUrasUkSmAdidRSTau syAt na rUpe zrotravRttitAH" // iti tat sthitametat viSayabhedAtpratyakSAdanyatparokSAntargataM pratyabhijJAnamiti / na caitadapramANam / visaMvAdAbhAvAt kacidvisaMvAdAdaprAmANye pratyakSasyApi tathA prasaGgo durnivaarH| pratyabhijJAnaparicchinnasya cAtmAdInAmekatvasyAbhAve bandhamokSavyavasthA nopapadyate / ekasyaiva hi baddhatve muktatve saiti ca baddho duHkhitamAtmAnaM jAnan muktisukhArthI prayateta / bhede tvanya eva duHkhyanya eva mukhIti kaH kimartha vA prayateta / tasmAtsakalasya dRSTavyavahArasyaika 1 ' viSayAntare'sahakArizataM ' iti kvacitpAThaH / 2 mImAMsAzlokavArttika sUtra 2 zloka 114 / 3 kvacit ' sati' iti nAsti / 4 ' tat prayatate' iti kvacitpAThaH / . 5 ' dRSTAdRSTa ' iti kvacitpAThaH / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-2-5 tvamUlatvAdekatvasya ca pratyabhijJAyattajIvanatvAdbhavati pratyAbhijJA pramANamiti // 4 // athohasya lkssnnmaah|| upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH // 1-2-5 // upalambhaH pramANamAtramatra gRhyate / na pratyakSameva / anumeyasyApi sAdhanasya sambhavAt / pratyakSavadanumeyeSvapi vyApteravirodhAt / vyAptirvakSyamANA tasyA jJAnaM tadgrAhI nirNayavizeSa uuhH| na cAyaM vyAptigrahaH pratyakSAdeveti vaktavyam / nahi pratyakSaM yAvAn kazciddhamaH sa dezAntare pAvakasyaiva kArya nArthAntarasyetIyato vyApArAn kartuM samartham / sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAca / nApyanumAnAt / tasyApi vyAptigrahaNakAle yogIva pramAtA sampadyata ityevaMbhUtabhArAsamarthatvAt / sAmarthe'pi prakRtamevAnumAnaM byAptigrAhakamanumAnAntaraM vA / tatra prakRtAnumAnAt vyAptipratipattAvitaretarAzrayaH / vyAptau hi pratipannAyAmanumAnamAtmAnamAsAdayati tadAtmalAbhe ca vyAptipratipattiriti / anumAnAntarAttu vyAptipratipattAvanavasthA / tasyApi gRhItavyAptikasyaiva prakRtAnumAnavyAptigrAhakatvAt / tadvyAptigrahazca yadi svata eva tadA pUrveNa kimaparAddhaM yenAnumAnAntaraM mRgyate / anumAnAntareNa cettarhi yugasahasreSvapi vyAptigrahaNAsambhavaH / nanu yAda nirvikalpakaM pratyakSamAvicArakam / tarhi tatpRSThabhAvI vikalpo vyAptiM grahISyatIta cet / naitat nirvikalpakena vyApteragrahaNe vikalpena grahItumazakyatvAt / nirvikalpakagRhItArthaviSayatvAdvikalpasya / atha nirvikalpaviSayanirapekSo' 1 ' jIvitatvAt ' iti pAThaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-5 56 [ pramANa rthAntaragocaro vikalpaH tarhi sa pramANamapramANaM vA / pramANatve na pratyakSAnumAnAtiriktaM pramANAntaraM titikSitavyam / aprAmANye tu tato vyAptigrahaNazraddhA ssnnddaattnydohdH| etenAnupalambhAcca kAryakAraNavyApyavyApakabhAvAvagama iti pratyuktam / anupalambhasya pratyakSavizeSatvena kAraNavyApakAnupalambhayozca liGgatvena tajjanitasya tasyAnumAnatvAt / pratyakSAnumAnAbhyAM ca vyAptigrahaNadoSasyAbhihitatvAt / vaizeSikAstu pratyakSaphalenohApohavikalpajJAnena vyaatiprtipttirityaahuH| teSAmapyadhyakSaphalasya pratyakSAnumAnayoranyataratve vyApteraviSayIkaraNam / tadanyatve ca prmaannaantrtvprsktiH| atha vyAptivikalpasya phalatvAnna pramANatvamanuyoktuM yuktam / naitat / phalasyAnumAnalakSaNaphalahetutayA pramANatvAvirodhAt sannikarSaphalasya vizeSaNajJAnasyeva vizeSyajJAnApekSayeti / yaugAstu 'tarkasahitAtpratyAkSAdeva vyAptigraha' ityaahuH| teSAmapi yadi na kevalAt pratyakSAvyAptigrahaH / kiM tu tarkasahakRtAttarhi tarkAdeva vyAptigraho'stu / kimasya tapasvino yazomArjanena , pratyakSasya vA tarkaprasAdalabdhavyAptigrahApalApakRtaghnatvAropeNeti / atha tarkaH pramANaM na bhavati na tato vyAptigrahaNamiSyate / kutaH punarasya na pramANatvamavyabhicArastAvadihApi pramANAntarasAdhAraNo'styeva / vyAptilakSaNena viSayeNa viSayavatvamapi n|naasti tasmAt pramANAntarAgRhItavyAptigrahaNapravaNaH pramANAntaramUhaH // 5 // vyAptiM lkssyaat|| vyAptiApakasya vyApye sati bhAva eva vyApyasya vA tatraiva bhAvaH // 1-2-6 // 1 ' phalasyApyanumAna ' iti kvacitpAThaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA 1 57 vyAptiriti yo vyAmoti yazva vyApyate tayorubhayordharmaH / tatra yadA vyApakadharmatayA vivakSyate tadA vyApakasya gamyasya vyApye dharme sati tatra dharmiNi vyApyamasti yatra sarvatra bhAva eva vyApakasya svagato dharmo vyAptiH / tatazca vyApyabhAvApekSayA vyApyasyaiva vyApyatApratItiH / nanvevamavadhAryate vyApakasyaiva vyApye sati bhAva iti hetvabhAvaprasaGgAt avyApakasyApi mUrtatvAdestatra bhAvAt / nApi vyApye satyevetyavadhAryate / prayatnAnantarIyakatvAderahetutvApatteH / sAdhAraNazca hetuH syAnnityatvasya prameyeSveva bhAvAt / yadA tu vyApyadharmatayA vyAptirvivakSyate tadA vyApyasya vA gamakasya tatraiva vyApake gamye sati yatra dharmiNi vyApako'sti tatraiva bhAvo na tadabhAve'pi vyAptiriti / atrApi naivamavadhAryate vyApyasyaiva tatra bhAva iti / hetvabhAvaprasaGgAdavyApyasyApi tatra bhAvAt / nApi vyApyasya tatra bhAva eveti sapakSaikadezavRtterahetutvaprApteH sAdhAraNasya ca hetutvaM syAt prameyatvasya nityeSvavazyaMbhAvAditi / vyApyavyApakadharmatAsaGkIrtanaM tu vyApterubhayatra tulyadharmatayaikAkArA pratItirmA bhUditi pradarzanArtham / tathAhi pUrvatrAyogavyavacchedenAvadhAraNamuttaratrAnyayogavyavacchedeneti kuta ubhayatraikAkAratA vyApteH / taduktam " liGge liGgI bhavatyeva liGginyevetarat punaH / niyamasya viparyAse sambandho liGgaliGginoH " / iti // 6 // atha kramaprAptamanumAnaM lakSayati // sAdhanAtsAdhya vijJAnamanumAnam // 1-2-7 // sAdhanaM sAdhyaM ca vakSyamANalakSaNaM dRSTAdupadiSTAdvA / sAdhanAdyatsAdhyasya vijJAnaM samyagarthanirNayAtmakaM tadanumIyate'nenetyanumAnaM liGgagrahaNasambandhasmaraNayoH pazcAtparicchedanam // 7 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-8 58 [ pramANa // tadvividhA svArthaM parArthaM ca // 1-2-8 // tadanumAnaM dviprakAraM svArthaparArthabhedAt / svavyAmohanivartanakSamaM svArtham | paravyAmohanivartanakSamaM parArtham // 8 // tatra svArthaM lakSayati // svArthaM svanizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNAt sAdhanAt sAdhyajJAnam // 1-2-9 // sAdhyaM vinA'bhavanaM sAdhyAvinAbhAvaH svenAtmanA nizcitaM sAdhyAvinAbhAva evaikaM lakSaNaM yasya tat svanizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNaM tasmAttathAvidhAt sAdhanAliGgAt sAdhyasya liGgino jJAnaM svArthamanumAnam / iha ca na yogyatayA liGgaM parokSArthapratipatteraGgam / yathA bIjamaGkarasya / adRSTAddhUmAdagnerapratipatteH / nApi svanizcayajJAnApekSaM yathA pradIpo ghaTAdeH / dRSTAdasya nizcitAvinAbhAvAdapratipatteH / tasmAtparokSArthanAntarIyakatayA nizcayanameva liGgasya vyApAra iti nizcitagrahaNam / nanu cAsiddhaviruddhAnaikAntika hetvAbhAsanirAkaraNArthaM hetoH pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSAd vyAvRttiriti trailakSaNyamAcakSate bhikSavaH / tathA hyanumeye dharmiNi liGgasya sattvameva nizcitamityekaM rUpam atra sattvavacanenAsiddhaM cAkSuSatvAdi nirastam / evakAreNa pakSaikadezAsiddho nirasto yathA anityAni pRthivyAdIni bhUtAni gandhavatvAt / atra pakSIkRteSu pRthivyAdiSu caturSu bhUteSu pRthivyAmeva gandhavatvaM sattvavacanasya pazcAtkRtenaivakAreNAsAdhAraNo dharmo nirastaH / yadi hyanumeya eva sattvamityucyeta zrAvaNameva hetuH syAt / nizcitagrahaNena sandigdhAsiddhaH sarvo nirastaH sapakSe eva sattvaM nizcitamiti dvitIyaM rUpam / ihApi sattvagrahaNena viruddho nirastaH / sa hi nAsti sapakSe evakAreNa sAdhA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 59 sUtra 1-2-9 . raNAnakAntikaH / sa hi na sapakSe eva vartate / kiM tu vipakSe'pi sattvagrahaNAt pUrvamavadhAraNakaraNena sapakSAvyApino'pi prayatnAnantarIyakatvAdehetutvamuktaM pazcAdavadhAraNe hyayamarthaH syAt / sapakSe sattvameva yasya sa heturiti prayatnAnantarIyakatvaM na hetuH syAt / nizcitavacanena sandigdhAnvayo'naikAntiko nirastaH / yathA sarvajJaH kazcidvaktRtvAt / vaktRtvaM hi sapakSe sarvajJe sandigdham / vipakSe tvasattvameva nizcitamiti tRtIyaM rUpam / tatrAsattvagrahaNena viruddhasya nirAsaH / viruddho hi vipakSe'sti / evakAreNa sAdhAraNasya vipakSaikadezavRttenirAsaH / prayatnAnantarIyakatve hi sAdhye nityatvaM vipakSakadeze vidyudAdAvastyAkAzAdau nAsti / tato niyamenAsya nirAso'sattvazabdAt / pUrvasminnavadhAraNe hyayamarthaH syAt / vipakSa eva yo nAsti sa hetuH / tathA ca prayatnAnantarIyakatvaM sapakSe'pi nAsti tato na hetuH syAttataH pUrva na kRtam / nizcitagrahaNena sandigdhavipakSavyAtrattiko'naikAntiko nirastaH / tadevaM trairUpyameva hetorAsiddhAdidoSaparihArakSamAmiti tadevAbhyupagantuM yuktamiti kimekalakSaNakatveneti / tadayuktam / avinAbhAvaniyamanizcayAdeva doSatrayaparihAropapatteH / avinAbhAvo hyanyathAnupapannatvam / taccAsiddhasya viruddhasya vyabhicAriNo vA na sambhavati / trairUpye tu satyapyavinAbhAvAbhAve hetoragamakatvadarzanAt / yathA sa zyAmo maitratanayatvAditaramaitraputravadityatra / atha vipakSAnniyamavatI vyAvRttistatra na dRzyate tato na gamakatvam / tarhi tasyA evAvinAbhAvarUpatvAditararUpasadbhAve'pi tadabhAve hetoH svasAdhyasiddhiM prati gamakatvAniSTau saiva pradhAnaM lakSaNamastu / tatsadbhAve'pararUpadvayanirapekSatayA gamakatvopapattezca / yathA santyadvaitavAdino'pi pramANAni iSTAniSTasAdhanadUSaNAnyathAnupapatteH / na cAtra pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2- 9 60 [ pramANa cAsti kevalamavinAbhAvamAtreNa gamakatvopapattiH / nanu pakSadharmatAbhAve zvetaH prAsAdaH kAkasya kAyAdityAdayo'pi hetavaH prasajyeran / naivam / avinAbhAvabalenaivApakSadharmANAmapi gamakatvAbhyupagamAt / na ceha so'sti tato'vinAbhAva eva hetoH pradhAna lakSaNamabhyupagantavyam / sati tasminnasatyapi trailakSaNye hetorgamakatvadarzanAt na tu trairUpyaM hetulakSaNamavyApakatvAt / tathA ca sarva kSaNika satvAdityatra mUbhiSikta sAdhane saugataiH sapakSe sato'pi hetoH sattvasya gamakatvamiSyata eva / taduktam " anyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim" iti / etena pazcalakSaNakatvamapi naiyAyikoktaM pratyuktam tasyApyavinAbhAvaprapaJcatvAt / tathAhi trairUpyaM pUrvoktamabAdhitaviSayatvamasapratipakSatvaM ceti paJca rUpANi / tatra pratyakSAgamabAdhitadharmanirdezAnantaraprayuktatvaM bAdhitaviSayatvaM yathA'nuSNastejovayavI kRtakatvAt ghaTavat / brAhmaNena surA peyA dravyatvAt kSIravat / iti taniSedhAt bAdhitaviSayatvaM pratipakSahetubAdhitatvam / satpratipakSatvaM yathA'nityaH zabdo nityadharmAnupalabdheH atra pratipakSaheturnityaH zabdo'nityadharmAnupalabdheriti / taniSedhAdasatpatipakSatvam / tatra bAdhitaviSayasya tatpratipakSasya cAvinAbhAvAbhAvAdavinAbhAvenaiva rUpadvayamApa saGgrahItam / yadAha " bAdhAvinAbhAvayorvirodhAd" iti api ca svalakSaNalAkSatapakSaviSayatvAbhAvAttadoSeNaiva doSadvayamidaM caritArtha kiM punarvacanena / tatsthitametat saadhyaavinaabhaavaiklkssnnaaditi||9|| tatrAvinAbhAvaM lakSayati1 'gamakatvopapatteH ' iti kvacitpAThaH / 2 -- satpratipakSasya ' iti kvacitpAThaH / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 61 sUtra 1-2-12 // sahakramabhAvinoH sahakramabhAvaniyamo 'vinAbhAvaH // 1-2- 10 // sahabhAvinorekasAmagryadhInayoH phalAdigatayo rUparasayorvyApyavyApakayozca ziMzapAtvavRkSatvayoH kramabhAvinoH kRttikodayazakaTodayayoH kAryakAraNayordhUmadhUmadhvajayoryathAsaMkhyaM ya: sahakramabhAvaniyamaH sahabhAvinoH sahabhAvaniyamaH kramabhAvinoH kramabhAvaniyamaH sAdhyasAdhanayoriti prakaraNAllabhyate so'vinAbhAvaH / / 10 // athaivaMvidho'vinAbhAvo nizcitaH sAdhyapratipattyaGgamityuktam / tanizcayazca kutaH pramANAt / na tAvat pratyakSAt tasyaindriyakasya sanihitaviSayaviniyamitavyApAratvAt / manastu yadyapi sarvaviSayaM tathApIndriyagRhItArthagocaratvenaiva tasya pravRttiH / anyathAndhavadhirAdyabhAvaprasaGgaH / sarvaviSayatA tu sakalendriyagocarArthaviSayatvenaivocyate na svAtantryeNa / yogipratyakSeNa tvavinAbhAvagrahaNe'numeyArthapratipattirepi tatosstu / kiM tapasvinA'numAnena / anumAnAttvavinAbhAvanizcaye'navasthetaretarAzrayadoSaprasaGga ukta eva / na ca pramANAntaramevaMvidhaviSayagrahaNapravaNamastItyAha // UhAttannizvayaH // 1-2-11 // UhAttarkAduktalakSaNAttasyAvinAbhAvasya nizcayaH // 11 // lakSitaM parIkSitaM ca sAdhanamidAnIM tadvibhajati -- // svabhAvaH kAraNaM kAryamekArthasamavAyi virodhi ceti paJcadhA sAdhanam // 1-2-12 // svabhAvAdIni catvAri vidheH sAdhanAni / vizodha tu niSedhasyeti paJcavidhaM sAdhanam / svabhAvo yathA zabdAnityatve sAdhye 1 reveti pAThaH / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-3 62 . pramANa kRtakatvaM zrAvaNatvaM vA / nanu zrAvaNatvasyAsAdhAraNatvAt kathaM vyaaptisiddhiH| viparyaye bAdhakapramANabalAt sattvasyeveti brUmaH / na caivaM sattvameva hetuH / tdvishesssyotpttimttvkRtktvprytnaanntriiyktvprtyybhedbheditvaaderhetutvaaptteH| kiM ca kimidamasAdhAraNatvaM nAma / yadi pakSa eva vartamAnatvaM tatsarvasmin kSANake sAdhye sattvasyApi samAnam / sAdhyadharmavataH pakSasyApi sapakSatA cet / iha kaH pradveSaH / pakSAdanyasyaiva sapakSatve lohalekhyaM vajraM pArthivatvAkASThavadityatra pArthivatvamApa lohalekhyatA vane gamayet / anyathAnupapatterabhAvAnnota cet / idameva tarhi hetulakSaNamastu / apakSadharmasyApi sAdhanatvApattiriti cet / astu yadyavinAbhAvo'sti zakaTodaye kRttikodayasya sarvajJasadbhAve saMvAdinaM upadezasya gamakatvadarzanAt / kAkasya kAyaM na prAsAde dhAvalyaM vinAnupapadyamAnamityanekAntAdagamakam / tathA ghaTe cAkSuSatvaM zabde'nityatAM vinApyupapadyamAnamiti / tatra zrAvaNatvAdirasAdhAraNo'pyanityatAM vyabhicarata / nanu kRtakatvAcchabdasyAnityave sAdhye paryAyavadravye'pyAnatyatA prApnoti / neyam / paryAyANAmevAnityatAyAHsAdhyatvAt / anuktamapIcchAviSayIkRtaM sAdhyaM bhavatIti kiM sma vismarati bhavAn / nanu kRtakatvAnityatvayostAdAtmye sAdhanavatsAdhyasya siddhatvaM, sAdhyavacca sAdhanasya sAdhyatvaM prasajjati / satyametat / kiM tu mohanivartanArthaH prayogaH / yadAha "sAderapi na sAntatvaM vyAmohAdyo' dhigacchati / sAdhyasAdhanataikasya taMprati syAnnadoSabhAk // kAraNaM yathA, vASpabhAvena mazavartirUpatayA vA sandihyamAne dhRme'gniviziSTameghonnatirvA ,STau kathamayamAbAlagopAlAvipAlAGganAdiprAsi 1 'natu ' iti kvacitpAThaH / 2 'karaNaM ' iti kvacitpAThaH / 3 ' vRSTayai' iti kvacitpAThaH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-2-5 ddho'pi nopalabdhaH sUkSmadarzinApi nyAyavAdinA / kAraNavizeSadarzanAddhi sarvaH kAryArthI pravartate / sa tu vizeSo jJAtavyo yo'vyabhicArI / kAraNatvanizcayAdeva pravRttiriti cet / astvasau liGgavizepanizcayaH pratyakSakRtaH / phale tu bhAvini nAnumAnAdanyannibandhanamutpazyAmaH // kazcid vyabhicArAt sarvasya hetorahetutve kAryasyApi tathA prasaGgaH / bASpaderakAryatvAnneti cet / atrApi yadyato na bhavati na tattasya kAraNamityadoSaH / yathaiva hi kiMcit kAraNamuddizya kiMcitkArya, tathaiva kiMcit kAryamuddizya kiMcit kAraNam / yadadevAjanaka prati na kAryatvaM, tadvadevAjanyaM prati na kAraNatvamiti nAnayoH kazcidvizeSaH / api ca rasAdekasAmagryanumAnena rUpAnumAnamicchatA nyAyavAdineSTameva kAraNasya hetutvam / yadAha " ekasAmayadhInasya rUpAderasato gtiH| hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat" iti / na ca vayamapi yasya kasyacit kAraNasya hetutvaM brUmaH / Apa tu yasya na mantrAdinA zaktipatibandho na vA kAraNAntaravaikalyam / tatkuto vijJAyata iti cet / asti tAvadviguNitAditarasya vishessH| tatparijJAnaM tu prAyaH paaNshurNpaadaanaampysti| yadAhuH-" gmbhiirgrjitaarmbhnibhinngirighraaH| tvaGgattaDillatAsaGgapizaGgottuGgavigrahAH // 1 // rolmbgvlvyaaltmaalmlintvissH| vRSTiM vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH // 2 // " iti / kArya yathA / vRSTau viziSTanadIpUraH, kRzAnau dhUmazcaitanya prANAdiH / pUrasya vaiziSTayaM kathaM jJAyata iti cet / uktamatra naiyAyikaiH / yadAhuH 1 ' pratyakSataH ' iti kvacitpAThaH / 2 pAMzurapAdAH-dhUlidhUsarapAdAH / anupadamevAgatAH prakaraNAnabhijJA ityarthaH / 3 haribhadrasUrikRtasya SaDdarzanasamuccayasya dvitIyAdhikAre zloka 20 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-5 64 - [pramANa " AvartavartanAzAlivizAlakaluSodakaH / kallolavikaTAsphAlasphuTaH phenachaTAGkitaH // 1 // vhdbhlshevaalphlshaadvlskulH|ndiipuurvishesso'pi zakyate na niveditum // 2 // " iti, dhUmaprANAdInAmapi kAryatvanizcayo na dusskrH| yadAhuH-" kArya dhUmo hutabhujaH kAryoM dhrmaanuvRttitH| sa bhavaMstadabhAve'pi hetumattAM vilaGghayet // 1 // " kAraNAbhAve'pi kAryasya bhAve'hetutvamanyahetutvaM vA bhavet / ahetutve sadA sattvamasattvaM vA~ / anyahetutve dRSTAdanyato'pi bhavato na dRSTajanyatA'nyAbhAve'pi dRSTAdbhavato nAnyahetukatvamityahetukataiva syAt / tatra coktam, "yastvanyato'pi bhavannupalabdho na tasya dhUmatvaM hetubhedAt kAraNaM ca vahnidhUmasya" ityayuktam, Apa ca, agnisvabhAvaH zakrasya mUrdA yadyagnireva sH| athAnagnisvabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet // 1 // " iti / tathA cetanAM vinAnupapadyamAnaH kArya prANAdiranumApayati tAM zrAvaNatvamivAnityatAviparyaye bAdhakavazAtsattvasyevAsyApi vyAptisiddharityuktaprAyam / tanna prANAdirasAdhAraNo'pi cetanAM vyabhicarati / kiM ca nAnvayo heto rUpaM tadabhAve hetvAbhAsAbhAvAt / vipakSa eva san viruddho vipakSe'pyanaikAntikaH sarvajJatve sAdhye vaktRtvasyApi vyatirekAbhAva eva hetvAbhAsatve nimittaM nAnvayasandeha iti nyAyavAdinApi vyatirekAbhAvAdeva hetvAbhAsAvuktau / asAdhAraNo'pi yadi sAdhyAbhAve'sanniti nizcIyeta tadA prakArAntarAbhAvAtsAdhyamupasthApayannAnakAntikaH syAt / api ca yadyanvayo rUpaM syAttadA yathA vipakSaikadezakRtteH 1 ' zakyate tena ' ityapi / 2 'bhAvayet ' iti kvcitpaatthH| 3 ' bhAvayet ' iti kvcitpaatthH| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA 1 sUtra 1-2-12 kathaJcidavyatirekAdagamakatvamevaM sapakSaikadezavRtterapi syAt kathaJcidananvayAt / yadAha " rUpaM yadyanvayo hetorvyatirekavadiSyate / sa sapakSobhayo na syAdasapakSobhayo yathA // 1 // " sapakSa eva sattvamanvayo na sapakSe sattvameveti cet / astu / sa tu vyatireka evetyasmanmatamevAGgIkRtaM syAt / vayamapi hi pratyapIpadAma / anyathAnupapattyekalakSaNo heturiti / tathaikasminnarthe dRSTe'dRSTe vA samavAyyAzritaM sAdhanaM sAdhyena / taccaikArthasamavAyitvamekaphalAdigatarUparasayoH zakaTodayakRttikodayayozcandrodayasamudravRdhdyordRSTisANDapi - pIlikAkSobhayornAgavaillIdAhapatrakocayoH / tatraikArthasamavAyI raso rUpasya, rUpaM vA rasasya / nahi samAnakAlabhAvinoH kAryakAraNabhAvaH sambhavati / nanu samAnakAlakAryajanakaM kAraNamanumAsyate iti cet / na tarhi kAryamanumitaM syAt / kAraNAnumAne'sAmarthyAt / kAryamanumitameva janyAbhAve janakatvAbhAvAditi cet / hantaivaM kAraNaM kAryasyAnumApakamityaniSTamApadyeta / zakaTodayakRttikodayAdInAM tu yathAvinAbhAvaM sAdhyasAdhanabhAvaH / yadAha - " ekArthasamavAyastu yathA yeSAM tathaiva te / gamakAH gamakastatra zakaTaH kRtti - koditeH // 1 // " evamanyeSvapi sAdhaneSu vAcyam / nanu kRtaka1 tvAnityatvayorekArthasamavAyaH kasmAnneSyate / na / tayorekatvAt / yadAha AdyantApekSiNI sattA kRtakatvamanityatA / ekaiva hetuH sAdhyaM ca dvayaM naikAzrayaM tataH // 1 // " iti / svabhAvAdInAM caturNAM sAdhanAnAM vidhisAdhanatA / niSedhasAdhanatvaM tu virodhinaH / sa hi svasannidhAnenetarasya pratiSedhaM sAdhayati / 46 65 1 ' cet' iti kvacitpAThaH / 2 ' tathAcaikAbhinnArthadRSTyA ' iti kacitpAThaH / 3 ' bhAgavallIdAhapatrakothayo: ' iti kvacitpAThaH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-12 [ pramANa anyathA virodhAsiddhaH / cazabdo yata ete svabhAvakAraNakAryavyApakA anyathAnupapannAH svasAdhyamupasthApayanti tata eva tadabhAve svayaM na bhavanti / teSAmanupalabdhirapyabhAvasAdhanAnItyAha / tatra svabhAvAnupalabdhiryathA / nAtra ghaTo, draSTuM yogyasyAnupalabdheH / kAraNAnupalabdhiryathA nAtra dhumo'gnyabhAvAt / kAryAnupalabdhiryathA / nAtrApratibaddhasAmarthyAni dhUmakAraNAni santi, dhUmAbhAvAt, vyApakAnupalAbdharyathA / nAtra ziMzapA, vRkSAbhAvAt / virAodha tu pratiSedhyaM / tattatkAryakAraNAvyApakAnAM ca viruddhaM viruddhakAryam / yathA na zItasparzo, nApratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni, na romaharSavizeSAH, na tuSArasparzo'gnedhUmAvati prayoganAnAtvamiti // 12 // sAdhanaM lakSayitvA vibhajya ca sAdhyasya lkssnnmaah|| siSAdhayiSitamasiddhamabAdhyaM sAdhyaM pakSaH // 1-2-13 // sAdhayitumiSTaM siSAdhayiSitam / anena sAdhayitumaniSTasya sAdhyatvavyavacchedaH / yathA vaizeSikasya nityaH zabda iti zAstroktatvAdvaizeSikeNAbhyupagatasyApyAkAzaguNatvAderna sAdhyatvaM tadA sAdhayitumAniSTatvAt / iSTaH punaranukto'pi pakSo bhavati / yathA parAzcakSurAdayaH saGghAtatvAcchayanAzanAdyaGgavadityatra parArthAH / buddhimatkAraNapUrvakaM kSityAdi kAryatvAdityatrA'zarIrasarvajJapUrvakatvamiti / asiddhamityanenAnadhyavasAyasaMzayaviparyayaviSayasya vastunaH sAdhyatvam / na siddhasya / yathA zrAvaNaH zabda iti nAnupalabdhe na nirNIte nyAyaH pravartata iti hi sarvapArSadam / abAdhyamityanena . 1 -- pratiSedhyasya tatkAryavyApakAnAM ' iti kvacitpAThaH / 2 ' pUrvakaM ' iti kvacitpAThaH / 3 sarvasaMmatam / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA] sUtra 1-2-15 pratyakSAdibAdhitasya sAdhyatvaM mA bhUdityAha-etatsAdhyasya lakSaNaM pakSa iti sAdhyasyaiva nAmAntarametat // 13 // abAdhyagrahaNavyavacchedyAM bAdhAM drshyti|| pratyakSAnumAnAgamalokasvavacana pratItayo bAdhAH // 1-2-14 // pratyakSAdIni tAdvaruddhArthopasthApanena bAdhakatvAt bAdhAH / tatra pratyakSabAdhA / yathA anuSNo'gniH, na madhu madhuraM, na sugandhi vidalanmAlatImukulam, acAkSuSo ghaTaH, azrAvaNaH zabdaH, nAsti bahirartha ityAdi / anumAnabAdhA yathA / saroma hastatalaM, nityaH zabda iti vA / atrAnupalambhena kRtakatvena cAnumAnabAdhA, / AgamabAdhA yathA / pretyAsukhaprado dharma iti paraloke sukhapradatvaM dharmasya sarvAgamasiddham / lokabAdhA yathA / zuci naraziraHkapAlamiti / loke hi naraziraHkapAlAdInAmazucitvaM suprasiddham / svavacanavAdhA yathA / mAtA me vandhyeti / pratItibAdhA yathA / acandraH zazIti / atra zazinazcandrazabdavAcyatvaM pratItisiddhamiti pratItibAdhA // 14 // atra sAdhyaM dharmo, dharmadhArmisamudAyo veti sNshyvyvcchedaayaah|| sAdhyaM sAdhyadharmaviziSye dharmI kvacittu dharmaH // 1-2-15 // sAdhyaM sAdhyazabdavAcyaM pakSazabdAbhidheyamityarthaH / kimityAha / sAdhyadharmeNAnityatvAdinA viziSTo dharmI zabdAdiH / etatprayogakAlApekSaM sAdhyazabdavAcyatvam / kacittu vyAptigrahaNakAle dharmaH sAdhyazabdenocyate / anyathA vyApteraghaTanAt / nahi dhUmadarzanAt sarvatra parvato'gnimAniti vyAptiH zakyA kartuM pramANavirodhAditi // 15 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2- 16 6 8 [pramANa dhrmisvruupniruupnnaayaah|| dharmI pramANasiddhaH // 1-2-16 // pramANaiH pratyakSAdibhiH prasiddho dharmI bhavati / yathAgnimAnayaM dezaH ityatra hi dezaH pratyakSeNa siddhaH / etena sarva evAnumAnAnumeyavyavahAro buddhayArUDhena dharmadhAmanyAyena na bahiHsadasattvamapekSata iti saugataM mataM pratikSipati / nahIyaM vikalpabuddhirantarbahirvA'nAsAditAlambanA dharmiNaM vyavasthApayati / tadavAstavatve tadAdhArasAdhyasAdhanayorapi vAstavatvAnupapatteH / tadabuddheH pAramparyeNApi vastuvyavasthApakatvAyogAt / tato vikalpenAnena vA vyavasthApitaH parvatAdirviSayabhAvaM bhajanneva dharmitA pratipadyate / tathA ca sati pramANasiddhasya dharmitA yuktaiva // 16 // apavAdamAha // buddhisiddho'pi // 1-2-17 // naikAntena pramANasiddha eva dharmI bhavati kiM tu vikalpabuddhiprasiddho'pi dharmI bhavati / api zabdena pramANabuddhibhyAmubhAbhyAyAmapi siddhodharmI bhavatIti darzayati / tatra buddhisiddha dharmiNi sAdhyadharmaH sattvamasattvaM ca pramANavalena sAdhyate / yathA'sti sarvajJo nAsti SaSThaM bhUtamiti / nanu dharmiNi sAkSAdasAti bhAvAbhAvobhayadharmANAmasiddhaviruddhAnaikAntikatvenAnumAnaviSayatvAyogAt kathaM sattvAsattvayoH sAdhyatvam / tadAha-" nAsiddhe bhAvadharmo'sti vybhicaaryubhyaashryH| viruddhadharmo bhAvasya sA sattA sAdhyate katham // " iti / maivam / mAnasapratyakSe bhAvarUpasyaiva dharmiNaH pratipannatvAt / na ca tatsiddhau tatsattvasyApi pratipannatvAddhyarthamanumAnam tadabhyupetamapi vaiyAtyAyo na pratipadyate taM pratyanumAnasya sAphalyAt / na Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 1-2-19 ca mAnasajJAnAt kharaviSANAderapi sadbhAvasambhAvanAto'tiprasaGgaH / tajjJAnasya bAdhakapratyayaviplAvitasattAkavastuviSayatayA mAnasapratyakSAbhAsatvAt / kathaM tarhi SaSThabhUtArdharmitvamiti cet / dharmiprayogakAle bAdhakapratyayAnudayAtsattvasambhAvanopapatteH / na ca sarvajJAdau sAdhakapramANAsattvena sattvasaMzItiH sunizcitA / asambhavadbhAdhakapramANatvena sukhAdAviva sattvanizcayAttatra saMzayAyogAt / ubhayasiddho dharmI yathA / anityaH zaddha iti / nahi pratyakSeNArvAgdazibhiraniyatadigdarzibhirniyatadigdezakAlAvacchinnAH sarve zaddhAH zakyA nizcetumiti zadasya pramANabuddhayubhayasiddhatA tenAnityatvAdidharmaH prasAdhyata iti // 17 // nanu dRSTAnto'pyanumAnAGgatayA pratItaH / tatkathaM sAdhyasAdhane evAnumAnAGgamukta na dRSTAnta ityAha // na dRSTAnto'numAnAGgam // 1-2-18 // dRSTAnto vakSyamANalakSaNo nAnumAnasyAGgaM kAraNam // 18 // kuta ityAha // sAdhanamAtrAttatsiddheH // 1-2-19 // dRSTAntarahitAtsAdhyAnyathAnupapattilakSaNAt sAdhanAdanumAnasya sAdhyapratipattilakSaNasya bhAvAna dRSTAnto'numAnAGgAmati / sa hi sAdhyapratipattau, vA'vinAbhAvagrahaNe, vA vyAptismaraNe vopayujyeta / na tAvat prathamaH pakSaH / yathoktAdeva hetoH sAdhyapratipatterupapatteH / 1 'sattAkAvastu' iti kvacitpAThaH / 2 saMzItiH-saMzayaH / 3 'sukhAdivacca' iti kvacitpAThaH / 4 pramANAdhubhayAsaddhatA / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 1-2-19 70 [pramANa nApi dvitIyaH / vipakSe bAdhakAvinAbhAvAdevArthinAbhAvagrahaNAt / kiM ca vyaktirUpo dRSTAntaH / sa kathaM sAkalyena vyAptiM gamayet / vyaktayantareSu vyAptyartha dRSTAntAntaraM mRgyam / tasyApi vyaktirUpatvena / sAkalyena vyAravaMdhArayitumazakyatvAdaparAparadRSTAntApekSAyAmanavasthA syAt / nApi tRtIyaH / gRhItasambandhasya sAdhanadarzanAdeva vyAptismRteH / agRhItasambandhasya dRSTAnte'pyasmaraNAt / upalabdhipUrvakatvAt smaraNasyeti // 19 // dRSTAntasya lakSaNamAha ||s vyAptidarzanabhUmiH // 1-2-20 // sa iti dRSTAnto lakSyaM vyAptirlakSitarUpA darzanaM parasmai pratipAdanaM tasya bhUmirAzraya iti lakSaNam / nanu yadi dRSTAnto'numAnAGgaM na bhavati tarhi kimarthaM lakSyate / ucyate / parArthAnumAne bodhyAnurodhAdAdAdikasyodAharaNasyAnujJAsyamAnatvAt / tasya ca dRSTAntAbhidhAna-. rUpatvAdupapannaM dRSTAntasya lakSaNam / pramAturapi kasyacit dRSTAntadRSTabahi AptibalenAntAptipAtapattirbhavatAti svArthAnumAnaparvaNyApa dRSTAntalakSaNaM nAnupapannam // 20 // tdvibhaagmaah|| sa sAdharmyavaidhAbhyAM bedhA // 1-2-21 // sa dRSTAntaH sAdharmyaNAnvayena vaidhapeNa ca vyatirekeNa bhavatIti dviprakAraH // 21 // sAdharmyadRSTAntaM vibhajate / // sAdhanadharmaprayuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntaH // 1-2-22 // 1 'bAdhakAvinAbhAvagrahaNAt ' iti kvacitpAThaH / 2 ' avayavAdikasya ' iti kvacitpAThaH / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA sUtra 2-1-2 sAdhanadharmeNa prayukto na tu kAkatAlIyo yaH sAdhyo dharmastadvAn sAdharmyadRSTAntaH / yathA kRtakatvenAnitye zaddhe sAdhye ghttaadiH||22|| vaidharmyadRSTAntaM vyAcaSTe / // sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRtciyogI vaidharmyadRSTAntaH // 1-2-23 // sAdhyadharmanivRttyA prayuktA na yathAkathaMcidyA sAdhanadharmanivRttistadvAn vaidharmyadRSTAntaH / yathA kRtakatvenAnitye zabde sAdhye AkAzAdiriti // 23 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAH pramANamImAMsAyAstadvRttezca prathamasyAdhyAyasya dvitIyamAhnikam // ||prthmo'dhyaayH samAptaH // lakSitaM svArthamanumAnamidAnI kramaprAptaM parArthamanumAnaM lkssyti|| yathoktasAdhanAbhidhAnajaH parArtham 2-1-1 // ...yathoktaM sunizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNaM yatsAdhanaM tasyAbhidhAnam / abhidhIyate parasmai pratipAdyate anenetyabhidhAnaM vacanaM tasmAjAtaH samyagarthanirNayaH parArthamanumAnaM paropadezApekSaM saadhyvijnyaanmityrthH||1|| nanu vacanaM parArthamanumAnamityAhustatkathamityAha ||vcnmupcaaraat // 2-1-2 // acetanaM hi vacanaM na sAkSAtmamitiphalaheturiti na nirupacarita1 kAkAgamanamiva tAlIpatanamiveti kAkatAlIyaH / ayamarthaH / yathA tAlavRkSasyAdhastAt yadRcchayA kAkasyAgamanaM tatpurastAt tAlaphalasya patanamayatnatastasya phalasya vibhedI dUrapatitatvAt / tatazca kAkena tatphalabhakSaNam / etAH sarvAH kriyA ayatnata eva samabhUvaMstadvaditi / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1- 2 2 pramANa pramANabhAvabhAjanaM mukhyAnumAnahetutvena tUpacaritAnumAnAbhidhAnapAtratA pratipadyate upacArazcAtra kAraNe kAryasya yathoktasAdhanAbhidhAnAt tadviSayA smRtirutpadyate smRtezcAnumAnaM tasmAdanumAnasya paramparayA yathoktasAdhanAbhidhAnaM kAraNaM tasmin kAraNe vacane kAryasyAnumAnasyopacAraH samAropaH kriyate tataH samAropAt kAraNaM vacanamanumAnazaddhenocyate kArye vA pratipAdakAnumAnajanye vacane kAraNasyAnumAnasyopacAraH vacanamaupacArikamanumAnaM na mukhyamityarthaH / iha ca mukhyArthabAdhe prayojane nimitte copacAraH pravartate tatra mukhyo'rthaH sAkSAtmamitiphalaH samyagarthanirNayaH pramANazabdaH sAmAnAdhikaraNasya parArthAnumAnazabdasya tasya bAdho vacanasya nirNayatvAnupapatteH / prayojanamanumAnAvayavAH pratijJAdaya iti zAstre vyavahAra eva nirNayAtmanyanaze tadvyavahArAnupapatteH / nimittaM tu nirNayAtmakAnumAnahetutvaM vacanasyeti // 2 // // tad dvedhA // 2-1-3 // tadvacanAtmakaM parArthAnumAnaM dvadhA dviprakAram // 3 // prakArabhedamAha // tathopapattyanyathAnupapattibhedAt // 2-1-4 // tathA sAdhye satyevopapattiH sAdhanasyetyekaH prakAraH / anyathA sAdhyAbhAve'nupapattizcati dvitIyaH prakAraH / thayA'gnimAnayaM parvatastathaiva dhUmavatvopapatteH / anyathA dhUmavatvAnupapattervA / etAvanmAtrakRtaH parArthAnumAnasya bhedona pAramArthika iti bhedapadana drshyti||4|| etadevAha / // nAnayostAtparye bhedaH // 2-1-5 // anayostathopapattyanyathAnupapattirUpayoH prayogaprakArayostAtparya 'yatparaH zabdaH sa zabdArthaH' ityevaM lakSaNe tatparatve bhedo Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 73 sUtra 2-1-7 vizeSaH / etaduktaM bhavatyanyadabhidheyaM zabdasyAnyatprakAzyaM prayojanaM tatrAbhidheyApekSayA vAcakatvaM bhidyate / prakAzyaM tvabhinnamanvaye kathite vyatirekagatirvyatireke cAnvayagatirityubhayatrApi sAdhanasya sAdhyAvinAbhAvaH prakAzyate / na ca yatrAbhidheyabhedastatra tAtparyabhedo'pi / nahi panio devadatto divA na bhuGkte pIno devadatto rAtrau bhuGkte ityanayorvAkyayorabhidheyabhedo'stIti tAtparyeNApi bhettavyamiti bhAvaH // 5 // tAtparyAbhedasyaiva phalamAha // ata eva nobhayoH prayogaH // 2-1-6 // yata eva nAnayostAtparye bhedo'ta eva nobhayoryathopapattyanyathAnupapattyoryugapatprayogo yuktaH / vyApyupadarzanAya hi tathopapattyanyathAnupapattibhyAM hetoH prayogaH kriyate vyApyupadarzanaM caikayaiva siddhamiti viphalo dvayoH prayogaH yadAha, "hetostathopapattyA vA syAtmayogo'nyathApi vA / dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhi - rbhavediti " // 6 // nanu yadyekenaiva prayogeNa hetorvyAptyupadarzanaM kRtamiti kRtaM viphalena dvitIyaprayogeNa tarhi pratijJAyA api mAbhUt prayogo viphalatvAt / nahi pratijJAmAtrAt kazcidarthaM pratipadyate / tathA sati hi vipratipattireva na syAdityAha // viSayopadarzanArthaM tu pratijJA // 2-1-7 // viSayo yatra tathopapattyAnyathAnupapattyA vA hetu: svasAdhanAya prArthyate tasyopadarzanaM parapratItAvAropaNaM tadarthaM punaH pratijJA prayoktavyoti zeSaH / ayamarthaH / parapratyAyanAya vacanamuccArayatA prekSAvatA tadeva pare bodhayitavyA yadbhubhutsante / tathA satyanena bubhutsitAbhi 1 nyAyAvatAra zloka 17 / C svasAdhyasAdhanAya ' iti kvacitpAThaH / 10 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 74 sUtra 2-1-7 [pramANa dhAyinA pare bodhitA bhavanti / na khalvazvAna pRSTo gavayAn bruvANaH praSTuravadheyavacano bhavati / anavadheyavacanazca kathaM pratipAdako nAma / yathA ca zaikSo bhikSuNAcacakSe / bhoH zaikSa piNDapAnamAhareti sa evamAcarAmItyanAbhadhAya yadA tadartha prayatate tadA'smai krudhyati bhikSurAH ziSyAbhAsa bhikSukheTAsmAnavadhIrayasIti vibruvANaH / evamanityaM zabdaM bubhutsamAnAyAnityaH zabda iti viSayamanupadarya yadeva kiMciducyate kRtakatvAditi vA / yatkRtakaM tadanityamiti vA / kRtakatvasya tathaivopapatteriti vA / kRtakatvasyAnyathAnupapattiriti vA / tatsarvamasyAnapekSitamApAtato'sambadhAbhidhAnabudhyA / tathA cAnavahito na boddhamahatIti / yatkRtakaM tatsarvamanityaM yathA ghaTaH / kRtazca zabda iti vacanamarthasAmarthyenaivApekSitazabdAnityatvAnizcAyakamityavadhAnamatrati cet / na / parasparAzrayAt / avadhAne hi satyato'rthe nizcayaH tasmAccAvadhAnAmati / na ca parSatpativAdinau pramANIkRtavAdinau yadetadvacanasambandhAya prayatiSyete tathA sati na hetvAdyapekSayA tAM tadavacanAdeva tadarthanizcayAt / anityaH zabda iti tvapekSita ukte kuta ityAzaGkAyAM kRtakatvasya tathaivopapatteH kRtakatvasyAnyathAnupapattervetyupatiSThate tadidaM viSayopadarzanArthatvaM pratijJAyA iti||7|| nanu yatkRtakaM tadanityaM yathA ghttH| kRtakazca zaddhaH ityukte gamyata etadanityaH zabdaH iti tasya sAmarthyalabdhatvAt tathApi tadvacane punaruktatvaprasaGgAt , arthAdApannasya svazaddhena punarvacanaM punaruktam / Aha ca DiMDikarAMgaM parityajyAkSiNI nirmAlya cintaya tAvat kimiyatA maduktena pratItiH syAnnaveti bhAve kiM prapaJcamAlayetyAha1 tadvacanAdeva' iti kvcitpaatthH| 2 DiMDiko nAma raktavarNo mUSakavizeSaH / tadvat rAgaM raktimAM netragatAM parityajya netre vimliikRtyetyrthH| 3 " anityatvasya ' iti kvacitpAThaH / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 mImAMsA] sUtra 2-1-9 // gamyamAnatve'pi sAdhyadharmAdhArasandehApanodAya dharmiNi pakSadharmopasaMhAravatadupapattiH // 2-1-8 // sAdhyameva dharmastasyAdhArastasya sandehastadapanodAya kRtakaH so'nitya ityuktepi dharmiviSayasandeha eva kimAnatyaH zabdo ghaTo veti tannirAkaraNAya gamyamAnasyApi sAdhyasya nirdezo yuktH| sAdhyadharmiNi sAdhanadharmAvabodhanAya pakSadharmopasaMhAravacanavat / tathAhi sAdhyavyAptasAdhanadarzanena tadAdhArAvagatAvapi niyatadhArmisambandhitApradarzanArtha kRtakazca zabda iti pakSadharmopasahAravacanaM tathA sAdhyasya viziSTadharmisambandhitAvabodhanAya pratijJAvacanamapyupapadyata eveti // 8 // nanu prayoga prati vipratipadyate vaadinH| tathAhi, pratijJAhetUdAharaNAnAti vyavayarvamanumAnamiti sAGkhyAH / sahopanayena caturavayavamiti miimaaNskaaH|shnigmnen paJcAvayavamiti naiyAyikAH / tadevaM pratipattau kIdRzo'numAnaprayoga ityAha // etAvAn prekSaprayogaH // 2-1-9 // etAvAneva yaduta tathopapattyAnyathAnupapattyA vA yuktaM sAdhanaM pratijJA ca prekSAya prekSAvate pratipAdyAya tadavabodhanArthaH prayogo na tvadhika yathAhuH sAMkhyAdayaH / nApi hIno yathAhuH saugtaaH| viduSAM vAcyo hetureva hi kevala iti // 9 // nanu parArthapravRttaiH kAruNikairyathAkathaJcit pare bodhayitavyA nAsa 1 'yathAhi ' iti kvcitpaatthH| 2 5 sAMkhyakArikAyAM mATharavRttau cokto'rthaH / 3 gau. sU. 111 / 32 ityatroktorthaH / .. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa pratijJAhana etAni cAva navAH " iti sUtra 2-1-10 [ pramANa vyavasthopanyAsairamISAM pratItibhaMDa: karaNIyastatkimucyate etAvAn prekSaprayoga ityAzakya dvitIyamapi pryogkrmmupdrshyti|| bodhyAnurodhAtpratijJAhetRdAharaNopanayananigamanAni paJcApi // 2-1-10 // bodhyaH ziSyastasyAnurodhastadavabodhanapratijJApAratantryaM tasmAt pratijJAdIni pazcApi prayoktavyAni / etAni cAvayavasaMjJayA procyante / yadakSapAdaH "pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH" iti / apizabdAt pratijJAdInAM zuddhayazca paJca bodhyAnurodhAt prayoktavyAH / yatazrIbhadrabAhusvAmipUjyapAdAH " katthai paJcAvayavaM desahA vA savva hA Na paDikuTuMti" // 10 // tatra pratijJAyA lakSaNamAha ||saadhynirdeshH pratijJA // 2-1-11 // sAdhyaM sipAdhayiSitadharmaviziSTo dharmI, nirdizyate aneneti "nirdezo vacanaM, sAdhyasya nirdezaH sAdhyanirdezaH pratijJA pratijJAyate'nayati kRtvA yathAyaM prdesho'gnimaaniti|| 11 // hetuM lkssyti|| sAdhanatvAbhivyaJjakavibhaktyantaM sAdhanavacanaM hetuH // 2-1-12 // sAdhanatvAbhivyaJjikA vibhaktiH paJcamI tRtIyA vA tadantasAdhanasyoktalakSaNasya vacanaM hetuH / dhUma ityAdirUpasya hetutvanirAkara 1 pratibhAbhaGgaH 1 / iti kvacitpAThaH / 2 gautamasUtra 1-1-32 / 3 dazavaikAlikasUtropari haribhadrIya bRhaddhattiH adhyayana 1 gAthA 1 / 4 ' tadantaM ' iti kvacitpAThaH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 2-1-15 NAya prathamaM padam / avyAptavacane hetutvanirAkaraNAya dvitIyamiti / sa dvividhastathopapattyanyathAnupapattibhyAm, tadyathA dhUmasya tathaivopapatterdhUmasyAnyathAnupapatterveti // 12 // 77 udAharaNaM lakSayati // dRSTAntavacanamudAharaNam // 2- 1 - 13 // dRSTAnta uktalakSaNastatpratipAdakaM vacanamudAharaNaM tadapi dvividhaM dRSTAntabhedAt sAdhanadharmapratyuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntastasya vacanaM sAdhamryodAharaNam, yathA yo dhUmavAn so'gnimAn yathA mahAnasapradezaH sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRttiyogI vaidharmya - dRSTAntastasya vacanaM vaidhamryodAharaNam, yathA yo'gninivRttimAn sa dhUmanivRttimAn yathA jalAzayapradeza iti // 13 // upanayalakSaNamAha // dharmiNi sAdhanasyopasaMhAra upanayaH // 2- 1 - 14 // dRSTAntadharmiNi viprasRtasya sAdhanadharmasya sAdhyadhAmaNe ya upasaMhAraH sa upanayaH upasaMhriyate'nenopanIyate'nenetivacanarUpaH, yathA dhUmavAMzcAyamiti // 14 // nigamanaM lakSayati // sAdhyasya nigamanam ||2-1-15 // sAdhyadharmasya dharmiNyupasaMhAro nigamyate pUrveSAmavayavAnAmartho'neneti nigamanam, yathA tasmAdagnimAniti / ete nAntarIyakatvapratipAdakA vAkyaikadezarUpAH paJcAvayavAH / eteSAmeva zuddhayaH paJca / yato na zaGkitasamAropitadoSAH paJcApyavayavAH svAM svAmanAdinavA - marthaviSayAM dhiyamAdhAtumalamiti pratijJAdInAM taM taM doSamAzaGkaya tattatparihArarUpAH paJcaiva zuddhayaH prayoktavyA iti dazAvayavamidamanumAnavAkyaM bodhyAnurodhAt prayoktavyamiti // 15 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-16 78 [ pramANa iha zAstre yeSAM lakSaNamuktaM tallakSaNAbhAve tadAbhAsAH suprasiddhA eva / yathA pramANasAmAnyalakSaNAbhAve saMzayaviparyayAnadhyavasAyAH pramANAbhAsAH, saMzayAdilakSaNAbhAve saMzayAdyAbhAsAH , pratyakSalakSaNAbhAve pratyakSAbhAsaH, parokSAntargatAnAM smRtyAdInAM svasvalakSaNAbhAve tattadAbhAsatetyAdi / evaM hetUnAmapi svalakSaNAbhAve hetvAbhAsatA sujJAnava / kevalaM hetvAbhAsAnAM saGkhyAniyamaH prativyaktiniyataM lakSaNaM ca neSatkarapratipattIti tllkssnnaarthmaah|| asiddhaviruddhAnekAntikAstrayo hetvAbhAsAH // 2-1-16 // * ahetavo hetuvadAbhAsamAnA hetvAbhAsA asiddhAdayaH / yadyapi sAdhanadoSA evaite duSTe sAdhane tadabhAvAt tathApi sAdhanAbhidhAyake hetAvupacArAt pUrvAcAryairabhihitAstatastatprasiddhivAdhAmanAzrayadbhirasmAbhirapi hetudoSatvenaivocyanta iti / traya iti saMkhyAntaravyavacchedArtham / tena kAlAtItaprakaraNasamayorvyavacchedaH / tatra kAlAtItasya pkssdossessvntrbhaavH|"prtykssaagmbaadhitdhrminirdeshaanntrpryuktH kAlAtyayApadiSTa" iti hi tasya lakSaNamiti / yathA'nuSNastejo'vayavI kRtakatvAd ghaTavaditi / prakaraNasamastu na sambhavatyeva / nAsti sambhavo yathoktalakSaNe'numAne prayukte'dRSite vA'numAnAntarasya / yattUdAharaNamanityaH zabdaH pakSasapakSayoranyataratvAdityekenokte dvitIya Aha nityaH zabdaH pakSasapakSayoranyataratvAditi / tadatI vAsAmpratam / ko hi caturaGgasabhAyAM vAdI prativAdI caivaMvidhamasa 1 na kiMcidupayogi / apitvatyantopayogItyarthaH / 2 'cAnumAnAntarasya' iti pAThaH / 3 vAdI 1 prativAdI 2 taTasthAH 3 madhyasthaH 4 iticaturavayavaviziSTA sabhA / sAdhu 1 sAdhvI 2 zrAvaka 3 zrAvikA 4 ityapi paribhASikaH caturaGgasabhAyA arthaH / paraM so'tra vAdasabhAyAmanupayuktaH / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 79 sUtra 2-1-18 mbaddhamanunmatto'bhidadhIteti // 16 // tatrAsiddhasya lkssnnmaah|| nAsannanizcitasattvo vA'nyathAnupapanna iti sattvasyAsiddhau sandehe vaasiddhH||2-1-17|| asannavidyamAno nAnyathAnupapannaH iti sattvasyAsiddhau asiddho hetvAbhAsaH svarUpAsiddha ityarthaH / yathA nityaH shbdshcaakssusstvaaditi| apakSadharmatvAdayamasiddha iti na mantavyamityAha nAnyathAnupapanna iti anyathAnupapattirUpahetutvalakSaNavirahAdayamAsaddho naapkssdhrmtvaat| nahi pakSadharmatvaM hetorlakSaNaM tadabhAvepyanyathAnupapattibalAddhetutvopapattarityuktaprAyam // bhaTTopyAha " pitrozca brAhmaNatvena putrbraahmnntaanumaa| sarvalokaprasiddhA na pkssdhrmmpeksste||" iti / tathA'nizcitasattvaH sandigdhasattvo nAnyathAnupapanna iti satvasya sandehepyasiddho hetvAbhAsaH sandigdhAsiddha ityrthH| yathA bASpAdibhAvena sandihyamAnA dhUmalatAgnisiddhAvupadizyamAnA yathA vAtmanaH siddhAvapi sarvagatatve sAdhye sarvatrotpalabhyamAnaguNatvaM pramANAbhAvAditi // 17 // asiddhprbhedaanaah||vaadiprtivaadyubhybhedaacaitdbhedaaH // 2-1-18 // vAdI pUrvapakSasthitaH prativAdyuttarapakSasthitaH ubhayaM dvAveva vAdiprativAdinau / tadbhedAdasiddhasya bhedastatra vAdyasiddho yathA pariNAmI zabda utpattimattvAt ayaM sAGkhyasya svayaM vAdino'siddhaH / tanmate utpatimattvasyAnabhyupetatvAt nAsadutpadyate nApi sadvinazyatyutpAdavinAzayorAvirbhAvatirobhAvarUpatvAditi tatsiddhAntAcca / 1 'bhedaH' ityapi kvacitpaThAH / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-18 80 [ pramANa cetanAstaravaH sarvatvagapaharaNe maraNAt / atra maraNaM vijJAnendriyAyunirodhalakSaNaM taruSu bauddhasya prativAdino'siddham / ubhayAsiddhastu cAkSuSatvamuktameva / evaM sandigdhAsiddho'pi vAdiprativAdyubhayabhedAt trividho boddhavyaH // 18 // nanvanye'pi vizeSyAsiddhAdayo hetvAbhAsAH kaizvidiSyante te kasmAnnoktA ityAha // vizeSyAsiddhAdInAmeSvevAntarbhAvaH // 2-1 -19 // eSveva vAdiprativAdyubhayAsiddheSveva / tatra vizeSyAsiddhAdaya udAhiyante / vizeSyAsiddho yathA'nityaH zabdaH sAmAnyavattve sati cAkSuSatvAt / vizeSaNAsiddho yathA'nityaH zabdazcAkSuSatve sati sAmAnyavizeSavattvAt / bhAgAsiddho yathA'nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / AzrayAsiddho yathA'sti pradhAnaM vizva pariNAmitvAt / AzrayaikadezAsiddho yathA nityAH pradhAnapuruSezvarAH akRtakatvAt / vyarthavizeSyAsiddho yathA nityaH zabdaH kRtakatve sati sAmAnyavattvAt / vyarthavizeSaNAsiddhe yathA'nityaH zabdaH sAmAnyavattve sati kRtakatvAt / sandigdhavizeSyAsiddho yathA adyApi rAgAdiyuktaH kapila: puruSatve satyadyApyanutpannatattvajJAnatvAt / sandigdhavizeSaNAsiddho yathA adyApi rAgAdiyuktaH kapila: sarvadA tattvajJAnarahitatve sati puruSatvAdityAdi / ete'siddhabhedA yadAnyataravAdyasiddhatvena vivakSyante tadA vAdyasiddhAH prativAdyasiddhAvAdya vA bhavanti, yadobhayavAdyasiddhatvena vivakSyante tadobhayAsiddhA bhavanti // 19 // 1 viruddhasya lakSaNamAha / viparItaniyamA'nyathaivopapadyamAno viruddhaH / 2-1-20 / viparIto yathoktAdviparyasto niyamo'vinAbhAvo yasya sa tathA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 81 sUtra 2-1-21 tasyaivopadarzanamanyathaivopapadyamAna iti / yathA nityaH zabdaH kAryatvAt parArthAzcakSurAdayaH saGghAtatvAcchyanAsanAdyaGgavadityatrAsaMhatapArAyeM sAdhye cakSurAdInAM saMhatatvaM viruddham / buddhimatpUrvakaM kSityAdi kAryatvAdityatrAzarIrasarvajJakartRpUrvakatve sAdhye kAryatvaM viruddhasAdhanAdviruddham / anena ye'nyairanye viruddhA udAhRtAste'pi saGgrahItAH / yathAH sati sapakSe catvAro bhedAH / pakSavipakSavyApako yathA nityaH zabdaH kAryatvAt / pakSavyApako vipakSaikadezavRttiryathA nityaH zabdaH sAmAnyavattve satyasmadAdivAhyendriyagrAhyatvAt / pakSa1 kadezavRttirvipakSavyApako yathA'nityA pRthvI kRtakatvAt / pakSavi - pakSaikadezavRttiryathA nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / asati sapakSe catvAro viruddhAH / pakSavipakSavyApako yathA AkAzavizeSaguNaH zabdaH prameyatvAt / pakSavyApako vipakSaikadezavRttiryathA AkAzavizeSaguNaH zabdo bAhyendriyagrAhyatvAt / pakSaikadezavRttirvipakSavyApako yathA AkAzavizeSaguNaH zabdo'padAtmakatvAt / pakSavipakSaikadezavRttiryathA AkAzavizeSaguNaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / eSu ca caturSu viruddhatA pakSaikadezavRttiSu caturSu punarasiddhatA viruddhatA cetyubhayasamAveza iti / / 20 / / anaikAntikasya lakSaNamAha|| niyamasyAsiddhau sandehe vA'nyathApyupapadyamAno'naikAntikaH // 2-1-21 // niyamo'vinAbhAvastasyAsiddhAvanaikAntiko yathA'nityaH zabdaH prameyatvAt prameyatvaM nitye'pyAkAzAdAvastIti / sandehe yathA sarvajJaH kazcidrAgAdimAn vA vaktRtvAt / svabhAvaviprakRSTAbhyAM hi sarvajJatvavItarAgatvAbhyAM hi na vaktRtvasya virodhaH siddhaH / na ca rAgAdikArya vacanamiti sandigdho'nvayaH / ye cAnye'nyairanaikAntikabhedA 11 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-21 [ pramANa udAhRtAsta uktalakSaNa evAntarbhavanti / pakSatrayavyApako yathA'nityaH zabdaH prameyatvAt / pakSasapakSavyApako vipakSakadezavRttiryathA gaurayaM viSANitvAt, pakSavipakSavyApakaH sapakSakadezattiryathA nAyaM gauraviSANitvAt / pakSavyApakaH sapakSavipakSaikadezattiryathA'nityaH zabdaH pratyakSatvAt / pakSakadezattiH sapakSavipakSabyApako yathA na dravyANyAkAzakAladigAtmamanAMsi kSaNikavizeSaguNarahitatvAt / pakSavipakSaikadezavRttiH sapazavyApI yathA na dravyANi dikAlamanAMsyamUrtatvAt / pkssspkdeshttirvipkssvyaapii| yathA dravyANi dikkAlamanAMsyamUrtatvAt / pakSatrayaikadezattiryathA'nityA pRthvI pratyakSatvA diti // 21 // udaahrnndossaanaah|| sAdharmyavaidhAbhyAmaSTAvaSTau dRSTAntAbhAsAH // 2-1-22 // parArthAnumAnaprastAvAdudAharaNadoSA evaite dRSTAntaprabhavatvAttu dRSTAntadoSA ityucyante / dRSTAntasya ca sAdharmyavaidharmyabhedena dvividhatvAt pratyekamaSTAvaSTau dRSTAntavadAbhAsamAnA dRSTAntAbhAsA bhavanti // 22 // tAnevodAharati vibhajAta c|| amUrtatvena nitye zabde sAdhye karmaparamANughaTAH sAdhyasAdhanobhayavikalAH // 2-1-23 // nityaH zabdo'mUrtatvAdityasmin prayoge karmAdayo yathAsaGghayaM sAdhyAdivikalAH / tatra karmavaditi sAdhyavikalaH anityatvAt karmaNaH / paramANuvaditi sAdhanavikalaH mUrtatvAt paramANUnAm / ghaTavAditi sAdhyasAdhanobhayavikalaH anityatvAnmUrtatvAcca ghaTasyati / iti trayaH sAdharmyadRSTAntAbhAsAH // 23 // 1 'trayoM'pi ' iti kvacitpAThaH / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 2-1-25 // vaidharmyeNa paramANukarmAkAzAH sAdhyAdyavyatirekiNaH / / 2-1-24 // nityaH zabdo'mUrttatvAdityasminneva prayoge paramANukarmAkAzAH sAdhyasAdhanobhayAvyatirekiNo dRSTAntAbhAsA bhavanti yannityaM na bhavati tadamUrtamapi na bhavati yathA paramANuriti sAdhyAvyatirekI nityatvAt paramANUnAm / yathA karmeti sAdhanAvyAvRttaH amUrtatvAt karmaNaH / yathAkAzamityubhayAvyAvRttaH nityatvAdamUrttatvAccAkAzasyeti ya eva vaidharmyadRSTAntAbhAsAH || 24 // 83 tathA // vacanAdrAge rAgAnmaraNadharmatva kiMcijjJatvayoH sandigdhasAdhyAdyanvayavyatirekA rathyA puruSAdayaH ||2-1-25 // -- sandigdhasAdhyasAdhanobhayAnvayAH sandigdhasAdhyasAdhanobhayavyatirekAr araat dRSTAntAbhAsA bhavanti / ka ityAha, rathyApuruSAdayaH kasmin sAdhye rAge maraNadharmakiMcijjJatvayozca / kasmAdityAha vacanAdrAgAcca / tatra sandigdhasAdhyadharmAnvayo yathA vivakSitaH puruSavizeSo rAgI vacanAdradhyApuruSavat / sandigdhasAdhanadharmAnvayo yathA maraNadharmAyaM rAgAdrathyApuruSavat / sandigdhobhayadharmAnvayo yathA kiMcijjJo'yaM rAgAdradhyApuruSavaditi / eSu paracetovRttInAM duradhigamatvena sAdharmyadRSTAnte rathyApuruSe rAgakiMcijjJatvayoH sattvaM sandigdham / tathA sandigdhasAdhyavyatireko yathA rAgI vacanAdradhyApuruSavat / sandigdhasAdhanavyatireko yathA maraNadharmAyaM rAgAdrathyApuruSavat / sandigdhobhayavyatireko yathA kiMcijjo'yaM rAgAdrathyApuruSavat / eSu pUrvavat paracetovRtterduranvayatvAdvaidharmyadRSTAnte rathyApuruSe rAgakiMcijjJatvayorasattvaM sandigdhamiti // 25 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-26 B 84 tathA // viparItAnvayavyatirekau // 2-1-26 // viparItAnvayo viparItavyatirekazca dRSTAntAbhAsau bhavataH / tatra viparItAnvayo yathA yatkRtakaM tadanityamiti vaktavye yadanityaM tatkRtakaM yathA ghaTa ityAha / viparItavyatireko yathA anityatvAbhAve na bhavatyeva kRtakatvamiti vaktavye kRtakatvAbhAve na bhavatyevAnityatvaM yathAkAza ityAha / sAdhanadharmAnuvAdena sAdhyadharmasya vidhAnamityanvayaH / sAdhyadharmavyAvRtyanuvAdena sAdhanadharmavyAvRttividhAnamiti vyatirekaH / tayoranyathAbhAvo viparItatvam, yadAha "sAdhyAnuvAdAlliGgasya viparItAnveyo vidhiH / hetvabhAve tvasatsAdhyaM vyatirekaviparyayaM " iti // 26 // [ pramANa ---------- tathA - // apradarzitAnvayavyatirekau // 2-1-27 // apradarzitAnvayo'pradarzitavyatirekaJca dRSTAntAbhAsau / etau ca pramANasyAnupadarzanAdbhavato na tu dhIpsA sarvAvadhAraNapadAnAmaprayogAt / satsvapi teSvasati pramANe tayorasiddheriti sAdhyavikalaH 1 sAdhanavikalaH 2 ubhayavikalaH 3 sandigdhasAdhyAnvaya: 4 sandigdhasAdhanAnvayaH 5 sandigdhobhayAnvayaH 6 viparItAnvayaH 7 apradarzitAnvayaH 8 cetyaSTau sAdharmyadRSTAntAbhAsAH / sAdhyAvyAvRttasAdhanAvyAvRttobhayavyAvRttAH sandigdhasAdhyavyAvRttisandigdhasAdhanavyAvRttisandigdhobhayavyAvRttayo viparItavyatireko'pradarzitavyatirekazcetyaSTAveva vaidharmyadRSTAntAbhAsA bhavanti / nanvanavyayAvyatirekAvapi kaizcidRSTAntAbhAsAvuktau / yathA rAgAdimAnayaM vacanAt / atra sAdharmyadRSTAnte Atmani rAgavacanayoH satyapi sAhitye vaidha1 ' viparItAnvaye ' iti pAThaH / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ]. sUtra 2-1-29 HdRSTAnte copalakhaNDe satyAmApa saha nivRttau pratibandhAbhAvenAnvayavyatirekayorabhAva ityananvayAvyatireko tau kasmAdiha noktau / ucyate / tAbhyAM pUrve na bhidyanta iti sAdharmyavaidhAbhyAM pratyekamaSTAveva dRSTAntAbhAsA bhavanti / yadAhuH, " liGgAsyAnanvayA aSTAvaSTAvavyatirekiNaH / nAnyathAnupapannatvaM kathaMcit khyApayantyamI // 1 // " iti // 27 // avasitaM parArthAnumAnamidAnIM tannAntarIyakaM dRSaNaM lakSayati // sAdhanadoSodbhAvanaM dUSaNam // 2-1-28 // sAdhanasya parArthAnumAnasya ye'siddhaviruddhAdayo doSAH pUrvamuktAstepAmudbhAsate prakAzyate'nenetyudbhAvanaM sAdhanadoSodbhAvakaM vacanaM dUSaNam / uttaratrAbhUtagrahaNAdiha bhUtA doSodbhAvanAdRSaNeti siddham // 28 // dUSaNalakSaNe dUSaNAbhAsalakSaNaM sujJAnameva bhedapratipAdanArtha tu tallakSaNamAha // abhUtadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsA jAtyu ttarANi // 2-1-29 // avidyamAnAnAM sAdhanadoSANAM pratipAdanAnyadRSaNAnyApa dUSaNavadAbhAsamAnAni dUSaNAbhAsAH / tAni ca jAtyuttarAANa / jAtizabdaH sAdRzyavacanaH uttarasadRzAni jAtyuttarANi uttarasthAnaprayuktatvAt / uttarasadRzAni jAtyuttarANi jAtyA sAdRzyanottarANi jAtyuttarANi / tAni ca samyagghetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhaTiti tadoSatattvApratibhAse hetupratibimbanaprAyANi pratyavasthAnAnyanantatvAtparisaGkhyAtuM na zakyante / tathApyakSapAdadarzitadizA sAdhAdipratyavasthAnabhedena sAdharmyavaidhotkarSApakarSavardhyAvarNyavikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaGgapratidRSTAntAnutpattisaMzayaprakaraNahetvarthA 1 gautamasUtra 5-1-1 / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-29 [pramANa pattyavizeSopapattyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasamarUpatayA catuviMzatiH , upadarzyante / tatra sAdhayeNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtiH / yathA nityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavaditi prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnaM nityaH zabdo niravayavatvAdAkAzavat / na cAsti vizeSaheturghaTasAdhAt kRtakatvAdanityaH zabdo na punarAkAzasAdhAnniravayavatvAnnitya iti 1 / vaidharyeNa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtiH / yathA'nityaH zabdaH kRtakatvAdityatraiva prayoge sa eva hetu(dharyeNa prayujyate / nityaH zabdo niravayavatvAt / anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghaTAdIti / na cAsti vizeSaheturghaTasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabdo na punastadvaidhAnniravayavatvAnnitya iti 2 utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSasame jAtI / tatraiva prayoge dRSTAntadharma kAMcit sAdhyadharmiNyApAdayannutkarSasamAM jAtiM prayuGkte / yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdo ghaTavadeva mUrto'pi bhavatu na cenmUrto ghaTavadanityo'pi mAbhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati 3 apakarSastu ghaTaH kRtakaH sannazrAvaNo dRSTa evaM zabdopyastu no ced ghaTavadanityopi mAbhUditi zabde zrAvaNatvadharmamapakarpatIti 4 varSyAvarSyAbhyAM pratyavasthAnaM vAvarNyasame jAtI / khyApanIyo varNyastadviparIto'varNyaH tAvetau vAvaNyau~ sAdhyadRSTAntadhauM viparyasyanvAvarNyasame jAtI pryungkte| yathAvidhaH zabdadharmaH kRtakatvAdirna tAdRgghaTadharmo yAdagghaTadharmo na tAdRk zabdadharma iti 5-6 dharmAntaravikalpena pratyavasthAnaM vikalpasamA jAtiH / yathA kRtakaM kiMcinmRdu dRSTaM rAGkavazayyAdi kiMcikaThinaM kuThArAdi evaM kRtakaM kiMcidanityaM bhaviSyati ghaTAdi kiMci1 ' pratihetuH' iti pAThaH / 2 ' yAdRk ca ' iti kvacitpAThaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 87 sUtra 2-1-29 nityaM zabdAdIti 7 sAdhyasAmyApAdanena pratyavasthAnaM sAdhyasamA jAtiH / yathA yadi yathA ghaTastathA zabdaH prAptaM tarhi yathA zabdastathA ghaTa iti ghaTo'pi sAdhyo bhavatu / tatazca na sAdhyaH sAdhyasya dRSTAntaH syAt / na cedevaM tathApi vailakSaNyAtsutarAmadRSTAnta iti 8 prAptyaprAptiIrvikalpAbhyAM pratyavasthAnaM prItyaprAptisame jAtI / yathA yadetat kRtakatvaM tvayA sAdhanamupanyastaM tatkiM prApya sAdhayatyaprApya vA / prApya cet dvayorvidyamAnayoreva prAptirbhavati na sadasatoriti dvayozca sattvAt kiM kasya sAdhyaM sAdhanaM vA 9 aprApya tu sAdhanatvamayuktamatiprasaGgAditi 10 atiprasaGgApAdanena pratyavasthAnaM prasaGgasamA jAtiH / yathA yadyanityatve kRtakatvaM sAdhanaM kRtakatva idAnIM kiM sAdhanaM tatsAdhane'pi kiM sAdhanamiti 11 pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jAtiH / yathA'nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt ghaTavadityukte jAtivAdyAha yathA ghaTaH prayatnAnantarIyako'nityo dRSTa evaM pratidRSTAnta AkAzaM nityamapi prayatnAnantarIyakaM dRSTaM kUpakhananaprayatnAnantaramupalambhAditi / na cedamanaikAntikatvodbhAvanaM bhaGgayantareNa pratyavasthAnAt 12 anutpattyA pratyavasthAnamanutpattisamA jAtiH / yathAnutpanne zabdAkhye dharmiNi kRtakatvaM dharmaH kva vartate tadevaM hetvabhAvAdasiddhiranityatvasyeti 13 sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA yA jAtiH pUrvamudAhRtA saiva saMzayenopasaMhriyamANA saMzayasamA jAtirbhavati / yathA kiM ghaTasAdharmyAt kRtakatvAdanityaH zabda uta tadvaidharmyAdAkAzasAdharmyAdvA niravayavatvAdvA nitya iti 14 dvitIyapakSotthApanabuddhyA prayujyamAnA saiva sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA jAtiH prakaraNasamA bhavati tathaivAnityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi prayoge nityaH zabdaH zrAvaNatvAccha 1 ' pratidRSTAnta ' ityadhikaM kvacitpustake / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-29 88 [ pramANa bdatvavaditi udbhAvanaprakArabhedamAtre sAta nAnAtvaM draSTavyam, 15 traikAlyAnupapattyA hetoH pratyavasthAnamahetusamA jAtiH / yathA hetuH sAdhanaM tatsAdhyAtpUrva pazcAtsaha vA bhavet / yadi pUrvamasati sAdhye tatkasya sAdhanam atha pazcAtsAdhanam pUrva tarhi sAdhyaM tasmin pUrva siddhe kiM sAdhanena atha yugapatsAdhyasAdhane tarhi tayoH savyetaragoviSANayoriva sAdhyasAdhanabhAva eva na bhavediti 16 arthApattyA pratyavasthAnamApattisamA jaatiH| yadyanityasAdhAskRtakatvAdanityaH zabdo'rthAdApadyate nityasAdhAnnitya iti asti cAsya nityenAkAzAdinA sAdhamrye niravayavatvamityudbhAvanaM prakArabheda evAyAmiti 17 avizeSApAdanena pratyavasthAnamavizeSasamA jAtiH / yathA yadi zabdaghaTayoreko dharmaH kRtakatvamiSyate tarhi samAnadharmayogAttayoravizeSe tadvadeva sarvapadArthAnAmavizeSaH prasajyata iti 18 upapattyA pratyavasthAnamupapattisamA jAtiH / yathA yAda kRtakatvopapattyA zabdasyAnityatvaM niravayavatvopapattyA nityatvamapi kasmAnna bhavati pakSadvayopapattyA'nadhyavasAyaparyavasAnatvaM vivakSitamityudbhAvanaprakArabheda evAyam 19 upalabdhyA pratyavasthAnamupalabdhisamA jaatiH| yathA'nityaH zabdaHprayanAnantarIyakatvAditi prayukte pratyavatiSThate na khalu prayatnAnantarIyakatvamanityatve sAdhanam / sAdhanaM hi taducyate yena vinA na sAdhyamupalabhyate / upalabhyate ca prayatnAnantarIyakatvena vinApi vidyudAdAvanityatvaM zabde'pi kacidvAyuvegabhajyamAnavanaspatyAdijanye tathaiveti 20 anupalabdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA jAtiH / yathA tatraiva prayatnAnantarIyakatvahetAvupanyaste satyAha jAtivAdI na prayatnakAryaH zabdaH prAguccAraNAdastyeva AvaraNayogAttu nopalabhyate / AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhAnAstyeva zabda iti cet, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 2-1-29 AvaraNAnupalambhepyanupalambhasadbhAvAt AvaraNAnupalambhAdabhAvaH / tadabhAve cAvaraNopalabdharbhAvo bhavati / tatazca mRdantaritamUlakIlodakAdivadAvaraNopalabdhikRtameva zabdasya prAguccAraNAdagrahaNamiti prayatnakAryatvAbhAvAnnityaH zabda iti 21 sAdhyadharmanityAnityatvavikalpena zabdanityatvApAdanaM nityasamA jAtiH / yathA'nityaH zabda iti pratijJAte jAtivAdI vikalpayati yeyamanityatA zabdasyocyatesA kimAnatyA nityA veti / yadyanityA tadiyamavazyamapAyinItyanityatAyA apAyAnityaH zabdaH / athAnityatA nityaiva tathApi dharmasya nityatvAttasya ca nirAzrayasyAnupapattestadAzrayabhUtaH zabdo'pi nityo bhavet tadanityatve taddhanityatvAyogAdityubhayathApi nityaH zabda iti 22 sarvabhAvAnityatvopapAdanena pratyavasthAnamanityasamA jAtiH / yathA ghaTena sAdharmyamanityena zabdasyAstIti tasyAnityatvaM yadi pratipAdyate tad ghaTena sarvapadArthAnAmastyeva kimapi sAdharmyamiti teSAmapyanityatvaM syAt / atha padArthAntarANAM tathAbhAve'pi nityatvaM tarhi zabdasyApi tanmAbhUditi anityatvamAtrApAdanapUrvakavizeSodbhAvanAccAvizeSasamAto bhinneyaM jAtiH 23 prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kAryasamA jAtiH / yathA'nitya zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdityukte jAtivAdyAha prayatnasya dvairUpyaM dRSTaM kiMcidasadeva tena janyate yathA ghaTAdi / kiMcitsadevAvaraNavyudAsAdinAbhivyajyate yathA mRdantaritamUlakIlAdi / evaM prayatnakAryanAnAtvAdeSa prayatnena zabdo vyajyate janyate vati saMzayati saMzayApAdanaprakArabhedAca saMzayasamAtaH kAryasamA jAtirbhidyate 24 tadevamudbhAvanaviSayavikalpabhedena jAtInAmAntye'pyasaGkIrNodAharaNavivakSayA caturvizatirjAtibhedA ete darzitAH / pratisamAdhAnaM tu sarvajAtI1 nAvaraNAnupalambhasadbhAvAt AvaraNAnupalabdhezcAnupalambhAt ' iti kvacitpAThaH / 12 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ pramANa nAmanyathAnupapattilakSaNAnumAnalakSaNahetuparIkSaNameva / nahyaviplutalakSaNe tAvevaM prAyAH pAMzupAtAH prabhavanti / kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayozca dRDhapratibandhatvAnnAvaraNAdikRtaM zabdAnupalambhanamapi tvanityatvakRtameva / jAtiprayoge ca pareNa kRte samyaguttarameva vaktavyaM na pratIpaM jAtyuttaraireva pratyavastheyamAsamaJjasyaprasaGgAditi // chalamapi ca samyaguttaratvAbhAvAjjAtyuttarameva / uktaM hyetadudbhAvanaprakArabhedenAnantAni jAtyuttarANIti / tatra parasya vadato'rthavikalpopapAdanena vcnvighaatshchlm| tatridhA vAkchalaM sAmAnyachalamupacArachalaM ceti / tatra sAdhAraNazabde prayukte vakturabhipretAdarthAntarakalpanayA tanniSedho vAkuchalaM yathA navakambalo'yaM mANavaka iti nUtanavivakSayA kathite paraH saGkhyAmAropya niSedhati kuto'sya nava kambalA iti / sambhAvanayAtiprasaGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena tanniSedhaH sAmAnyachalaM yathAsho na khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasampanna iti brAhmastutiprasaGge kacidvadati / sambhavati brAhmaNe vidyAcaraNasampaditi tacchalavAdI brAhmaNatvasya hetutAmAropya nirAkurvannabhiyuGkte yadi brAhmaNe vidyAcaraNasampad bhavati / vrAtye'pi sA bhavettrAtyo'pi brAhmaNa eveti / aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyava - sthAnamupacArachalaM yathA maJcAH krozantIti ukte paraH pratyavatiSThate kathamacetanAH maJcAH krozanti maJca sthAstu puruSAH krozantIti / tadatra chalatraye'pi vRddhavyavahAraprasiddhazabda sAmarthyaparIkSaNameva samAdhAnaM veditavyamiti // 29 // sAdhanadUSaNAbhidhAnaM ca prAyo vAde bhavatIti vAdasya lakSaNa sUtra 2-1-29 mAha 1 netreSu dhUliprakSepA ityarthaH / 90 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA] 91 sUtra 2-1-30 ||tttvsNrkssnnaarthN prAznikAdisamakSaM sAdhanadUSaNavadanaM vAdaH // 2-1-30 // svapakSasiddhaye vAdinaH sAdhanaM tatpratiSedhAya prativAdino dRssnnm| prativAdino'pi svapakSasiddhaye sAdhanaM tatpratiSedhAya vAdino dUSaNam / tadevaM vAdinaH sAdhanadUSaNe prativAdino'pi sAdhanadRSaNe tayorvAdiprativAdibhyAM vadanamAbhidhAnaM vAdaH / kathAmityAha prAznikAdisamakSaM prAznikAH sabhyAH " svasamayaparasamayajJAH, kulajAH pakSadvayepsitAH kSamiNaH / vAdapatheSvAbhayuktAstulAsamAH prAznikAH proktAH" ityevaMlakSaNAH / AdigrahaNena sabhApativAdiprativAdiparigrahaH / seyaM caturaGgA kathA / ekasyApyagAsya vaikalye kathAtvAnupapatteH / nahi varNAzramApAlanakSama nyAyAnyAyavyavasthApakaM pakSapAtarahitatvena samadRSTiM sabhApatiM yathoktalakSaNAMzca prAznikAn vinA vAdiprativAdinau svAbhimatasAdhanadUSaNasaraNimArAdhayituM kSamau / nApi duHzikSitakutarkalezavAcAlabAlizajanaviplAvito gatAnugatiko janaH sanmArga pratipadyateti / tasya phalamAha tattvasaMrakSaNArtha tattvazabdena tattvanizcayaH sAdhujanahRdayaviparivartI gRhyate tasya rakSaNaM durvidagdhajanajanitavikalpakalpanAt iti / nanu tattvarakSaNaM jalpasya vitaNDAyA vA prayojana yadAha " tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaM jalpavitaNDe bIjaprarohasaMrakSaNArthaM kaNTakazAkhAparicaraNavat" / iti na, vAdasyApi nigrahasthAnavattvena tattvasaMrakSaNArthatvAt na cAsya nigrahasthAnavattvamAsaddham / "pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH" iti / vAdala1 gautamasUtra 1-2-1 / 2 gautamasUtra 4-2-48 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-30 [ pramANa kSaNe siddhAntAviruddha ityanenApasiddhAntasya paJcAvayavopapapanna ityanena nyUnAdhikayorhetvAbhAsapaJcakasya cetyaSTAnAM nigrahasthAnAnAmanujJAnAt teSAM ca nigrahasthAnAntaropalakSaNatvAt / ata eva na jalpavitaNDe kathe vAdasyaiva tattvasaMrakSaNArthatvAt / nanu " yethoktopapannachalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH / se pratipakSasthApanAhInA vitaNDA " iti lakSaNe bhedAjjalpavitaNDe api kathe vidyete eva / na / pratipakSasthApanAhInAyA vitaNDAyAH kathAtvAyogAt / Aarushi hi svapakSamabhyupagamyAsthApayan yatkiMcidvAdena parapakSameva dUSayan kathamavadheyavacanaH / jalpastu yadyapi dvayorapi vAdiprativAdinoH sAdhanopAlambhasambhAvanayA kathAtvaM labhate tathApi na vAdAdarthAntaram | vAdenaiva caritArthatvAt / chalajAtinigrahasthAnabhUyastvayogAdacaritArtha iti cet / na / chalajAtiprayogasya dUSaNAbhAsatvenAprayojyatvAt nigrahasthAnAnAM ca vAdepyaviruddhatvAt / na khalu khaTacapeTAmukhabandhAdayo'nucitA nigrahA jalpe'pyupayujyante / ucitAnAM ca nigrahasthAnAnAM vAde'pi na virodho'sti / tanna vAdAt jalpasya kazcid vizeSo'sti / lAbhapUjAkhyAtikAmitAdIni tu prayojanAni tattvAdhyavasAyasaMrakSaNalakSaNapradhAnaphalAnubandhIni puruSadharmatvAdvAde'pi na nivArayituM pAryante / nanu chalajAtiprayogo'saduttaratvAdvAde na bhavati / jalpe tu tasyAnujJAnAdasti vAdajalpayoviMzeSaH / yadAha " duHzikSitakutarkAMzalezavAcAlitAnanAH / zakyAH kimanyathA jetuM vitnnddaattoppnndditaaH||1|| gatAnugatiko lokaH kumArgaM tatpratAritaH / mA gAditi chalAdIni prAha kAruNiko muniH " // 2 // iti, naivam / / 1 1 gautamasUtra 1-2-2 2 gautamasUtra 1-2-3 | 92 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 2-1-33 asaduttaraiH parapratikSepasya kartumayuktatvAt / na hyanyAyena jayaM yazo dhanaM vA mahAtmAnaH samIhante / atha prabalamAtavAdidarzanAt tajjaye dharmadhvaMsasambhAvanAtaH pratibhAkSayeNa samyaguttarasyApratibhAsAdasaduttaraipi pAMzubhirivAvakirannekAntaparAjayAdaraM sandeha iti dhiyA na doSamAvahatIti cet / na / asyApavAdikasya jAtyuttaramayogasya kathAntarasamarthanasAmarthyAbhAvAt vAda eva / dravyakSetrakAlabhAvAnusAreNa yadyasaduttaraM kathaMcana prayuJjIta kimetAvatA kathAntaraM prasajyeta / tasmAjjalpavitaNDA nirAkaraNena vAda evaikaH kathAprathAM labhata iti sthitam // 30 // vAdazca jayaparAjayAvasAno bhavatIti jayaparAjayayorlakSaNamAha // svapakSasya siddhirjyH||2-1-31|| vAdinaH prativAdino vA yA svapakSasya siddhiH sA jyH| sA ca svapakSasAdhanadoSaparihAreNa parapakSasAdhanadoSodbhAvanena ca bhvti| svapakSe sAdhanamabruvannapi prativAdI vAdisAdhanasya viruddhatAmudbhAvayan vAdina jayati / viruddhRtodbhAvanenaiva svapakSe sAdhanasyoktatvAt / yadAha "viruddhahetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH" iti // 31 // // asiddhiH parAjayaH // 2-1-32 // vAdinaH prativAdino vA yA svapakSasyAsiddhiH sA parAjayaH / sA ca sAdhanAbhAsAbhidhAnAt samyaksAdhane'pi vA paroktadUSaNAnuddharaNAdbhavati // 32 // nanu yadyasiddhiH parAjayaH sa tarhi kIdRzo nigraho nigrahAntA hi kathA bhavatItyAha - // sanigraho vAdiprativAdinoH // 2-1-33 // 1 zrIpadakalaGkaH ( granthakRt ) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-33 94 [ pramANa sa parAjaya eva vAdiprativAdinornigraho na badhabandhAdi / athavA sa eva svapakSAsiddhirUpaparAjayo nigrahahetutvAnnigraho nAnyo yathAhuH pare " vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnamiti " // 33 // tatrAha // na vipratipattyapratipattimAtram // 2-1-34 // viparItA kutsitA vigarhaNIyA pratipattirvipratipattiH / sAdhanA - bhAse sAdhanabuddhirdUSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiH / apratipattistvArambhaviSaye'nArambhaH / sa ca sAdhane dUSaNe dUSaNaM coddharaNaM tayorakaraNamapratipattiH / dvidhA hi vAdI parAjayite yathA kartavyamapratipadyamAno viparItaM vA pratipadyamAna iti / vipratipattyapratipattI eva vipratipattyapratipattimAtraM na parAjayahetuH kiM tu svapakSasyAsiddhireveti vipratipattyapratipattyozca nigrahasthAnatvanirAsAttadbhedAnAmapi nigrahasthAnatvaM nirastam / te ca dvAviMzatirbhavanti / tadyathA 1 pratijJAhAniH 2 prati - jJAntaraM 3 pratijJAvirodhaH 4 pratijJAsaMnyAso 5 hetvantaraM 6 arthAntaraM 7 nirarthakaM 8 avijJAtArtha 9 apArthakaM 10 aprAptakAlaM 11 nyUnaM 12 adhikaM 13 punaruktaM 14 ananubhASaNaM 15 ajJAnaM 16 apratibhA 17 vikSepaH 18 matAnujJA 19 paryanuyojyopekSaNaM 20 niranuyojyAnuyogaH 21 apasiddhAnto 22 hetvAbhAsazceti / atrAnanubhASaNamajJAnamapratibhA vikSepaH paryanuyojyopekSaNamityapratipattiprakArAH / zeSA vipratipattibhedA / tatra pratijJAhAnelakSaNaM "pratidRSTAntadharmAbhyanujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH" iti - 1 gautamasUtra 1 - 2 - 19 / 2 gautamasUtra 5 - 2 - 1 / 3 gautamasUtra 5-2-2 / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 95 sUtra 2-1-34 sUtram / asya bhASyakArIyaM vyAravyAnaM " sAdhyadharmapratyanIkena dharmeNa pratyavasthitaH pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'nujAnan pratijJAM jahAtIti prtijnyaahaaniH| yathA'nityaH zabdaHaindriyakatvAdghaTavadityukte paraHpratyavatiSThate sAmAnyamaindriyakaM nityaM dRSTaM kasmAnna tathA zabdo'pItyevaM svaprayuktasya hetorAbhAsatAmavasyannapi kathAvasAnamakRtvA pratijJAtyAgaM karoti yadyandrikaM sAmAnyaM nityaM kAmaM ghaTo'pi nityo'stviti / sa khalvayaM sAdhanasya dRSTAntasya niyatvaM prasajayan nigamanAntameva pakSaM jahAti / pakSaM ca parityajan pratijJAM jahAtItyucyate pratijJAzrayatvAt pksssyeti"| tadetadasaGgatameva / sAkSAd dRSTAntahAnirUpatvAt tasyAstatraiva dharmaparityAgAt / paramparayA tu hetUpanayanigamanAnAmapi tyAgo, dRSTAntAsAdhutve teSAmapyasAdhutvAt / tathA ca pratijJAhAnerevetyasaGgatameva / vArtikakArastu vyAcaSTe " dRSTazcAsAvante sthitatvAdantazceti dRSTAntaH svapakSaH / pratidRSTAntaH pratipakSaH / pratipakSasya dharma svapakSe'bhyanujAnan pratijJAM jahAti yadi sAmAnyamandri__ 1 vAtsyAyana bhASye tu-" sAdhyadharmapratyanIkena dharmeNa pratyavasthite pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'bhyanujAnanpratijJAM jahAtIti pratijJAhAniH / nidarzanam-aindriyakatvAdanityaH zabdo ghaTavaditi kRte'para Aha dRSTamaindrikatvaM sAmAnye nitye kasmAnna tathA zabda iti pratyavasthite, idamAha yadyandriyaka sAmAnyaM nityaM kAmaM ghaTo nityostviti / sa khalvayaM sAdhakasya dRSTAntasya nityatvaM prasaJjayannigamanAntameva pakSaM jahAti / pakSaM jahatpatijJAM jahAtItyucyate pratijJAzrayatvAtpakSasyeti / gautamasUtra 5-2-2 // 2 nyAyavArtike tu " dRSTazcAsAvante vyavasthita iti dRSTAntaH svazcAsau dRSTAntazceti svadRSTAntazabdena pakSa evAbhidhIyate pratidRSTAntazabdena ca pratipakSaH pratipakSazcAsau dRSTAntazceti / etaduktaM bhavati / parapakSasya yo dharmastaM svapakSa evAnujAnAtIti yathA'nityaH zabdaH aindriyakavAditi dvitIyapakSavAdini sAmAnyena pratyavasthite idamAha yadi sAmAnyamandriyakaM nityaM dRSTamiti zabdo'pyevaM bhavatviti" / nyAyavArtika pR.552 5.8 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-34 [ pramANa yakaM nityaM zabdo'pyevamastviti" tadetadApi vyAkhyAnamasagantam / itthameva pratijJAhAneravadhArayitumazakyatvAt na khalupratipakSasya dharma svapakSe'bhyanujAnata eva pratijJAtyAgo yenAyameka eva prakAraH pratijJAhAnau syAt / adhikSepAdibhirAkulIbhAvAt prakRtyA sabhAbhIrutvAdanyamanaskatvAdervA nimittatvAt kiMcit sAdhyatvena pratijJAya tadviparItaM pratijAnAnasyApyupalambhAt puruSabhrAnteranekakAraNatvopapattirita 1 / pratijJAnArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntaraM sAdhanIyamAbhadadhataH pratijJAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabdaH aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyena vyAbhicAre nodite / yadi brUyAdyuktaM sAmAnyamaindriyakaM nityaM taddhi sarvagatamasarvagatastu zabda iti so'yamanityaH zabda iti pUrva pratijJAtaH pratijJAntaramasarvagataH zabda iti kurvan pratijJAntareNa nigRhIto bhavati / etadapi pratijJAhAnivanna yuktam / tasyApyanekanimittatopapatteH pratijJAhAnitazcAsya kathaM bhedaH pakSatyAgasyobhayatrAvizeSAt / yathaiva hi pratidRSTAntadharmasya svadRSTAte'bhyanujJAnAt pakSatyAgastathA pratijJAntarAdapi / yathA ca svapakSasidhyartha pratijJAntaraM vidhIyate tathA zabdAnityatvasidhdyartha bhrAntivazAttacchabdo'pi nityo'stvityanujJAnaM yathA cAbhrAntasyedaM virudhyate tathA pratijJAntaramApa / nimittabhedAcca tadbhede'niSTanigrahasthAnAntarANAmapyanuSvaGgaH syAt / teSAM ca tatrAntarbhAve pratijJAntarasyApi pratijJAhAnAvantarbhAvaH syAditi 2 / pratijJAhetvorvirodhaH pratijJAvirodho nAma nigrahasthAnaM bhavati yathA guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntara 1 "pratijJAtArthapratiSedhe dharmavikalpAttadarthanirdezaH prtijnyaantrm'|gautmsuutr 5-2-3 / 2 ' nityatvopapatteH ' iti kvacitpAThaH / 3 gautamasUtra 5-2-4 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] sUtra 2-1-34 syAnupalAbdhaH / atha rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti so'yaM pratijJAhatvorvirodho yadi guNavyatiriktaM dravyaM kathaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH / atha rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH kathaM guNavyatiriktaM dravyamiti tadayaM pratijJAviruddhAbhidhAnAt praajiiyte| tadetadasaGgatam / yato hetunA pratijJAyAH pratijJAtve niraste prakArAntarataH pratijJAhAniraveyamuktA syAt / hetudoSo vA viruddhAlakSaNo na pratijJAdoSa iti 3 / pakSasAdhane pareNa dRSite taduddharaNAzaktyA pratijJAmeva nilavAnasya pratijJAsaMnyAso nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathAjanityaH zabdaH aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAmudbhAvitAyAM yAda brUyAtka evamAhAnityaH zabda iti pratijJAsaMnyAsAt parAjito bhavatIti / etadapi pratijJAhAnito na bhidyate hetoranaikAntikatvopalambhenAtrApi pratijJAyAH parityAgA. vizeSAt 4 / avizeSAbhihite heto pratiSiddhe tadvizeSaNamabhidadhato hetvantaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / tasminneva prayoge tathaiva sAmAnyasya vyabhicAreNa dRSite jAtimatve satItyAdivizeSaNamupAdadAno hetvantareNa nigRhIto bhavati / idamapyatiprasRtaM yato'vizeSokte dRSTAnte upanaye nigamane vA pratiSiddhe vizeSAmicchato dRSTAntAdyantaramapi nigrahasthAnAntaramanuSajyeta tattatrApyAkSepasamAdhAnAnAM samAnatvAditi 5 kRtArthAdarthAntaraM tadanaupayikamabhidadhato'rthAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA'nityaH zabda kRtakatvAditi hetuH| heturiti hinoterdhAtostupratyaye kadantaM padam padaM ca nAmAkhyAtanipAtopasargA iti pratyayanAmAdIni vyAcakSANo'rthAntareNa nigRhyate / 1 'pakSapratiSedhe pratijJAtArthApanayanaM pratijJAsaMnyAsa :' iti gautamasUtra 5-2-5 // 2 'avizeSokte hetau pratiSiddhe vizeSamicchato hetvantaram' / gautamasUtra 5-2-6 / 3 'prakRtAdAdapratisaMbaMdhArthamarthAntaram' / gautamasUtra 5-2-7 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-34 98 - [pramANa etadapyarthAntaraM nigrahasthAnaM samarthe sAdhane dUSaNe vA prokta nigrahAya kalpetAsamarthe vA / na tAvatsamarthe svasAdhyaM prasAdhya nRtyato'pi doSAbhAvAllokavat / asamarthe'pi prativAdinaH pakSAsiddhau tannigrahAya syAdasiddhau vA / prathamapakSe tatpakSasiddhirevAsya nigraho na tvato nigrahasthAnAt / ditIyapakSe'pyato na nigrahaH pakSasiddharubhayorapyabhAvAditi 6 / abhidheyarahitavarNAnupUrvIprayogamAtraM nirarthakaM vAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA nityaH zabdaH kacaTatapAnAM gajaDadabatvAd ghajhaDhadhabhavadityetadapi sarvathArthazUnyatvAnigrahAya kalpeta sAdhyAnupayogAdvA / ttraadyviklpo'yuktH| sarvathArthazUnyazabdasgavAsambhavAt / varNakramAnirdezasyApyanukAryeNArthenArthavattvopapatteH / dvitIyavikalpe tu sarvameva nigrahasthAnaM nirarthakaM syAt / sAdhyasidAvanupayogitvAvizeSAt / kiMcidvizeSamAtraNa bhedenaM vAtkRtahastAsphAlanakakSApiTTanAderApi sAdhyAnupayogino nigrahasthAnAntaratvAnuSaGga iti 7 / yatsAdhanavAkyaM dUSaNavAkyaM vA trirabhihitamapi pariSatpativAdibhyAM boddhaM na zakyate tadavijJAtArtha nAma nigrahasthAnaM bhavati / atredamucyate / vAdinA trirabhihitamapi vAkyaM pariSatprativAdibhyAM mandamatitvAdavijJAtaM gUDhAbhidhAnato vA drutoccArAdvA / prathamapakSe satsAdhanavAdino'pyetannigrahasthAnaM syAt / tatrApyanayormandamatitvenAvijJAtatvasambhavAt / dvitIyapakSe tu yatra vAkyaprayoge'pi tatprasaGgo gUDhAbhidhAnatayA pariSatprativAdinormahAmAjJayoragyavijJAtatvopalambhAt / athAbhyAmavijJAtamapyetadvAdI vyAcaSTe gUDhopanyAsamapyAtmanaH sa eva vyAcaSTAmavyAkhyAne tu jayAbhAva evAsya / na 1 " varNakramanirdezavannirarthakam " / gautamasUtra 5-2-8 / 2 'bhede vA SaT kRta ' iti kvacitpAThaH / 3 "pariSatprativAdibhyAM trirAbhihitamapyavijJAtamavijJAtArtham" / gautamasUtra 5-2-9 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 99 sUtra 2-1-34 punarnigrahaH / parasya pakSasiddherabhAvAt / drutoccArepyanayoH kathaMcit jJAnaM sambhavatyeva / siddhAntaveditvAt / sAdhyAnupayogini tu vAdinaH pralApamAtre tayoravijJAnaM nAvijJAtArthaM varNakramanirdezavat / . tato nedamavijJAtArthaM nirarthakAdbhidyata iti 8 / pUrvAparAsaGgatapadasamUhaprayogAdapratiSThitavAkyArthamapArthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati yathA dazai dADimAni SaDapUpA ityAdi, etadapi nirarthakAnna bhidyate / yathaiva fe aasaarat varNAnAM nairarthakyaM tathAtra padAnAmiti / yadi punaH padanairarthakyaM varNanairarthakyAdanyatvAnnigrahasthAnAntaraM tarhi vAkyanairarthakyasyApyAbhyAmanyatvAnnigrahasthAnAntaratvaM syAt / padavatpaurvApayeNAprayujyamAnAnAM vAkyAnAmapyanekadhopalabhyAt "zaGkhaH kadalyAM kadalI ca bheryAM tasyAM ca bheryAM sumahadvimAnam / tacchabherIkadalIvimAnamunmattagaMgapratimaM babhUva // " ityAdivat / yadi punaH padanairarthakyameva vAkyanairarthakyaM padasamudAyAtmakatvAt tasya / tarhi varNanairarthakyameva padanairarthakyaM syAdvarNasamudAyAtmakatvAt tasya / varNAnAM sarvatra nirarthakatvAt padasyApi tatprasaGgazvetarhi padasyApi nirarthakatvAt tatsamudAyAtmano vAkyasyApi nairartha - kyAnuSaGgaH / padasyArthavattvena padArthApekSayA tasyApi tadastu prakRtipratyayAdivat na khalu prakRtiH kevalA padaM pratyayo vA / nApyanayoranarthakatvam abhivyaktArthAbhAvAdanarthakatve padasyA pitatsyAt // yathaiva hi prakRtyarthaH pratyayenAbhivyajyate pratyayArthazca prakRtyA / tayoH kevalayoraprayogAttathA devadattastiSThatItyAdiprayoge syAdyanta 1 ' paurvAparyAMyogAdapratisaMbaddhArthakam ' / gautamasUtra 5 - 2 - 10 / 2 pAtaJjalamahAbhASye 1-1-1 / 3 ' varNasyApi ' iti kvacitpAThaH / 4 nAmapadasya / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-34 100 - [pramANa padArthasya tyAdyantapadArthasya c| styAyantapadenAbhivyakteH kevalasyAprayogaH padAntarApekSasya padasya sArthakatvaM prakRtyapekSasya pratyayasya tadapekSasya ca prakRtyAdivarNasya sAgAnamiti 9 / pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanavacanakramamullaGyAvayavaviparyAsena prayujyamAnamanumAnavAkyamaprAptakAlaM nAma nigrahasthAnaM bhavati svaprAtipattivat parapratipattejanane parArthAnumAne kramasyApyaGgatvAt etadapyapezalam / prekSAvatAM pratipatRNAmavayavakramaniyama vinApyarthapratipattyupalambhAt / nanu yathApi zabdAcchratAcchabdasmaraNaM tato'rthapratyaya iti zabdAdevArthapratyayaH paramparayA tathA pratijJAdyavayavavyutkramAt tatkramasmaraNaM tato vAkyArthapratyayo na punastavyutkramAt / ityapyasAram / evaMvidhapratItyabhAvAt yasmAddhi zabdAduccaritAdyatrArthe pratItiH sa eva tasya vAcako nAnyo'nyathA zabdAttatkramAcApazabde tadvyatikrame ca smaraNaM tato'rthapratItirityapi vaktuM zakyeta / evaM zabdAnvAkhyAnavaiyamiti cet / naivam / vAdino'niSTagAtrApAdanAt / apazabde'pi cAnvAkhyAnasyopaMlambhAt / saMskRtAcchabdAtsatyAt dharmo'nyasmAdadharma iti niyame cAnyadharmAdharmopAyAnuSThAnavaiyarthya dharmAdharmayozcApratiniyamaprasaGgo'dhArmike dhArmike ca tacchabdopalambhAt bhavatu vA tatkramAdarthapratItistathApyarthapratyayaH krameNa sthito yena vAkyena vyutkramyate tannirarthakaM na tvaprAptakAlamiti 10 / paJcAvayave vAkye prayoktavye tadanyatamenApyavayavena hInaM nyUnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati sAdhanAbhAve sAdhyasiddherabhAvAt pratijJAdInAM ca pazcAnAmApa sAdhanatvAdityapyasamIcInam / paJcAvayavaprayogamantareNApi sAdhyasiddharabhidhAnAt / pratijJA hetuprayogamantareNaiva tatsiddhe1 kriyApadasya / 2 " avayavaviparyAsavacanamaprAptakAlam " / gautamasUtra 5-2-11 / 3 " hanimanyatamenApyavayavena nyUnam " / gautamasUtra 5-2-12 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 mImAMsA ] sUtra 2-1-34 rabhAvAt atastaddhInameva nyUnaM nigrahasthAnamiti 11 / ekenaiva hetunodAharaNena vo'rthe hetvantaramudAharaNAntaraM vA vadato'dhikaM nAma nigrahasthAnaM bhavati niSpayojanAbhidhAnAt / etadapyayuktam / tathAvidhAdvAkyAt pakSasiddhau parAjayAyogAt / kathaM caivaM pramANasaMplavo'bhyupagamyetAbhyupagame vAdhikAnnigrahAya jAyeta / pratipattidADharyasaMvAdasiddhiprayojanasadbhAvAnna nigraha ityanyatrApi samAnam / hetunodAharaNena caikena prasAdhite'pyarthe dvitIyasya hetorudAharaNasya vA nAnarthakyam / tatprayojanasadbhAvAt / na caivamanavasthA kasyacit kacinirAkAGkSatApapatteH pramANAntaravat / kathaM cAsya kRtakatvAdau svArthikapratyayasya vacanaM yatkRtakaM tadanityamiti vyAptau yattadvacanavRttipadaprayogAdeva cArthapratipattau vAkyaprayogo'dhikatvAnnigrahasthAnaM na syAt / tathAvidhasyApyasya pratipattivizeSopAyatvAttaveti cet / kathamanekasya hetorudAharaNasya vA tadupAyabhUtasya vacanaM nigrahAdhikaraNam / nirarthakasya tu vacanaM nirarthakatvAdeva nigrahasthAnaM nAdhikatvAditi 12 / zabdArthayoH punarvacanaM punaruktaM nAma nigrahasthAnaM bhavatyanyatrAnuvAdAt / zabdapunaruktaM nAma yatra sa eva zabdaH punaruccAryate / yathA'nityaH zabdo'nityaH zabda iti / arthapunaruktaM yatra so'rthaH prathamamanyena zabdenoktaH punaH paryAyAntareNAcyate / yathA nityaH zabdo'vinAzI dhvaniriti / anuvAde tu paunaruktamadoSo yathA " hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam" iti / atrArthapunaruktamevAnupapannaM na zabdapunaruktamarthabhedena zabdasAmye'pyasya sambhavAt / yathA " hasati hasati svAmi 1 " hetUdAharaNAdhikamadhikam " / gautamasUtra 5-2-13 / 2 'pratipAditArthe ' iti kvacitpAThaH / 3 " zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt " / gautamasUtra 5-2-14 / 4 gautamasUtra 1-1-39 / / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-34 [pramANa nyuccai rudatyatiroditi kRtaparikaraM svedodgAri pradhAvati dhAvati / guNasamuditaM doSApetaM praNindati nindati, dhanalavaparikrItaM yantraM pranRtyati nRtyati " // 1 // ityAdi / tataH spaSTArthavAcakaistairavAnyairvA zabdaiH sabhyAH pratipAdanIyAH / tadapratipAdakazabdAnAM tu sakRt punaH punarvAbhidhAnaM nirarthakaM na tu punaruktamiti / yadapyAdApannasya svazabdena pUnarvacanaM punaruktamuktaM / yathA'satsu megheSu vRSTirna bhavatItyukte'rthAdApadyate satsu bhavatIti tatkaNThena kathyamAnaM punaruktaM bhavati / arthagatyarthe hi zabdaprayoge pratIte'rthe kiM teneti / etadapi pratipannArthapratipAdakatvena vaiyarthyAnigrahasthAnaM naanythaa| tathA cedaM nirarthakAna vizeSyatota 13 / parSadA viditasya vAdinA trirabhihitasyApi yadapratyuccAraNaM tadananubhASaNaM nAmanigrahasthAnaM bhavati apratyuccArayat kimAzrayaM dUSaNamAbhidadhatItyatrApi kiM sarvasya vAdinAktasyAnanubhASaNamuta prayatnAnAntarIyikA sAdhyasiddhistasyeti / tatrAyaH pakSo'yuktaH paroktamazeSamapratyuccAsyato'pi duussnnvcnaavyaaghaataat| yathA sarvamAnatyaM sattvAdityukte sattvAdityayaM heturviruddha iti hetumevaacaary| viruddhatodbhAvyate kSaNakSayAyekAnte sarvathArthakriyAvirodhAtsattvAnupapatteriti samarthyate ca / tAvatAparoktahetordUSaNAtkimanyoccAraNena / ato yannAMtarIyikA sAdhyAsaddhistasyaivApratyuccAraNamananubhASaNaM pratipattavyam / athaivaM duussyitum| samarthaH zAstrArthaparijJAnavizeSavikalattvAttadAyamuttarApratipattereva tiraskriyate na punarananubhASaNAditi 14 / pairSadA vijJAtasyApi vAdivAkyArthasya prativAdino yadajJAnaM tadajJAnaM nAma nigrahasthAnaM bhvti| 1 " vijJAtasya pariSadA trirabhihitasyApyapretyu (nu) cAraNamananubhASaNam" / gautamasUtra 5-2-16 / 2 " avijJAnaM cAjJAnam " / gautamasUtra 5-2-17 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 mImAMsA ] aviditottaraviSayo hi kottaraM brUyAt / na cAnanubhASaNamevedaM jJAte'pi vastunyananubhASaNAsAmarthyadarzanAt / etadapyasAmpratam / pratijJAhAnyAdinigrahasthAnAnAM bhedabhAvAnuSaGgAt / tatrApyajJAnasyaiva sambhavAt teSAM tatprabhedatve vA nigrahasthAnapratiniyamAbhAvaprasaGgaH paroktasyArdhAjJAnAdibhedena nigrahasthAnAnekatvaprasaGgAt 15 / parapakSe gRhIte'pyanubhASite'pi tasminnuttarApratipattirapratibhA nAma nigrahasthAnaM bhavati eSApyajJAnAnna bhidyate 16 / " kAryavyAsaGgAt kathAvicchedo vikSepo " nAma nigrahasthAnaM bhavati siSAdhayiSitasyArthasyAzakyasAdhanatAmavasAya kathAM vicchinattIdaM me karaNIyaM parihIyate pInasena kaNDa uparuddha ityAdyabhidhAya kathAM vicchindan vikSepeNa parAjIyate / etadapyajJAnato nArthAntaramiti 17 / svapakSe parApAditadoSamanuddhRtya tameva parapakSe pratIpamApAdayato matAnujJA nAma nigrahasthAnaM bhavati / cauro bhavAn puruSatvAtprasiddhacauravAdityukte bhavAnapi coraH puruSatvAditi bruvannAtmanaH parApAditaM cauratvadoSamabhyupagatavAn bhavatIti matAnujJayA nigRhyate / idamapyajJAnAnna bhidyate / anaikAntikatA cAtra hetoH sa hyAtmIyahetorAtmIyenaivAnaikAntikatAM dRSTvA mAha bhavatpakSe'pyayaM doSaH samAnastvamapi puruSo bhavasItyanaikAntikatvamevodbhAvayatIti 18 / nigrahaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyopekSaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / paryanuyojyo nAma 1 " uttarasyApratipattirapratibhA " / gautamasUtra 5 - 2 - 18 / 2 gautamasUtra 5 - 2 - 19 / 3 pInaso rogavizeSaH / C 4 na bhidyate ' iti kacitpAThaH / sUtra 2-1-34 face 5 " svapakSadoSAbhyupagamAtparapa ( " kSado " ) kSe doSaprasaGgo matAnujJA gautamasUtra 5-2-20 / 6 " nigrahasthAnaprAtpasyAnigrahaH paryanuyojyopekSaNam" / gautamasUtra 5-2-21 / 53 1 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-34 104 - [ pramANa nigrahopapattyAvazyaM nodanIya idaM te nigrahasthAnamupanatamato nigRhIto'sItyevaM vacanIyastamupekSya na nigRhNAti yaH sa paryanuyojyopekSaNe nigRhyate / etacca kasya nigraha iti anuyuktayA pariSadodbhAvanIyaM na tvasAvAtmano doSaM vivRNuyAdahaM nigrA hyastvayopekSita iti / etadapyajJAnAnna bhidyate 19 / " anigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogo niranuyojyAnuyogo" nAma nigrahasthAnaM bhavati / upapannavAdinamapramAdinamaniprahAhamApi nigRhIto'sIti yo brUyAtsa evAbhUtadoSodbhAvanAnnigRhyate / etadapi nAjJAnAdyatiricyate 20 / " siddhAntamabhyupetyAniyamAtkathAprasaGgA'pasiddhAnto" nAma nigrahasthAnaM bhavati / yaH prathamaM kazcit siddhAntamabhyupagamya kathAmupakramate / tatra ca siSAdhayiSitArthasAdhanAya paropAlambhAya vA siddhAntaviruddhamAbhidhatte so'pasiddhAntena nigRhyate / etadapi prativAdinaH pratipakSasAdhane satyeva nigrahasthAna nAnyatheti 21 / " hetvAbhAsAzca yathoktAH" asiddhaviruddhAdayo nigrahasthAnam / atrApi viruddhahetUdbhAvanena pratipakSasiddhenigrahAdhikaraNatvaM yuktamAsiddhAyudbhAvane tuprativAdinA pratipakSasAdhane kRte tadyuktaM nAnyatheti 22 // tadevamakSapAdopadiSTaM parAjayAdhikaraNaM parIkSya saugatAgAmitaM tatparIkSyate // nApyasAdhanAGgavacanAdoSodbhAvane svapakSasyAsiddhireva parAjayo nAsAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM ca / yathAha dharmakIrtiH, " asAdha nAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH nigrahasthAnamanyattu na yukta 1 gautamasUtra 5-2-22 / 2 " nAbhiyo" iti pAThaH / gautamasUtra 5-2-22 / 3 gautamasUtra 5-2-23 / 4 gautamasUtra 5-2-24 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 105 sUtra 2-1-34 miti neSyate" atra hi svapakSaM sAdhayan vAdiprativAdinoranyataro'sAdhanAGgavacanAdadoSodbhAvanAdvA paraM nigRhNAti / prathamapakSe svapakSasidhdyaivAsya parAjayAdanyodbhAvanaM vyartham / dvitIyapakSe sAdhanAGgavacanAdyudbhAvanopi na kasyacijjayaH / pakSasiddharubhayorabhAvAt / yaccAsya vyAkhyAnaM sAdhanaM siddhistadaGga trirUpaM liGgaM tasyAvacanaM tuSNImbhAvo yatkiMcidbhASaNaM vA sAdhanasya vA trirUpaliGgasyAGgaM samarthanam / vipakSe bAdhakapramANopadarzanarUpaM tasyAvacanaM vAdino nigrahasthAnamiti tatpaJcAvayavaprayogavAdino'pi samAnam / zakyaM hi tenApyevaM vaktuM sidhyaGgasya paJcAvayavaprayogasyAvacanAt saugatasya vAdino nigrahaH / nanu cAsya tadavacane'pi nigrahaH pratijJAnigamanayoH pakSadharmApakSadharmopasaMhArasAmarthena gamyamAnatvAdgamyamAnayozca vacane punaruktatvAnuSaGgAt / tatprayoge'pi hetuprayogamantareNa sAdhyArthAprasiddharityapyasat / pakSadharmopasaMhArasyApyevaM vacanAnuSagAt / atha sAmarthyAdgamyamAnasyApi yattsattatsarva kSANikaM yathA ghaTaH saMzca zabda iti pakSadharmopasaMhArasya vacanahetorapakSadharmatve tvasiddhatvavyavacchedArtham, tarhi sAdhyAdhArasandehApanodArtha gamyamAnAyA api pratijJAyAH pratijJAhetUdAharaNopanayAnAmekArthapratipradarzanArtha nigamanasya vacanaM kiM na syAt / nahi pratijJAdInAmakArthatvopadarzanamantareNa saGgatatvaM ghaTate bhinnaniSayapratijJAdivat / nanu pratijJAtaH sAdhyasiddhau hetvAdivacanamanarthakameva syAt anyathA nAsyAH sAdhanAGgateti cet / tarhi bhavato'pi hetutaH sAdhyasiddhau dRSTAnto'narthakaH syAt / anyathA nAsya sAdhanAGgateti samAnamU / nanu sAdhyasAdhanayorvyAptipadarzanArthatvAta nAnarthako dRSTAntastatra / tadapradarzane hetoragamakatvAdityapyayuktam / . 1 'ekArthatva' iti kvacitpAThaH / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-34 106 [pramANa sarvAnityatvasAdhane sttvaadedRssttaantaasmbhvto'gmktvaanussnggaat| vipakSavyAvRttyA sattvAdergamakatve vA sarvatrApi hetostathaiva gamakatvaprasaGgAt dRSTAnto'narthaka eva syAt / vipakSavyAvRttyA ca hetuM samarthayan kathaM pratijJA pratikSipet / tasyAzvAnabhidhAne ka hetuH sAdhyaM vA vrtte| gamyamAne pratijJAviSaya eveti cet / tarhi gamyamAnasyaiva hetorapi samarthanaM syAnna tUktasya / atha gamyamAnasyApi hetormandamatipratipattyarthaM vacanam / tathA pratijJAvacane ko'pritossH| yaccedamasAdhanAgamityasya vyAkhyAnAntaraM sAdharmyaNa vacane vaidharmyavacanaM vaidhamryeNa ca prayoge sAdharmyavacanaM gamyamAnatvAt punaruktamato na sAdhanAGgamityapyasAmpatam / yataH samyaksAdhanasAmarthena svapakSaM sAdhayato vAdino nigrahaH syAdasAdhayato vA prathamapratyakSeNa sAdhyasiddhapratibandhivacanAdhikyopAlambhamAtreNAsya nigraho'virodhAt / nanvevaM nATakAdighoSaNato'pyasya nigraho na syAt / satyametat / svasAdhyaM prasAdhya nRtyato'pi doSAbhAvAllokavat / anyathA tAmbUlabhakSaNabhrUkSepakhATkRtahastAsphAlanAdibhyo'pi satyasAdhanavAdino'pi nigrahaH syAt / atha svapakSaM prasAdhayato'sya tato nigrhH| nanvatrApi kiM prativAdinA svapakSe sAdhite vAdino vacanAdhikyopAlambho nigraho lakSyetAsAdhite vA / prathamapakSe svapakSasidhdyaivAsya nigrahAdvacanAdhikyodbhAvanamanarthakam / tasmin satyapi pakSasiddhimantareNa jyaayogaat| dvitIyapakSe tu yugapadvAdiprativAdinoH parAjayaprasaGgo vA syaat| svapakSasiddherabhAvAvizeSAt / nanuna svapakSasidhyasidhdhinibandhanau jayaparAjayau / tayorjAnAjJAnanibandhanatvAt / sAdhanavAdinA hi sAdhusAdhanaM jJAtvA vaktavyaM dUSaNavAdinA ca dUSaNaM tatra sAdharmyavacanAdvA'rthasya pratipattau tadubhayavacane vAdinaH prativAdinA sabhAyAmasAdhanAGgavacana1 'vaidharmyavacanAt ' ityadhikaM kvacit / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsA ] 107 sUtra 2-1-34 syodbhAvanAtsAdhusAdhanAjJAnasiddheH parAjayaH / prativAdinastu taddUSaNajJAnanirNayAjayaH syAt / ityapyavicAritaramaNIyam / yataH sa prativAdI satsAdhanavAdinaH sAdhanAbhAsavAdino vA vacanAdhikyadoSamudbhAvayet / tatrAdyapakSe vAdinaH kathaM sAdhusAdhanAjJAnaM tadvacaneyattAjJAnasyaivAbhAvAt / dvitIyapakSe tu na prativAdino dUSaNajJAnamavatiSThate sAdhanAbhAsasyAnudbhAvanAttadvacanAdhikyadoSasya jJAnAt / dUSaNajJo'sAviti cet / sAdhanAbhAsAjJAnAdadUSaNajJo'pIti naikAntato jayet / tadadoSodbhAvanalakSaNasya parAjayasyApi nivaaryitumshkteH| atha vacanAdhikyadoSo, doSodbhAvanAdeva prativAdino jayasiddhau sAdhanAbhAsodbhAvanamanarthakam / nanvevaM sAdhanAbhAsAnudbhAvanAttasya parAjayAsiddhau vacanAdhikyodbhAvanaM kathaM jayAya prklpet| atha vacanAdhikyaM sAdhanAbhAsaM codbhAvayataH prativAdino jayati kathamevaM sAdharmyavacane vaidharmyavacanaM vaidharmyavacane vA sAdharmyavacanaM parAjayAya prabhavet / kathaM caivaM vAdiprativAdinoH pakSapratipakSaparigrahavaiyarthya na syAt / kacidekatrApi pakSe sAdhanasAmarthyajJAnAjJAnayoH sambhavAt / na khalu zabdAdau nityatvasyAnityatvasya vA parIkSAyAmakasya sAdhanasAmarthe jJAnamanyasya cAjJAnaM jayasya parAjayasya vA nibandhanaM na bhavati / yugapatsAdhanAsAmarthyajJAne ca vAdiprativAdinoH kasya jayaH parAjayo vA syAdavizeSAt / na kasyaciditi cet tarhi sAdhanavAdino vacanAdhikyakAriNaH sAdhanasAmarthyA: jJAnasiddheH prativAdinazca vacanAdhikyadoSodbhAvanAttadoSamAtrajJAnasiherna kasyacinjayaH parAjayo vA syAt / nahi yo yadoSaM vetti sa tadguNamapi kutazcinmAraNazaktau vedane'pi viSadravyasya kuSThApanayanazaktau saMvedanAnudayAt tanna tatsAmarthyajJAnAjJAnanibandhanau jayaparAjayo vyavasthApayituM zakyau / yathoktadoSAnuSaGgAt / svapakSasi Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 2-1-34 108 [pramANa dvayasiddhinibandhanau tu tau niravadyau pakSapratipakSaparigrahavaiyarthyAbhAvAt / kasyacit kutazcit svapakSasiddhau nizcitAyAM parasya tatsiddhayabhAvataH sakRjjayaparAjayaprasaGgAt / yaccedamadoSodbhAvanamityasya vyAkhyAnaM prasajyapratiSedhe doSodbhAvanAbhAvamAtramadoSodbhAvanam / paryudAse tu doSAbhAsAnAmanyadoSANAM codbhAvanaM prativAdino nigrahasthAnamiti tadvAdinA doSavati sAdhane prayukte satyanumatameva / yadi vAdI svapakSaM sAdhayennAnyathA / vacanAdhikyaM tu doSaH prAgeva prativihito yathaiva hi paJcAvayavaprayoge vacanAdhikyaM yathA nigrahasthAnaM tathA vyavayavaprayoge nyUnatApi syAdvizeSAbhAvAt / pratijJAdIni hi paJcApyanumAnaM " pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH" ityabhidhAnAt teSAM madhye'nyatamasyApyabhidhAne nyUnatAkhyo doSo'nuSajyata eva / hInamanyatamenApi nyUnamiti vacanAt tato.z2ayetaravyavasthAyAM nAnyanimittamuktAnimittAdityalaM prasaGgena / ayaM ca prAguktazcaturaGgo vedaH - kadAcitpatrAlambanamapyapekSate'tastallakSaNamatrAvazyAbhidhAtavyaM yato nAvijJAtasvarUpasyAvalambanaM jayAya prabhavati na cAvijJAtasvarUpaM parapatraM bhettuM shkymityaahuH|| ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAH pramANa- mImAMsAyAstavRttezca dvitIyasyAdhyA yasya prathamamAhikaM smaaptm|| 1 gautamasUtra 1-1-32 // 2 " hInamanyatamenApyavayavena nyUnam" iti gautamasUtra 5-2-12 / 3 avaziSTo grantho na labhyate /