Book Title: Dharmbindu
Author(s): Haribhadrasuri, Hirachand Jain
Publisher: Hindi Jain Sahitya Pracharak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010660/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmavindu [TIkAnumArI hiMdI bhApatira AcAryacarya zrImad hIrabhadrezara co 3, BIBA CHAND BAID - - - - - - - graMthaprAptisthAna lArvajanika pustakAlaya nAgajI bhUdharakI pola-ahamadAbAda. - Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka hiMdI jaina sAhitya pracAraka malakI orase cadubhAI laghubhAI parIsa nAgajI bhUvarakI pola ahamadAvAda vIra saM 2477 ka. cA. saM. 33 prata 1000 vi. saM. 2007 i sa 1951 mudraka goviMdalAla jagazIbhAI zAha zAradA mudraNAlaya, pAnakoranAkA ahamadAvAda Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAgvacana pUjya AcAryacarya zrImad haribhadrasarijIne racA huA 'dharmabindu' granthakA yaha bhASAntara hai| zrIharibhadrasarijIke jIvana aura kavana viSayameM upodghAtameM kAphI prakAza DAlA gayA hai| ata eva yahAM usa viSayameM na likhate hue isa granthakA hiMdI bhASAntara pragaTa karaneko hama kyoM udyata hue isa viSayameM kucha kaha denA ucita hai| upodghAtameM kaha hI diyA hai ki jaina tattvajJAnake viSayasAgarako mAno gAgarameM bhara diyA ho vaisA isa graMthameM pratIta hotA hai| isameM prAvezika jJAnake liye jIvanake hara pahalu para prakAza DAlA gayA hai| isa granthakI nirUpaNa zailI hI aisI hai ki jaina, jainetara koI bhI isakA adhyayana kare to saralatAse jaina padArthIkA aura vivekapUrvaka jIvana kaise bItAyA jAya usakA pUrA khyAla A sakatA hai| mahAtmA gAMdhIjIne bhI jainadharmakA vAstavika jJAna isa pustakase hI prApta kiyA thA, dUsare vidvAnoMne bhI isIko paDhake jaina darzanakA rahasya prApta kiyA hai| isaliye aise granthako pragaTa karanA hamAre liye parama Avazyaka pratIta huaa| pUjya tripuTI mahArAjoMne meraTha jillA, yU. pI. Adi pradezoMmeM bhramaNa karake jo naye jaina banAye una logoke paThanake liye hiMdI pustakokA pragaTa karanA Avazyaka thA aura isIliye pU. munirAja zrIjJAnavijayajI aura sva. pU. mu zrInyAyavijayajI mahArAjane, amadAvAdake nAgajI bhUdharakI polake saMghane saM0 1999 bhAdrapada sudi ? ke roja phaMDa ikaTThA karake 'hiMdI jaina sAhitya pracAraka Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDala' kI sthApanA kI thI, isa maNDalane uparyukta hetuse yaha pustaka pragaTa karanekA nizcaya kiyaa| paM. zrI amRtalAla modIne isakA hiMdI bhASAMtara kiyA hai bhaura paM. ambAlAla premacaMda zAhane ise saMzodhita karake prupha saMzodhana bhI kiyA hai / zAradA mudraNAlaya ke saMcAlakoMne ise baDI cAvase chApa diyA hai etadartha una sabako dhanyavAda de rahe haiM / aMtameM hiMdI bhASApremIvarga isa anthakA pracAra karake hameM aise kAryame protsAhita karate raheM aisI AzA rakhate haiM aura pAThakavarga isa granthako paDha kara satya jJAna prApta karake AtmakalyANameM pravRtti kareM to hamArA yaha prayatna saphala huA samajheMge / vi saM. 2007 popa ghadi 11 amadAbAda nAgajI bhUghara kI pola maMtrI, hiMdI jaina sAhitya pracAraka maMDala viSayAnukrama abhyAya viSaya 1. gRhastha sAmAnya dharma . 2 gRhastha dezanA vidhi: 1. gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 4. yati sAmAnya dezanA vidhi * 5. yatidharma dezanA vidhi * 6. yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 7. dharmaphala dezanA vidhi * 8. dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 1 pRSTha 1 75 158 268 296 353 401 428 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta - yaha prakaraNa grantha A0 haribhadrasUrijIne banAyA hai| usakA nAma hai dharmavindu / vAstavameM dekhA jAya to Aja yaha grantha ' gAgarameM sAgara' sA mAlama paDatA hai| A0 haribhadrasUrijIke sAmane dharmakA mAna-pramANa kitanA hogA yaha unake diye hue nAmase hI pragaTa ho jAtA hai| jo kucha ho, Aja to yaha grantha hamAre sAmane bindumeM hI sAgarasA mAlUma detA hai aura usako dekhate hue A0 municandrasUrijIko usa para TIkA likha kara isa granthakA gAMbhIrya samajhAnA par3A hai| ATha adhyAyome vibhAjita yaha sUtrabaddha grantha natIjIvana ke liye pUrA aura gaharA upadeza detA hai| prathama gRhasthokI AcAravidhi sAmAnya aura vizeSa rUpase dikhAkara sAdhujIvanakI sAmAnya aura viziSTa vidhi batA dI hai| manuSyameM kahAM kaunasI UNapa hai usakA vratapAlanake liye mAno apane sAmane eka Adarza arIsA ghara diyA hai| gRhastha aura sAdhujIvanakI choTI-moTI caryA para bhI unhone bucha uThA nahIM rakhA / sacamucameM kahA jAya to yaha grantha pratidina, pratikSaNa ramaraNa meM rakhane yogya pATya grantha hai / isaliye mai to jisameM sAgarase bhI baDe dharmako vindurUpase ThAna liyA hai aura jisake Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haraeka sUtra para eka eka grantha sA vistAra ho sakatA hai aisA anUThA grantha mAnatA hUM | A0 zrImunicandrasUrijIne ina sUtrokA vizada rUpase spaSTIkaraNa kiyA hai| dharmake viSayameM jo sUcaka aMza sUtrakArane darzAye haiM unako vRttikArane apanI pratibhAse pallavita karake usa viSayako aura kRti - kArake mantavyako samajhAnemeM baDI kuzalatAse nirUpaNa kiyA hai / itanA hI nahIM prAmANika granthoke avataraNa dekara apane pratipAdanako pratiSTha kI mahora lagA dI hai aura apane bahuzrutatvakA isa tarahase bhI paricaya diyA hai / ATha adhyAyoMmeM-1 gRhasthavidhi, 2 dezanAvidhi, 3 gRhasthadharma, vidhi, 4 yatividhi, 5 yatidharmavidhi, 6 yatidharma. 7, dharmaphalavidhi, aura 8 tIrthakara padaprAptividhi va siddhasvarUpa - ityAdi viSayoMkA baDI kuzalatAse UhApoha karake una viSayokA mArmika svarUpadarzana karAyA gayA hai / aba hama isa granthake kartAke viSaya meM kucha paricaya de rahe haiM jisase vAcaka vargako zrIharibhadrasUrijI ke mahatvakA khyAla A sake / AcArya zrIharibhadrasUri : upakrama jaina zAsana meM AcArya haribhadrasUri baDhe prabhAvaka aura mahAna granthakAra hue haiM / unakA vipula sAhityarAzi Aja bhI saMskRta aura prAkRta bhASAsAhityake gaganameM ujjvala sudhAkara sA prakAzamAna hai / unakI prakAMDa vidvattA, apUrva jJAnasaMgrAhitA, samabhAvavRtti, niSpakSa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAlocanA aura pravAhazIla, bhASAprabhutva bhAratIya sAhityake itihAsameM suvarNAkSaroMse ullikhita hai, jisase Adhunika vidvAna Azcarya pulakita ho uThate hai| harmana jekobI jaise pAzcAtya vidvAnane unakI 'samarAicakahA ' nAmaka granthakA saMpAdana kiyA hai, jisakI prastAvanAmeM haribhadrasUrijIke liye Apane jo likhA hai vaha isa bAtako pramANita karatA hai "haribhadrasUrine to zvetAMbaroMke sAhityako pUrNatAke Uce zikhara para pahuMcA diyA hai|" isa abhiprAyame unakI jJAnagarimAse ve jainazAsanake mahAna stambharUpa dikhAI de rahe haiN| aise prakADa puruSake caritake viSayoM bahuta kama sAmagrI upalabdha hai aura jo hai usameM bhI aikama ya nahIM hai| to bhI prabandhagranthomeMse jo kucha prAmANika sUcanAyeM milatI hai usako baTora kara, usa para eka vihaMgAtmaka dRSTi DAla denA avasarocita hai| unakA janmasthAna aura paricaya 'kathAvalI 'kArake kathana mujaba pirvagui nAmakI koI brahmapurImeM unakA janmasthAna thaa| unake pitA kA nAma zaMkarabhaTTa aura mAtAkA nAma gaMgAdevI thaa| unakA khudakA nAma haribhadra bhaTTa thaa| jAtise ve agnihotrI brAhmaNa the| vAzyakAlameM janmagata saMskArose vidyAoM kA adhyayana karanemeM ve baDe utsAhI the| unhoMne kramazaH caudaha vidyAyeM prApta kara lI thii| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prabhAvakacarita 'kArake kathanase jJAta hotA hai ki itihAsa prasidva mevADa dezake citoDa (citrakUTa )ke rAjA jitArine haribhadra bhaTTakI vidvattAkI kadara kI aura apane rAjyame usa mahApaMDitako purohitake sammAnya pada para niyukta kiyaa| jJAna aura sammAna ke sAtha sattAkA yoga hotA hai taba AdamIko garvakA nazA A jAtA hai| haribhadra bhaTTa isa sAhajika vRttise bace nahIM the| haribhadra bhaTTako apane jJAnavaibhavakA baDA mada thaa| unhone baDe baDe vAdiyoko zAstrArthame jIta kara vAdivijetAkI khyAti kamA lI thii| yahI kAraNa thA ki ve apane hRdameM vizvAsa kara baiThe ki 'isa jagatameM mere jaisA samartha vidvAna vezaka koi nahIM hogaa| aisI sthitimeM ve khudako kalikAlasarvajJa mAnate-manavAte the| aisA hone para bhI unakI jijJAsAvRtti kucha kama nahIM thii| ve naye vidvAnoMke saMsargameM Ate the aura apanI vidyAkI jAMca par3atAla karate rahate the| nikhAlasavRttise apanI hRdaya'gata saralatAkA paricaya bhI dete rahate the| isaliye unhone apane garvakI maryAdAsvarUpa pratijJA kara rakkhI thI ki-' isa pRthvI paTa para jisa kisIkA vacana mai na samajha sakU~ usakA ziSya bnuuNgaa|' janmasaMskAra-jainadharma prati virodhI kaTTara brAhmaNatA : ___eka samayakI bAta hai jaba haribhadra bhaTTa pAlakhImeM baiTha kara rAjasabhAmeM jA rahe the aura unakI paricaryA karanevAlA vidyArthIgaNa unakI stutisvarUpa jayaghoSa karatA huA jA rahA thA ki rAstemeM rAjAkA eka vizAlakAya madonmatta hastI niraMkuza hokara bhAga chuuttaa| rAstemeM calanevAle mAnavasamudAyameM isa ghaTanAse bhayakA vAtAvaraNa jama Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyaa| mAmalA taMga thaa| aise avasara para haribhadra paMDita pAlakhImase kUda kara apane ziSyoM ke sAtha pAsake kisI makAnameM ghusa paDe / vaha makAna eka jainamaMdira thaa| usameM virAjamAna devAdhideva vItarAga paramAtmAkI bhavya aura prazAMtamUrti para unakI dRSTi pdd'ii| apane janmagata saMskArame brAhmaNa aura zramaNa jaina saMskRtike bIca parApUrva se calA AtA dRSTiviSa ghulane lgaa| vItarAga paramAtmAkI prazamarasanimagna mUrtiko dekha kara haMsate hue ve kaTAkSameM bola paDe : " vapureva tavAcaSTe, spaSTaM miSTAnnabhojanam / nahi koTarasaMsthe'nau, tarurbhavati zADvalaH // " -terA zarIra apane Apa miSTAnna bhojanako avazya kaha rahA hai, kyoki vRkSakI bakhaulameM agni ho to vRkSa harAbharA nahIM raha sktaa| isa zlokameM unakI vikRta dRSTi spaSTa thii| sarvajJatAke garvameM bhalA, vaha prakAza usa vakhta unako kahAMse mila sakatA jisake dvArA ve bole hue vacana dUsare samaya unako sudhArane pddeNge!| sacamuca, aisA kahanemeM harakata nahIM hai ki mAno hastighaTanA unake garvakhaMDanakA eka sUcaka prasaMga thI jo unakI pratijJAkA bIDA UThAnekI bhUmikA svarUpa jAna paDatA hai; vaha prasaMga dUra na thaa| jainadharma prati anurAgakI bhUmikA ____eka daphekI bAta hai-paMDita haribhadra rAjamahelase nIkala kara apane ghara jA rahe the ki rAstemeM acAnaka kisI bUDhI strIkA madhura Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svara unake karNase ttkraayaa| taddana aparicita aura gUDhArthamaya svarameM ghoMTate hue zabdomeM unako nUtanatA bhAsane lagI, ve vahIM sthira ho gaye aura una zabdoMko samajhanekA prayatna karane lage, lekina, nissphl| dubArA unhoMne ve zabda suneH " cakkIduga haripaNA, paNagaM cakkINa kesavo cakkI / kesava cakkI kesava, ducakkI kesava cakkI y||" [-kramaza. eka pIche eka 2 cakravartI, 5 vAsudeva, 5 cakrI, 1 kezava, 1 cakrI, 1 kezava, 1 cakrI, 1 kezava, 2 cakrI, 1 kezava aura 1 cakrI hue haiN| ve zabdakozokA smaraNa karate hue bhI jaba usakA artha kucha bhI na lagA sake taba unako apanA AtmAbhimAna khaMDita honekA bhAsa huaa| abhimAna khaMDita hotA hai taba AdamIme uskerATa bhA jAtA hai| haribhadra bhaTTa krodhase dhuMAphUA hokara vele "kiM cakkI cakacakAyate 2 " [ yaha cakalI kyA cakacaka karatI hai ? ] yaha zabda upAzrayame gAjane lge| uparyukta gAthAko gokhanevAlI eka yAkInI nAmakI viduSI sAdhvI thii| haribhadrake aise makhaula uDAte zabdoko vaha sahana karanevAlI na thIM / donokA pAMDitya ApasameM TakarAne lgaa| AryAjIne ziSTatAse pratyuttara diyA. vatsa ! yaha gIle gobarase potA huA nahIM hai, jo caTase mAlUma pdde|' haribhadra bhaTTa sAdhvIjIke isa adbhuta pratyuttarase coka uutthe| Aja taka kisIne unako aisI niDaratAse javAba diyA na thaa| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne aise javAbakI AzA bhI rakhI na thii| unake maname huA ki, na to isa gAthAkA marma samajhameM AyA aura jo pratyuttara milA vaha bhI mere jJAnako cunautI de rahA hai / vAstavame isame kucha gAMbhIrya hai| unakI jijJAsAvRttine unako namra banA diyaa| ve upAzrayameM jAkara sAdhvIjIke sAmane vivekapurassara baiTha kara pUchane lage. " AryAjI ! mujhe isa gAthAmeM zRMkhalAbaddhatA aura kRtipaTuva to spaSTa jAna paDatA hai lekina usakA rahasya sunanekI baDI utkaMThA hai, kRpayA smjhaaiie|" ____ AryA yAkinI mahattarA usakA artha samajhA sakatI thI para unhone haribhadrako jyAdaha dharmalAbha honekI dRSTise kahAH 'mahAnu bhAva ! isa gAthAkA artha samajhanA ho to hamAre gurumahArAja jo baDe jJAnI hai, unake pAsa jAkara Apa pUcha sakate haiN| hamArA yaha AcAra hai, isaliye Apa zrIjinabhaTTasUrijIke pAsa jAIe / ' harimadra paMDita para AryAjIkI namra, AcArapUta aura vivekazIla vANIne asara kiyaa| AryAjIkI tapa prabhA aura svAdhyAyatrIla caryA unakI AMkhose achUnI nahIM rhii| usa tejomRrtine haribhadrake hRdaya paTa para pAvanakArI Asana jmaayaa| tapastejake thoDe hI tApase mAnoM moma pighalane lgaa| unake smaraName vaha pratyuttara citravat banA rahA aura vicArazIla dimAgameM usa nikhAlasa aura jijJAsAvRttine unako aisA prabhAvita kara diyA ki ve dUsare dina prAtaHkAla hote hI gurumahArAjake pAsa cala pdde| upAzrayameM jAte samaya jinamaMdira vIca paDatA thaa| usameM unhoMne vahI manohara jinamUrti ke darzana kiye| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma svIkArakI taiyArI : ____ Aja unakA garva khaMDita ho cukA thaa| unako apanA pAMDiyamada cubhane lagA thA kyoki unake dRSTiviSa para saMjIvanasA vaha siMcana nayA jIvanaparivartana kara rahA thaa| unakI vicArapUta dRSTimeM vaha mUrti AI aura vaha bola paDe-bola paDe kyA lekina usa lokako jo jinamUrtike prathama darzanake samaya makhaula UDAte hue bole the unako hI bajjAse sudhArane lageH "vapureca tacAcaSTe, bhagavan ! vItarAgatAm / nahi koTara saMsthe'nau, tarurbhavati zADvalaH // " [--bhagavan / ApakA zarIra hI vItarAgatAko spaSTa kaha rahA hai, kyoMki vRkSakI bakhaulameM agni ho to vRkSa harAbharA nahIM raha sktaa| ___ kyA adbhuta parivartana thaa| usa parivartanakI AMdhImeM unake jJAnagarvakA vaha bojA hI haTha gayA thA, aura pahile sahasA bole hue kaTAkSAne unako lajjAvanata kara diyA thaa| ve AcAryajIke pAsa baiTha kara vivekazIla vANIse usa gAthAkA artha pUchane lge| AcAryajIne haribhadrake hRdayako samAdhAna karate hue jaina saskRtikI itihAsaparaMparA samajhA dI, jainadarzanakI vaha camatkRti, gAMbhIrya aura lAkSaNikatA sunAI taba usa gAthAkA artha unake liye sahaja ho gyaa| unake jJAnake chora para jainadarzanake tattvajJAnakI taraMge jhapaTAne lagI, itanA hI nahIM unako lalakArane lagIH 'tuma bhUle ho, tumhArI vidyAne vikRtarUpa diyA thA, usako Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstavameM pratiSThita karaneke liye yaha suhAvanA samaya mata gumaanaa|' ve utkaMThita hokara pUchane lageH " bhagavan ! dharmakA phala kyA? vaidika dharmake aura jainadharmake phalameM kyA aMtara hai?" ___AcAryajIne samAdhAna kiyAH " vatsa | sakAmavRttivAle manuSyako dharmake phalasvarUpa svargakI prApti hotI hai aura niSkAmavRttivAleko 'bhavaviraha ' yAne saMsArakA aMta hotA hai| jainadharma bhavavirahakA mArga dikhalAtA hai|" ___unako apanI pratijJAkA smaraNa ho AyA. ve utkaMThAse cillA UTheH " bhagavan / mujhe 'bhavaviraha' caahie|" AcArya mahArAjane kahAH "vasa ! zramaNatvake vinA ' bhavaviraha ' pAma nahIM ho sakatA isaliye prathama zramaNamArga aMgIkAra karanA caahie|" zramaNatvakA svIkAra aura adhyayanaH vasa, taba kyA thA ! haribhadrane usI vakhta jaina muni honekA nizcaya kiyA aura dIkSAkA prasaMga vaDe samArohake sAtha pUrNa huaa| jainetara vidvAnoM-unake parAjita vAdI paMDitagaNa bhI apane muMhameM uMgali DAla kara Azcaryamugdha ho UThe / jainadharmake liye yaha prasaMga kaisA adbhuta hoga jisakA anumAna pAThakako sahajame hI ho sakatA hai| unake jIvanake yaha krAMtipUrNa adhyAyake maMgala ciharUpa zrIyAkinI mahatarAko unhoMne apanI dharmajananIke svarUpa svIkAra kiyaa| unhoMne apanI kRtiyoM meM khudako 'yAkinI mahattarAsUnu' rUpa usa akSaradehako cirasmaraNIya banA kara mAno unake upakArakA badalA cukAyA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAM, to aba unhone dIkSA leneke vAda zAstrokA mArmika abhyAsa kiyaa| ve vedapAragata to the hI aura jaina zAstroMke naye dRSTikoNase unameM tulanAvRtti jAgRta ho utthii| unake hRdayameM jainadharmake prati anurAga vaDhaneke sAtha sAtha jaina tattvajJAnakI anekAtadRSTikI utkRSTatA basa gii| zramaNatvake saMyamapUrNa AcAroko pAlate hue ve AcArya padake yogya bhI ho cuke the| ___unhoMne jaina zAsanakI sevAme apane Apako sopa diyaa| unhoMne sarva darzanoM ke siddhAntarahasyako apane hRdayameM pacA liye the aura unake usa jJAnakA nirmala gaMgotrI pravAha jo usamese bahane lagA usase bahuta jijJAsu loga apanI tRpA chipAne lge| anekAntavAdakI vaha samanvayapUta dRSTi se unhoMne jaina tattvajJAnakA khajAnA pratyakSa kara liyA thaa| usa samabhAva iSTikA paricaya denevAlA anekAntavAdakA jhaMDA lekara vAdiyoMme aba ve ghumane lage aura una vAdiyoMke ,akhADeme vijayI mallakI khyAti pAne lge| kahate haiM ki unhone bauddhavAdiyokA parAbhava kiyA aura digaMbara AcAryoko bhI parAsta kiyaa| unhone zvetAmbaroM meM zithila bane hue caityavAvAsiyoko tIkhe zabdose kaThora prahAra kiyA aura saMyamakI zuddha viveka dRSTikA dIpa skoraa| ziSyaratna haMsa aura paramahaMsakI ghaTanAH sUrijIke ziSya parivArameM haMsa aura paramahaMsakA nAma ullekhanIya hai| ve dono unake bhAnaje the| unhoMne sUrijIkA upadeza sunakara hai Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 unake pAsa dIkSA lI thii| sUrijIne svayaM unako vyAkaraNa sAhitya aura darzana zAstroMkA abhyAsa karavA kara nipuNa banAye the / I sUrijI sattAkAlameM bauddha darzanakI prabalatA thI / kitaneka dezoM meM bauddha dharmane rAjAzraya prApta kara liyA thA / maMtra aura taMtra ke prabhAvase vauddha darzanakA prasAra usa kAlake janasamudAyameM baDI zIghratAse ho cukA thA / jainoke sAtha ve baDI spardhA kara rahe the / yukti jaba lAcAra ho jAtI thI taba ve tAtrika prayoga juTAte the aura apanI bolabAlA ur3Ate the / bauddha darzanake abhyAsa ke diye bauddha vidyApIThoM meM saba prakAra kI suvidhA milatI thI aura isaliye vidyArthIgaNa baDI saMkhyA meM Akara vahIM vidyAdhyayana karatA thA / usameM paDhe hue vidyArthIkI pratiSThA sarvamAnya hotI thI / sUrijI ke ziSya haMsa aura paramahaMsa ko bhI isa kAraNa bauddha vidyApIThameM jAkara bauddha darzanakA jJAna prApta karanekI vaDhI AturatA hone lagI / unhoMne apanI manogata bhAvanA sUrijIko vyakta kI / nimittazAstra ke jJAnase unhoMne bhAvikAlame AnevAlA apAya jAnakara unako anumati nahIM dI / bhavitavyatA kI AMdhI vivekazIla AtmAko bhI cakAcaudha kara ghIsaTa jAtI hai / ve apanI dhUna meM savAra hokara bauddha vidyApIThame cala paDe bauddha vidyApIThameM bauddha bhikSukA veSa badala kara hI ve raha sakate the / haMsa aura paramahaMsa kramazaH bauddha darzanakA abhyAsa karane lage / ve vidvAna to the hI aura darjano kA abhyAsa bhI unhone kiyA thA, isaliye bauddha granthoke marbha para unhone apanA dhyAna juTAyA / apanI atula vuddhiprabhAse thoDe samayameM rahasya graMthoko unhoMne kaMThastha kara Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 1 liye aura avasara pAkara una zAstromeM Aye hue jaina zAstrake khaMDanako bhI ve choTe pannoM meM nodha karane lge| ina pannoM ko ve apanI pAsa chupAke rakha rahe the| jaina zAsanakA utkaTa anurAga aura bauddha darzana mArmika sthalokI utkaTa jijJAsA vRttike tumula Atara yuddhake vijaya meM eka dina - eka kSaNakA pramAda sA ho gayA ho yA jJAnakI corIne unako zikSApATha denA ho-jo kucha ho sUrijI ke nimittazAstrIya upAyakA vaha karuNa ghaTanAnATakakA paDadA Aja khula gayA / - bAta yaha thI ki - eka dina acAnaka ve panne pavana se UDate UDate kisI bauddha bhikSu - AcArya ke hAthameM paDe / AcArya unako paDhate hI cauka paDhe / unako nizcaya ho gayA ki koDa jaina zramaNa yahA~ paDhane AyA hai / aura vauddha siddhAntake khaDanake mArmika sthaloMko usane isa taraha baTora rakkhA hai / itane baDe vidyArthI samudAya meM se unako pahecAna lenA kucha sAmAnya bAta na thI / kuzala AcAryane unako DhUMDhane ke liye eka tarakIba rcii| pratyeka vargake AcAryako isa tarakIkI icalA de rkkhii| pratyeka vidyArthIko pustakAlaya ke Upale kamare se pustaka lAnekI kramaza anujJA huii| upara jAte hue sIDI ke pratyeka sopAna meM mahAcIrakA citra isa taraha kugalatA se akita kiyA gayA ki sopAnakA koI konA bhI khAlI na rkkhaa| isa citramUrti para paira rakha kara hI Upale kamare meM koI bhI jA sakatA thaa| haMsa aura paramahaMsake liye yaha baDI kasauTI kA prasaMga thA | bhayake AtaMkane unako usa kSaNa to kAya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banA liyA, lekina samayasUcaka ina zramaNoMne bar3I himmatase usa citramUrtima janoUkI lakIra khIMcakara usako hI buddhakI citramUrti meM parivartita kara diyaa| pustaka dekara ve vahAse nIkala kara cupakIse bhAgane lge| bAta pragaTa ho gaI / haMsa aura paramahaMsakA pIchA karaneke liye bauddha rAjAkI madadase sainika bheje gaye / haMsa aura paramahaMsa dUra na rahe / ye donoM jaise zAlakuzala the vaise hI zastrakuzala yoddhA bhI the| donoMmeM jhapAjhapI huii| nihatthe ye zramaNa zastroMke sAmane bhalA, kahAM taka Takkara jhela sakate the / zastroMke jalmoMse cAlaNIsA banA hubhA hamakA deha dharaNI para dulaka pdd'aa| haMsakA AtmahaMsa usa dehamese UDa gyaa| soca-vicAra karanekA samaya thA nhiiN| khudako bacAneke liye paramahaMsa vahIse bar3I tejIse bhAgakara pAsake nagarameM pahuMcA aura vahAMke surapAla rAjAko isa karuNaghaTanAkA prasaMga sunaayaa| usa zaraNAgatavatsala rAjAne bauddha rAjAke sainyakA sAmanA kiyA aura paramahaMsako rakSaNa diyaa| baDI kaThanAIyAM jhelatA huA paramahaMsa gurumahArAja zrIharibhadrasUrijIke pAsa pahuMcA, aura gurujIke aMtima darzanakI icchAse hI mAnoM paramahaMsa apanA chellA zvAsa ghoTatA huA, AnaMda svarase, avinayakI kSamA mAMgatA huA sUrijIke pAsa pahucA usane sUrijIko saba hAla sunaayaa| thoDe samayake bAda paramahaMsa bhI samAdhipUrvaka mmapane bhAIke pIche cala vsaa| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarijIkA viSAda aura bhISaNa pratijJAH yaha kitanA karuNa prasaMga thA ! ziSyasnehakI prabalatAne haribhadrasUri jaise tejasvI jJAnarAziko ghera liyaa| unake hRdayameM isa coMTane unako itanA bevasa kara liyA ki unake krodhake prakhara tApako koI bhI usa vakhta nahIM jhela sakatA thaa| isa pratikriyAke tAMDavane unake nirmala hRdayako kSubdha banA liyaa| sacamuca, koko gahana gatiko kauna pA sakA hai ? spaSTa dikhAI paDatAthA ki samartha zrutadhara bhI aise avasarame AtmajAgRti gUmA rahe the| phalata. ve bauddhoke aise ghAtakI kRtyakA badalA cukAneko UtAru ho gaye / sUrijI baDe vegase vihAra karake surapAla nagarake rAjAke nagarameM A pahuMce / surapAlako yaha saba bAta kaha sunAI / surapAla rAjAne sUrijIkI utkaTa icchAko jAnakara bauddha bhikSuoMko vAdake liye dUtoMdvArA bulAvA bhejaa| bauddha mikSu surapAlakI rAjasabhAmeM vAda karane A jme| sUrijI aura bauddha bhikSuoke bIca isa vAdakI zarata, jo sUrapAla rAjAne donoMkI sammatipUrvaka nizcita kI thI, baDI kaThora aura ghAtakI thii| sUrijIne apane ziSyoMke du.khada avasAna aura bauddhoM parake prabala ropase kapAyake vazIbhUta hokara aisI zarata bhI maMjUra ravAlI thI ki ' isa vAdameM jo pakSa parAbhUta ho jAya usa pakSake AdamI atizaya garama kiye hue telakI kaDhAImeM jala kara mara jaay| ' kitane hatabhAgyakI yaha ghaTanA thI / ahiMsAke parama upAsaka donoM saMpradAyake AcAryoMne kaisA ulTI gagAkA rAha pakaDa rakkhA thA ! yaha vAda kyA thA AdamIkA nahIM, pratyuta siddhAMtakA galA ghoTA jA rahA thaa| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohakI aisI vicitratAkA jIvaMta citra aura kyA ho sakatA thaa| surapAla rAjAkI rAjasabhAmeM kitane hI dinoM taka yaha vAdavivAda cAlu rhaa| sUrijIne matameM apane adbhuta tarkasAmarthya aura asAdhAraNa jJAnavaibhavase bauddha bhikSuoko bAdame jIta liyaa| bauddhoMkA maMtrapabhAva yA tAMtrika zakti bhI haribhadrasUrijIke sAmane lAcAra bana gaI thii| 'prabhAvaka carita kAra isa prasaMgako smaraNa karAte hue nodha karate haiM ki-'haribhadrasUrijI vAdameM jaya prApta kara leneke bAda apane mantrasAmarthyase usa telakI kaDhAImeM bauddha bhikSuoko khIMca kara lAye the, aisA kitaneka manuSyoMkA mAnanA hai|' sUrijIkA zuddhimArgaH haribhadrasUrijIke parama guru AcArya zrIjinabhasUrijIko isa cAtakA patA lagA taba unhone zIghra do vidvAna sAdhuoko taiyAra kara unake kaSAyake upazamake liye tIna gAthAya dekara haribhadrasarijIke pAsa bheje / prasaMgane paraTA khAyA / sUrijIke uttapta krodha para ina gAthAo ne zAnta rasakA sudhAsiMcana kiyaa| apane kaSAyakI vivazatAse AcaraNa kiye hue ina duSkRtyoMkA unake hRdayameM tIvra pazcAttApa hone lagA aura guru mahArAjake pAsa apane duSkRtoMkI AlocanA karake zuddhikA mArga apanAyA aura ve saMyamakI tIna dhAra para calane lge| yaha prasaMga ' kathAvalI' meM kucha dUsarI tarahase batalAyA gayA hai| jo kucha ho, lekina haribhadrasUrijIko ina ziSyoke virahase vaDA duHkha ho AyA thA yaha bAta nirvivAda hai| isa duHkhako bhUlaneke liye Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura saMyamakI zuddhike liye unhone jo mArga pasaMda kiyA vahI unake jIvanakI aNamola nidhi thA, jo Aja hamako virAsatameM milA hai| apane ziSyoMke smaraNa ciharUpa unhone apane granthoko antameM 'viraha' zabdase aMkita kiye hai| kahA jAtA hai ki unhone 1444 grantha nirmANa karanekI pratijJA kI thI aura usake phalasvarUpa 1400 granthokI to unhone racanA kara lI paratu apane jIvanakA atima samaya jAnakara cAkIke cAra granthoke badalemeM unhoMne 'saMsAradAvAnala ' nAmaka stuti ke 3 padya aura 4 the padyakA 1 caraNa ina cAra padyoMko hI cAra grantha mAna kara apanI pratijJA pUrNa kii| chedasUtrameM ginAyA gayA ' mahAnizIthasUtra' kA uddhAra zrIharibhadrasUrine hI kiyA thaa| unakA jo grantharAzi Aja prApta hai usakA nirdeza hI yahAM kara denA paryApta hogaa| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A0 haribhadrasarijIkA grantharAziH (1) anuyogadvArasUtra-vivRti yAne ziSyahitA- yaha 'aNu bogadAra' nAmaka AgamakI saMskRtameM vikRti hai| (2) anekAntajayapatAkA- isameM anekAntavAdakA nirUpaNa hai| yogAcAra nAmaka bauddha zAkhAke mantavyakA isameM khaMDana hai| (3) anekAntajayapatAkodyotadIpikA- graMthAka(2,kI yaha tvopajJa vRtti hai| (4) anekAntapraghaTTa- isake viSayameM kucha jJAta nahIM ho skaa| (5) anekAntavAdapraveza- graMthAka(2)kA yaha saMkSepa mAma paDatA hai| (6) anekAntasiddhi- graMthAMka(2)meM isakA ullekha AtA hai| (7) arhacchIcUDAmaNi- zrIsumatigaNine isakI nodha dI hai| (8) aSTakaprakaraNa (virahAkita)- isameM kSaNikavAda, nityavAda AdikA vivecana hai| (9) Atmasiddhi- isame AtmAnI siddhi kI gaI hogii| jisakA dUsarA nAma 'AtmAnuzAsana' (saMskRtameM) hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 (10) Avazyaka sUtra - vRhadvRtti - yaha 'Avassaya' nAmaka AgamakI baDI vivRti hai| yaha prApya nahIM hai; graM 84000 / (11) Avazyaka sUtra vivRti yAne ziSyahitA - yaha 'Avarasya ' kI TIkA hai, zlo 22000 / (12) uvaesapayapagaraNa ( virahAMkita ) - isameM 1039 padya AryA meM haiM / dharmakathAkI yaha uttama kRti hai / (13) odhaniyukti vRtti - yaha ' mohanijjutti kI vRtti hai jo milatI nahIM / zrIsumatigaNine isako ginAyA hai / (14) kathAkoza - zrI sumatigaNikI noMdha meM hai / (15) karmastava vRtti | (16) kSamAvalI - bIja | (17) kSetrasamAsa- vRtti - yaha ' kSetrasamAsa- prakaraNa ' kI TIkA hai| jesalamerake bhaMDArameM isakI pothI hai / (18) caturviMzatistuti | (19) caityavandanabhASya - zrI sumatigaNikI naughameM hai| yaha 'lalitavistarA ' se bhinna hogA / (20) jaMbUddIvasaMgahaNI - isameM jambUdvIpakA adhikAra hogA / (21) jaMbUdvIpaprajJapti - TIkA- yaha 'naMbUddIvapaNNati' kI TIkA hai| (22) jiNaharapa DimAthotta (jinagRha pratimA stotra ) - isameM triloka meM rahI huI pratimAoMkA nirdeza hai / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) jIvAjIvAbhigamasUtra-laghuvRtti- yaha 'jIvAjIvAbhigama nAmaka AgamakI vRtti hai| (24) ttvtrngginnii| (25) tatvArthasUtra-laghuvRtti yAne DupaDapikA- yaha 'tattvArthasUtra' kI apUrNa TIkA hai| (26) tribhNgiisaar| (27) daMsaNasuddhi darzanazuddhi) yAne samyaktvasaptatikA- isameM samyaktvakA adhikAra hai| (28) daMSaNasittari (darzana saptati) yAne sAvagadhammapagaraNa - isame zrAvakadharmakA varNana hai| (29) dazakAlikamana-TIkA yAne ziSyabodhinI- yaha 'dasaveyAliya' nAmaka AgamakI baDI vRtti hai| (30) dazavakAlikasUtra-laghuvRtti- yaha dasaveyAliya' nAmaka AgamakI choTI vRtti hai| (31) dinazuddhi (?) / (32) devendra-narakendraprakaraNa / (33) dvijavadanacapeTA- isame vaidikokI hAsyAspada bAbatoM kA khaMDana hogaa| isakA dUsarA nAma vedAMkuza hai| (34) dhammasaMgahaNi (dharmasaMgrahaNI) (virahAMkita)- isame cArvAka matoMkA khaMDana aura pAMca prakArake jJAna, sarvajJatAkI siddhi, muktimeM sukha ityAdi bAbatokA nirUpaNa hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 (35) dharma bindu ( virahAMkita ) - isameM gRhastha- zrAvaka aura sAdhuokI dharmavidhi batAI huI hai - yaha prastuta pustaka / (36) dharmalAbha siddhi - zrI sumatigaNine isakI nodha kI hai / ( 37 ) dharmasAra - puruSArtha para prakAza denevAlI yaha pustaka para zrImalayagiri AcAryane TIkA racI hai| (38) dhutta khANa ( dhUrtAkhyAna ) - vaidika devoMkA aura maMtavyo kA isameM vinodapUrNa upahAsa kiyA hai / (39) dhyAnazataka - vRtti - yaha AvazyakasUtra vivRtikA bhAga hai | (40) nandI sUtra TIkA yAne nandyadhyayanaTIkA - yaha 'nandI ' nAmaka AgamakI TIkA hai / ( 41 ) nANapaMcagavarakhANa ( jJAnapaMcakavyAkhyAna ) - isameM pAMca jJAnakA adhikAra hai| (42) nANAyata - ( jJAnAditya prakaraNa ) ' caturviMgatatiprabandha' meM isakA nAma ginAyA hai| (43) nANAcittapayaraNa ( nAnAcitraprakaraNa ) - isame dharmakA svarUpa batAyA gayA hai / (44) nyAyapravezaka vyAkhyA yAne ziSyahitA - yaha nyAya pravezaka nAmaka bauddha granthakI TIkA hai| (45) nyAyAvatAravRtti / (46) paMcaniyaMThI / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (47) pNcliNgii| (48) paMcavatyuga (paMcavastuka)- isameM dIkSA, sAdhuoMkA dainika . AcAra, gacchAvAsa Adi bAtoMkA nirUpaNa hai| (49) paMcavastuka-TIkA (virahAkita )- yaha 'paMcavathuga' kI TokA hai| (50) paMcamatra-vyAkhyA- yaha 'paMcasutta' nAmaka prAcIna prAkRta granthakI TIkA hai| (51) paMcasthAnaka / (52) paMcAsaga(paMcAzaka) (virahAMkita )- isameM zrAvakadharma, dIkSA, canyavandana, pUjA Adi vividha vAtoMkA nirUpaNa hai| (53) paralokasiddhi- zrImumatigaNine isakA ullekha kiyA hai| (54) piNDaniyukti vRtti- yaha ' piMDanijRtti 'kI TIkA hai| (55) prajJApanAsUtrapradeza-vyAkhyA- yaha 'paNNavaNA' sUtrakI TIkA hai| (56) pratiSThAkalpa / (57) vRhanmithyAtvamathana- isako sumatigaNine ginAyA hai| (58) voTikapratiSedha- isameM digaMvara matakA khaDana hai| (59) bhAvanAsiddhi- isameM bhAvanA yA vairAgyakA adhikAra hogaa| (60) bhAvArthamAtrAvedinI- yaha apane race hue 'anekAnta jayapatAkA kI TIkA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 (61) munivaicariya- isameM munipatikA caritra hai| (62) ytidinkRty| (63) yazodharacarita- isameM yazodharakA vRttAMta hogaa| (64) yogadRSTisamuccaya-isameM icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthya yogakA nirUpaNa hai| (65) yogadRSTisamuccaya-vRtti- yaha apane race hue 'yogadRSTi samuccaya 'kI vRtti hai| (66) yogavindu ( virahAMkita )- isameM adhyAtmakA viSaya hai| (67) yogazataka- 'caturviMzati prabandha 'me isakA nAma milatA hai| (68) laggakuMDaliyA (lamakuMDalikA) yAne lagnazuddhi- yaha jyotiSa viSayaka grantha hai| (69) laghukSetrasamAsa-vRtti- yaha 'laghukSetrasamAsa kI TIkA hogii| (70) lalitavistarA yAne caityavandanastavavRtti (virahAMkita) yaha caityavandana sUtrakI vRtti hai| isameM aneka ajaina matoMkA khaMDana hai| (71) lokatatvanirNaya yAne nRtattvanigama- isame viSNu Adi vaidika devoMke duSkRtyokI noMdha hai aura lorakA svarUpa samajhAyA gayA hai| (72) lokavindu / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 (73) vargakevali-vRtti - haribhadrasUrijIne isakI racanA karake saMghakI vinati se isakA nAga kiyA thA / (74) vizeSAvazyaka - vRtti - yaha 'visesAvassaya ' kI vRtti hai / (75) vIrathayaM / (76) vIrAMgadakahA / (77) vIsavIsiyA (viMzatirvizikA ) - isame dAna, pUjA Adi cAtakA nirUpaNa hai / ( 78) vedavAhyatA nirAkaraNatA / (79) vyavahArakalpa - vRtti - ' vavahArakappa ' nAmaka AgamakI yaha TIkA hai| (80) zAtravArtAsamuccaya- isameM AtmA, hiMsA, sarvajJatA ityAdi viSayaka jaina mAnyatAkA nirUpaNa hai aura vaidika, bauddha, sAkhya, brahmAdvaitavAdiyoke kitaneka mantavyakA khaMDana hai / (81) zAstravArtAsamuccaya TIkA yAne dikprapA - yaha ' gAtravArtAsamuccaya' kI TIkA hai / (82) zrAvakadharmasamAsa vRtti- yaha TIkA hai| 'sAvagadhammasamAsa' kI (83) zrAvakaprajJapti / (84) zrAvakaprajJapti TIkA- yaha 'zrAvakaprajJapti ' kI TIkA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 (85) paddarzanasamuccaya- isameM bauddha, naiyAyika, sAMkhya Adi darzanokA saMkSepase padya meM paricaya diyA hai| (86) poDazaka - isameM dharma, lokottaratatva, jinamaMdira, mUrti, pUjA, jJAna, dIkSA, vinaya, yoga ityAdi viSayoM kA vivaraNa hai / (87) saMsAradAvAnalastuti / (88) saMskRtAtmAnuzAsana - zrIsumatigaNine isako ginAyA hai / AtmAnuzAsana (89) saMkitapaMcasI / (90) saMgrahaNI - vRti - yaha ' saMgrahaNI' kI vRtti hai / (91) samarAicakahA ( samarAdityacaritra ) - isameM samarAdityakA caritra hai / isameM vairakI paraMparAkA citAra hai| (92) saMpazcasittari- isakI paM. haragoviMdadAsane nodha kI hai| (93) saMbodhasittari / (94) saMbohapayaraNa ( saMvodhaprakaraNa ) yAne tatvaprakAzakaisameM deva, guru AdikA vivaraNa hai / (95) sarvajJasiddhi - isameM sarvajJakI siddhi kI gaI hai / (96) sarvajJasiddhi- TIkA - yaha ' sarvajJasiddhi ' kI TIkA hai / (97 sAvagadhamma ( zrAvakadharma ) - isameM samyaktra aura zrAvaka ke bAraha vratoMkA nirUpaNa hai / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 98) sAvagadhammasamAsa ( zrAvakadharmasamAsa ) - isameM zrAvakoMke kartavyakA svarUpa samajhAyA gayA hai| (99) sAsayajiNakittaNa | (100) syAdvAdakucodya parihAra - isameM syAdvAda para kiye gaye AkSepakA khaMDana hai | (101) hiMsakASTakAvacUri- yaha 'hiMsAeka ' kI choTI TIkA hai| A0 haribhadrasUrijIkA samayaH aba hama unake samayake viSayameM jo jo mata pravartita hai usa para dRSTi DAla deM aura usameM kyA tathya hai usakA vicAra kreN| I A0 haribhadrasUrijI ke samaya ke viSayameM vidvAnoMmeM kAphI UhApoha ho cukA hai / usameM khAsa do mata ullekhya hai / eka matake mutAbika unakA svargagamanakAla vi. saM 585 batAyA jAtA hai, jisake pramANa isa taraha dete haiM 1. ' paTTAvalI ' granthoM meM yaha gAthA milatI hai. - " paMcasae paNasIe, vikamakAlAbha jhatti arthAmio / haribhaddasUritUro, bhaviyANaM disau kallANaM // 13 -- vi. saM 585 meM haribhadrasUri svargastha hue| ve bhavya manupyoMkA kalyANa karo / 2 A0 dharmaghoSasUri 'dussamakAlasamaNasaMghathayaM' kI ava cUrimeM likhate hai -- Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "satyamitra 7 hArila 54 // pacasae paNasIe (gaathaa)|| jinabhadragaNiH 60 // " -A0 satyamitra 7 varSa, A0 hArila 54 varSa yugapradhAna rahe, vi. saM. 585 meM A0 haribhadrasUrijIkA svarga, A0 jinabhadragaNi 60 varSa yugprdhaan| 3 A0 merutuMgasUri apanI vicArazreNi ' meM likhate haiM"zrIvIramokSAd dazabhiH zataiH paJcapaJcAzadadhikaiH (1055) zrIharibhadrasUreH svrgH| uktaM ca, pacasae paNasIe (gaathaa)|| tato jinabhadrakSamAzramaNaH 65 // " --vIra saMvat 1055-vi saM 5.5 meM A0 haribhadrasarijIkA svarga, usake bAda A0 jinabhadra kSamAzramaNa hue| unakA yugapradhAnatva 65 varSa / 4. A0 prabhAcandrasUri 'prabhAvakacarita' meM likhate haiM-- AcArya haribhadrasUrijIne ' mahAnizIthasUtra kA jIrNoddhAra kiyA aura A0 jinaprabhasUri vividhatIrthakalpa ' meM likhate haiM ki- A0 jinabhadra kSamAkSamaNane mathurAmeM 'mahAnizIthasUtra'kA uddhAra kiyaa| isase spaSTa ho jAtA hai ki ye donoM AcArya samakAlIna haiN| 5 A0 pradyumnasUri 'vicArasAra' meM kitanIka gAthAoMkA avataraNa dete haiM "pacasae paNatIe, vikamabhUvAmo jhatti atthmio| haribhaddasUrisUro, dhammarao deu mukkhasuhaM // ahavA- paNavanna dasasapahi, harisUrI AsI tattha pubdhkii| terasabarisalapahi, aIpahi vappahaTTi ph||" --eka ullekha aisA hai ki vi. sa 535 meM dharmarata A0 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zrIharibhadrasUrijI svargastha hue| ve mokSakA ve mokSakA sukha do| matAntarase aisA bhI pATha milatA hai ki vIra saM. 1055 meM zrIharibhadrasUrijI hue aura vIra ni. saM. 1300 meM A0 vappabhaTTimUrijI hue / ina do gAthAoMse do matAtaroM ke saMvat diye gaye haiM / yadi ' paNatIe ' kI jagaha ' paNasIe kA pATha mAna liyA jAya to matAtara rahatA nahIM hai / yahA jo vappabhaTTasUrijI kA svargagamana saM. 1300 meM batAyA gayA hai vaha bhI matAtarake rUpame hI haiM, kyoMki 'vicArazreNi' me vIra saM. 1300 meM, 1360 me na saMcayameM vI. saM. 1320 meM aura ' tapAgacchIya paTTAvalI 'omeM vIra saM. 1365 me A0 vappabhaTTisUrijI kA svargagamana batAyA 1 "" 6. bRhadgacchIya sUrividyA prazasti meM nimnalikhita gAthAyeM haiM'dino haribhaddeNa vi, vijAharavAyaNApa tayA // 3 // ciramitta pIitolA, dino haribhaddasUriNA vidao / vijJAharasAhiNo, maMto sirimANadevassa // 4 // " yaha prazastikA pUrvApara saMbaMdha aura sAra isa prakAra hai / - AcArya mAnadevasUri jo A0 samudrasUrike paTTadhara aura haribhadrasUrijI ke vayasya the, unake gurujIne saM. 582 meM caMdra kulakA sUrimantra diyA aura ciramitra A0 haribhadrasUrine saprema vidyAdhara kulakA surimaMtra diyA lekina ve una mantrapAThokI samAnatA, duSkAla, logoMkA saMhAra aura rogake kAraNa mantrako bhUla gaye aura pIchese unhoMne giranAra para tapa karake zrI sImaMdharasvAmIne upadiSTa kiyA huA maMtra aMbikAdevIko prasanna karake prApta kiyA Adi ( gAthA 1 - 12) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase nizcaya ho jAtA hai ki A0 haribhadrasUrijI aura A0 -mAnadevasUrijI saM 582 me hue the aura donoM samakAlIna the| 7. 'gurvAvalI' aura 'paTTAvaliyo 'meM A0 haribhadrasUri aura A0 mAnadevasUrijIko samakAlIna AcArya batAyA gayA hai| phalataH ina saba pAThoMse spaSTa ho jAtA hai ki A0 haribhadrasUrijI vi saM 585 me svargastha hue haiN| A0 haribhadrasUrijIke samayanirNayame dUsare matake mutAvika ve vi saM. 785 lagabhagame svargastha hue| isase siddha hai ki Uparake jo pATha diye gaye haiM ve saba isake viruddha jAte haiN| isake liye khulAsA kiyA jAtA hai ki Upara darzAye hue saba pATha yugapradhAna A0 hArilasUri ki jinakA nAma harigupta aura A0 haribhadra bhI hai aura jo vI ni saM. 1055 vi. sa 585 meM svargastha hue haiM unakI jIvanaghaTanAke sAtha saMgata hote haiN| arthAt-- (1) 'pacasae' vAlI paTTAvaliyokI gAthA A0 hArilakA svargasaMvat batAtI hai / vastutaH 'paMcasae' ke badale 'satsae' pATha mAna liyA jAya to vaha gAthA haribhadrasUrijIke svargavAsa samayake sAtha lAgU paDa ske| (2) 'dussamakAlathaya'kI avarima A0 hArilake pIche 'pacasae' vAlI gAthA dI hai aura usake pIche jinabhadrasUrijIkA samaya batAyA gayA hai vahAM bhI hArila aura haribhadrasUriko eka mAnA jAya to hI unake pIche A0 jinabhadrasUrijI honekA saMgata ho sakatA hai| 13) vicArazreNI ke pAThake liye bhI UparakA hI samAdhAna hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) paraMtu A0 haribhadrasUrijIna ' mahAnizIthasUtra kA uddhAra kiyA usa sUtrakI saMskRta prazastimeM samakAlIna AcAyoMke nAma diye haiM uname A0 haribhadramUrijIkA nAma hai / A0 jinadAsagaNi kSamAzramaNakA nAma hai, lekina A0 jinabhadragaNikA nahIM hai / ataH 'vividhatIrthakalpa ke ullekhako dUsare pukhta pramANakI apekSA rahatI hai| (5, 'vicArasAra meM matAMtara hai vahI vi. saM. 585 meM A0 haribhadrasUrijIke svargavAsakI bAtako kamajora banAtA hai aura gAthA 30 meM diyA huA 'dhammarao' vizeSaNa A0 hArilake sAtha jyAdaH lAgU hotA hai / ' paNatIe 'ke sthAnameM 'paNasIe' mAnA jAya aura phira 'paMcasae paNasIe ke sthAnameM mattasae paNasIe ' mAnA jAya to barAbara kAlasaMgati ho jAtI hai| bAkI cAla sthitike pATha bhI A0 hArisUrijIke sAtha savadha rakhate hai| (6, 'sUrividyA' pAThakI prazastimeM A0 haribhadrasUrajI aura A0 samudrasUrijIke paTTadhara A0 mAnadevasUrijIko ekakAlIna batAye gaye haiN| yaha eka sabala purAvA hai| isase isa ghaTanA A0 samudra sUrijIke ziSya A0 mAnadevasUrijIke sAtha saMbaMdha rakhanevAlI hai aisA mAnanA jyAdA ucita hai| yadi prazasti usI samayakI ho to A. hArila aura A0 mAnadevasUrijI (dUsare) samakAlIna hai yaha bAta nizcita ho jAtI hai paraMtu yaha prazasti pazcAtkAlakI ho to A0 A0 haribhadramUri aura A0 pradyumnasurijIke ziSya mAnadevasUrijI (tIsare) samakAlIna hai aisA mAnanA pddegaa| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 (7) 'gurvAvalI' Adike pAThoMkA bhI samAdhAna uktarItyA samajhanA cAhie / isa taraha upara sujaba khulAsA ho jAtA hai / yaha to huA pAThokA samAdhAna lekina zrIharibhadrasUjI vi.sa 785 ke arase me svargastha hue usakA pATha nIce mujaba hai / 1. bauddhAcArya dharmakIrti, zaivAcArya bhartRhari aura mImAMsaka kumArila bhaTTa Adi vidvAna vikramakI AThamI sadIme hue haiM / A0 haribhadrasUrijI ne apane granthome unake nAma aura unake granthoke nAmakA ullekha kiyA hai / isase spaSTa hai ki A0 haribhadrasUrijI unake pIche hue haiN| 2 A0 jinabhadrasUrijIne vi saM. 666 meM 'vizeSAvazyakabhASya ' kI racanA kI hai| usameM eka ' dhyAnazataka' kI racanA hai aura usa para A0 haribhadrasUrijIne TIkA banAI hai jisase nizcita ho jAtA hai ki A0 haribhadrasUri usa racanA saMvat pIche hue haiN| 3 A0 jinadAsagaNi mahattarane vi. saM. 733 lagabhagame cUrNipranthoM kI racanA kI hai| A0 haribhadrasUrijIne una cUrNiyoke AdhAra para ' Avazyaka - niyukti TokA, nandIsUtra TIkA' AdikI racanA kI hai| A0 haribhadra rejIne 'mahAnizIthasUtra' kA jo jIrNodvAra kiyA thA usakA prathama Adarza A0 jinadAsagaNiko vAMcaneko diyA thaa| isase aba kahane kI jarUrata nahIM hai ki A0 haribhadrasUrijI vi.sa 733 ke pIche hue haiM / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. AcArya guNanidhAnasUri zipya A0 harSanidhAna ratnasaMcaya meM yaha avataraNa gAthA dete haiM-- paNapannavArasasae, haribhadrasUrI bhAsI'pUcakaI terasasaya vIsa yahie, varisehi vappaTTipahU // 282 // -vIra ni sa. 1255 vi. saM 785) meM mahAna granthakAra A0 haribhadrasUrijI hue| vIra ni. saM. 1320 (vi. saM. 850) meM A* vappabhaTTisUri hue| 5. dAkSiNyacihna A0 udyotanasRrijI vi. saM. 835meM apanI racI huI * kuvalayanAlA kI prazastime likhate haiM-- so siddhanteNa guru, juttisatyehi jassa hribhdo| bahusatthaganthavistharapatthAriya payaDasaJcattho // 15 // -~~-mera siddhAta guru A0 vIrabhadrasarijI haiM aura nyAyazAstrake guru evaM aneka granthoM ke nirmAtA A0 zrIharibhadrasUrijI haiN| arthAt yaha zrIudyotanarasUri vi. saM 835 meM vidyamAna the aura A0 haribhadrasUrajI usase pahale vi. saM 785 ke araseme the yaha ati vizvasta pramANa hai| 6. A0 siddharpigaNi apanI upamitibhavaprapaJcAkathA' meM likhate haiM ki "namo'stu haribhadAya, tasmai prvrsuurye| madarthe nimitA eva, vRttillitvistraa||" -mujhe dharmame praveza karAnevAle dharmabodhakara A0 haribhadrasUri haiM, jinhoMne apanI samayasUcakatAse mAno mere hI liye caityavandana para ' lalitavistarA' nAmakI TIkA vanAI na ho aise haribhadramUrijIko namaskAra ho| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi isa pAThase A0 haribhadrasUri siddharpisUrijIke sAkSAt guru ho aisA bhrama upasthita ho jAtA hai kintu zrIsiddharSisUri vi. saM. 962 me hue haiM aura unhone 'samayasUcakatA'kA nirdeza bhI kiyA hai isase A0 haribhadrasUri A0 siddharpisUrijIke sAkSAt guru nahIM parantu unake zAstroM dvArA vivekacA kholanevAle satyapatha pradarzakake rUpameM paraMparAse guru hai-aisA yahAM amasphoTa kiyA jAtA hai| matalaba ki A0 haribhadrasUrijI unase pahile lekina kucha najadIkameM hI ho gaye haiM aisA spaSTa ho jAtA hai| ina uparyukta pramANoMse nirNIta hai ki A0 haribhadrasUrijI vi. saM. 785 ke arasemeM vidyamAna the| isa taraha A0 haribhadrasUrijIke samaya ke bAreme do mata pracalita haiM aura usameM karIba 200 varSakA aMtara hai 'sUrividyA' pATha prazastikA vi. sa. 585 kA sabala pramANa hai kintu vaha prazasti usa samayakI nahIM arthAt pazcAt kAlameM likhe hue paricaya rUpa hai isase yaha mAnanA sarvathA ucita hai ki A0 haribhadrasUrijI vi. saM. 785 karIba hue haiN| isa taraha isa grantha aura unake racayitAke bAreme hamane jo kucha saMkSepameM nirdeza kiyA hai usame vidvAnokI pragaTa sAmagrIkA kAphI upayoga kiyA hai| una saba ekakA sAtha AbhAra mAnate hue yaha upodyAta samApta karatA huuN| nAgajI bhUdharanI pola muni darzanavijaya jaina upAzraya : amadAvAda vi sa. 2006 (tripuTI) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsarvajJAya namaH // zrImunicandrasari racita TIkAdvArA alaGkRta zrImadharibhadrasUri-viracita dharmavindu prakaraNa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || prathama adhyAya // zuddha nyAyakA anusaraNa karake jinhone jJAnAdi saMpattiko apane vazIbhUta kara liyA hai, aura jo parama pada (mokSa) ko prApta ho cuke haiM; aise zrIjinaprabhu' -tIrthaMkara bhagavAnako namaskAra ho / t abhAi sAgara samAna mahAn zAstrakA pArAyaNa kara ( zAstra rUpa sAgara ke rahasyarUpa nalako pIkara ) ke jinhoMne apane svarUpako puSTa va gaMbhIra kara liyA hai tathA aise prAcIna AcAryasvarUpa meghone isa saMsArake tApakA haraNa kara liyA hai una AcArya meghoM kI sadA jaya ho / jisake smaraNarUpa aMjanako sajjana puruSa apane cittarUpa cakSumeM lagAkara divya Aloka prApta karake hRdayarUpa bhUmike madhya meM samAye hue gaMbhIra arthavAle pravacanarUpa ratnabhaMDArako zIghra hI dekha kara nikAla sakate hai aisI bhAratI devI ( paramAtmAkI vANIrUpa sarasthatI-) ko maiM namaskAra karatA hUM / 1. yahA TIkAkArane ninaprabha nAmaka- apane guruko bhI namaskAra kara liyA hai / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : dharmavindu maiM apane jJAnase bhavya janoke upakArArtha isa 'dharmavindu prakaraNa' nAmaka granthakI, jisake paDhoMmeM ati virala' artha samAye hue haiM, usa TIkAkI racanA karatA hUM || praNamya paramAtmAnaM, samuddhatya zrutArNavAt / dharmavindu pravakSyAmi, toyavindumivodadheH // 1 // mUlArtha-zrIarihanta paramAtmAko namaskAra karake samudra meM se jalavindukI bhAMti, zAstra siddhAntarUpI samudra se 'dharmake vindu'ko nikAla kara isa 'dharmavindu prakaraNa' nAmaka granthakI racanA karatA hUM // 1 // vivecana praNamya-trividha vandana karake-kAyAse namaskAra, vANIse stuti va manase cintana--isa taraha mana, vacana va kAyA tInoMse bhagavAnake svarUpako manana karake, prabhuko vandana karake, paramAtmAna-atati-arthAt nirantara bhinna bhinna paryAyoko prApta honevAlA AtmA yA jIva kahalAtA hai / vaha jIva parama aura aparama isa traha do prakArakA hai| kevalI siddha va arihanta ye' paramAtmA hai aura anya-sasArI jIva aparamAtmA haiM / paramAtmA vaha hai jo samasta karmarUpI malakA nAza karanese prApta vizuddha jJAna kevalajJAnake balase sakala lokAlokako dekhatA hai-jo isa jagatake prANiyoMko saMtoSa denevAlA hai, jisakI indrAdi devagaNa aSTa prAtihAryoMse - - - 2'mUla prantha sUtrabaddha honese virala padoMke TIkAkI Avazya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 5 pUjA va upacAra karate haiM- tadanantara jo sabhI bhavya prANiyoMko apanI apanI bhASAmeM samajhameM AnevAlI vANIdvArA eka hI samayameM una (bhavya prANiyo)ke aneka sadehoko dUra karatA hai, apane vihArarUpa vAyudvArA jo samasta pRthvI para vikhare hue pAparUpa rajarAziko dUra karatA hai, aura jisako 'sadAziva' Adi zabdodvArA pukArA jAtA hai aise zrIarihaMta bhagavAna hai-vahI paramAtmA hai / tathA usake bhinna saba aparamAtmA-saMsArI jIva hai| samuddhatyasamyak prakArase uddhAra karaneke sthAna-zAstroM se-jo kamI ho use pUrA karake tathA jo aviruddha ho use pRthak pRthak karake, usako uddhRta kiyA hai-le kara kahA hai / kahAMse :-zrutArNavAtzAstrarUpa Agamoke samudrameMse-vaha samudra kaisA hai ? --jisameM aneka maMgI yAne racanArUpa bhavareM hai,- ativizAla va vipula sapta nayarUpa maNimAlAose bharapUra hai, jo mandamatirUpI kamajora jahAjavAle jIvoMke liye atyanta dustara hai aise zAstrarUpa samudra se / dharmavindu-dharmavindu nAmaka, prakaraNa, jisake lakSaNa yathAsthAna kahe jAveMge-aisA dharmabindu nAmako sArthaka karanevAle isa granthako maiM-pravakSyAmi-paDhatA i-yAni racanA karatA huuN| isakA kisa taraha uddhAra karake ? vaha kahate hai-toyavindumivodadheH-jaise samudra meM se pAnIkI bUda lete haiM, vaisA yaha prayatna hai| - bindu zabdakI upamA mUtrake saMkSepakI apekSAse dI huI hai, arthakkI apekSAse soceM to jaise kapUrayukta jalakA eka bindu bhI saMpUrNa ghaDe meM vyApta ho jAtA hai vaise hI yaha dharmabindu prakaraNa samasta Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : dhasaMdhindu dharmazAstrameM vyApta hai jo yahAM sArarUpameM diyA hai| jaise davAkA arka nikAlA jAtA hai vaise yaha dharmazAstromeMse sArako khIMcakara sAmane rakhA hai| granthakI racanAmeM cAra bAteM mukhya hotI hai-maMgalAcaraNa, nAma, prayojana aura phala / maMgalAcaraNa aura nAma isa pahale zlokameM diye haiN| prayojana va phala TIkAkAra batalAte haiM - praNamya paramAtmAnaM yaha maMgalAcaraNa hai| prabhuko vandana karanA saba vighnoMko haranevAlA hai| prabhuke praNAmase saba amaMgala dUra ho jAte hai / dharmavindu yaha isa granthakA nAma hai vaha upameya hai / isa granthameM dharmakA eka vindu 'avayava' yA 'aga' kahA hai| isa parase granthakA 'dharmabindu' nAma rakhA hai| isa granthakI racanA kA prayojana prANiyo para anugraha karanA hai / isa granthase sasArake duHkhase pIDita prANiyokA upakAra hogA / isa granthakA phala muktikI prApti hai| granthase zrotA yA vAcakoko dharmakI prApti hokara unakA kalyANa hogA, dharma prAptise antataH mukti hogii| granthakArako bhI paropakAra honese antataH dhamakI utkRSTatA hokara mokSasukha milegaa| yaha eka kuzala anuSThAna hai aura kuzala anuSThAnakA phala mokSa hai| ___aba dharmakA hetu, svarUpa va phala kahate hai-phalapradhAnAH prArambhA matimatAM bhavantIti-buddhimAn manuSya phala denevAle kAryoMko hI karate haiM / ataH pahale dharmakA phala kaha kara hetuzuddhidvArA dharmakA svarUpa kahate haiM - Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 7 dhanado dhanArthinAM proktaH, kAminAM sarvakAmadaH / dharma evApavargasya, pAramparyeNa sAdhakaH // 2 // vacanAd yadanuSThAnamaviruddhAd yathoditam / maiJyAdibhAvasaMyuktaM, taddharma iti kIrtyate // 3 // mUlArtha-dharma, dhanakI icchA karanevAloMko dhana denevAlA hai, kAmAbhilApI janoMko sabhI kAmabhoga denevAlA hai tathA paraMparAse mokSakA sAdhaka hai // 2 // paraspara aviruddha vacanase zAstrame kahA huA maitrI Adi bhAvanAse yukta jo anuSThAna hai, vaha dharma kahalAtA hai // 3 // vivecana-dhanadaH-dhanako denevaalaa| dhanakA artha anna, kSetra, vastu, dvipada (sevaka ), catuSpada ( pazu) tathA hiraNya ( candana ), svarNa, maNi, motI, zaMkha, pravAla Adi saba hai| vaha dhana kuberakI samRddhise pratispardhA karanevAlA hai| sAtha hI jo tIrtha AdimeM upayogameM A sakeM va jisakA phala mila sake vahI vastutaH dhana hai| dhanArthinAM- saMsArameM dhana hI saba kucha hai tathA dharmake sivAya saMsArameM kucha bhI nahIM hai, aise samajhanevAle tathA dhanakI bahuta icchA rakhanevAle puruSoko, proktaH -zAstroMmeM kahA hai| kAminAM-kAma ata. kAmanA-kAmakI icchAvAloko, sarvakAmadaH kAmabhogakI saba vastue~ denevAlA-icchita aura yogya vastue~ denevAlA, isa sasArakI va devatAokI Rddhi ko denevAlA hai| - dharma eva-dharma hI, apavargasya-mokSakA-janma, jarA va mRtyu Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8: dharmavindu Adi saba doSoko haTAnevAlA, pArampayeNa- paraMparAse, avirata samyagdRSTi nAmaka cauthe guNasthAnase kramazaH anya guNasthAnakoM ke ArohaNase, sudevatva aura manuSyanvako anukramase prApta karake mokSaprApti karanA, sAdhakA-denevAlA-yaha mokSakI ora le jAnevAlA sAdhana hai| dharmase saba prakArakI ihalaukika va pAralaukika vastue~ prApta hotI hai / dhanakI icchAvAloMko saba prakArakA dhana prApta hotA hai| anya sukha va yogya vastuokI kAmanAvAleko ve vastue~ prApta hotI hai / dharma karanese puNya karmabandha hotA hai, usase pratyeka prakArakA zubha phala milatA hai| ina saba kSaNika sukha va lAbhoko batA kara phira utkRSTa phala batAte haiN| anukramase yahI dharma mokSa sukhako denevAlA hai / dharmase hI mokSakI prApti hotI hai, anyathA nahIM / 'avirata samyagdRSTi nAmaka guNasthAnaka ko prApta karanemeM dharma hI sahAyaka hai | usa cauthe guNasthAnakase hI uttarottara caDhakara mokSa prApti ho sakatI hai| ataH dharma hI mokSakA sAdhaka hai| vacanAd-jo kahA jAya vaha vacana yA Agama, usameMse zabdoMko lekara, yadanuSThAnaM-una vacanoM ke anusAra jo AcaraNa / isa loka va paralokame heya (tyAjya) va upAdeya (grahaNa karane yogya) vastuoM-kAryoMke tyAga va grahaNakI pravRtti anuSThAna hai / vaha zAstravacana-aviruddhAt-paraspara virodha rahita, kapa, cheda va tApakI parIkSAse sonekI taraha zuddha ho cukA hai aura vaha aviruddha vacana Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 9 zrIjinezvara bhagavaMtadvArA praNIta hai / vacanakA kahanevAlA jo usakA aMtaraMga nimitta hai vaha zuddha hai ata' vacana aviruddha haiM / rAga, dveSa va mohake vazameM honese nimitta azuddha hotA hai kyoki aise nimittase azuddha vacanakI pravRtti hotI hai / zrIjinezvara bhagavaMtameM aisI azuddhi nahIM hai, na ho sakatI hai| 'jina' rAga, dveSa aura moha ke jItanevAle hai ataH unakA vacana aviruddha hai / jaisA kAraNa hotA hai vaisA hI kArya hotA hai| nIma ke bIjase gannA paidA nahIM hotA / ataH duSTa kAraNase prAraMbha kiyA huA kArya aduSTa nahI ho sakatA / isI kAraNa jo 'jina' nahIM hai unake dvArA kathita vacana aviruddha vacana nahIM hai / vaha rAga-dveSa pUrNa honese baccana bhI apramANa hai / 1 / yadi koI kahe ki apaurupeya vacana aviruddha hai to vaha ayukta hai / jo vacana hai vaha bolA huA hI hai| usakA astitva puruSake hone para hI hotA hai / ata. apaurupeya vacana dhvanise kabhI upalabdha nahIM hotA / adRSTavacana, jo pizAca Adi adRSTa raha kara bole to aise mAne hue apaurupeya vacanase manasvI puruSa nizcayapUrvaka pravRtti kaise kara sakate haiM ? | yathoditaM - isa prakAra kAla AdikI ArAdhanAke anusAra kahA gayA tathA zAstrameM pratipAdita aviruddha vacanake anusAra kahA huA jo anuSThAna hai, usameM pravRtti karanA hI dharma hai / jo anyathA 1 yA bhinnapravRtti hai vaha zAstraviruddha hai ata dharma nahIM hai / kahA hai Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : dharmavindu "tatkArI syAt sa niyamAt, taddhepI ceti yo jddH| AgamArthe tamullaidhya, tata evaM pravarttate" // 1 // -(yogabindu zloka 240) --jo mUrkha zAstra yA zAstraniyamoke viruddha AcaraNa kare vaha zAstra va zAsokta dharmake viruddha hotA hai kyoMki zAstraniyamake ullaghanase usakI pravRtti zAstraviruddha hotI hai| maitryAdibhAvasaMyuktaM-maitrI Adi bhAvo sahita / aise bhAva cAra hai- maitrI, pramoda, karuNA tathA mAdhyasthya-ina bhAvanAo sahita bAhya ceSTAe~ / prANI mAtrake prati samamAva tathA mitratAmaitrIbhAva, apane se adhika guNavAnake prati harSa yA pramoda rakhanA, jo duHkhI ho usa para karuNA bhAvanA rakhanA aura avinayI yA durguNIke prati mAdhyasthya bhAva rkhnaa| jo anuSThAna aviruddha vacanadvArA zAstrameM kahA gayA hai usIke anusAra zrIjina bhagavAndvArA praNIta zAstrameM ukta aise vacano dvArA kahA huA anuSThAna maitrI Adi-ina cAro bhAvoM sahita ho vahI vastutaH dharma kahA hai| ___ dharmarUpI kalpavRkSake mokSa va svarga phala haiM, maitrI Adi bhAva mUla hai| dharma durgatimeM par3e hue jIvoko bacAne aura svarga Adi sugatimeM le jAnevAlA hai / saba satyabhAvanAoMke jAnanevAle buddhimAna puruSa ise hI dharma kahate hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 11 | 'aviruddha vacanavAlA anuSThAna dharma hai' - yaha vyavahAra nayakI apekSA kahA hai / nizcaya nayase kahe to aise zuddha anuSThAna se utpanna honevAle karma malako nAza karanese, samyagdarzana Adi jisase nirvANake bIjarUpa phalakI prApti ho aisI jIvazuddhi hI dharma haiM / dUsare zabdoM meM kaheM to jisase jIvakI pariNati zuddha ho, rAga, dveSa kama ho aisA jJAna, darzana va cAritra prApta karanekA koI bhI mArga dharma hai / aba dharmake bheda va prabheda kahate haiMso'yamanuSThAtRbhedAt dvividho gRhasthadharmo yatidharmazceti // 1 // mUlArtha - yaha dharma anuSThAna karanevAloMke bhedase do prakArakA hai, gRhasthadharma aura yati dharma // 1 // vivecana -- saH - vaha kahA huA, ayaM karttAke hRdaya meM pratyakSa -- rUpase sthita yaha dharma, anuSThAtRbhedAt-dharma kA anuSThAna karanevAle puruSoMke bhedase, dvividhaH - do prakArakA hai, gRhasthadharma :- ghara para rahanevAlA gRhastha, usakA dainika tathA parvAdi nimittase honevAlA dharma 'gRhasthadharma' kahalAtA hai / yatidharmazca - yatikA dharma yatidharma, jo deha mAtrake ArAma se samyagjJAnarUpa naukA dvArA tRSNArUpa saritAko tairanekA prayatna kare vaha yati, usakA dharma yA guruke sAtha raha kara usakI bhakti va bahumAna Adi karatA haiM vaha 'yatidharma' kahalAtA hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : dharmavindu dharma eka hai, karanevAle bhinna bhinna sthitike hai, ataH dharmake do mulya bheda kahe hai / jisa kAmako gRhastha karatA hai vaha gRhasthadharma va yati kare so yatidharma / / gRhasthavarmako hI zrAvaka dharma rahate haiM / ve bhinna bhinna sthitike honese se do prakArakA dharma kahA hai-- tantra gRhasthadharmo'pi dvividhaH sAmAnyato vizeSatazceti // 2 // mUlArtha-usameM gRhasthadharma bhI do prakArakA hai; sAmAnya aura vizepa / / 2 / / vivecana-jo dharma sarva sadgRhasthoMdvArA pAlA jA sake vaha sAmAnya hai| aNuvrata Adi mahAna guNoMkI prAptike liye sarvamAnya sAmAnya guNa pahale prApta karanA cAhie / unako batalAnevAlA sAmAnya gRhastha dharma hai / jo pAca aNuvrata, tIna guNavrata tathA cAra zikSAtrata-isa prakAra samakitake bAraha vrata aMgIkAra karatA hai vaha vizeSa dharmakA pAlana karanevAlA hai| isa adhyAyakI samApti taka granthakAra sAmAnya gRhasthadharmakA varNana karate haiM - tatra sAmAnyato gRhasthadharmaH kula kramAgatamanindyavibhavAdyapekSayA nyAyato'tuSTAnamiti // 3 // mUlArtha-kula paraMparAse AyA huA, nindArahita, vaibhava Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 13 AdikI apekSAse jo nyAyayukta anuSThAna hai vaha gRhasthakA sAmAnya dharma hai || 3 || vivecana-tatra sAmAnyataH - ina donoMmeMse sAmAnya, kulakamA - mataM- pitA, pitAmaha Adi dvArA kramazaH sevana kiyA huA, apane samaya taka calA AtA huA, anindyaM - jisakI nindA na kI jA sake; nindya vaha hai jisakA sAdhujana - jo paraloka va punarjanmako mukhya mAnate haiM, anAdara kareM, jaise zarAbakI dukAna / anindyanindArahita, vibhavAdyapekSayA - vaibhava- dhanake hone para bhI nyAyya AcaraNa, nyAyataH - nyAyase; binA milAvaTake zuddha, nApa va tolameM barAbara aura vyavahAra AdimeM ucita-jaise vyAja Adi ucita darase lenA - ityAdi prAmANikatA se ( kArya karanA ), anuSThAnaMvyApAra, rAjasevA Adi / gRhasthake sAmAnya dharmakA varNana karate hue kahate hai ki vaMza paraMparAgata ucita kAryako karate rahanA caahie| vaibhava, kAla, kSetra Adi ke hone para bhI usakI apekSAse pratyeka kAryako nyAyame kareM / jo sajjanokI sammativAle nyAyako mukhya samajha kara apane dhana ke tRtIyAMzase vyApAra kare, apanI sthiti dekha kara usake anusAra vyApAra kareM aura rAjasevA yA naukarI kareM to usa sevA ke yogya kAryameM ucita rIti se pravRtti kareM / vaMzaparaMparAgata anindya AcaraNa kare, atyaMta nipuNa buddhi rakhe isase hI saba vighnose dUra rahe yahI gRhasthakA dharma hai / dIna, anAtha Adike upayogake yebhya tathA dharmakA sAdhana honese gRhasthako dhana upArjana karanA caahie| - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : dharmavindu yahAM 'ananya anuSThAna' karanekA zAkhAkAra kahate hai, para yadi sarvathA AcaraNa na kare to nirvAha na honese gRhasthakI saba zubha kriyAoke aMta honekA samaya AtA hai, jisase adharma hI hotA hai| kahA hai P "vittiyoccheyasmi ya, gihiNo sIyaMti savvakiriyAo / niravekkhassa u jutto saMpuNNo saMjamo cegha" // 2 // - ( pacAgaka zloka 151) -jisa gRhasthakI AjIvikA samApta ho jAtI hai usakI sarva dharmakriyAe~ khatma ho jAtI haiN| para jise AjIvikAkI apekSA nahI hai use sarvaciratiyukta saMyama hI lenA cAhie / nyAyase dhana upArjana karanekA kAraNa batAte haiMnyAyopAttaM hi vittamubhayalokahitAyeti ||4|| mUlArtha - nyAya se upArjita dhana hI isa loka aura paralokake hita ke liye hotA hai ||4|| - vivecana - nyAyopAta - zuddha vyavahArase kamAyA huA, vittaMdravya-dhana jo nirvAhake kArya meM Ave / ubhaya lokahitAya - ihaloka aura paraloka dono ke liye kalyANakArI / HOM / nyAyavRttise prApta kiyA huA dhana donoM lokoM ke liye kalyANakArI hotA hai // 6 vaha nyAyopArjita dravya dono loko ke liye kaise hitakArI hotA hai - vaha kahate haiM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . gRhastha sAmAnya dharma : 15 anabhizaGkanIyatayA paribhogAda vidhinA tIrthagamanAcceti // 5 // mUlArtha-jisa dravyakA upabhoga karanemeM logoMko upabhoktA para yA bhogya vastu para zaMkA na ho aisI rItise usakA upabhoga ho aura jisa draSyase vidhipUrvaka tIthoTana Adi ho aisA nyAyopArjita dhana-dravya usa vyaktike donoM lokameM hitakArI hai-donoM lokameM usakA hita karanevAlA hai // 5 // vivecana-isa jagatmeM anyAya rata puruSa para do tarahase zaMkA kI jA sakatI hai| eka to bhokA para, jo usa vastukA upabhoga karatA hai tathA dUsare bhogya vastu aura vaibhava para-upabhoga karane yogya vaibhava para / bhoktA para to 'vaha paradroha karanevAlA hai| isa prakArakA doSa AnekI saMbhAvanA hai| paradroha arthAt parAyekA dravyaharaNa karanevAlA / bhogya vastu para punaH yaha AkSepa kiyA jA sakatA hai ki yaha paradravya hai-dUsarekA vaibhava hai-isa prakArakA koI bhI doSa na maDA jA sake taba vaha AnaMdase usa vyakA bhoga kara sakatA hai use 'anabhizaGkanIya' kahA jAtA hai| aise nyAyase upArjita dravyako prApta karake bhoktA usakA 'parimogAda' upabhopa-paribhoga kare arthAt snAna, pAna, AcchAdana va anulepana-tela va caMdanAdi sugaMdhI dravyokI mAliza Adi bhogake prakAro sahita svayaM tathA apane mitra va svajanAdi sahita usakA bhoga kareM- dravyakA vyaya kare-usa para jIvananirvAha kare, isakA bhAva yaha hai ki nyAyase paidA kiye hue dravya para tathA usake bhogane va vyaya karane para koI bhI vyakti kisI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : dharmavindu bhI samayameM lezamAtra bhI zaMkA nahIM kara sktaa| isase prasanna cittavAle tathA zreSTha va prazasta pariNAma yA bhAvanAvAle usa nyAyase upArjana karanevAle vyaktiko isa lokameM bhI mahAn sukhakI prApti hotI hai / paralokameM usakA hita kaise hotA hai' vidhinA tIrthagamanAtvidhipUrvaka yAne satkAra va Adara sahita tIrthATana karanese / tIrtha vaha hai jisase duHkharUpI mahAn samudra tairA jAya arthAt aisA purupavargamAnavayoni, jisameM pavitra guNa rahe hue hai, aura dIna va anAtha Adi prANivarga arthAt anya prANI ve 'tIrtha' kahalAte haiM, vahAM jAne para aise vargako sahAyatA denemeM krayakA vyaya hotA ho vaha 'tIrthagamana' hai| usase usakA paralokakA hitasAdhana hotA hai / anya dharmoM zAstroM meM bhI dhArmika puruSake dAnako yaha sthAna diyA gayA hai, vaha isa prakAra hai 'pAtre dInAdivarge ca dAna vidhivadiSyate / poSyavargAvirodhena, na viruddhaM svatazca yat " // 3 // - Azrita jano ko saMtoSa raheM, virodha na ho tathA svata viruddha karma na ho isa prakAra supAtrako, dIna va anAtha Adiko denA vaha vidhivat dAna kahalAtA hai // 3 // ' isase viparIta anyAyase upArjita dhanase honevAlI hAni batAte haiMahitAyaivAnyaditi // 6 // mUlArtha - uparokta rItise na karake usase bhinna rItise kare to ahita hI hotA hai / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 17 vivecana-nyAyase upArjita na hokara anyAyase upArjita dravya ho vaha dono lokoke liye ahita karanevAlA hai| vaha ahitakA nimitta hotA hai| 'kAkatAlIya' (kauA baiThA, DAlI tUTI) nyAyase bhI usa dravyase hita nahIM hotaa| usase isa lokame tathA paralokameM bhI amaMgala hI hotA hai| vaha ahitakA kAraNa kaise hotA hai ?, kahate haiM- tadanapAyitve'pi matsyAdi galAdivad vipAkadAruNatvAditi // 7 // mUlArtha-yadi vaha anyAyajhe' upArjita dravya naSTa na ho taba bhI matsya Adiko galagorikI taraha pariNAmameM dAruNa vinAzakArI hotA hai| vivecana-anyAyase paidA kiyA huA dhana pahile to zIghra hI naSTa hotA hai, jaise zalyayukta gRha / zilpazAstrake anusAra zalyavAlA ghara zIghra naSTa hotA hai| yadi kabhI balavAna pApAnubandhI puNya honese vaha jIvanabhara banA bhI rahA aura nAza na huA to bhI usakA pariNAma burA hai / vaha lobha aura lAlasAse ikaTThA kiyA huA hotA hai aura lAlasA duHkha lAtI hai, jaise loheke kATemeM mAsakA TukaDA (galagori) lagA huA hotA hai, usase rasanAke svAdameM matsya mArA jAtA hai, mRgakI gAna sunanekI karNendriyakI lAlasAse mRtyu hotI hai aura pataMga bhI cakSurindriyake kAraNa dIpakakI ora baDhakara prANa khotA hai, usI prakAra bhanyAyakA dhana kamAnevAleko duHkha lAtA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : dharmavindu hai| bure karmase upArjana honevAle karmakA phala burA milegA hii| ataH dhanaprAptimeM anyAya nahIM karanA / dravya yadi sthira bhI rahe taba bhI viSayalAlasAmeM pravRtta honeke kAraNa burA pariNAma lAnevAlA banatA hai| kahA hai ki "pApenaivArtharAgAndhaH, phalamApnoti yat kacit / ghaDizAmiSavat tat tamavinAzya na jIryati // 4 // -yadi kabhI dravya ke premameM adhA huA vyakti kabhI anyAyarUpa pApase dravya phalakI prApti karatA hai to bhI aMtataH jaise kAMTemeM lagI mAMsakI golI maThalIkA nAza karatI hai vaise hI vaha dravya usakA nAza kiye binA nahIM pacatA // 4 // yadi anyAyase paidA karanekA mana karanese dhanakI prApti hI na ho, usase AjIvikAkA nAza ho, to dharma karaneke liye Avazyaka cittakI zAMti kaise rhegii| uttara dete haiMnyAya eva hyaptyupaniSatpareti samayavida iti // 8 // mUlArtha-nyAya hI dhana paidA karanekA atyanta rahasyabhUta upAya hai aisA siddhAntavettA kahate haiN| . . vivecana-nyAya eva-nyAya hI, 'anyAya nahIM, upaniSataatyanta rahasyabhUta upAya, jo upAya yogya aura ayogya (yukta, ayukta) arthasamUha ve kAryoMmeM bheda karanekI kuzalatA rahita sthUla buddhivAle puruSodvArA svapnameM bhI na jAnA jA ske| parA-utkRSTa, samayavidA-sadAcArake jJAtA paMDita jn| / / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 19 nyAya hI dhana prApti karanekA uttama rahasyamUna upAya hai| jo mandabuddhi puruSa yogya va ayogya dravyameM bheda nahIM kara sakate ve isa tarIke ko svapnameM bhI nahIM pA sakate / buddhimAna .loga nyAya mArgako uttama kamAnekA mArga samajhate hai| nyAyayukta vyavahArase nyAya honese zubha karma hI hotA hai| anyAyayukta vyavahArase azubha karma / zubha karmase dhana svata A jAtA hai| nyAya AcaraNase hI dhana prAptike liye vyakti yogya honA hai| lobha rahita nyAyI manuSyoko lakSmI apane Apa milatI hai| kahA hai ki. "nipAnamiva maNDUkA, saraH pUrNamivANDajAH / zubhakarmANamAyAnti, vivazaH sarvasaMpadaH // 5 // tathA-nodavAnarthitAmeti, na cAmbhobhina pUryate / AtmA tu pAtratAM neyaH, pAtramAyAnti saMpadaH" // 6 // -jaise meMDhaka kUeke prati aura pakSI sarovarakI tarapha svataH Ate haiM vaise hI zubha karmavAle purukI pAsa lakSmI va sarva saMpadAyeM parAdhInakI taraha dauDo AtI haiM // 5 // - -samudra yadyapi jalake liye bhikSA nahIM mAMgatA, taba bhI vaha jalase apUrNa rahe aisA nahIM hotA (yAne bharA hI rahatA hai ) ataH AtmAko pAtra banAnA cAhie jisase saMpadAe~ AkarSita hokara AtI haiM // 6 // .. - - - / .. saMpatti paidA karane ko upAya nyAya hI hai, yaha kaise - kahate haiMtato hi niyamataH prativandhakakarmavigama iti // 9 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : dharma sUlArtha - dravya prApti meM antarAya karanevAle ( lAbhAntarAya) kA nAza nyAya se hI hotA hai / vivecana- tataH--nyAyase-nyAyAnusAra kArya karanese, niyamataH - niyamAnusAra nizcitarUpase, pratibandhakakarmaNaH- rokanevAle lAbhArAya karmakA - bhavAntarame apane lAbhake liye dUsareke lAbhako hAni karanese utpanna tathA apane lAbhame vighna karane vAle - lAbhAntarAya karmakA, vigasaH- nAza hotA hai / saMpattiko upArjana karanekA eka mAtra upAya nyAya hI hai kyoMki nyAya se lAbhAntarAya karmakA jo artha prAptimeM bAghA karate haiM, nAza hotA hai, taba dravyakI prApti hotI hai / 'jaise ThIka tarahase laMghana Adi kriyAse jvara, atisAra Adi roga naSTa hote hai vaise " hI nyAyase karma naSTa hokara dravya prApta hotA hai / vaha lAbhAntarAya karmakA nAza hone se kyA siddha huA ' kahate hai 7" satyasminnAyatyAmarthasiddhiriti // 10 // - mUlArtha - usa lAbhAntarAya karmakA nAza hone se bhaviSya meM dhana prApti hotI hai / "vivecana - sati asmin khAbhAntarAya karmakA nAza hone para, na rahane para, AyatyAm - AnevAle samaya meM - usake bAda, artha - siddhi - icchita vaibhavakI prApti yA siddhi hotI hai / JN #t vighnakA nAza hone para vastu milatI hai ata ghanake liye , Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhasya sAmAnya dharma : 21 aMtarAya rUpa lAbhAntarAya karma naSTa ho jAne para nyAyayukta kAryase 'naSTa hote haiM, dhana svata' prApta hotA hai / anyathA jo doSa hotA hai, vaha kahate haiM - ato'nyathApi pravRttau pAkSiko'rthalAbho niHsaMzayastvanartha iti // 11 // mUlArtha-usase bhinna prakArase (anyAyase) vyavahAra karanese lAbha kabhI kabhI hotA hai, anartha to jarUra hotA hai / vivecana - ataH - nyAya se, anyathApi - bhinna prakArase - anyAyase, pravRttau vyavahAra karanese, pravRtti yA kAma karanese, pAkSikaHvaikalpika-kabhI kabhI, arthalAbhaH - dhananApti, nissaMzaya:- niHsaMdeha hotI hai / nyAyase ucita AcaraNa karanA cAhie / nyAyase na hokara anyAyadvArA vyavahAra karanese dhanakI prApti to kabhI kabhI hotI hai, kabhI nahIM bhI hotI para anartha va pApAcaraNa to avasya hI ho jAtA hai / yadi pichalA puNya teja ho to anyAyadvArA bhI dhana mila jAyagA para usase Ananda na hogA | puNyakRtyakA nAza hogA va pApakarmakA bandhana hogA | 15 $ pahale to anyAya meM pravRtti karanA hI agasya hai, kyoMki rAjaDaNDa AdikA bhaya rahatA hai / kahA hai ki "rAjadaNDabhayAt pApaM, nAcaratyadhamo janaH / . paralokabhayAnmadhyaH, svabhAvAdeva cottamaH" // 7 // - Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : dharmavindu , jo manuSya rAjadaNDake bhayase pApapharma nahIM karatA vaha adhama hai, jo paralokake bhayase nahIM karatA vaha madhyama hai para uttama purupa to svabhAvase hI pApakA AcaraNa nahIM karate // 7 // yadi koI ninnakoTikA vyakti nIcatAse anyAyakA vyavahAra kare to bhI arthaprApti to use ho aura na bhI ho, ekAntasiddhi nahIM hotI / kabhI azuddha sAmagrI va anyAyakA vyavahAra hone para pApAnubandhI puNyakA udaya honese lAbha ho sakatA hai, yadi aisA udaya na ho to lAbha bhI nahIM hotA, para anartha to avazya hI hotA hai| anyAyase pravRtti hone para azubha karmakA bandhana hotA hai jisase avazya hI azubha phala bhogane paDate hai / anyAyase pApakarma hotA hai, unakA phala bhoganA hI par3atA hai, usake binA pApakarmakA kSaya nahIM hotA / kahA hai ki-- 'avazyameva bhoktavyaM, kRtaM karma zubhAzubham / nAmuktaM kSIyate karma, kalpakoTizatairapi" // 8 // - -zubha yA azubha jaisA bhI kArya kiyA hai use avazya hI bhoganA paDatA hai| sekaDo koTi kalpoke vyatIta ho jAne para bhI binA bhoge hue una karmoMkA kSaya nahIM hotA // 8 // ataH nyAya AcaraNa kare, anyAyase dUra rahe | anyAyameM vizvAsaghAta aura hiMsA hai, nyAyame paropakAra / anyAyase AtmA malina hotI hai ata kalyANakI icchAvAlA nyAya AcaraNa kare / isa taraha gRhasthadharmake sAmAnyataH jo guNa hai uname prathama kaha kara aba dUsarA vivAha prakArakA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 23 tathA-samAnakula-zIlAdibhiragotrajaivaivAhya___ manyatra bahuviruddhebhya iti ||12|| mUlArtha-bahuta logoMse jinakA virodha hai unake sivAya samAna kula, zIlavAle bhinna gotrI ke sAtha vivAha kre| ' vivecana-lagnakA ucca hetu strI va puruSako premavandhanameM joDa kara unakA jIvana sukhamaya banAnekA hotA hai| strI arghAginI kahalAtI hai jisakA artha vaha puruSake pratyeka karmameM sahAyaka hotA hai, jaise prajanana, dhArmika va anya sAMsArika vstuomeN| uttama lAnake liye jina bAtoM para dhyAna denA Avazyaka hai ve yahAM dI gaI hai-- samAnakulazIlAdibhiH-jinake kula va zIla samAna ho barAvara yA ekase hoM vahIMse saMbandha joDe / vaMzaparaMparA yA kulameM asamAnatA honese asaMtoSa ho sakatA hai| yadi kanyA vaibhavavADe va ucca kulagI ho to patikA, jisakA kula nimna hai yA sAmAjika sthiti yA Arthika sthiti kamajora hai to kanyA patikI avagaNanA karegI / yadi pati Uce kula yA adhika vaibhavavAlA huA to garva karegA va kanyAko halkI dRSTile dekhegaa| - samAnazIlakA artha samAna AcAravicAra, rahanasahana,-veSabhUSA aura bhASA hai| donoM kulomeM madya, mAMsa, rAtribhojana AdikA tyAga ho / zIla yAne bhAcAravicAra va rahanasahana ekase na hoMge vahAM paraspara mela va premasAkmeM kamI AnekI pUrNa saMbhAvanA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : dharmavindu donoke rahaneke Dhaga bhinna hoge to svataH dAmpatyajIvana bigaDa jAyagA / mAnasika saMpatti va guNa dopAdi ekase honese hI donokI joDI acchI baiTha sakatI hai| svabhAva AdikI bhinnatAse anya doSa bhI utpanna ho sakate haiN| agovajA-eka hI puruSase calA AnevAlA vaza gotra kahalAtA hai, usameM utpanna lAgose bhinna agotraja haiN| eka hI gotrameM vivAha honese gotrakA ApasI baDe choTekA vyavahAra lupta ho jAtA hai| kanyAkA pitA umra tathA vaibhavameM baDA hone para bhI jAmAtAke pitAse choTA hI samajhA jaaygaa| aise vivAha saMbandhase koI lAbha bhI nahIM hai| sAtha hI pahale cale AnevAle vinaya-vyavahArameM aMtara A jAnese anartha ho sakatA hai| vartamAna svAsthya vijJAnane bhI yaha siddha kiyA hai ki eka hI gotrameM vivAha honA svAsthya tathA baccoMkI suMdaratAke liye bhI hAnikara hai| . uparokta tIna bAtoMke hone para vivAha saMbandha joDe para eka bAta choDanekI bhI hai, vaha hai bahuviruddhebhyaH anyatra-jisake bahuta zatru ho usake sAtha saMbandha karanese aparAdha rahita hone para bhI usake bhI zatru ho jAte haiN| dUsare use akAraNa TIkA sahana karanI paDatI hai va apanI pratiSThAkI kamI ho jAtI hai| usakA bhI usI prakAra virodha ho sakatA hai / jisake bahuta zatru hoMge use kabhI zAMti na hogI, azAnta cittavAleke sAtha vivAha karanA ayogya hai| usase Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 25 hAni hI hai, lAbha kucha bhI nahIM / ihaloka va paraloka donoMke arthakI hAni hotI hai| kahA hai " janAnArAgaprabhavatvAt saMpattInAmiti " || logoMkI prItise hI saMpattikI utpatti hotI hai / + aura bhI jina logoM ke sAtha kanyAkA lagna nahIM karanA cAhie isa prakAra hai- "mUrkha nirdhana- dUrastha - zUra mokSAmilASiNAm / triguNAdhikavarSANAM teSAM kanyA na dIyate" ||9|| 1 - mUrkha, nirdhana, dUra rahenevAlA, laDAkA yA vIra, vairAgI aura kanyAMkI umra se tIna gunA unase adhika umravAleko kanyA denA nahIM cAhie / TIkAkAra kahate haiM ki, laukika nItizAstra ke anusAra 12 varSakI kanyA aura 16 varSakA putra hone para vivAhayogya ho jAte haiM (yaha vivAhakI vaya usa samayake pracalita matake anusAra hai abhI vivAha ke yogya vaya bhinna bhinna matose bhinna bhinna hai / rAjyake kAnUnoMse hI kanyAkI kamase kama Ayu 14 va kahIM 15 hai, tathA carakI Ayu bhI 18 yA 20 varSa honA Avazyaka hai ) 1 kuTumba utpAdana va pAlana Adike vyavahArase brAhmaNa, kSatriya, vaizya va zudra-cAra varNa banAye hai| yogya varNavidhAna tathA yuktise kiyA hubhA lagna tathA agni vaM devakI sAkSIse kiyA huA pANigrahaNa (hastamilApa ) vivAha kahalAtA hai / vivAhake ATha geMda isa prakAra haiM -- Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : dharmavindu / 1. nAma- jahAM kanyAko vastrAbhUSaNose alaMkRta karake 'tuma isa mahAbhAgyazAlIkI sahadharmiNI bano' kaha kara varako sauMpa dI jAve usa brAhmavivAha kahate haiN| 2. prAjApatya- pitA apane gharake anukUla dravyAdi dekara kanyAkA vivAha kare vaha / 3. Apa- jisa vivAhame kevala gAyokI joDI hI dI jaave| 4. daivavivAha- jisame yajJake liye Rtvija brAhmaNako dakSiNAmeM kanyAdAna diyA jAve vaha / uparokta cAro prakArake dharmavivAha kahalAte hai| isameM gRhasthake yogya devapUjA tathA anya vyavahAra Adi sahita mAtA pitA va bandhujanakI sammatise saMbandha hotA hai| 5. gAndharva- pArasparika prItise jo vivAha saMbandha ho| 6. Asura- jo kisI zarta para kiyA jAve / 7. rAkSasa- valAtkArase pANigrahaNa karanA / 8. paizAca- sote hue yA ajJAna avasthAmeM haraNa karake vivAha ho yA kanyAdAna ho / . ye cAro adharma vivAha hai para yadi vara-vadhUmeM kisI bhI apavAda binA prIti ho to vaha adharma nahIM hai| / vivAhakA phala batAte hai-vivAhase kulIna strIkI prApti hotI hai / usase sujAta putra, kanyA AdikI prApti saMbhava hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 27 cittako svasthatA va zAMti milatI hai| strI kulIna honese use gharakI ciMtA nahIM hotI / vahArase udvega yukta Ane para strIkI prasanna mudrAse svaya bhI sukhI va prasanna ho jAtA hai| usase gRhakAryameM suMdaratA AtI hai, AcArazuddhi hotI hai aura svajana saMbandhI deva, guru va atithikA Adara satkAra bhalI prakAra ho sakatA hai| . kUlavaghUke rakSaNake upAya isa prakAra hai-use hamezA gRhakAryame lagAye rakhanA, kucha thoDA dhanakA yoga usake pAsa rakkhe, svataMtratA denA nahIM aura hamezAM mAtAtulya striyoM ke sAtha rahe aisA prabandha kareM / gRhakAryase anya pravRtti kama hogii| dravyakI adhika chUTa denA ThIka nahIM para AvazyakatAke liye kucha dhana to use denA hI caahie| hara avasthAmeM puruSa yA patidvArA rakSita rahanI caahie| mAtAtulya niyoke sAtha rahanese durguNa rukege va sadguNoM ke khilanekA avasara prApta hogaa| vivAhU saMbandha na karake vezyA Adise saMbandha rakhanemeM kyA hAni hai ? uttarame kahate hai vezyA dhobIkI zilA tathA kutteke cATaneke vartana samAna hai, arthAt hara koI usame mui mAratA hai| aisI burI vastuse kauna kulIna prasanna hogA ? usako dAna denese durbhAgya yA daridratA AtI hai, usake satkArase vaha anyake upayogakI vastu-banatI hai; usame Asaktise parAbhava (yA lokanindA) tathA maraNa bhI ho sakatA hai, bahuta samayakA sabandha va prema hone para bhI choDate hI vaha anyase sahavAsa kara letI hai / vezyAoMkA yahI paraMparAgata rivAja haiN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : dharmabindu ataH ina anarthoM ke kAraNa sujJajana kulIna tathA zIlavatI striyose hI apanA saMbandha rakhanA pasaMda kreNge| aba gRhasthake tIsare guNakA varNana karate haiM (nyAya AcaraNa va yogya vivAha pahele do hai )-~ tathA-ghATamAdhAmItatA iti // 13 // mUlArtha-pratyakSa va apratyakSa saba upadravoMse sAvadhAna rahanA caahie| vivecana-jagatameM anyAya va pApAcAra hotA hai, usameMse kaIkA burA phala mila jAtA hai| kaI aise haiM jinakA burA phala nahIM dIkhatA / aise saba pApakarmoMse sAvadhAna tathA unake phaloMse Darate rahanA caahie| dRSTA-aise pharma jo dIkhate haiM jinako saMsAra burA kahatA hai tathA jinakA phala bhI rAjadaMDa, apamAna, va TIkA Adi pratyakSa dIkhate haiM, jaise anyAya vyavahAra, jUA, parastrIgamana, corI Adi, jinase viDaMbanAyeM bhI sahanI paDatI hai / adRSTAzca-dUsare aise karma haiM jo pratyakSa phala nahIM dete, para ve bADhameM parabhavame kaSTadAyaka siddha hote haiM va jinakA dharmazAstromeM niSedha hai, aise karmoMse Darate rahanA cAhie / jaise madya-mAMsasevana, azuddha vicAra, krodha Adi jo azubha karmabandhake kAraNa haiM, unase narakAdi mahAduHkha bhogane -par3ate haiM aisI vastuoMse Dare / saMkSepameM kahe to hame zuddha mArga para calanA cAhie va AtmAko malina na hone dekara use zuddha rakhate rahanA caahie| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 29 tathA-ziSTAcaritaprazaMsanamiti / / 14 / / mUlArtha-aura sAdhucarita puruSoMkI prazaMsA karate rahanA caahie| vivecana-ziSTacarita- sadAcAravAle vRddha va jJAnI janoMke pAsa rahakara jo zikSA prApta karate hai yA prApta kI hai ve manuSya ziSTajana hai unakA caritra va AcaraNa siSTacarita hai, usakI prazaMsA kre| jaise "lokApavAdabhIrutva, diinaabhyuddhrnnaadrH| kRtajJatA sudAkSiNyaM, sadAcAraH prakIrtitaH // 10 // sarvatra nindAsaMtyAgoM, varNavAdazca saadhussu| / ApadyadainyamatyantaM, tadvat saMpadi namratA // 11 // prastAve mitabhASitvamavisaMvAdanaM tathA / pratipannakriyA ceti, kuladharmAnupAlanam // 12 // asavyayaparityAgaH, sthAne caiva kiyA sdaa| pradhAna kArya nirvandhaH, pramAdasya vivarjanam // 13 // lokAcArAnuvRttizca, sarvatracityapAlanam / pravRtirgahite neti, prANaiH kaNThagatairapi" // 14 // / (yogavindu 126-130) ---lokApavAdase bhaya, dInajanoko uddhAra, kRtajJatA, dAkSiNyayaha sadAcAra kahalAtA hai| sabakI nindAkA tyAga, sAdhu va sajjanokI prazaMsA, ApatimeM bhI hiMmata, tathA sukhameM namratA rkhnaa| prasaMgocita bolanA, kisIse bhI virodha na karanA, aMgIkRta karma Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : dharsavandu karanA, kuladharmakA pAlana, phijUla kharcI na karanA, yogya sthAna para yogya kriyA karanA, uttama kAryoma lage rahanA, pramAdakA tyAga, lokAcArakA anusaraNa, saba jagaha aucityakA pAlana karanA, prANoke kaMThameM Ane para bhI nindanIya kArya na karanA-ityAdi guNa sadAcArameM Ate haiM / ziSTa puruSa ina guNokA pAlana karate hai aura aise guNavAna puruSoke caritrakI prazaMsA karanA caahie| prazaMsA karanese aise guNokI aura AkarSaNa hotA hai / jaise "guNeSu yatnaH kriyatAM, kimATopaiH prayojanam ? / vikrIyante na ghaNTAbhirgAvaH kSIravivarjitAH // 15 // tathA-zuddhAH prasiddhimAyAnti, laghavo'pIha netre| tamasyapi vilokyante, dantidantA na dantinaH" // 16 // -guNa grahaNa karanekA yatna karanA cAhie, sirpha ADabarase kyA lAbha hai ? jaise gAya, vinA dUdhake kevala galemeM ghaMTA bAMdhanese nahIM bikatI, dUdhake kAraNa bikatI hai / aura zuddha vastu choTI hone para bhI prasiddha ho jAtI hai para azuddha vastu baDI hone para bhI aprasiddha raha sakatI hai jaise aMdheremeM bhI hAthI ke dAMta camakate haiM para hAthI baDA hone para bhI nahIM dIkhatA / / 15-16 // . isI prakAra puruSakI saba jagaha pUjA hotI hai, suzIla purupokA saMga karanese guNa Ate hai tathA manakI malinatA dUra hotI hai| : tathA ariSaDvargatyAgenAviruddhArthapratipattyendriyajaya iti // 15 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 31 mUlArtha cha aMtaraMga (kAma, krodhAdi ) zatruoMko jIta kara (gRhasthake) aviruddha (indriyoM ke viSaya rUpa ) arthako aMgIkAra karake indriyoMko jItanA caahie| vivecana - yukti vinA prayogameM lAye hue kAma, krova, lobha, mAna, mada va harSa - yaha chaziSTa gRhasthoMke aMtaraMga zatru haiM inakA tyAga karanA sAmAnya dharma hai (gRhastha ke samAnya dharmakA cauthA guNa guNAnurAga tathA pAcavA paripuvijaya hai ) / kAma- strI ke sAtha bhogako kAma kahate hai| gRhasthako svastrIse saMtoSa honA caahie| paralI, kumArikA va vezyAkA tyAga gRhasthako jarUrI hai / " paraparigRhItAsvanUDhAsu vA strIpu durabhisandhiH kAmaH" / - parastrI, kumArI, athavA vevyAke sAtha duSTa adhyavasAya ko 'kAma' nAmaka prathama aMtaraMga zatru kahA hai| kAmavRttiko jItanevAlA deva samAna hai| kAmavAsanAse kaI prakArako hAni hotI hai-cala, vIrya, va buddhi kA nAma, aprIti, anAdara AdikI utpatti hotI hai / krodha - krodha yA gussese kaI kArya binA vicAre ho jAte haiM / krova saba dukhoMkA mUla hai / krodhakA sarvathA tyAga gRhastha na kara sake to bhI TIkAkArake matase- "avicArya parasyAtmano vA'pAyahetuH krodhaH" | - avicArase utpanna anyako athavA svayaM ko dukha denevAlI pravRtti 'krodha' hai / isakA vyAga jarUrI hai / krodha agni samAna haiM 1 1 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : dharmavindu lobha - lobhase saMsAra meM kaI anartha hote haiM / lobhakI vRtti jisase anyAya dvArA bhI paisA kamAnekI vRtti hotI hai vaha hAniprada tathA anarthakArI hai / TIkAkAra ke matase "DhAnArheSu svacanApradAnamakAraNaparadhanagrahaNaM cA lobhaH ' / - dAnake yogya supAtrako dAna na karanA tathA niSkAraNa paraghanako haraNa karanA 'loma' hai / supAtrako dAna denese rokanevAlI vRtti hI loga hai / pavana haraNa lobhakI dUsarI paribhASA hai / nyAyase jo dhana mile usase satuSTa rahate hue yathAzakti usakA sadupayoga karanA hI hitakara hai| 1 mAna - apane alpa jJAnako sarvajJatA mAna kara anyose umra ginanA hI 'mAna' hai| ahakArameM vinayakA lopa ho jAtA hai / vaha adhika jJAnako prApta nahIM kara sakatA / pratyeka sthAnase jJAnakA saMgraha karanA cAhie tathA niraMtara namratA rakheM / TIkAkArake matase "durabhinivezAlokSo yuktokAgrahaNa vA mAnaH" / -- durAgrahako choDanA nahIM tathA jJAnI janake yogya vacanako grahaNa na karanA 'mAna' hai | maMda-yaha eka prakArakA manakA unmAda hai / bhinna bhinna vastuoMke Azrayase yaha ATha prakArakA hai| kahA hai 2 "kula va laizvarya rUpa-vidyAmirAtmA'haGkArakaraNaM nibandhanaM vA sadaH" // - kula, bala, aizvarya, rUpa, va vidyAke kAraNa svayaM ahaMkAra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma .. karanA aura inake balase anya paraM prahAra karanA hI 'mada' hai| isake alAvA lobhamada; tapamada, va jAtimada aura hai| isa prakAra ATha meda hote haiM / mada yaha eka nazA sA hai jo ina saba kAraNoMse yA kisI bhI eka yA doke kAraNa A sakatA hai / vaibhava yA rUpakA mada, manuSyako kaI anarthokI ora preraNA karatA hai| yaha saba vastue~ nAzavAna haiN| inakA mada karanA sarvathA anucita hai| pramu mahAvIrane.bhI jaba kulamada kiyA to nIca gotrameM janma lenA paDA / ina sabakA phala burA hai ataH isakA sarvathA tyAga karanA caahie| * harSa- yaha chaThA zatru hai| ise AtmAke AnaMdake sAtha milAnA nahIM cAhie- dUsareke kaSTa Adise khuza honA harSa hai| AtmAkA AnaMda prema svabhAva hai| halake vicAroMse khuza honese karma bandhana hotA hai| hAninimittamanyasya duHkhotpAdanena svasvasya dyUta 'pApaddharyAdyanarthasaMzrayeNa vA manaprItijananA harSaH" / -akAraNa kisIko kaSTa dekara aura svayaM juA khelakara, zikAra, vezyAgamana Adi vyasanoMkA sevana karake manako prIti va 'bhAnaMda dene yo khuza honeko 'harSa' kahate haiN| . -isa-harSameM jo anarthakArI hai tathA svAbhAvika AnaMdameM jo AtmAse sphurita hotA hai athavA zubha karma karanese manase pragaTa hotA hai bahuta bheda hai| yaha mAnaMda svabhAvika hai| zubha karmoM meM harSa yA AnaMda karanese puNyakA hI upArjana hotA hai para aisA harSa nisase sviyaM kisIko kaSTa dete haiM' yA kaSTameM khuza hote haiM. tyAjya hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : dharmavindu isa harSameM jisase anyoMko kaSTa hotA hai hiMsA hai / sapta vyasanameM AnaMda prApta karanA pApakarmakA bandhana karanA hai yaha sabhI vyasana durguNa haiM inameM paDanese azubha hI hotA hai / aise cha aMtaraMga zatruoMkA nAza karanA caahie| inake rahanese pApa pravRtti hotI hai aura na rahanese puNya karma karanekA prasaMga upasthita hotA hai / ina SaT karmoMkA tyAga karake gRhastha avasthAke 'yogya dharma aura arthake aviruddha (jinase virodha yA hAni na ho sake ve ) sarva indriyoke tripoMkA unameM Asakti rakhe binA sevana karanA caahie| dhIre dhIre usameM kamI karake indriya nigraha karanA cAhie, ise indriyajaya kahete haiM / sarva indriyoke vikAroMkA saMpUrNa nirodha karanA yatidharma hai jisake bAremeM Age kahA jAyagA / yahAM gRhasthakA sAmAnya dharma kahA hai ataH indriyoMke viSayoMko aMgIkAra karake Asakti vinA va kramazaH indriya nirovako gRhasthake sAmAnya dharmakA aMga kahA hai| tathA-upaplutasthAnatyAga iti // 16 // mUlArtha-upadravavAle sthAnakA tyAga karanA cAhie / vivecana-apane rAjyakA yA anya rAjyake sainyakA vikSobha hone para akAla, mahAmArI, lokavirodha tathA ativRSTi, anAvRSTi Adi upadrava utpanna hone, para apane nivAsa sthAna prAma, nagara AdikA tyAga kara denA cAhie / na karanese cittakI azAti hotI hai jisase , dharmadhyAna va saMsAra vyavahArameM bAdhA pahucatI hai / isase pUrva prApta Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 35 dharma, artha va kAmakA nAza hotA, hai aura navInakA upArjana nahIM ho sakatA / isase dono lokomeM AtmAkA ahita hotA hai ataH upadrava sthAnakA tyAga karanA cAhie / tathA-svayogyasyAzrayaNamiti // 17 // mUlArtha-apane yogya puruSa yA sthAnakA Azraya lenA caahie| vivecana-jo vyakti apanA rakSaNa karaneko 'samartha ho tathA 'lAbhadAyaka ho sake arthAt naI cIjokA lAbha karA sake va upArjita vastukA rakSaNa kara sake aise seTha, zrImata yA rAjAkA Azraya lenA cAhie / isI taraha rakSaNa sAmarthyavAle aura lAbhadAyaka sthAnameM hI nivAsa karanA cAhie / catura vyakti vinA Azrayake bhI calA lete hai para sAmAnya gRhastha to latA samAna hai ataH yogya Azraya Avazyaka hotA hai| svAmI yA AzrayadAtA kaisA ho ? svAmI dharmAtmA, zuddha kulavAna, zuddha AcAra va zuddha parivAravAlA, pratApavAna va nyAyavAna honA caahie| Azraya grahaNa karate samaya inakA vicAra kre| bAdameM niSThAse unakI sevA kare / tathA pradhAnasAdhuparigraha iti // 18 // mUlArtha-uttama aura sadAcArI vyaktioMkI saMgati karanA caahie| / / vivecana-uttama arthAt kulInatA, saujanya, dAkSiNya va kRtajJatA Adi guNoMse yukta sAdhu va sadAcArameM Agraha rakhanevAle aise puruSakI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : dharmavindu saMgati karanA cAhie | jaise pAnI garama lohe para, kamalapatra para yA svAtinakSatrameM sIpa para paDatA hai taba kramazaH vaha naSTa, muktAsama, va motI hotA hai vaise hI manuSya bhI uttama, madhyama yA nIca saMgatise tadanurUpa guNoM kI prApti karatA hai / nIca puruSa sarpavAle gharakI taraha saMgatike lAyaka nahIM hotA / uttama puruSakI saMgati karanese hI yaha puruSa guNavAna hai aisI prasiddhi hotI haiM / kahA bhI hai ki "guNavAniti prasiddhiH saMnihitaireva bhavati guNavadbhiH / khyAto madhurjagatyapi, sumanobhiH surabhibhiH surabhiH" // 17 // guNavAna puruSoke sAnidhyase hI 'guNavAn hai' aisI puruSakI prasiddhi hotI hai / jaise vasaMta RtukA nAma 'surabhi' nAmaka sugaMdhita puSpase hI 'surabhi' paDhA hai / tathA-sthAne gRhakaraNamiti // 19 // 1 1 mUlArtha - yogya sthAnameM nivAsa sthAna banAnA caahie| vivecana- ayogya va bure sthAnako chor3akara anya sthAnoM meM apanA nivAsa sthAna banAnA cAhie / ayogya sthAnake lakSaNa kahate hai -- atiprakaTA tiguptasthAnamanucitaprAtivezyaM ceti // 20 // mUlArtha- jo sthAna bahuta khulA huA yA bahuta gupta ho tathA jisake paDausI kharAba yA ayogya hoM vaha sthAna rahaneke liye ayogya hai / vivecana - atiprakaTam - jo ekadama Ama rAste para yA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 37 jisake AsapAsa koI ghara na ho / atiguptam-saba tarapha ghara A jAnese usake dvAra Adi vibhAga pahicAne na jA sakeM yA ekadama sabase alaga ca bahuta aMdara ho / isase dAnAdikA prasaMga kama Ave tathA kusamayameM sahAyatA milanA bhI muzkila hai / asthAnam-ayogya sthAna para ghara banAnA bhI anucita hai| anucitaprAtivezyaM ca -jisa sthAnake AsapAsa bure yAdurguNI logoM kA vAsa ho yA jUA Adi sapta vyasana sevana karate hoM aise sthAnameM nahIM rahanA caahie| ye sthAna,ayogya, kahe usake kAraNa batAte hai-- ____ ati prakaTa sthAnameM koI AvaraNa na honese yA akele gRhake kAraNa cora Adi niHzaMka manase corI kara sakate haiN| atigupta sthAna para usakI zobhA nahIM ho sktii| tathA agni Adike upadravake samaya nikalanA yA praveza karanA kaThina hotA hai / __ "saMsargajA doSa-guNA bhvnti"| -doSa va guNa saMsargase paidA hote haiN| ataH durguNI paDausIke dekhane, bAtacIta tathA sahavAsa svata guNI manuSyake tathA usake bAlabaccoMke guNoMkI hAni saMbhava hai / ataH kharAba paDausIke pAsa na rhe| kaise sthAna para nivAsa karanA cAhie? usakI vizeSa vidhi kahate haiM__ lakSaNopetagRhavAsa iti // 21 // mUlArtha-vAstuzAstrameM kathita lakSaNoMvAle gharameM rahanA cAhie // : - vivecana-vAstuke Ama svarUpako batAnevAle lakSaNa, jaise Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : dharmavindu ' . dUrvAdala, kuntuMba nAmaka vanaspati, jahAMkI miTTIkA raMga va gaMdha zuddha aura acchA ho / svAdiSTa jala sahita tathA dravya bhaMDArase yukta pRthvI para tathA vAstuzAstra ke niyama para bane hue gharameM rahane para saMpattikI hAni Adi tathA anya aneka lokaprasiddha dopa utpanna hote haiN| sAtha hI gharake zubha lakSaNa gRhasthakI icchita siddhimeM mukhya sAdhana haiN| vartamAna samayameM dharake liye Avazyaka cIjomeM sUryake prakAza va havA ke AvAgamanake rAste mukhya haiM tathA atyanta Avazyaka haiM, ho sake to eka bagIcA bhI ho / gRhake ukta lakSaNa saMzayarahita haiM, yaha kaise jAnA jAya 1 kahate hai-- nimittaparIkSeti // 22 // mUlArtha-zakuna Adi nimittase parIkSA kre| vivecana-zakuna, svapna va upazruti (zabda zravaNa) Adi nimittazAstra ke aga hai / ina nimittoMse jo atIndriya (jo padArtha sIdhe indriyoke viSayase pare hai) padArthoM ke jJAnakA hetubhUta hai, gharake lakSaNoMkI parIkSA karanA cAhie / saba prakArase saMdeha, viparItatA va anizcaya Adi yathArtha jJAnake doSako choDakara avalokana karanA-parIkSA hai / isa taraha gharake lakSaNoko dekhe / tathA anekanirgamAdivarjanamiti // 23 // malArtha-jAne Aneke bahutase dvAroMse rahita vanAve // vivecana-aneke-bahutase, nirgamAdi-nikalane ke rAste tathA pravezake, varjanama-nahIM rakhanA / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 31 jAne Aneke bahutase gatte honese gharako bhalI bhAti rakSA honA saMbhava nahIM rahatA / triyoMkI lajjA tathA dhanakI hAni honA saMbhava hai / adhika dvAravAle gharakI rakSAmeM adhika samaya va paisA bhI lagatA hai / ghoDe daravAjevAle gharakI rakSA karanA sugama rahatA hai| tathA-vibhavAdyanurUpo vepo viruddhatyAgeneti // 24 // mUlArtha-viruddha vepakA tyAga karake apanI saMpatti ke anurUpa veSabhUSA phne| vivecana-vibhavAdInAm-saMpatti, avasthA, sthiti tathA dezake, anurUpa:-yogya-anusAra, vepa:-vana Adi, viruddhasya-jaMghA AdikA ardha nagna dIkhanA, sira para chogA, khUba taMga kapaDe athavA vadamAza va lubI jaisI cepTA, spaSTa jhalake aisA yA suMdara tathA AkarSaka, tyAgena-choDanese / pratyekako apane vaibhava Adi sthitike anusAra vezabhUSA dhAraNa karanA caahie| jisa vepo logomeM haMsI na ho, kharca Adi bhI vaibhavake anusAra hI ho aise kapar3e pahane / viruddha veza na pahane / logoMke haMsI, majAka yA nindAkA pAtra na bane / suMdara vezabhUSAkA manA nahIM karate para kevala AkarSaka ho yaha ThIka nahIM, vaibhava Adi padArthIka anukUla ho / prasanna vezabhUSA pahananevAlA maMgalamUrti kahalAtA hai aura maMgalase hI lakSmI milatI hai / kahA hai "zrImadgalAt prabhavati, prAgalbhyAca pravarddhate / dAkSiNyAt kurute mUlaM, saMyamAt pratitiSThati" // 18 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : dharmavindu ___-lakSmI maMgalase utpanna hotI hai, caturAIse usakI- vRddhi hotI hai / dAkSiNyatAse usakA mUla banatA hai yA jaDa jamatI hai, tathA saMyamase pratiSThA hotI hai va sthiratA AtI hai| .. nyAyase dhana paidA karanA va anyAya mArga para kharca na karanA, lakSmIkA saMyama hai / isase lakSmI sthira hokara rahatI hai va usakA nAza nahIM hotaa| tathA-Ayocito vyaya iti // 25 // mUlArtha-Ayake anusAra vyaya karanA caahie| vivecana- Aya-- dhanake kamAneke bAremeM pahale kahA jA cukA hai| usIke anusAra nIti rakhanA caahie| kamAnese dhana-dhAnya AdikI vRddhiko Aya kahate haiM / ucitaH-usake yogya yA anurUpa / vyayA-AzritokA bharaNa poSaNa, khudakA kharca, deve, atithi AdikI pUjA va sevAmeM kharca / nItizAsameM bhI apanI Ayake kisa bhAgako kisameM kharca karanA ucita kahA hai so batAte haiM "pAdamAyAnidhi kuryAt , pAda vittAya ghaTTayet / dharmopabhogayoH pAdaM, pAdaM bhartavyapoSaNe // 19 // AyAdarddha niyuJjIta, dharma samadhikaM ttH| zeSeNa zeSaM kurvIta, yatnatastucchamaihikam" // 20 // -~- apanI Ayake cAra bhAga karake, usameM eka gharameM anA mata yA saMgraha karake rakhe, tAki vaha Apattike samaya kAma Ave / eka bhAga vyApAra AdimeM lagAve jisase' paisomeM vRddhi ho. 'eka bhArA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 41 dharmake liye tathA apane upabhogake liye rakhe aura eka bhAga (caturtha) apane Azrita va kuTuMbIjanoM ke bharaNapoSaNameM kharca kreN| kisI dUsare matase anyatra kahA hai ki dhanake do bhAga kare, eka bhAga yadi ho sake to kucha jyAdA dharmameM kharca kare aura zeSa dhanameM se tuccha aisA isa loka saMbandhI apanA zeSa kArya kare / ina donoM kI bhinnatA samaya ke anusAra AI huI pratIta hotI | Ajakala ke samaya meM bhI samaya dekha kara dhArmika kAmoMmeM tathA khAsa kara sArvajanika kAmoMmeM jisase samAjakI unnati ho, apanI AyakA eka vizeSa bhAga avazya hI kharca karanA caahie| vaha solahavAM, vIsavAM Adi ho sakatA hai / ' jaise rogase zarIra kamajora hotA hai vaise hI Ayase jyAdA kharca karanese dhanahAni va RNa ho jAtA hai aura saba prakArake uttama vyavahAra calAnemeM vaha asamartha ho jAtA hai| kahA hai " AyavyayamanAlocya, yastu vaizravaNAyate / acireNaiva kAlena, so'tra vai zravaNAyate" // 21 // - jo puruSa Aya, vyayakA khyAla rakhe vinA vaizravaNa- kuverakI taraha kharca kara detA hai vaha thoDe samaya meM, zIghra hI zravaNa mAtra raha jAtA hai yAne 'vaha dhanavAna thA ' aisI zruti mAtra raha jAtI hai / apanI zaktike anusAra hI vyaya kare, varanA RNa hotA hai va hRdayameM satA rahatA hai / dekhAdekhI va maujazokhake kharcako kama karanA caahie| gRhasthake sAmAnya dharma meM ina guNokA pAlana Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : dharmavindu Avazyaka hai| 'paTa riputyAga'ke bAda 'upadravasthAna tyAga'- chaTA, 'yogya Azraya TenA'-sAtavA, 'acchI saMgati'-AThamA, 'yogya sthAnameM rahanA'-navA, tathA 'ThIka vezabhUSA' dasavA guNa hai| 'Ayake anusAra ucita vyaya' tathA 'dezake AcArakA pAlana kramazaH gyArahavAM tathA bArahavA guNa hai| aba vArahavA guNa batAte haiM tathA-prasiddhadezAcArapAlanamiti // 26 // mUlArtha- bhojana-vastrAdimeM calate hue tathA ziSTa janoM dvArA aMgIkRta dezAcArakA pAlana kre| vivecana-prasiddhasya-ziSTa puruSoMse sammata tathA rUDhise AyA huA, dezAcArasya-saba logoke vyavahArameM AnevAlA, bhojanavastrAdi tathA citra kriyAdikA pracalita vyavahAra / gRhastha apane dezameM pracalita AcArako pAlana kre| usakA ullaMghana honese vahAke nivAsiyose virodhakI saMbhAvanA rahatI hai tathA usase amagala yA hAni saMbhava hai| sAtha hI purAne rivAja Adi vRddha puruSone anubhava va buddhise banAe haiN| ataH unako choDanese pahale bahuta vicAra karanA caahie| phira bhI kAlidAsake anusAra'purANamityeva na sAdhu sarvam'-purAnA satra uttama va nayA saba burAaisA nahIM hai| satpuruSoko cAhie ki ve pravAhameM na paDa kara parIkSA karake jo uttama rAstA ho use aMgIkAra kre| kahate haiM "yadyapi sakalAM yogI, chidrAM pazyati medinIm / tathApi laukikAcAraM, manasA'pi na laSayet" // 22 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 43 -yadyapi yogIjanoMko sArI pRthvIke-saMsArako chidraM (doSa) dikhAI dete haiM taba bhI va manase laukika AcArako nahIM choDate / ataH dezAcAra yadyapi adhika upayogI na bhI ho yA na dIkhe taba bhI jaba taka vaha hAnimada na ho usakA pAlana karanA hI ThIka hai / aba Ageke guNa kahate haiM tathA-garhiteSu gADhamapravRttiriti // 27 // mUlArtha-nindita kAryameM leza bhI pravRtti na karanA caahie| vivecana-gahiteSu-aisA kArya jisase ihaloka tathA paralokameM anAdara tathA nindA ho, jaise madya-mAMsa sevana va paradAragamanAdi nindita kArya, gADhamapravRttiH-leza mAtra bhI pravRtti na karanA-mana, vacana va kAyA-sabase baca kara rhnaa| gRhasthako madya-mAMsa sevana va paradAragamana jaise ghRNita kAryose jisase ihaloka va paraloka donoM bigaDate hai, dUra rahanA caahie| mana, vacana, kAyA- tInoMse isa ora leza mAtra bhI pravRtti na karanA cAhie / AcArazuddhi honese sAmAnya kulotpanna puruSa bhI mahattAko prApta hote haiN| kahA hai ki "na kulaM vRttahInasya, pramANamiti me mtiH| antyeSvapi hi jAtAnAM, vRttameva viziSyate" // 23 // -sadAcAra rahita puruSakA kula pramANarUpa nahIM hai-aisA maiM mAnatA huuN| kSudra kulotpanna hone para bhI sadAcArI hone para vaha uttama hotA hai yA mahattA pAtA hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 : dharmavindu AcAra bhraSTa kulIna nahIM kahA jA sakatA paraMtu sadAcArI hI kuThIna hai / zrIbhartRhari bhI kahate hai ki, "kAna jJAna zravaNase zobhA pAtA haiM kuMDalase nahIM, hAtha dAnase na ki kaMkaNase, tathA dayAlu hRdayI puruSoMkA zarIra caMdanase nahIM para paropakArase zobhita hotA hai" / ata nindya AcAroMkA tyAga karake satkAryameM pravRtti karanA cAhie / tathA - sarveSvavarNavAdatyAgo vizeSato rAjAdiSviti // 28 // mUlArtha saba janoMkA avarNavAda vizeSataH rAjA Adike avarNavAdakA tyAga karanA cAhie / vivecana - sarveSu -nIca, uttama va madhyama Adi medase vibhinna sabhI janokA, avarNavAdasya - nindA karanA, TIkA yA apavAdako prasiddha karanA, rAjAdiSu - rAjA, maMtrI Adi vahutoM ko mAnya- / sabhI manuSyokI akAraNa nindAkA tyAga kreN| unake doSoMko pragaTa karanA eka prakArakA durguNa hai| gRhastha isakA tyAga kreN| burAI se dveSabhAva paidA hotA hai| kahA hai ki "na paraparivAdAdanyad vidveSaNe paraM bhapajamasti" / 7 - dUsare kI burAI karane se anya, zatrutA paidA karanekAyogya auSadha nahIM hai yAne dUsarekI TIkA karanA zatrutA karane kA sabase acchA sAdhana hai / phira khAsa kara rAjA, maMtrI, purohita Adi jo bahutoM ko mAnya haiM unakI burAI karanA to aura bhI burA hai kyoMki usase dhana vaibhava va prANakA nAza honA saMbhava hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 45 "upadezaratnakoza"meM kahA hai ki, 'nidijaI dujago vi na kayA vi'-durjanakI bhI nindA na kare yaha vAcya khAsa dhyAna dene lAyaka hai| burAIse to durguNI adhika haThAgrahI banegA, krodhita va zatru hogA / nindAse hI sudhAra nahIM hotA / hamezAM guNagrAhakakI hI dRSTi rakhe / isase sarvatra kucha sIkhaneko milegA / nindAse AtmA bhI avaguNoMkI ora jAtI hai ata nindAkA sarvathA tyAga karanA hI uttamatAkA lakSaNa hai| yaha gRhatyakA caudahavAM guNa hai| tathA-asadAcArairasaMsaga iti-||29|| mUlArtha-dUrAcArIkI saMgati nahIM karanA cAhie / vivecana-asadAcAraH-asad + AcAra ~ isa loka aura paralokako rigADanevAle aise asundara bhAcAra tathA vaisI pravRtti karanevAle vyasanagrasta asadAcArI, asaMsarga:-saMbandha viccheda krnaa| __ vyasana Adi asad bAvaraNa tathA unako karanevAle lAgoMse hamezAM dUra rahanA caahie| jaise jalatI huI agni, upadrava yA duSkAla pIDita kSetrase dUra rahanA cAhie, inase koI saMparka na rkhe| itanA hI nahi UlaTe saMsargaH sadAcArairiti // 30 // mUlArtha-sadAcArI janoMkI saMgati kro| vivecana-durAcArIkA choDanA hI kAphI nahIM hai| sadAcArI va saMta tayA mahAtmAoMnA sArtha karanA cAhie, tamI satsaMgase hI kucha guNavRddhi hogii| sadAcArIko chor3ane para bhI sasaMga na Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 : dharmavindu karanese guNavRddhi nahIM hotii| isaliye yaha sUtra kahA hai / ataH sadAcArI va samAnadharmIkA saMga va goSThI kro| kahA hai ki... "yadi satsadbhanirato, bhaviSyasi bhaviSyasi / athAsajanagoSThISu, patipyasi patiSyasi" // 24 // -yadi satsaMga kiyA to aizvaryavAna vanoMge va duSTa saMgatimeM paDe to patita hokara kaSTa paaoge| ata satsaGga kro| tathA-mAtA-pitRpUjeti // 31 // malArtha-mAtA pitAkI pUjA karanI caahie| vivecana-apane mAtApitAko trikAla praNAma Adi karake bhakti karanA caahie| zrIrAmacandrajIkA pitRbhaktikA apUrva udAharaNa hai| pUjana vidhi ke liye kahA hai "pUjanaM cAsya vijJeyaM, trisandhyaM nmnkriyaa| tasyAvasare'pyuccaizcetasyAropitasya tu" // 25 // -prAta', madhyAha va sandhyA tIno samaya mAtApitA Adi pUjya vargako namaskAra karaneko unakA pUjana kahate haiN| yadi avasara na mile to unakA smaraNa karake jorase uccAraNapUrvaka namaskAra kre| bAhara Ate jAte bhI praNAma kre| mAtA pitAke prati kaTuvacana nahIM kahanA va AjJAkA ullavana nahIM karanA caahie| 'ThANAMgasUtra meM likhA hai ki, mAtApitAko prasanna karaneke liye koI bhI kArya kare to bhI unake upakArakA badalA nahIM cukAyA jA sktaa| unako dharmaratnakI prApti karAnese hI upakArakA badalA ho sakatA hai| guruvargameM ye haiM--- Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 47 " "mAtA pitA kalAcAryaH eteSAM jJAtayastathA / vRddhA dharmopadeSTAro, guruvargaH satAM mataH // 26 // - saMtajana, mAtApitA, kalA sikhAnevAlA AcArya, unakI jJAti (saMbaMdhI) vRddhajana tathA dharmake upadezaka - ina sabako guruvarga mAnate hai| ina gurujanokA -- "abhyutthAnAdiyogazca tadante nibhRtAsanam / nAmagrahazca nAsthAne, nAvarNazravaNaM kacit" // 27 // - unake Ane para khar3e honA, sAmane jAnA, Asana denA va sukhazAtAdi pUchanA, tathA unako prasanna karake anya kArya karanA cAhie | unake pAsa nizcala hokara baiThanA caahie| ayogya sthala para unakA nAma nahIM lenA tathA unakI niMdA na karanA, na sunanA hI caahie| ( maMtra va deva AdikI taraha gurujanoMko bhI pavitra -samajhanA cAhie ) / ho sake to niMdakako rokanA bhI cAhie / isa bAhya vinayake sAtha hArdika bahumAna bhI rkheN| mAtA pitA AdikA anya vizeSa rakhaneke bAremeM kahate hai-AmuSmika yogakAraNaM tadanujJayA pravRttiH pradhAnAbhinavopanayanaM tadbhoge'pyatra tadanucitAditi ||32|| mUlArtha - mAtA pitAko dharmakI preraNA karanA, unakI AjJAse pravRtti karanA tathA unake ayogya vastuko choDa kara pratyeka nai va zreSTha vastu unako bheTa karake bhogameM lAnA cAhie ||32|| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : savindu vivecana-AzuSmikA:-paralokasaMbaMdhI, yogA-devapUjA Adi dharmavyApArakA, kAraNaM-khuda karanA tathA unako karAnA yA preraNA karanA, tadanujJayA-mAtA pitAkI AjJA ca anumatise, pravRtti:-saba ihalaukika va pAralaukika kAmokA karanA, pradhAnasya-varNa, gandha Adise zreSTha, abhinavasya-naha vastukA, upanayanaM mAtA pitAko meTa karanA, tadbhoge-mAtA pitAke khAne para, bhogaH-svayaM khAnA yA kAmame lenA, anyatra-bhinna yA dRsarI, tadanucitAda-mAtA pitAke lie prakRtise hI anucita yA ayogya athavA vratake kAraNa choDI huii| ___ mAtA pitAko dharmakarmakA yoga kaganA caahie| jina kamose paralokakA prayojana sughare ve unako karAve / unako dharmakAryameM utsAha dilAnA cAhie / 'Apa koi ciMtA na kareM tathA dharmakArya meM pravRtta rahe' ityAdi kaha kara unako dharmameM preraNA deN| unakI AjJA aura anumatise saba vastuoMmeM pravRtti kre| pratyeka zubha vastu puSpa, vastra, phala, annAdi khAne pIne tathA anya bhogakI saba vastueM jo acchI ho va naI ho to pahale unako denA caahie| saba tAjI vastue pahale unako bheTa karanA caahie| unake bhoga karaneke bAda svayaM bhoge / isameM eka hI apavAda hai| mAtA pitAkI prakRti ke viruddha koI vastu ho, cAhe una kamajorI yA zArIrika sthitise unako ayogya ho yo to vratake kAraNa choDI huI ho to aisI jo bhI unake lie yogya na ho usa vastukA bhoga pahale svayaM kara sakate hai / anya saMva vastueM pahale mAtA pitAko bheTa karanA Avazyaka hai| . tathA-anudvejanIyA pravRttiriti // 33 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 49 mRlArtha-kisIko bhI udvega na karanevAlI pravRtti karanA cAhie // 33 // - - - - - - - - / " vivecana-anuvaijanIyA-udvega yA azAMtikA hetu na honA / pravRttiH-mana, vacana, kAyAkI ceSTArUpa kaary|.. ____ apane yA parAye kisI bhI manuSyako kaSTa yA manako azAMti va udvega paidA ho aisA koI kArya nahIM karanA caahie| koI mAnasika ceSTA vacanase yA kAyAse aisA kArya na ho jo dUsareko azAMta kare / dUsareko azAMti utpanna karAnevAleko kabhI bhI cittakI zAti nahIM mila sktii| 'anurUpaphalapradatvAt sarvapravRttInAmiti' saba pravRttiyoMkA phala unake anurUpa hI milatA hai| jihA para saMyama rkhe| krodhake samaya mauna dhAraNa karanA caahie| avicArita kArya karanese anartha hotA hai| - tathA-bharttavyabharaNamiti // 34 // mUlArtha-bharaNapoSaNa karane yogya (Azrita). janoMkA bharaNapoSaNa kare // 34 // . . . : .. - _ vivecana-bharttavyAnAM-bharaNapoSaNa karane yogya, mAtA pitA tathA Azrita svajana, sage saMbaMdhI tathA sevaka AdikA, bharaNaM-bharaNapoSaNa krnaa| -: ina saba bharaNapoSaNa karane yogya mAtApitA tathA-jinakA vaha kara sake bharaNapoSaNa karanA cAhie.. inamese ina-tInakA avazya bharaNapoSaNa kare-mAtApitA, satI strI tathA choTe bcce| kahA hai ki Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 : dharmavindu / "vRddhau ca mAtApitarau, satI bhAyAM sutAn zizUn / apyakarmazata kRtvA, bhartavyAn manurabravIt // 28 // -saiMkaDo akarma karake bhI mAtApitA, satI strI tathA choTe baccoM (jo kamAne lAyaka nahIM hue)kA rakSaNa karanA hI caahie| aisA manu kahate haiN| yadi hama ThIka vaibhavasaMpanna hai to anya logoMkA bhI poSaNa karanA caahie| kahA hai ki"catvAri te tAta! gRhe vasantu, zriyA'mijuSTasya gRhsthdhrme| sakhA daridro bhaginI vyapatyA, jJAtizca vRddho vidhanaH kulInaH // 29 // -he tAta ! gRhasthadharmameM rahe hue saMpattiyukta tumako apane gharameM ina cArako rakha kara unakA bharaNapoSaNa karanA cAhie / 'daridrI, mitra, binA putra-putrIkI bahina, apane kula yA jAtikA koI bhI vRddha tathA nirdhana kulIna'- inakI lakSmIyukta gRhastha rakSA kre| para kyA unhe AlasI va nirudyamI banAnA cAhie ! uttarameM kahate haiM tathA-tasya yathocitaM viniyoga iti // 35 // / mUlArtha-tathA unako unake yogya kAryameM lagAnA cAhie // 35 // vivecana-isa Azrita varga jisakA bharaNapoSaNa karanA hai (jisameM sevaka bhI zAmila hai) jo unake lie yogya dharma yA karma ho usameM unako lagAnA caahie| mAtA, pitA Adike lie yogya dharma tathA anyoMke liye ucita kArya unako sauNpe| jisa parivAra ke pAsa koI Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnya dharma : 11 zaktiko dhUta janA vyakti niThallA kArya nahIM hai yA jo vyakti niThallA baiThA baiThA khAtA hai vaha apanI zaktiko dyUta (juA) AdimeM yA anya aise bure kAryameM lgaaegaa| aise vyasana yA bure karmase vaha apane sahAyaka para bhI doSa lagAtA hai| apane bace hue samayameM akarma karatA hai usase durgati hotI hai taba doSakA nimitta sahAyaka bhI banatA hai| dUsare vaha zaktikA apavyaya karanese nirupayogI bhI ho jAtA hai| jaba koI Azrita nirupayogI ho jAya tava usa para anugraha kiyA nahIM kahalAtA para usakA vinAza kiyA kahA jAyagA / ata. popya vargako yogya kArya meM lagAve / - tathA-tatprayojaneSu baddhalakSateti // 36 / / mUlArtha-aura unake prayojana para lakSa denA cAhie // 36 // vivecana-prayojaneSu-dharma, artha yA kAma jo bhI unako sauMpA ho usa para, baddhalakSatA-dhyAna denA, varAvara jAca karate rahanA / usa poSyavargako jo bhI kArya sauMpA ho usa para hamezA dhyAna dekara usakI yogya jAMca karanA caahie|' ThIka kAryakI prazaMsA tathA mUlakI sudhAraNA karanA Avazyaka hai| isase vaha apane pAsake kAmako acchI taraha kregaa| yadi svAmI usa para lakSa na degA to ve ciMtA rahita ho jAyeMge aura una para Apatti Ane para dhyAna na diyA to ve dukhI hoge aura isase prasanna manase acchA kAma na kara skeNge| ataH hAni to svAmIko hI hogii| svAmIko hamezA apane poNya vargako sauMpe hue kArya para dhyAna va sAvadhAnI rakhanI caahie| tathA-apAyaparirakSodyoga iti // 37 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 : dharmavindu - mUlArtha-anartha yA vinAzase pojya vargakI rakSAkA prayatna karanA cAhie // 37 // . vivecana-apAyebhyaH-anarthase, parirakSA-saba jagahase trANa yA bcaanaa| . - isa loka yA paraloka saMbaMdhI koI bhI Apatti poNya varga para AtI ho to usakA nAza karake unako sukha denekA mahAna prayatna karanA caahie| yadi svAmI aise samaya para unakI rakSA kara sake to hI usake prati sevaka va pojyavargakA yogya bhAva jAgRta hogaa| poSyavargake prati usakA svAmitva tabhI hai jaba vaha aprApta vastuko prApta karAve (yoga) aura prApta vastukI rakSA (kSema) karaneme samartha ho| 'yoga-kSemakarasyaiva nAthatvAditi'-yoga aura kSemake karanese hI svAmitva hai| ... tathA garye jJAnasvagauravarakSe iti // 38 // __- mUlArtha-unake nindanIya vyavahArako jAna kara apane gauravakI rakSA kare // 38 // . , . : . . . . . . . . ... vivecana-ga-nindanIya, kabhI koI lokaviruddha anAcAra yA nindAyukta kArya kare, jJAnam-jAna kara nizcita karanA-saMzaya, viparyaya tathA anadhyavasAyako choDa kara jaisA ho vaise svarUpakA nizcaya nirdhArita karanA, saMzaya-yaha aisA hai, aisA nahIM haiM-isa prakAra paraspara viruddha jJAna honA, jaise- 'mai-AtmA hUM yA zarIra hUM / viparyaya-'mai zarIra hU, agni ThaDA hai'-Adi viruddha jJAna honA, anadhyavasAya-- . Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 53 'yaha kucha hai, para kayA hai yaha na jAnanA' aise nizcita jJAna binA jAnanA / ina tInoM rahita yathAvasthita svarUpako nizcita rUpameM jAnanA-jJAna hai| jaba kabhI yaha jAna paDe ki popyavargameM, kisI ekane yA sabane koI nindA yogya kArya kiyA hai to usake bAremeM nizcita vastu jAnanA Avazyaka hai| sunI sunAI bAta para AdhAra na rkhe| maMzaya, viparyaya tathA anadhyavasAya rahita nizcina vai sanya jJAna prAna krnaa| yadi nidoSa ho to use apanA sthAna denA cAhiye yadi dopI ho to apane gauravakI rakSAke liye use diye hue mAnako naSTa karanA cAhiye athavA to use tyAga bhI karanA caahiye| tathA-devAtithidInapratipattiriti // 39 / / mUlArtha-deva, atithi va dIna janoMkI sevA karanI cAhie // 39|| . vivecana-deva-indrAdika devatA jinakI niraMtara stuti karate rahate haiM, jo kleza utpanna karanevAle karmake saiMkaDoM vipAMkIme mukta haiM aura jinameM ananta vIrya va ananta sukha hai aura jo karuNAkI mUrti haiM unako arihanta, aja, ananta, zaMbhu, buddha, tathA tamAntaka Adi nAmase pukArate haiN| ye saba nAma paramAtmake guNake sUcaka haiN| atithi-jo niraMtara dharmakriyAMka anuSThAnameM lage rahate hai aura usameM tithi Adi meM bheda na karake sabai divasoko ekamA mAnate haiM ve hI atithi hai| kahA hai ki Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 : dharmavindu "tithi-parvotsavAH save, tyaktA yena mhaatmnaa| atithi taM vijAnIyAcchepamabhyAgataM viduH" // 30 // -jina mahAtmAone tithi, parva tathA utsava-sabakA tyAga kara diyA hai unheM atithi (sAdhu) kahanA cAhie, anya sabako abhyAgata jaano| ye guru hI tIrthakara va kevalI Adike na hone para bhI jJAnakI rakSA karate haiN| aise gurukI bhakti karanA cAhie / gurubhaktise hI jJAna milatA hai| dInA:-'dIDa kSaye'-dhAtuse-jinake paise khatma ho gaye yA dharma, artha va kAmakI ArAdhanA karaneke saba sAdhana va zaktikA kSaya ho gayA hai ve dIna haiN| __aise deva, atithi va dInakI niraMtara bhakti, sevA va upacAra Adi karanA cAhiye arthAt prabhukI niraMtara bhakti va pUjA, gurukI bhakti tathA anna, pAna, vidyA Adise yathocita sevA-suzrUSA va dInoMko dAna denA hI unakI sevA karanA hai| dravyakI tIna gatimeMse dAna karanA hI ati uttama hai anyathA vaha vinA kharca kiye nAza hotA hai| usameM bhI tadaucityAyAdhanamuttamanidarzaneneti // 40 // mUlArtha-uttama puruSoMke udAharaNase unake (devAdi) ke aucityakA ullaMghana na kre||40|| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma: 55 vivecana-tadaucityaM-deva AdikI aucityapUrvaka sevA-pUjA Adi karanA uttama, madhyama Adi bhedase, avAdhanaM--usakA ullaMghana nahIM karanA / uttamanidarzanena-anya logose ati UcA vyavahAra karanevAle uttama-ve bhI paropakAra-priya bhASaNa Adi guNorUpI mAlAke maNakose alaMkRta manuSya hai-unake udAharaNase / devAdikI sevAmeM unake aucityakA pAlana kre| pAtrake medake bhanusAra bhakti bheda hotA hai / sevA uttama, madhyama va jaghanya tIna prakArakI hai| aucityakA ullaghana nahIM karanA cAhiye / usakA ulaMghana karanese zeSa-guNa hote hue bhI nAza ho jAte haiN| kahA hai ki "aucityamekamekatra, guNAnAM raashirktH| viSAyate guNagrAmaH, aucityaparivarjitaH // 39 // --aucityako eka ora tathA anya sAre guNoMkI rAzikI eka bhora, taba bhI aucityake vinA sArI guNarAzi viSamaya ho jAtI hai| mata: sabakA yogya sanmAna kre| ___ uttama puruSoMke udAharaNase yaha aucitya guNa acchI taraha jAtA hai| unake udAharaNake anusAra kArya karanevAle UMce va udAra manavAle puruSa svapnameM bhI vikRta prakRtike nahIM hote / isa taraha devAdikI sevA hamezA kare, vizeSata bhojanake samaya / tathA-sAtmyataH kAlabhojanamiti // 41 // . mUlArtha-aura apanI prakRtike anukUla yogya samaya para bhojana kare // 41 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 : dharmavindu vivecana-manuSyake sAmAnya dharmameM devAdikI pUjA bhakti 18vAM tathA samaya para bhojana 19vA guNa hai| " pAnAhArAdayo yasyAviruddhAH prkRterpi|| sukhitvAyAvalokyante, tat sAtmyamiti gIyate" // 32 // -manupyakI prakRti ke anukUla jo khAna-pAna hai tathA jo usako sukhaprada dekhanameM Ave baha sAtmya kahalAtA hai| aise lakSaNavAle sAmya bhojanako samaya para kare arthAt jaba bhUkha laga Aveaise samaya para bhojana kre| abhiprAya yaha hai ki janmase hI sAtmyase khAyA huA viSa bhI pathya ho jAtA hai aura asAmyase khAyA huA pathya bhI prakRti se pratikUla ho jAtA hai| - sarva valaMyataH pathyam' 'balavAnake liye saba pathya hai| aisA mAna kara kAlakUTa viSa nahIM khAnA caahie| vipataMtrako acchI taraha jAnanevAlA suzikSita vyakti bho kadAcit vipase mara sakatA hai tathA vinA kSudhAke khAyA huA amRta bhI viSa jaisA ho jAtA hai| bhUkhake samayake bAda anna para aruci paidA ho jAtI hai tathA varAvara khAyA nahIM jAtA yA pacatA nhiiN| jaise-" vidhyAte'gnau ki nAmendhanaM kuryAditi ?' agni zAMta honeke bAda indhana kyA kara sakatA hai ? aMta bhUkha leMgane para bhojana kre| -- - . tathA-laulyatyAga iti 20 // 42 // mUlArtha-ruci uparAMta bhojanameM lolupatA nahIM karanA cAhie // 42 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma / 57 vivecana-laulya-lolupatA-AkAMkSAkI adhikatAse jyAdA bhojana krnaa| ... sAtmyatAse jo kAla bhojana kiyA jAtA hai usameM lolupatAkA tyAga karanA cAhiye ! jo mUkhame kucha kama khAtA hai, mitamojI haiM vahI bahuta khAtA hai-pUrNa bhojana karatA hai aisA smjho| duniyAke kaI roga adhika bhojanase hote haiN| adhika bhojanase vamana, datta va mRyu-ina tInameM se eka kiye binA vaha atirikta bhojana ArAma nahIM letaa| bhojana aisA kare jisase zAmako yo dUsare dina savere taka jaTharAgni manda na paDe / bhojanake pariNAmakA koI siddhAMta nahIM hai| jitanA ArAmase pace utanA hI khAnA cAhie / jaTharAgnike, apane rucike jitanA bhojana kre| atibhojana karanese jaTharAgni vigahatI hai aura jaTharAgni pradIpta hone para kama bhojana karanevAlekA zarIra kSINa hotA hai aura atibhojanase pariNAmameM dukha hotA hai| zramase thake hue manuSyako zIghna bhojana yA pAna karanese avazya jvara yA vamana hotA hai| arthAt kucha samaya ArAma lekara phira bhojana pAna kre| ' - tathA-ajIrNe abhojanaMmiti 21 // 43 // ., ___ mUlArtha-yadi ajIrNa huA to bhojana nahIM karanA cAhiye // 43 // - - ; .,.,, , vivecana-pahalekA kiyA huA bhojana yadi na paMce to athavA 'pUrNa pAcana na ho to dUsare samaya yA jaba taka vaha pUrNa na pace Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 : dharmavindu tava taka sarvathA bhojanakA tyAga kre| ajIrNameM bhojana karane para yA ajIrNa hI saba rogoMkA mUla hai, aura rogokI vRddhi karatA hai| kAraNa, jaise agni para eka lakaDI para yadi dUsarI bar3I lakaDI rakha, dI jAve to agni kama hotA hai| vaise hI Upara Upara adhika karate jAnese jaTharAgni maMda par3a jAtA hai-apaca hotA hai| aise bhojanase rasa, vIrya Adi dhAtu nahIM banate tathA anartha paraMparA va roga baDhate. jAte hai| kahA hai ki 'ajIrNaprabhavA rogAstatrAjINaM caturvidham / AmaM vidagdha viSTabdha, rasazepaM tathA param // 33 // Ame tu dravagandhitvaM, vidagdhe dhuumgndhitaa| viSTandhe gAtrabhaGgo'tra, rasazeSe tu jADyatA" // 34 // -saba roga ajIrNase paidA hote haiN| ajIrNa cAra prakArakA hai-Ama, vidagdha, viSTavdha aura rasazeSa / Ama-ajIrNameM narama dasta tathA chAza AdikI durgandha-dravagandhI hotI hai| vidagdha-ajIrNameM kharAva dhuMe jaisI durgandha AtI hai| viSTabdhameM zarIra tUTatA hai, zarIrameM pIDA hotI hai tathA avayava dIle par3a jAte haiN| cauthe rasazeSameM jaDatA-zithilatA va Alasa AtA hai // dvagandhI-dravya yA dastameM naramI tathA kohelI va chAza jaisI durgandha AtI hai| ajIrNake lakSaNa ye haiM 'malavAtayorvigandho, viDbhedo gAtragauravamarucyam / avizuddhazcohAraH, SaDajIrNavyaktalihAni" // 35 // . -mala va vAyukI hamezAse bhinna durgandha, viSTAmeM hamezAMse Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 59 bhinnatA, garIrakA bhArIpana, anna para aruci tathA burI DakAra AnAyaha cha ajIrNa lakSaNa hai| ajIrNase jo roga hote hai vaha kahate hai -- 'mUrcchA pralApo vamathuH prasekaH sadanaM bhramaH / upadravA bhavantyete, maraNaM vA'pyajIrNataH " // 36 // - ajIrNake kAraNa mUrchA, pralApa, kaMpana, adhika pasInA va thUka AnA, zarIra narama honA tathA cakkarakA AnA Adi upadrava hote hai aura acetanase aMtameM mRtyu bhI hotI hai| arthAt ajIrNake samaya kucha na khAkaralaMghana karanA cAhiye / pasInA jyAdA AnA, sadanaM - agaglAni ) / ( praseka - thUka va tathA - balApAye pratikriyeti 22 // 44 // mUlArtha - balakI kamI hone para usakI pratikriyA kare // 44 // -- vivecana-bala- zarIrakA sAmarthya, apAya-nAza yA hAsa, pratikriyA - usako rokanekA upAya, / zarIrakA bala kama hotA pratIta ho usakA upAya zIghra karanA caahiye| prathama to balakA hAsa kisa kAraNa huA yaha jAno aura usake anurUpa upAya karo arthAt jyAdA parizramakA tyAga, snigdha va alpa AhArakA pathya lenA Adi kriyAose zarIra balakI pUrti karanA caahiye| kAraNa ki, 'balamU li jIvanam' - jIvanakA mUlya zArIrika zakti hai / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -60 : dharmavindu ata zArIrika balakI hAni na ho aise saba prakArase yatna -karanA cAhiye / yadi kabhI kisI rItise balakA hAMsa ho jAya to vaha 'viSaM vyAdhirupekSitaH ' - vyAdhikI upekSAse vaha viSa samAna ho jAtA hai aisA soca kara zIghra hI usakI pratikriyA - usake miTAnekA upAya karanA cAhiye aura puna kabhI bhI upekSA na kare / mukhyataH - vIryanAzase vyAdhi utpanna hotI hai, ataH usa ora dhyAna denA cAhiye / + tathA - adezakAlacaryAparihAra iti 23 ||45 // mUlArtha - aura ayogya deza kAlakA parihAra kare || 45|| 'vivecana - jisa dezameM cora AdikA upadrava ho, jahAM AcAra vicAra hIna va malina hoM, laDAI bhAdi hotI ho, isaloka va paraMlokake lie ahita hotA ho athavA duSkAla va mahAmArIkA samaya ho aise deza tathA aise samaya meM rahanA ayogya hai, usakA tyAga kare / yahAM zAstrakAra zarIra rakSaNa para jora dete haiM, yadyapi ve zarIrako tuccha samajhate the kyoki zarIra hI dharmakA prathama va uttama sAdhana hai| tathA-yathocitalokayAtreti 24 ||46 || sUlArtha - yogyatA anusAra loka vyavahAra karanA cAhiye // 46 // vivecana - yathocita - jaisA ucita ho, yogya ho, lokayAtrA logoMke cittako anusaraNa rUpa vyavahAra / hamako hamArI yegyatAnusAra yathocita loka vyavahAra meM pravRtti karanA caahiye| usakA ullaMghana karanese logoMke cittakI virAdhanA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 61 hotI hai| vaha apane viruddha hote haiM tathA avagaNanA hotI hai| jisase apanI laghutA utpanna hotI ho usakA kAraNa svayaM hote haiN| isa kAraNa apanemeM rahe hue guNa tathA samyak AcAra- AdikI chApa hama aura logoM para nahIM DAla sakate / ataH loka vyavahArakA Adara karanA cAhie / kahA hai ki " lokaH khalvAdhAraH, sarveSAM dharmacAriNAM yasmAt / "tasmAllokaviruddhaM, dharmaviruddhaM ca saMtyAjyam' // 37 // ___-dharma mArga para calanevAle sabakA AdhAra loka hai ataH, jo lokaviruddha va dharmaviruddha ho usakA tyAga karanA caahie| tathA-hIneSu hInakrama iti // 47 // mUlArtha- hInake sAtha tadanukUla vyavahAra karanA cAhiye // 17 // -..... . .. 1. vivecana-hIneSu-apane karmake doSase, jAti, vidyA Adi. guNoM ke kAraNa jo lokameM nIce ginA jAtA hai| hInakrama-tuccha lokavyavahAra karanA-tadanukUla vyavahAra / - - - - khudake karma dopase jo vyakti jAti yA karma vidyAko prApta ho yA jisameM kama guNa hoM usake sAtha usake anurUpa - vyavahAra karanA cAhiye / para usakA tiraskAra na kare tathA apane- uMcepanakA mada na kare / kisIme doSa hai to karmake kAraNa hai aisA socakara usa para dayA karanA / avaguNI bhI guNIke saMgase AtmanirIkSaNa dvArA dhIre dhIre apane doSa dUra kara skeNgaa| usake sAtha usake yogya vartana Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 : dharmavindu / karanA cAhiye / vaha apanI AtmAko uttama logoMkI saMbhAvanAke ayogya mAnatA hai, ataH vaha unakA anusaraNa karake apane Apako kRtArtha karake harSita hogaa| sAtha hI yaha bhI nahIM bhUlanA cAhiye ki yaha vAta gRhasthake sAmAnya dharmake lie kahI gaI hai| tathA-atisaGgavarjanamiti 25 // 48 // mUlArtha-adhika paricayakA tyAga karanA cAhiye // 48 // - vivecana-sabhIke sAtha atiparicayakA tyAga karanA hI ucita hai| isase guNagAnakA bhI anAdara hone lagatA hai| atiparicaya tiraskAra utpanna karatA hai aura usase guNIke prati bhakti bhI kama ho jAtI hai| kahA hai ki "atiparicayAdavajJA bhavati, viziSTe'pi vastuni praayH| lokaH prayAgavAsI,, kUpe snAnaM sadA kurute" // 38 // - prAyaH viziSTa vastuse bhI atiparicaya rakhanese avajJA yA avagaNanA hone lagatI hai, jaise ki, prayAgameM rahanevAle gaMgAmeM na nahAkara sadA kuMese hI snAna karate haiN| ,ataH sabase yogya sahavAsa karanA caahie| tathA-vRttasthajJAnavRddhaseveti 25 // 49 // .. / malArtha-sadAcArI va jJAnavRddha purupoMkI sevA karanA cAhie // // 49 // / / / . vivecana-vRttaM-durAcArase dUra rahanA va sadAcArameM pravRtti karanA-vRttameM rahanevAle vRttasthAH , jJAna- heya va upAdeya (tyAjyaM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 63 va grahaNIya) vastukA bheda nizcita rUpase jaannaa| aise jJAnase vRddha jJAnavRddhAH / aise vRttasya tathA jJAnavRddha puruSakI sevA karanA cAhie / guNavAnakI sevA karanese guNI hote haiM / jaise daridrI kI sevA karanese daridrI tathA dhanavAnakI sevA karanese dhanavAna banate haiN| samyag jJAna va samyak kriyArUpa guNake pAtra ( yA isa guNake dhAraka ) puruSa sevA karane yogya hai | unakI acchI sevA karanese ve avazya sadupadezarUpI uttama phalako pradAna karate hai / kahA bhI hai- , " upadezaH zubho nityaM darzanaM dharmacAriNAm / sthAne vinaya ityetat sAdhusevAphalaM mahat" // 39 // " - zubha upadezakA milanA, dhArmika puruSoMke nitya darzana, aura ucita sthAna para vinaya karanA - ye sAvu sevAke mahAn phala haiM / tathA - parasparAnupaghAtenAnyo'nyAnuvadvatrivargapratipattiriti 27 // 50 // mUlArtha - paraspara guMthe hue dharma, artha va kAmakI paraspara virodha vinA sevA kare // 50 // vivecana - dharma, artha va kAma yaha trivarga hai| dharma- jisase sadgati va mokSakI prApti ho / dharma hI artha va kAmakI bhI prApti karAtA hai | ataH tInoM puruSArthoM ke denevAle dharmakA sadA pAlana kre| artha - jisase vyAvahArika va pAramArthika sava prayojanoMkI siddhi Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 : dharmavindu ;ho / artha yA dhanase hI kAma va dharmakI sAdhanA hotI hai| abhimAna yA ahakArake rasase vyApta aisI saba iMdriyokI prIti jisase ho, jisase saba iMdriyokA viSaya bhoga ho sake vaha kAma hai| parasparAnupaghAtena- inakI pArasparika eka dUsarekI hAni na ho isa bhAMti tInoMkA sevana kre| anyojyAnuvaddhasya-yaha tIno paraspara eka dUsarese baMdhe hue haiM, ataH kisI ekakA harja karake dUsarekA sevana nahIM karanA / pratipatti- sevana / . . . dharma, artha va kAmakA yaha trivarga hai aura tInokA eka dUsarese anyonyAzrita saMbaMdha hai / ina tInoM padArthoM kA, jo paraspara guMthe hue haiM binA kisIkI bhI hAni kiye sevana kre| dharma aura arthakI hAni karake sirpha kAma-viSaya sukhame Asakta vyakti jaMgalI hAthIkI taraha ApattimeM giratA hai| dharmako chor3a kara dhana (artha) upArjana karanese saba svajana Adi anya jana usakA lAma lete hai va svayaM sAre (yA bahuta aMzameM ) pApakA bhAgI hotA hai| jaise siMha hAthIko mAranese pApakA bhAgI hotA hai (kyoM ki vaha svayaM bahuta kama bhAga kAmameM letA hai tathA bAkI sArA bhAga - ziyAla Adi anya, jAnavara khA jAte haiM / ) dharmako choDakara dhana, upArjana karanevAlA usa kuTuMbI (kisAna ) kI taraha dukha pAtA hai| jo bIja (boneke lie AyA yA lAyA huA anna ) bhI khA jAtA hai, isI taraha manuSya, janmarUpI-bIjako-pApase khonevAlA--dukha pAtA hai| adhArmikakA koI kalyANa nahIM hotaa| ata. dharmakA ullaMghana kiye vinA nyAyopArjita dhanase hI saMtoSa,mAnanA caahie| vahI-vAstavameM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 65 mukhI hai| jo ihalophakA sukha bhogate hue bhI paraloka-sukhako naSTa nahIM hone detA arthAt paralokakA virodha na karake sukha bhoganevAlA hI vastutaH sukhI hai / ataH buddhimAna loga dharmako bAdhA na pahuMce isa prakAra artha va kAmakA ArAdhana karate haiN| jo vyakti artha va kAmakI hAni karake dharmakI hI upAsanA karatA hai usake lie yatidharma hI zreyaskara hai, gRhavAsa nhiiN| para gRhasthako to (dharmake sAtha ) artha va kAma (ghana va icchita padArtha prApti ) kI upAsanA karanA hI kalyANakArI hai, isa nyAyase dhana paidA kare tathA tAdAtvika, mUlahara aura kadaryake bhavaguNoMse bacA rahe / kyoMki ina tIno para zIghra Aphata AtI hai| tAdAtvika- kucha bhI soce binA utpanna dhanakA ayogya vyaya karanevAlA / mUlahara- jo pitA, pitAmaha AdikA ekatrita ghana anyAyase khAtA hai tathA kadarya- (kaMjUsa ) jo sevaka tathA svayaM donoko kaSTa dekara dhanakA upArjana kare tathA saMcaya kare aura dAna va bhogameM vyaya na kare / tAdAtvika aura mUlahara donoko uttara avasthAmeM (vAdame) bahuta kaSTa uThAnA paDatA hai va unakA kalyANa nahIM hotaa| una donokA dhana zIghra hI samApta ho jAtA hai / dhanake nAza ho jAne para dharma va kAmakI sAdhanA nahIM ho sktii| kadaryakA kiyA huA artha saMgraha rAjA dvArA harA jAtA hai yA usake bhAgIdAroMkI saMpatti ho jAtI hai yA cora lUTa kara le jAte haiM yA jala jAtA hai| usa saMpattise Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 : dhamavindu bhI dharma va kAmakI sAdhanA nahIM hotI / ataH matimAna loga ina tInoMkI prakRtikA tyAga karake arthakA sevana karate hai arthAt ucita -vyaya tathA rakSaNa karate hai| jisa vyaktikI idriye varzameM nahIM hai usakA koI bhI kArya 'siddha nahIM hotA / jo atikAmAsakta hai usakA koI upAya nahIM / aura jo striyoM meM atimAsaka hai usakA dravya, dharma yA zarIra - kucha bhI usake hAthameM nahIM rahatA / yaha ina tInoM ko kho detA hai| jo -viruddha kAmameM pravRtta hai vaha laMbe samaya taka sukhI nahIM hogaa| kAmanigraha karanA AsAna nahIM hai taba bhI dhIre dhIre kAma nigraha karanA cAhiye / kAmavRttiko jo jIta letA hai vahI deva samAna hai / mataH dharma va arthako hAni ho usa taraha kAma nahIM karanA cAhiye / isa prakAra paraspara virodha utpanna na ho aise tarIkese dharma, artha va kAma - tInoM kI sAdhanA karanI caahiye| yadi unameM paraspara bAdhA AtI ho to kisakA tyAga kare so kahate haiM- tathA - anyatarabAdhAsaMbhave mUlAbAdheti // 51 // mUlArtha - kisIko hAni ho to mUla puruSArthako bAdhA nahIM hone denA cAhiye / / 51 // vivecana - anyatara-uttarottara puruSArthako, mUlAbAdhA - mUla pUrvavartI kI hAni na hone denA / 1 dharma, artha va kAma eka trivarga hai usameM kisI bhI uttarottara puruSArthako bAdhA na hone para pUrva puruSArthako bAdhA na hone de| isameMse Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 67 aMtima kAmako bAdhA hone para dharma va arthako hAni nahIM hone denA cAhiye / artha va kAma donoMmeM aMtarAya ho to mI dharmako hAni na hone de| kyoMki yadi dharma va dhana hogA to icchita padArtha svataH mileNge| yadi dharma hogA to Upara kahe anusAra vaha dhana va kAmakA dAtA hai ataH ye cIjeM dharmake kAraNa 'mila ho jAvegI / dharma hI artha va kAmakA mUla hai| kahA bhI hai ki "dharmazcenAvasIdate, kaprAlenApi jIvitaH / ATyo'smIti gantavyaM dharmavittA hi sAdhavaH" ||40|| 1 -- kaTorI lekara bhikSA mAganevAlA bhI dharma sahita hone para 'kamI nAzako prApta nahIM hotaa| 'maiM dhanavAna hUM' vaha aisA vicAra kare, kyoMki sAdhu puruSoko to dharma hI dhana hai / dUsarI jagaha bhI kahA hai ki lakSmI utAkI taraha dharmavAna puruSokA Azraya letI hai ata' artha yA kAma yA donoMkI hAni ho to bhI dharmakA nAza nahIM hone denA cAhiye / timrA balAbalApekSapramiti 28 // 52 // mUlArtha - apanI zakti va azaktiko soca kara kAma karanA cAhiye ||5|| vivecana-bala- dravya, kSetra, kAla va bhAvakA apanA sAmarthya nyA zakti, atrala- ulTA-asAmarthya yA azakti, apekSaNaM-AlocanA yA vicAra karake | Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 : dharmavindu buddhimAn puruSako kisI bhI kAmame pravRtti karate samaya dravya, kSetra, kAla va bhAvase apanA sAmarthya kitanA hai, va azakti kitanI hai usakA vicAra karanA caahiye| yadi vinA soce kAma kare to saMpatti AdikA kSaya honekA nimitta hotA hai| jaise apane sAmarthyase jyAdA vyApAra karanevAlA hAni hone para bilakula mArA jAtA hai| kahA hai ki "ka. kAlaH kAni mitrANi, ko dezaH ko vyAyAgamau? / : kazcAhaM kA ca me zaktiriti cintyaM muhurmuhuH" // 41 // --samaya kaisA hai, mitra kauna hai, kaunasA deza hai, kharca va Aya kitanI hai, maiM kauna hU, merI zakti kitanI hai ? ityAdi sArI bAtokA niraMtara vicAra karanA caahiye| __ina sabakA vicAra karanese kaI duHkha kama par3a jAte haiM ataH hamezA sAdhana va zakti AdikA vicAra karake kisI bhI kAryameM paDanA caahiye| tathA-anuvandhe prayatna iti // 53 // mUlArtha-dharma, artha va kAmakI uttarottara vRddhikA prayatna karanA cAhiye // 53 // vivecana-anubandha-(dharma, artha va kAmakI ) uttarottara vRddhi karanA, prayatna-adhika yatna krnaa| . dharma, artha va kAmakI niraMtara va uttarottara vRddhi ho aisA prayatna karate rahanA cAhiye / usakA Agraha rakhanA caahiye| vina Ane Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d gRhastha sAmAnya dharma : 69 7 | karate rahanA caahiye| anubandha vandhyA strIkI bhAMti koI gaurava para bhI prAraMbha kiye hue kAryako binAke jo prayatna yA kArya haiM ve nahIM prApta kara skte| ulTe usakI avahelanA hotI hai| tathA - kAlocitApekSeti 29 ||54|| mUlArtha - kAlake anusAra yogya vastuko aMgIkAra karanA cAhiye // 54 // vivecana- apekSA - aMgIkAra / jisa samaya jo vastu ho yA upAdeya ho taba usakA tyAga yA upArjana karanA cAhiye / upAdeya vastukA atinipuNa buddhise vicAra karake use aMgIkAra karanA cAhiye / yaha buddhimAnakA lakSaNa hai aura yaha saba prakArase lakSmIkI prAptikA heturUpa hotA hai / kahA bhI hai ki- " yaH kAkiNImapyapathAprapannAmanveSate niSkasahasratulyAm / kAlena koTINyapi muktahastasyAnubandhaM na jahAti lakSmIH" // 42 // - jo vyakti kumArgameM paDI kauDIko bhI hajAra moharoMkI bhAMti DhUMDhatA hai aura samaya para khule hAtho karoDoM rUpaye kA dAna bhI kara detA hai, lakSmI usase apanA saMbaMdha nahIM toDatI / tathA - pratyahaM dharmazravaNamiti 30 // 55 // mUlArtha - pratidina dharmazravaNa karanA cAhie // 55 // 1 vivecana - jaise eka puruSa kisI yuvatIke sAtha ekAMta meM baiThA ho aura kinnarakA gIta sunAI dene para jisa rucise vaha sune utane Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ klnaar 4 kr'i r' bujaa an duri k 4/ 7 : vindu . premabhAva va rucise pratidina dharmasa zravaNa karanA caahiye| dharmazAstrakA zravaNa karanese agaNita guNa utpanna hote hai| kahA hai ki--- 'klAntamupojjhati kheda, taptaM nirvAti vudhyate muuddhm| sthiratAmeti vyAkulamupayuktasubhApita cetaH" // 43 // -guNavAnA puruSakA upayukta suvacana glAniyukta puruSa cittake khedako dUra karatA hai, tapta cittako zAta karatA hai, mUrkhako pratibodha detA hai tathA vyAkula cittako sthiratA detA haiN| - tathA-sarvatrAbhiniveza iti 31 // 56 // bhUlArtha-sada kAryoMme kaMdAgrahakA parityAga karanA cAhie / / 56 / / vivecana-sarvatra-sabhI kAryoMmeM, abhiniveza-jhUThI yA galata vAtakA Agraha ( kadAgraha ) choDanA / buddhimAna loga sabhI kAryome kadAgraha choDa dete haiN| dUsarekA parAbhava, hAra karAnekI icchAse nyAyamArga choDa kara anItikA kArya AraMbha karaneko abhiniveza kahate hai use choDanA caahiye| nItikA ullaMghana karanevAle kAryako karanekI icchA honA nIcakA lakSaNa hai| vaha kadAgraha, ajJAna, lobha va svArthavRttise jAgrata rahatA hai ata. yaha ni dha kadAgraha tyAjya hai| kahA hai ki-- "darpaH zramayati niicaannissphlnyvigunndusskraarmbhaiH| sroto vilomataraNairvyasanimirAyAsyate matsyaiH' // 4 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 71. -jaise pAnIke bahAvake sanmukha-calaneke vyasanavAle masyoMkA prayatna viphala jAtA hai vaise hI nIca puruSoMkA kadAgraha phalarahita va anyAyayukta hai| kadAgrahaseM (ahaMkAradvArA' ve bahuta kaThina kAmoM kA prAraMbha karanekA nirarthaka prayAsa karate haiN| tathA-guNapakSapAtiteti 32 // 17 // mUlArtha-guNoMke prati pakSapAta rakheM / / 57 // vivecana-guNeSu- dAkSiNya, saujanya, udAratA, sthiratA, priyavacanayukta bhASaNa Adi guNa sva tathA parakA' upakAra karaneke kAraNarUpa AtmAkA dharma, pakSapAtitA-bahumAnapUrvaka prazaMsA,, sahAyatA Adi anukUla pravRtti karanA caahiye| ___guNAnurAga sabasa uttama guNa hai aura isIse anya sanna guNa Ate hai / ina. guNoke prati prazaMsA va bahumAna. rakhanese, guNAnurAgasevyaktiko pratyeka guNa prApta hotA hai| tIrthakara takakI koI bhI Rddhi. durlabha nahIM / yadi doSokI ora dRSTi rakheM to doSa apaneH aMdara AveMge / AtmanirIkSaNa jarUrI hai| guNI puruSoM para, rAga rakha kara guNa prApta karanekA satata prayatna karanA cAhiye / ___guNAnurAgase prApta honevAle puNyAnuvadhI puNyake prabhAvase isa lokame tathA paralokame zarada Rtuke caMdrakI kirapo samAna zukla guNasamUhako avazya pAtA hai| kyoki guNAnurAga ciMtAmaNi ratnase bhI adhika phala denevAlA haiN| ciMtAmaNi ratna-to kevalA isa lokake icchita padArthoko denevAlA hai para guNAnurAgaseM tomokSasukha milatA hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 : dharmavindu tathA - UhApohAdiyoga itIti 33 // 58 // mUlArtha - tarka, vitarka Adi buddhike guNoMkA yoga kare ||18|| 1 vivecana - buddhike ATha lakSaNa hai| unakA yoga va samAgama karanA cAhiye / zuzrUSA, zravaNa, grahaNa, dhAraNa, vijJAna, Uha, apoha tathA tattvAbhiniveza- ye ATha lakSaNa hai| buddhike ina guNoMke lakSaNa isa prakAra hai- zuzrUSA-sunane kI icchA, zravaNa-sunanA, grahaNa- sune hue ko samajha kara aMgIkAra karanA, dhAraNA- use yAda rakhanA, vijJAna - moha, saMdeha tathA viparItatA rahita nizcita jJAna, UhajJAta arthakA avalaMbana karake anya padArthoM meM usa padArthakI vyApti sahita vitarka karanA, jaise gharameM dhuMA dekha kara vahAM agni hai aisA vicAra karaneko vitarka kahate haiM / apoha - vacana va yuktise viruddha kArya jaise hiMsA Adi kAmako karane se pApa hotA hai, usameMse nivRtti karanA, aise viruddha kArya ( hiMsAdi ) kA na karanA apoha hai / punaH dUsare artha meM sAmAnya jJAna Uha hai tathA vizeSa jJAnako apoha kahate hai / vijJAna, Uha aura apohako vizuddha rUpase jAna kara nizcita rUpase jJAna prApta karake, tarka-vitarka karake tathA nicita rUpape nivRtti yA pravRtti karanese zuddha jJAnakI prApti hotI hai isase 'yaha aisA hI hai' aisA nizcita jJAna prApta karaneko tattvAbhiniveza kahate hai / tattvakI prApti tattvAbhiniveza hai / vyaktiko buddhike ina ATha guNoMkI prApti karanA cAhiye tathA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 73 1 dharmazravaNa Adi tathA aisI pravRtti karanA caahiye| isa taraha zuzrUSA Adi buddhi guNoMse yathArtha jJAna prApta karanevAlA vyakti jisakI buddhi isa kAraNa hI tIvratAko prApta hotI hai usakA kabhI bhI amaMgala nahIM hotA / sadA kalyANa hotA hai / vaha apanA nizcita abhiprAya batA sakatA hai | sAtha hI vaha anyoMko bhI zuddha rAha para le jA sakatA hai| kahA hai ki- 1 "jIvanti zatazaH prAjJAH, prajJayA vittasaMkSaye / na hi prajJAkSaye kazcid, vitte satyapi jIvati // 45 // 1 - saikaDo buddhimAna ghanake nAza hone para bhI buddhi dvArA jIte haiM para buddhikA nAza hone para dhana hote hue bhI koI (vastuta' ) jIvita nahIM raha sakatA / 46 ata dhanase buddhi uttama hai isaliye buddhiko prApta karanekA prayatna satata karanA cAhiye / yahAM ava gRhasthake sAmAnya dharmakI samApti karate hai aisA sAmAnya dharma pAlana karanevAlA vizeSa dharmakA adhikArI hotA hai / kramAH yatidharma va mokSa pAtA hai / zrIgranthakAra isa sAmAnya dharmakA phala kahate haiM --- evaM svadharmasaMyukto. sadgArhasthyaM karoti yaH / lokagasrat dhImAn, sukhamApnotyanindittam ||4|| mUlArtha - jo puruSa isa prakAra svadharmayukta zreSTha gRhastha dharmakA pAlana karatA hai vaha buddhimAna puruSa isa lokameM tathA paralokameM anindita sukhako pAtA hai / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74. : dharmavindu I vivecana-evaM-nyAya sahita jaisA kahA hai, svadharma:- gRhasthakA sAdhAraNa dharma, sadgArhasthyaM - sudara gRhasthAzrama, aniMdita-zubhAnubaMdhI honese sadbuddhivAle puruSoM dvArA nindA na kI jAne aisA, dhImAna - prazasta, buddhiyukta, Apnoti - prApta hotA hai / isa prakAra jo uparyukta sAmAnya gRhastha dharmayukta suMdara gRhasthA -- zramakA pAlana karate hai ve buddhimAna puruSa donoM lokoMmeM bhI anindita sukhako prApta karate hai / vaha sukha- puNyAnubaMdhI puNyase milatA hai| gRhastha ke sAmAnya dharma meM gRhastha ke za3 guNa kahe haiM / pratyeka guNakI mUlake sAtha ( pahalIvAlI ) saMkhyA dI hai / ina saba guNoko pAnevAlA hI sAmAnya gRhastha dharmako pAlatA hai / isakA pUrA prayAsa karanA cAhiye / yahI Age ke do lokomeM batAte haiMdurlabhaM prApya mAnuSyaM vidheyaM hitamAtmanaH / karotyakANDa eveMha, mRtyuH sarvaM na kiJcana ||5|| satyetasminnasArAsu, saMpatsyavihitAgrahaH / paryantadAruNA sUccairdharmaH' kAryo mahAtmabhiH ||6| mUlArtha - durlabha manuSya janmako pA kara AtmakA hita sAdhana cAhiye kyoM ki mRtyu akasmAta hI Akara isa saMsAra meM ' kucha na thA' aisA kara degii| isa sthitiko vicAra kara pariNAmataH- kaSTa denevAlI asAra sapatti meM moha rakhe binA AtmArthI puruSoM ko ucca prakAra se dharmakA AcaraNa va sevana karanA cAhiye / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha sAmAnya dharma : 75 vivecana-durlabha- duSprApya, hita- kalyANa karanA, uttama mitroMke yoga Adiko anukUla banAnA, akANDa eva - vAla, yuvA, madhyama, vRddha kisI bhI avasthAko na dekhakara asamaya hI AnevAlA, sarva- putra, kalatra, vaibhava Adi, na kincana- mRtyuse bacAnemeM asamartha arthAt kucha nhiiN| ____ yaha manuSya janma durTama hai / isame mRtyu kisI bhI samaya akasmAta hI AM upasthita hotI hai usako rokanemeM koI bhI samartha nahIM haiM ataH AtmAko hita karanA cAhiye // 5 // sati- isa jagatameM sthita saba jantu tathA vaibhava Adi, etasmin- mRtyu, asArAsu-mRtyuke nivAraNameM akSama, asamartha, saMpatsu- dhana-dhAnya Adi sapatti lakSaNa, avihitAgrahaH- Agraha yA mUrchA choDakara, paryantadAruNAsu- virAma yA mRtyuke samaya saiMkaDoM kaSTa denevAlI, mahAtmabhiH- zreSTha AtmAvAloMsemahAtmAoM dvaaraa| aiseM asAra isa saMsAra va saMpattikoM jo dAruNaM du.kha denevAlI hai maccharihita hokara mahAtmA puruyoko ucca prakArase dharmakA sevana karanA caahiye| municandrasari dvArA viracita dharmavindu prAraNakI TIkAkA sAmAnya gRhastha dharma vidhi nAmaka prathama adhyAya samApta / isa prakAra sAmAnya gRhastha dharmake svarUpako batAnevAle prathama adhyAyakI vyAkhyA samApta huI // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyaay| prathama prakaraName batAye hue gRhasthake lakSaNa jisa vyaktimeM A jAte hai vaha dharmakA upadeza grahaNa karanekA yogya adhikArI ho jAtA hai| aba dUsare adhyAyakI vyAkhyA karate haiN| isa adhyAyakA vizeSa viSaya zAstrakAra svayaM kahate hai isase yahAM nahIM batAyA / anya adhyAyoMmeM bhI aisA hI hai / dvitIya adhyAyakA yaha pahalA sUtra haiprAyaH saddharmavIjAni, gRhiSvevaMvidheSvalam / rohanti vidhinoptAni, yathA bIjAni satakSitau // 7 // mUlArtha- jaise acchI pRthavImeM vidhivat boye hue bIja ugate haiM vaise hI upayukta lakSaNavAle gRhasthoMmeM vidhi sahita boye hue saddharmake bIja prAyaH Uga Ate haiM / / 7 / / vivecana-saddharmasya-samyagjJAna, darzana va cAritrarUpa, vIjAni -kAraNAni-mUla, gRhipu-gRhasthameM, evaMvidhepu-kula kramAgata anindya nyAya anuSThAna Adi guNoMke pAtrameM, alaM-apane saphala kAraNose, rohanti-dharmacintana Adi lakSaNavAle akuroMse yukta, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhasya dezanA vidhi : 77 vidhinA-dezanA yogya vAla Adi puruSoMkI yogyatAke lakSaNase, usAni-DAle hue, yathA-jaise, vIjAni-zAli, godhUma-mohUM Adi annakI bhAMti, sakSito-acchI va varAvara bhUmi / prAyaH karake saddharmake bIja acche gRhasthake hRdayameM jama kara dharmacintA Adike lakSaNake rUpameM aMkurakI taraha Uga Ate haiN| yadi ve dezanA Adise vidhivat boye jAya, jaise zAli Adi anna acchI va varIvara bhUmimeM vidhise voye jAne para aga Ate haiN| saddharmake bIja ye hai "duHkhiteSu dayA'tyantamaddhepo guNavatsu ca / aucityAsevanaM caiva, sarvatraivAvizeSataH" // 46 // -duHkhI para dayA, guNI para adveSa (guNI para rAga) tathA sava sthAnoM para bhinnatA rahita yogya mArgakA sevana karanA, ye dharmake bIja haiN| ye vIja bhI vidhivat gRhasthake hRdayameM bone para prAyaH Uga Ate haiN| dharmake aMkura paidA hote hai usake bAreme kahA hai ki "vapanaM dharmavIjasya, satprazaMsAdi tadgatam / saJcintAdyaDkurAdi syAt . phalasiddhistu nirvRtiH" // 4 // "cintA sacchrutyanuSThAnadevamAnupasaMpadaH / krameNAGkurasatkANDanAlapuSpasamA matA' // 4 // -~-satpurukI prazaMsA karanA yaha dharmagrIjakA AropaNa hai| dharmacintana Adi usase aMkura samAna hai aura nivRti yA mokSa usakI phalasiddhi samAna hai // 47 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178: vintu / dharmakA cintana, usakA pracapA, anuSThAna, deva va manuSya saMpadA Adi kAsazaH dharmabIjake aMkura, DAlI, nAla (ghaDa) tathA puSpa samAna hai // 48 // yahA yaha batAyA hai ki, duHkhI para duyA, guNAnurAga va aucityapAlana Adi dharmake bIz2a haiN| kula sAgata anindya dharmakA 'anuSThAna karanevAlA gRhastha zubha bhUmi hai| ye vIja usameM phalita hokara aMkura, dhaDa, DAla va puSpa lAte haiM tathA aMzataH mokSarUpI phala bhI lAte haiN| aise gRhastha jinakA sAdhAraNa dharma Uparale adhyAya meM kahA hai unako dharmadezanAse unake mana meM dharma paidA hotA hai tathA dhIre dhIre phalita hokara kramazaH mokSako denevAlA hotA hai| kabhI kabhI bhannatyAne paka jAne para sahadevI mAtA AdikI taraha jhamakI apekSAse bhI akasmAta phala prApta hotA hai| para isase virodha nahIM utpanna hotA / prAyaH unakA UganA kramazaH hI hotA hai ataH dharmameM 2 / 4 guNasthAnaka kahe hai jo gRhastha ke liye sIDhI para caDhanekA eka eka kadama hai| ___yadi pAtra acchA na ho to dharmabIjakA kyA hotA hai ? kahate haivIjanAzo yathA'bhUmo, praroho veha nissphlH| tathA saddharmavIjAnAmapAnneSu vidurbudhAH // 8 // ____ mUlArtha-jaise 'Upara bhUmimeM par3A huA cIja aMkura ho jAne para bhI niSphala jAtA hai vaise hI apAtra ke prati dharmakA bIjAropaNa ho vaha bhI naSTa hotA hai|aimaa paMDita kahate haiN||8|| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 79 vivecana-abhUmau Upara Adi bhUmi, prarohA aMkura Adi 'prasphuTita honA, nissphl-phlrhit| Upara yA baMjara bhUmimeM voye hue annakA vIja hI naSTa ho jAtA hai| yadi kabhI aMkura bhI phUTa gayA to dhAnya AdikI jo "utpatti honA cAhiye vaha phala usakA nahIM hotA aura vaha niSphala hI rahatA hai| usI taraha ajJAnI apAtra gRhasthake hRdayameM boyA huA saddharmakA bIja bhI naSTa hotA hai| yadi vyavahArameM kabhI sadguNa Adi.aMkura nikalA bhI to mokSarUpI phala-to kadApi nahIM miltaa| ___ apAtrame kaise saddharmakA bIja naSTa hotA hai yA aMkura hone para bhI niSphala hotA hai| kahate haiMna sAdhayati yaH samyagajJaH-svalpaMcikIrSitam / / ayogyatvAt kathaM mUDhaH, sa mahat.sAdhayiSyati // 9 // mUlArtha-jo ajJAnI apanI tuccha icchAko bhI nahIM sAdha sakatA, vaha mUDha ayogya honese mokSa prAptirUpa mahata kAryakA saMpAdana kaise kara sakatA hai ? // 9 // ' vivecana-ajJaH hitAhitakA vibhAga karaneme akuzala, 'cikirSitam-nirvAha Adi anuSThAna, ayogyatvAt-ajJatAse ayogya honese adhikArI nahIM, mahat-parama puruSArthake heturUpa honese mahAn dharmavIjako aMgIkAra karanekA kArya yA mokss| jo mUDha jIva hita, ahiname meda nahIM kara sakatA vaha apanI tuccha AjIvikA AdikA anuSThAna karanemeM bhI asamartha haiN| jo Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 : dharmavindu / sarasoko nahIM uThA sakatA vaha meru parvatako kaise dhAraNa kara sakatA hai ? ataH vaha jIva jo ajJAtAke kAraNa ayogya hai, dharmazravaNakA adhikArI nhiiN| kahA hai ki 'sUrsasya kvacidartha nAdhikAra.'-mUrkha kisI bhI artha (kAma) kA adhikArI nahIM hai / vaha mUDha parama puruSArtha (mokSa) kA heturUpa dharmavIjako aMgIkAra karane kA kArya kaise kara sakate haiM / jo bodhake jitanA yogya ho use utanA hI denA caahiye| iti saddharmadezanAI uktaH, idAnIM tadvidhi manuvarNayiSyAma iti // 1 // (59) mUlArtha-isa prakAra saddharmakI dezanAkA adhikArI batA kara usakI dezanA vidhi kahate haiM // 1 // vivecana-saddharmadezanAhI-lokottara dharmakI dezanAke yogya, use hRdayaMgama karane yogya (sAmAnya dharmapAlana karanevAlA gRhastha ) vadvidhim-saddharmakA dezanA krama / isa prakAra pUrva adhyAyameM varNita gRhasthake sAmAnya dharmako batAyA hai use pAlana karanevAlA gRhastha lokottara dharmako hRdayameM sthApita karane yogya he va usakA zravaNa karanekA adhikArI hai, ataH sadarbhadezanAkA adhikArI va usake guNa va dharmakA varNana karanevAlI ava dezanAvidhi kahate hai| tatprakRtidevatAdhimuktijJAnamiti // 2 // (60) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 81 mUlArtha - dezanAyogya vyaktikI prakRti tathA usake iSTa deva AdikA jJAna prApta kare ||2|| vivecana - prakRtiH - usakA svarUpa, guNa va guNIjanoMke saMgameM prIti, aprIti Adi, devatAdhimukti - buddha, kapila Adi kaunase deva iSTa hai tathA mukti kisa bhAti mAnatA hai / dezanA denevAlA vyakti upadeza sunanevAlekI prakRtiko pahale jAne / usakA guNAnurAga, AcAra vicAra, tathA usake iSTadeva va muktikI mAnyatA jAna le / yaha jAnane se kisa rAste dharmajJAna denA yaha jAnA jA sakatA hai / jisa manuSyameM (1) pravRtti bahuta ho use kriyAmArgase, (2) prema bahuta ho use bhaktimArgase, (3) jJAnake prati rucivAleko jJAnamArgase ucca rAhakI ora - dharmakI rAha para lAyA jA sakatA hai | ataH upadezya puruSake guNa, avaguNa jAnanA Avazyaka hai / - prakRti jAnane se yadi rAgI, dveSI, mUDha yA anya kisI upadezaka dvArA pahale viparIta dharma na pAyA ho to kuzala upadezaka use use bhAMti lokottara guNake pAtra banA sakatA hai| yadi usakI devamuktikI mAnyatA jJAta ho jAtI hai to usa devatAdvArA praNIta mArgAnusArI guNoMkA upadeza denese usake race hue rAhake anusAra vacana samajhA kara usakI prIti utpanna karanA cAhiye, phira apane va usake zAsanameM kyA kyA matabheda haiM tathA usake kyA kAraNa haiM, usameM kyA dUSaNa haiM, adhika UMce tattva kisameM hai Adi samajhA kara da " use saMddharmake rAha para AsAnIse lAyA jA sakatA hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 : dharmapindu tathA-sAdhAraNaguNaprazaMseti // 3 // (61) mRlArtha-upadezaka sAmAnya guNoMkI prazaMsA kare // 3 // vivecana-sAdhAraNa loka tathA lokocarake sAmAnya guNa, prazaMsA-upadeza sunanevAleke sAmane loka va lokottarake sAdhAraNa, sAmAnya guNokI prazaMsA kare jisase vaha upadeza sunanekI lAlasA pragaTa kre|| jaise| "pradAna pracchannaM gRhamupagate saMbhramavidhiH, priyaM kRtvA maunaM 'sadasi kathanaM caapyupkRteH| anutseko lakSmyA nirabhimatasArA parakathA, ___ zrutau cAsaMtoSaH kathanamabhijAte nivasati" // 49 // '-supAtrameM gupta dAna, (loka prazaMsAke liye nahIM), koI ghara Ave to use ahobhAgya samajhakara (prIti sahita usakI bhakti tathA svAgata karanA ), kisIkA priya yA hita karake mauna rakhanA (bhalA karake kaha batAnA nahIM ), kisIkA (apane para) kiyA huA upakAra sabhAke bIca kahanA, lakSmIkA mada nahIM karanA, dUsaroMkI bhalI bAta karanA, para parAbhava ho vaisI burI . bAta , kabhI na kahanA, saba jagaha saMtoSa rakhanA para zAstrazravaNa va adhyayanameM - saMtoSa nahIM rakhanA arthAt zravaNa va adhyayana bahuta karanA, aise suMdara guNa kulIna puruSoMkI apekSA aura kisameM pAye jAte haiM. // 49 // .. - anyatra bhI kahA hai ki-'lobhakA nAza, kSamA, abhimAta dUra karanA, pApameM AnaMda nahIM lenA, satya bolanA, sAdhupuruSoM kA anusaraNa karanA, vidvAnokI sevA, mAnya puruSoMkA mAna, duzmanoMko matA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 83 lenA, svaguNoko gupta rakhanA, kIrtikI rakSA tathA duHkhI para dayA karanA Adi guNa saMtajana, mahApuruSoMke haiN|' tathA-samyak tadadhikAkhyAnamiti bA4A (62) mUlArtha aura samyak prakArase ucca guNoMkA AkhyAna karanA nAnA / - vivecana-samyak-acchI taraha, aviparIta rupaye, tadadhikajana sAmAnya va sAdhAraNa guNoMse vizeSajoguNa hai unakA aakhyaanvrnnn| . . . . . ina Upara 'kahe hue sAdhAraNa guNoMse adhika aMce va vizeSa guNoMkA varNana ThIka 'prakArase kre| jaba upadezaka dekhe 'ki zrotA aise guNoM ke varNanameM rasa letA hai to ucca guNokA varNana usake sAmane kre| jaise "paJcaitAni pavitrANi, sarveSAM dharmacAriNAm / / ahiMsA satyamasteyaM, tyAgo maithunavartanam" // 50 // -~-ahiMsA, satya, asteya (corI na karanA), tyAga (aparigraha-dAna) tathA amaithuna (brahmacarya pAlana )-ye pAMca bAteM.dharmomeM pavitra mAna kara aMgIkAra kI huI haiN| . . , . . , - jitane Aryadharma haiM ve saba inheM mAnate hai. 1. buddhadharmase puNazIla (paMcazIla.) tathA vedAMtameM paMca yama kahe haiN| ataH prathama inakA upadeza denA caahiye| . . . . . . . . . . . ...tathA-abodhe'pyanindeti // 6 // (63) , . . 1 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 : dharmayindu mUlArtha-guNakA bodha na bhI ho taba bhI niMdA nahIM karanA cAhiye // 5 // vivecana-abodhe'pi-sAmAnya yA vizeSa kisI bhI guNakA bodha na ho to bhI, anindeti-zrotAkI nindA nahIM karanA / __yadi zrotAko sAmAnya guNa yA vizeSa guNa ina sabameM se eka bhI guNakA bodha prApta na ho, usake mana para asara na ho yA na samajhe to bhI usakI nindA nahIM karanA caahiye| jaise ki-'tuma maMdabuddhi yA abhAge ho, hamane tumako itanI tarahase bodha kiyA; samajhAyA to bhI tumako vastu tatvakA bodha na huA' isa prakArakI zrotAkI niMdA yA tiraskArakA tyAga kare1 upadezaka gusse na ho| aisA karanese zrotAkI- jijJAsA naSTa hotI hai, manameM sunaneke prati bhAvakI kamI ho jAtI hai| taba upadezaka kyA kare? kahate hai-1, 'zuzruSAbhAvakaraNamiti // 6 // (64) 'mUlArtha-sunanekI icchAkA bhAva zrotAmeM utpanna kare // 6 // - vivecana-upadezaka zrotAko isa prakAra upadeza de ki zrotAke manameM zAstrazravaNakI bhAvanA paidA ho| arthAt yogya vacanose zrotAko dharmazAstra sunanekI icchA binA dharmopadeza karanese UlaTe anartha honekI saMbhAvanA rahatI hai| kahA hai ki-" sa khalu 'pizAcakI vAtakI vA yaH pare'narthini vAcamudIrayate " -sunanekI icchAke rahita zrotAke sammukha upadezaka jo vANI uccAre vaha pizAcagrasta athavA vAtUnIkI Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhiH 85 bAteM haiM yAne " bhaiMsake sAmane bhAgavata " vAlI bAta hai / arthAt vaha niSphala jAtI hai ata' icchA utpanna karanA cAhiye / tathA - bhUyobhUya upadeza iti // 7 // (65) mUlArtha aura bAra bAra upadeza karanA cAhiye ||7|| vivecana - yadi zrotAko bodha zIghra na ho to bAra bAra upadeza karate rahanA caahiye| jaise sannipAtake roga meM tiktAdi kAtha pilAnekA upacAra bAra bAra kiyA jAtA hai jaba taka ki sannipAta na miTe | usI taraha jaba taka dharmazAstrakI bAta zrotAke hRdayameM na jame bAra cAra upadeza denA hI cAhiye / umAsvAti kahate hai ki - jaise jahara utAraneme vAra cAra mantrocArameM punarukti doSa nahIM hai vaise hI vyAkhyAnameM bhI / tathA - bodhe prajJopavarNanamiti ||8|| (66) mUlArtha - bodha hone para usakI buddhikI prazaMsA kare ||8|| vivecana - eka bAra yA bAra bAra upadeza karane para jaba zrotAko bodha ho, zAstrakI bAta hRdayaMgama ho to usakI isa prakAra prazaMsA kare - " dIrghakarmI ( bhAre karmI ) prANI aisI sUkSma bAtoMko samajhane meM asamartha hote hai / jo laghukarmI ( alpakarmI ) haiM ve hI aisI sUkSma vAte samajha sakate hai, sunanekI ruci honA bhI puNyodayase hotI hai ataH dhyAna dekara suno Adi bhI bar3hatA hai 1 kahane se usakA utsAha bha Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 : 'dharmapandu ' tathA tantrAvatAra' iti // 9 // (67) mUlAtha-aura zAstra meM praveza karAnA cAhiye / / vivecana-tantre-AgamameM / avatIra:-praveza / 'zretAko pahale zolake prati bahumAna utpanna karA kara usake dvArA praveza karAnA caahiye| Agamake prati bahumAna pUjyabhAva utpanna ho aisA upadeza denA / zrotAko kahe ki "paralokavidhI zAstrAt, prAyo nAnyadapekSate / Asannabhavyo matimAn , zraddhAdhanasamanvitaH" // 50 // - . .--Asanna bhavya tathA zraddhAvAna buddhimAna manuSya paralokasaMbaMdhI kArya, prAya. zAstra sivAya anyakI apekSA nahIM rakhatA / pAralaukika vastue~ indriyose nahIM jAnI jA sakatI, ataH jJAnIkI upasthitimeM zAstra hI pramANa hai| kahA hai ki " upadezaM vinA hyarthakAmau prati ptturjnH| * dharmastu na vinA zAstrAditi tatrAdaro hitaH" // 51 // - -artha va kAma dono puruSArthaH vinA upadezake bhI sAdhe jA sakate haiM, para dharma sAdhana to zAstra binA nahIM ho sktaa| ata' zAstrakA Adara karanA hitakara haiN| "arthAdAvavidhAne'pi, tadabhAvaH paraM nRNAm / "dharme'vidhAnato'narthaka kriyodAharaNAt parara" // 52 // -- artha va kAmakA upArjana na karanese manuSyoko kevala artha yA kAmakA hI abhAva hogA para dharmakA upArjana na karanese to artha Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 87 ho jaaygaa| vaha kriyAke svarUpa yA udAharaNase jAna lenA caahiye| (kriyAkA svarUpa 'pannavaNA' Adi sUtroMmeM kahA hai ) "tasmAt sadaiva dharmArthI, zastrayattaH prazasyate / loke mohandhikAre'smin , zAstrAlokaH pravartakaH" // 13 // uparokta kAraNose zAstrakA abhyAsa karanevAlA dharmI puruSa sadA prazasA yogya hai / isa lokake moha andhakArako * dUra karaneke liye zAstra hI dIpaka (jyoti ) hai aura vahI usako heya, upAdeya vastuko batAnevAlA sahI mArga para le jAnevAlA hai| "pApamayaupadhaM zAlaM, zAstraM puNyanivandhanam / cakSuH sarvatragaM zAstra, zAstraM sarvArthasAdhanam " // 54 // -zAla pAparUpa rogakA auSadha, puNyakA kAraNa tathA sarvatra gamana karane ( jAne ) vAlA cakSu hai| sakSepame zAstra sarva arthako sAdhanevAlA hai| . na yasya bhaktiretasmin , tasya dharmakriyApi hi / ___ andhaprekSAkriyAtulyA, karmadopAdasalphalA" // 55 // -aise zAstrame jisako makti nahIM hai, usakI sArI dharmakriyA bhI andhe puruSake dekhanekA prayAsa karane jaisI hai aura karmakA doSa honese zubha phalakI denevAlI nahIM hai athavA usako sadgati rUpa phala nahIM ho sktaa| __ "yaH zrAddho manyate mAnyAn , ahngkaarvivrjitH| guNarAgI mahAbhAgaH, tasya dhamakriyaH parA" // 56 // : ---jo mahAbhAgyazAlI puruSa ahaMkAra sahita aura guNAnurAgI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 : dharmacindu hai tathA zraddhA sahita mAnya ( deva, guru va dharma )kI bhakti karatA hai usakI dharmakriyA utkRSTa hai| " yasya tvanAdaraH zAstre, tasya zraddhAdayo guNAH / unmattaguNatulyatvAna prazaMsAspada satAm" // 57 // -~~-jisako zAstrake prati Adara nahIM hai usake zraddhA Adi guNa unmatta puruSake guNo jaise haiM aura satpuruSo dvArA prazaMsanIya nahIM hai| "malinasya yathA'tyantaM, jalaM vastrasya zobhanam / antaHkaraNaratnasya, tathA zAstraM vidurbudhAH" // 58 // ----jaise jala atyaMta malina vastrako bhI svaccha kara detA hai vaise paMDita jana zAstrako anta karaNa ratnakA zodhana karanevAlA batAte haiN| "zAstra bhaktirjagadvandyairmuktidUtI proditaa| atraiveyamato nyAyyA, tatprApyAsanabhAvataH" // 59 // -~-jagavaMdya zrItIrthakara devadvArA zAstrabhakti mukti strIkI utkRSTa dUtI kahI gaI hai (yAne zAstrabhakti mukti lAnevAlI ) hai yaha yomya vacana hai kyoki zAstrabhaktise mukti samIpa AtI hai| zAstrabhaktise jJAnavRddhi, kriyAvRddhi tathA karmanirjarA hotI hai aura mukti svataH samIpa AtI hai| (yoga 221-30) isa prakAra upadeza dekara zrotAke manameM zAstrake prati Adarako jagAnA caahiye| tIrthakara va kevalajJAnIke vicaraNake samaya zAstrakI AvazyakatA hI nahIM hotI para unake na honese unake upadiSTa vacana Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 89 jo zAstrameM Aye hue haiM, unakI ananya bhakti va abhyAsa karanA dharmaprAptikA sAdhana hai| tathA-prayoga AkSepaNyA iti // 10 // (68) mUlArtha-zrotAko mohase tatvakI aura Avarjita karanecAlI kathA khnaa| vivecana- prayoga- kathA prasaMga kahanA, AkSepaNI- jo AkarSita tattvakI ora bhavya prANiyoko mohase le jAve / ___ dharmakathA karate samaya unako mohase tattvakI ora khIMcanevAlI AkSepaNI kathA khe| AkSepaNIke cAra bheda haiM-1 AcAra, 2 vyavahAra, 3 prajJapti tathA 4 dRSTivAda / inake lakSaNa isa prakAra haiM-1 AcAra-sAdhukI loca, asnAna Adi kriyA yA AcArakA varNana, 2 vyavahAra prApta doSake nivAraNake liye prAyazcita karanekA varNana, 3 prajJapti-saMzayameM paDe hue ko madhura vacanase jJAna vatAnA yA saMzaya nivAraNa, 1 dRSTivAda-zrotAkI apekSAse (jaisA vaha ho, use pahicAna kara ) jIva, ajIva Adi tatvoMkA sUkSma bhAvakA kathana, isa prakArakI AkSepaNI kahe / ' tathA-jJAnAdyAcArakathanamiti // 11 // (69) / mUlArtha-aura jJAnAdi AcAroMkA varNana kare // . vivecana-jJAnAdi-AcAra pAMca prakArake haiM-jJAnAcAra, darzana nAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra / kathanam-unakA varNana ! Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 : dharmAdindu jisa AcArase' jJAnAvaraNIya karmakA svAbhAvika jJAna pragaTe ho use jJAnAcAra AcAra jJAnAcAra hai / kSaya ho aura AtmAkA kahate haiM / zrutalakSaNakA 1. jJAnAcAra ke ATha bheda haiM, ve ye hai -1 kAla, 2 vinaya, 3 bahumAna, 4 upadhAna, 5 anihnatra, 6 vyaJjana, 7 artha aura - 8 tadubhaya-ye ATha bheda haiN| inake lakSaNa kahate haiM 19 1 kAla jJAnAcAra - " jisa aMga siddhAntameM zruta-AgamakA jo kAla abhyAsa kahA gayA hai usakA tabhI svAdhyAya karanA aise tIrthaMkara bhagavAnake vacanase yogya kAlameM hI abhyAsa karanA, anya samaya para nahIM karanA hI kAla jJAnAcAra hai / kRSikA phala bhI yogya samaya para khetI karanese hI milatA hai, asamaya meM niSphala jAtA hai| 2 vinaya jJAnAcAra - zrutako grahaNa karate samaya suna kara hRdayagama karanemeM gurukA vinaya karanA / guruke Ane para khaDA honA, Asana bichAnA, gurucaraNakI sevA karanA Adi vinaya haiM / avinayase paThita vidyA bhI calI jAtI hai / ataH jJAnake liye vinaya kare / 3 bahumAna jJAnAcAra - zAstrakA abhyAsa karanevAlA, zrotA, zAstra grahaNa karane ko tatpara puruSa yA vidyArthI gurukA bahumAna kare / hRdayameM jAgrata guruke prati zraddhA va pUjyabhAvako hI bahumAna jJAnAcAra kahate haiM / bahumAna AMtarika hai va vinaya bAhya | yahAM vinaya va bahumAnakI caturbhagI hotI hai- (1, ekako cinaya = Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 91 hai para bahumAna nahIM / (2) dUsare ko bahumAna hai para vinaya nhiiN| (3) ekako vinaya tathA bahumAna donoM haiM / (4) cautheko na vinaya haiM na bahumAna / isameM tIsarA utkRSTa hai| 4 upadhAna jJAnAcAra-zAstrakA abhyAsa karanevAle, zruta grahaNa karanekI icchAvAleko upadhAna karanA caahiye| jisa tapasyAse jJAnako puSTi mile use upadhAna kahate haiM aura usa tapake karaneko upadhAna jJAnAcAra kahate haiN| tapapUrvaka upArjita jJAna vizeSa saphala hotA hai| tapase zarIra va mana AtmAke adhIna hote haiM tabhI AtmA mana va zarIra ko jJAna prAptimeM lagAtI hai aura jJAna zIghra prApta hotA hai / idriya va mana svAdhIna va sayamI na hone para jJAnAbhyAsa icchita rUpameM nahIM hotA / tapakA artha 'vicAra kagnA' bhI hotA hai| ata zAstrAbhyAsIko zAstra para vicAra karanA caahiye| use manana karanA Avazyaka hai| AgADha Adi yoga yukta jo tapa jisa adhyayanameM kahA ho vaha tapa usa adhyayanameM karanA cAhiye / tapa pUrvaka zAsvAdhyayana saphala hotA hai| 5 aniva jJAnAcAra-jisa gusse zikSA grahaNa kI usakA nAma chipAnA nihava hai / ata. usa nAmako na chipAnA 'anihava' hai / zAstra grahaNa karanevAlA nihaba na kare, jisake pAsa adhyayana kiyA ho usIkA nAma lenA anyakA nhiiN| yaha asatyakA prakAra hai| isase cittameM kaluSitatA AtI hai| zAstrajJAna bhI saphala nahIM hotaa| aisA vyakti kRtaghna samajhA jAtA hai / usI gurukA nAma lenese usakI prazaMsA hotI hai, tabhI RNamukta hoge / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 : dharmavindu www { 6 vyaMjana jJAnAcAra - zruta grahaNa karanevAlA va phalakI icchAvAlA vyaMjana bheda, artha bheda tathA ubhaya bheda nahIM kre| jaise 'dhammo maMgalamukkiTaM" ke bajAya "punno kallANamukkosaM " zabda likha denA / yadyapi artha bheda na Ave taba bhI vyaMjana yA akSara bheda nahIM karanA cAhiye | isase zabdakA sAmarthya naSTa hotA hai / 7 artha jJAnAcAra--prasiddha arthako choDa kara dUsarA artha karanA arthabheda hai| jaise " AvaMtIke yAvaMtI logaMsi vipparAmasaMti " aisA pATha AcArAMgasUtrameM AyA hai| isakA prasiddha artha hai ki ' isa pAkhaMDI loka meM jitane asayata jIva haiM usamese kaI cha kAyake jIvokI virAdhanA karate haiN'| isa arthake badale " yAvantaH kecana loke asmin pAkhaNDiloke viparAmRzanti' kahanA, jisakA artha hai 'avatI dezameM rassIvAle loga kuMeko saMtApa dete haiM, yaha viparIta artha hai / isa prakAra viparIta yA bhinna artha karanA arthabheda hai / jisameM yaha artha bheda na ho vaha artha jJAnAcAra hai / 8 tadubhayajJAnAcAra - vyaMjana (akSara) tathA artha donoM meM bheda lAnevAleko umayabheda kahate haiM / udAharaNArtha - "dharmo maGgalamutkRSTamahiMsA parvatamastake" yahAM vyaMjanabheda karane se arthabheda bhI ho - jAtA hai| ise utsUtra doSa kahate haiM / yaha dono bheda jahAM na ho -use tadubhaya jJAMnAcAra kahate haiM / vyaMjanakA bheda honese arthabheda hotA hai / usase kriyAme bhI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 93 bhinnatA AtI hai / kriyAmedase mokSakA abhAva ho jAtA hai| mokSakA abhAva ho jAnese dIkSA nirarthaka hai / ' ina ATha niyamokA dhyAna kara vinaya sahita guruke pAsa abhyAsa karanese jJAna vRddhi hotI hai tathA jJAnAvaraNIya karma kSaya hote haiN| 2. darzanAcAra-' tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanam ' tattvArtha para zraddhA rakhaneko * samyagdarzana' kahate hai / isake bhI ATha bheda haiM1 nizzaMkita, 2 niSkAkSita, 3 nirvicikitsA, 4 amUDhadRSTi, 5 upahA, 6 sthirIkaraNa, 7 vAtsalya aura 8 tIrthaprabhAvanA / 1. nizzaMkita-zaMkA rahitatA-zaMkA do prakArakI hai-dezazaMkA va sarvazaMkA-dharmake kisI eka (yA kucha ) siddhAtake bAremeM zaMkAko dezazaMkA kahate haiM aura dharmake saba tatvoM ke bAremeM zaMkAko sarvazaMkA kahate haiN| jaise, 'jIvatva sAmAna hote hue bhI eka jIva bhavya hai tathA eka abhavya hai aisA kyo:| yaha dezazaMkA hai| "dharmake sAre siddhAta prAkRta bhASAmeM nibaddha yA race hue hai ataH yaha saba phalpita mAlUma paDatA hai" aisI zaMkA sarvazaMkA hai| aise sthAna para zaMkA karanevAleko yaha socanA cAhiye ki saMsArameM kaI vastueM hetuprAya hai arthAt kAraNa dekara samajhAI jA sakatI haiM tathA kaI padArtha ahetugrAhya hai arthAt unake kAraNa apanI sAmAnya buddhiseM nahIM samajhe jA sakate / sarvajJa hI samajha sakate haiN| jIvakA astitva Adi hetugrAma hai| hetugrAhya ve hai jo pratyakSa jJAnase - dekheM va Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 : dharmavindu samajhe jA sake / para bhavyatva Adi bAteM ahetugrAhya hai kyoki ye utkRSTa jJAnakA viSaya hai aura chadmastha avasthAvAle nahIM samajha sakate / isa liye ise tiraskAra na karake jJAnavRddhikI rAha dekheN| saba grathokI racanA prAkRta honekA kAraNa yaha hai ki usa samaya prAkRta hI pracalita bhASA thI aura bAla jIvoMko saralatAse samajhameM A sakatI thI, ataH grantharacanA isa bhASAmeM huI / kahA hai ki"vAla-strI-mUDha-mUrkhANAM, nRNAM cAritrakAziNAm / anugrahArthe tattvajJaH, siddhAntaH' prAtaH smRtaH // 60 // --bAla, strI, mUDha va mUrkha manuSyo tathA cAritra grahaNa karanekI icchAvAloM para anugraha karaneke liye tattvajJAne "siddhAtakI racanA prAkRtameM kI hai| ataH yaha siddhAMta-kalpita nahIM hai| pratyakSa, anumAna tathA bhAgaya pramANase bhI aviruddha siddha hotA hai| ina donoM prakArakI zaMkAse rahita honA nizzaMkita darzanAcAra' hai ataH ni,zaMka hokara arhat zAsatako prApta huA jIva nizaMka darzanAcAra hai| isase 'darzana' tathA 'darzanavAle' (darzanI,) meM abheda upacAra kahA haiarthAt darzana va dArzanika eka hI hai| jo unameM ekAMta meda kahA ho to adarzanIkI taraha phalAbhAva hotA hai aura usase mokSAbhAva hotA hai| bAkI-sAta medoMmeM bhI yahI bhAvanA samajhanA / pAThAtara-manda / prkRt| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 15 zuddha zraddhAse zuddha kArya hotA hai aura zuddha kArya paraMparAse mokSa prApti hotI hai| ataH jana zaMkA ho taba yogya guruse zaMkArahita hokara zuddha pravRtti krnaa| .. / / 2. niSkAMkSita-darzanAcArakA dvitIya bheda kokSArahitatA' hai / usake bhI do bheda hai| 'dezakAMkSA va srvkaaNkssaa'| digaMbara Adi kisI eka darzanakI AkAMkSA kare, usa darzanakA aMgIkAra karanekI icchA kare vaha dezakAMkSA, usI prakAra sarva darzanoMkI AkAMkSA kare sarvakAMkSA / vaha anya zAstroseM piDjIvanikAyapIDA tathA asatprarUpaNAko nahIM dekhatA / aisI kAMkSAoMse, rahita honA 'niSkAMkSita darzanAcAra' hai| para isakA artha yaha nahIM ki anya sana dharma cure hai| apekSAse tathA aMzataH satya saba dharmome hai| jahAM jahAM jitanA satya va saguNa ho use grahaNa karanA hI jaina dRSTi hai| azokake zikSAThekhoMmeM bhI aisA milatA hai| "anya dharmoM para AkSepa nahIM karanA, tathA niSkAraNa anya dharmokI apratiSThA nahIM karanA" para svadharmase bhavicala zraddhA rkkhe| . 3. nirvicikitsA-buddhime vibhrama yAM bhrAMtiko vicikitsA kahate hai| usa bhrAMtise rahitatA nirvicikitsA hai| jaise-jinadarzana to acchA hai isameM pravRtti karanese mujhe phala hogA yA nahIM ? jaise khetI AdimeM phalakI prApti va aprApti donoM hote haiN| isa prakAra ke saMkalpa vikalpako vicikitsA yA bhrAMti kahate haiN| ise choDa denA caahiye| "jaisA boyeMge vaisA kATeMge" yA "jo 'karma karoge vaise bharoge" ise AdhArabhUta samajha kara kArya karanA caahiye| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 : dharmavindu zrati hone se pUrNa zraddhA va aDiga bhaktise dharmameM pravRtti nahIM hotI / yathArtha phalase bhI vaMcita rahanA paDatA hai / ataH galata dhAraNA va bhrAMtiko tyAga kara AtmavizvAsa va kArya-kAraNake niyama meM vizvAsa rakhanA caahiye| yogya upAya karanese prApya vastu avazya milegI "aisA nizcaya rkhe| ise prAti rahitatA yA nirvicikitsA kahate haiM / athavA to sAdhuke malina gAtra Adi dekha kara bhI jugupsA nahIM karanA cAhiye, use nirvijugupsA darzanAcAra kahate haiM / 4. amUDhadRSTi - bAla tapasvI yA ajJAna kaSTa karanevAle (jaise haThayogI ) tapasvI tapa, vidyA Adi atizaya dekha kara mUDha na ho, samyagjJAna rUpa dRSTi N calita na ho, use amUDhadRSTi darzanAcAra kahate hai / yaha cAra darzanAcAra guNI pradhAna hai ( guNakA Azraya lekara kahe hai ) aba guNa pradhAna ( guNa kA Azraya lekara kahate haiM ) - 5. upabRMhA---sAdharmika bandhuoMke sadguNoM kI prazaMsA karanA tathA usameM vRddhi karaneko upabRMhaNa darzanAcAra kahate haiM / 2 6. sthirIkaraNa - dharma se patita yA dharmabhraSTa honevAleko rokakara dharmame dRDha karaneko sthirIkaraNa darzanAcAra kahate haiM / 7. vAtsalya - samAnadharmI puruSoMkA upakAra karanA vAtsalyadarzanAcAra hai / 8. tIrthaprabhAvanA - dharmakathA Adise tIrthakI, dharmakI prasiddhi karanA tIrthaprabhAvanA darzanAcAra hai / 7 - pazcAduvarttI cAroM bheda guNokA Azraya lekara kaheM haiN| guNa va Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 97 guNImeM thoDA bheda hai / jo bheda na ho to guNakA nAza hone para guNIkA bhI nAza hotA haiM / pariNAma zUnya AtA hai / ataH uparyukta kramase guNI va guNakA Azraya lekara alaga kahe haiM / 1 3. cAritrAcAra - cAritrake pAlana sabadhI sAdhuke AcArako cAritrAcAra kahate haiM / yaha ATha prakArakA hai| isameM pAMca samiti da tIna gupti hotI hai| nIce samiti va guptikA svarUpa saMkSipta vyAkhyA -- anyatrase uddhRta karake diyA hai 1. iryAsamiti - rAste meM Ate jAte kisI jIvakI virAdhanA yA hiMsA na ho usa hetuse yatna sahita teja dRSTi se dekhate hue calaneko iryAsamiti kahate haiM / 2. bhApAsamiti - kisI bhI jIvakA dravya yA bhAva prANakA va yA virAdhanA na ho usa prakAra satya vacana bolnako bhASAsamiti kahate hai / 3. epaNAsamiti - 42 doSa rahita AhAra AdikI gaveSaNA yA zodha karanA / 4. AdAna nikSepaNa samiti baiThate-UThate, bete va rakhatepratyeka samaya pUjanA va pramArjanA karanekA upayoga rakhanA vaha / 5. pAriSThApanikA samiti - mala-mUtrAdikako paraThavaneke samaya zuddha bhUmi dekhanekA upayoga rakhanA vaha / d gupti tIna hai-mana gupti, vacana gupti va kAya gupti - ve isa prakAra jAnanA / 7 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 : dharmavindu 1. managupti-manameM utpanna vicAra taraMgoMko rokanA, manako zAMta vananA, aura saMyamameM lAnA managupti hai| manako zubha adhyavasAyameM rokanA tathA dhIre dhIre use ekAgra banAkara vazameM lAnA caahiye| 2. vacanagupti-vacano para pUrNanigraha-manuSya pariNAmakA vicAra karake bole| 3. kAyagupti-zarIrako azubha vyApArameM jAnese rokanA, tathA iMdriyoMko vazameM rkhnaa| zAstrameM inako aSTa pravacanamAtA kahate hai| ye samiti va gupti cAritrakA putravat pAlana karatI hai, ataH inheM yaha nAma diyA gayA hai| 4. tapAcAra-isake mUla bheda do hai / bAhya va AbhyaMtarainake pratyekake cha bheda haiM ataH bAraha bheda hue| bAyatapake meda isa prakAra hai"anazanamUnodaratA, vRtteH saMkSepaNaM rstyaagH| kAyakleza saMlInateti bAhyaM tapaH proktam" // 6 // --anazana, UnodaratA, vRttisaMkSepa, rasatyAga, kAyakleza aura salInatA--ye cha bAhya tapa haiN| unake lakSaNa isa prakAra haiM 1. anazana-cAroM prakArakA AhAra tyAga, isake do bheda haiM1 thoDe samayakA, tathA 2, AjIvana / pahelAkA kAla vIra zAsaname 6 mAsa, RSabhadevake tIrthameM 1 varSa tathA anya bAisa tIrthakaroMke zAsanameM 8 mAsa mAnA gayA hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 99 2. UnodarI-puruSakA AhAra 32 kaMvala (eka vAra muMhameM jAve vaha 1 kaMvala) tathA khIkA 28 kaMvala mAnA gayA hai| isase kama khAneko UNodarI tapa kahate haiM / yaha dravya tapa hai| isI prakAra UNodarI bhAva tapa krodhAdi ghaTAnese hotA hai| 3. vRttisaMkSepa-khAneke padArtha yA kSetrako sImita karanA vRttisaMkSepa hai| 4. rasatyAga-dahI, dUdha Adi rasake padArthoMkA tyAga | 5. kAyakleza-vibhinna Asana yA locAdise jo zarIrako kaSTa ho vaha / 6 saMlInatA-aMgopAMga phailA kara na sonA, sameTakara sonA; indriya, kaSAya, va mana, vacana tathA kAyA-tInoM yogoMko vazameM rakhanA; tathA strI, pazu napuMsaka rahita sthAnameM rahanA / Abhyantara tapake meda isa prakAra haiM "prAyazcittadhyAne, vaiyaavRtyvinyaavthotsrgH| svAdhyAya iti tapaH, SaTprakAramAbhyantara bhavati" // 32 // -1 prAyazcitta, 2 dhyAna, 3 vaiyAvaJca, 4 vinaya, 5 kAyosarga aura svAdhyAya-yaha cha prakArakA Abhyantara tapa kahalAtA hai| bAhya tapakA hetu zarIra saMyama hai tathA Abhyantara tapakA manako vazameM karanA; zarIra va mana AtmAke naukara samAna haiM para svAmIkI anupasthitimeM jaise naukara manacAhA karate haiM vaise hI inake bAremeM bhI hai| ataH AtmA apane ina naukaroko apane vazameM kare tAki Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 : dharmabindu usakI unnati va pragati ho sake / para zarIrako naSTa karanA isakA hetu nahIM hai / zarIra dharmakA prathama sAdhana hai / " icchA rodhana tapa bhalo " para Atmazakti se manako vaza kro| isake abhyAsa va vairAgya - do rAste haiM / manako sthira karanekA abhyAsa karate rahanA caahiye| vinAzI vastuo para vairAgya ho tabhI mana udhara nahIM dauDegA / satya va asatya tathA nitya va anitya vastu ke bIca viveka yA bheda karanA sIkhe / 5. vIryAcAra - bAhara tathA bhItara ke sAre sAmarthya se apane sAmarthyako chipAye binA uparokta jJAna darzanAdike 36 AcAroMko yathAzakti agIkAra karanekA parAkrama kare aura aMgIkAra karane ke bAda zakti anusAra usakA pAlana kare vaha vIryAcAra hai / AtmAke pratyeka pradeza para anata karma vargaNAeM haiM para AtmAkA Huo eka hI pradeza anaMta karma vargaNAoko eka kSaName nAza karaneko samartha haiM | AtmavizvAsakA kisI bhI saMyoga meM tyAga nahIM karanA / tathA - nirIhazakya pAlaneti // 12 // ( 70 ) mUlArtha - aura icchArahita hokara yathAzakti pAlana kare || vivecana - nirIheNa - aihika va pAralaukika phalakI icchA rahita yA rAjA, devatA Adi vastuokI dhArmika kriyAke phalasvarUpa prAptikI icchAkA tyAga / zakyasya - jJAna Adi pAMco AcArakA 'zAstrameM aisA kahA hai ' aisI buddhi rakhakara yathAzakti pAlana karanA / puruSa dharmakriyA kare, usameM do vastueM batAI hai - eka to phalakI Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 102 icchA na rakha kara, dUsare yathAzakti / phala do prakArake haiM--laukika va pAralaukika, inakI icchA kiye binA dharmakArya karanA uttama hai| icchA yA vAsanA rakhanese karmabandhana hotA hai, use janma maraNa mukti nahIM miltii| dUsare yathAzakti dharmakriyA kreN| zaktise adhika kArya karanese pIDA, AdhyAne, tathA utsAha bhaMga hotA hai| uttaro. tara dharmakriyAmeM zakti anusAra baDhanA hI ThIka hai| tathA-azakye bhAvapratipattiriti // 13 // '71) mUlArtha-aura azakya hone para usa ora bhAvanA rakhe / vivecana-azakye-dhairya, zarIraracanA (baMdhAraNa) kAla tathA balameMse eka yA sabakI zakti kama hone para jJAnAcAra Adi vizeSa dharmakA pAlana na kiyA jA sake to bhAvapratipattiH-pravRtti vinA bhI bhAva yA aMtaHkaraNase aMgIkAra karanA / dhairya, saMhanana (garIraracanA) kAla va bala kisI bhI kabhIse jJAnAcAra Adi AcAroMkA pAlana na kara sake to usa ora zuma bhAvanA rakhe; bhAvanAse aMgIkAra kre| vicAra va bhAvanA ucca rakhe para usameM pravRtti na kare, kAraNa ki yogya samaya tathA zakti binA vyarthakA utsAha tattvataH ArtadhyAna hai / kyoMki "akAlautsukyasya tattvata ArtadhyAnatvAditi // tathA-pAlanopAyopadeza iti // 14 // (72) mUlArtha-jJAnAdi AcArake pAlanakA upadeza kre| vivecana-jJAnAdi AcArakA varNana kiyA jA cukA hai| unako Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 : dharmabindu pAlana karanekA upAya batAnA cAhiye / jaise * use apanese adhika guNI yA samAna guNavAloke sAtha yA unake bIca nivAsa karanA cAhiye / ' anyoko kriyA pravRtta dekha kara usakI bhI icchA usa ora pravRtti karanekI hogii| " apane jisa guNasthAnaka para hoM usake yogya kriyAkA pAlana karanA tathA usakA smaraNa karanA" aisA upAya batAnA cAhiye / isase Age bar3ha sakatA hai| adhikArIko pAtra, zakti va yogyatA dekhakara upadeza denA caahiye| . tathA-phalamarUpaNeti // 15 // (73) mUlArtha-aura phalakI prarUpaNA kare / / vivecana-isa AcArake samyak prakArase pAlana karanekA kyA suMdara phala hotA hai usakA varNana karanA caahiye| sAdhAraNa manuSya phala lAlasA binA koI kArya nahIM krtaa| isake phala isa prakAra batAye jAya / isa saMsArameM upadravokA nAza hotA hai| hRdayameM ucca bhAvakI utpatti honA, aizvaryakI vRddhi tathA lokapriyatA-yaha pratyakSa phala hai| anya jagaha paralokame bhI sugatiko prApta hokara uttama sthAna para janma grahaNa hotA hai| devaRddhi prApta hotI hai tathA mAnavayonime uttama kulame janma letA hai tathA kramazaH paraMparAse nirvANako prApta hotA hai / isa prakArake phalako batAnese bAla jIva dharmakI ora agrasara hotA hai vizeSata: devaddhivarNanamiti // 16 / / (74) mUlArtha-devaRddhikA varNana kre| vivecana-devatAoMkI Rddhi jisameM mukhyataH vaimAnika devoMkI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 103 samRddhi, unakA rUpa, lakSaNa AdikA isa prakAra varNana kre| unakA uttama rUpa, saMpatti, suMdara sthiti, prabhAva, uttama sukha va usake sAdhana, kAMti, lezyA, zuddha indriye, avadhijJAna, bhogake uttamottama sAdhana aura divya vimAna Adi unakI RddhikA varNana (jo Age kahA jAyagA) zrotAko vatAve / / ____ satkArya, zubha vacana, prANIprema, indriya tathA manakA nigraha bhAdi guNoM para anurAga tathA unakI prApti va pAlanase aisI Rddhi milatI hai| devaRddhi bhI mokSa sukhake sAmane dukhaprada hI hai para bAla jIvoMko devaRddhi batAnA cAhiye tAki ve usa ora bddh'eN| tathA-sukulAgamanoktiriti / / 17 / / (72) mUlArtha-aura uttama kulameM janma honekA kahe / vivecana-devasthAnase cyuta hokara vaha phirase manuSya yonimeM AtA hai aura taba vaha acche dezameM tathA niSkalaMka, sadAcArI va prasiddha aise uttama kulameM janma letA hai| sAtha hI vaha janma nirdoSa va aneka manorathoM kI pUrti karanevAlA hotA hai; ityAdi kahe aura yaha saba manuSya janmameM kiye hue sukRtakA hI phala hai| tathA-kalyANaparamparAkhyAnamiti // 18 // (76) mUlArtha-aura use kalyANa paraMparA prApta hotI hai aisA khe| - vivecana-usa uttama kulameM Akara use kalyANa paraMparA prApta hotI hai arthAt suMdara rUpa, acche lakSaNa, nirogI kAyA, zaktivAlI Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 : dharmabandu indriyAM milatI hai / vaha janapriya aura sammAna prApta karanevAlA hotA | yaha saba phala dharma sevanase milate hai - yaha saba kaheM ( inakA varNana sAtave adhyAya meM karege) / 1 tathA - asadAcAragarheti ||19|| (77) mUlArtha - aura asat AcArase ghRNA kreN| vivecana - jo AcAra asat, nindya va azubha hai vaha asadAcAra hai / vaha dasa prakArakA haiM Nation " hiMsAnRtAdayaH paJca tattvAzraddhAnameva ca / krodhAdayazca catvAraH iti pApasya hetavaH " // 63 // - hiMsA, mRSA, corI, maithuna va parigraha- ye pAMca tattvameM azraddhA, tathA krodha, mAna, mAyA va lobha ( ye cAra kaSAya ) ye kula dasa pApake hetu (kAraNa) hai / ina pApake kAraNoMkI niMdA kare / isame sabase burA tattvameM azraddhA yA mithyAtva hai / satya tathA dharmako asatya va adharma mAnanA aura adharma va asatyako dharma aura satya mAnanA hI midhyAtva hai / isakA tyAga ucita hai | kahA hai ki " na mithyAtvasamaH zatruH, na mithyAtvasamaM viSam / na mithyAtvaMsamI rogo, naM mithyAtvaMsamaM tamaH // 64 // "" -- mithyAtva ke samAna na zatru haiM, na viSa hai, na roga hai, na aNdhkaar| yAne kisI bhI zatru, viSa, roga va aMdhakAra se mithyAtva jyAdA burA hai 1 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhasya dezanA vidhi : 105 "dvipadvipatamorogakHsamekatra TIyate / mithyAtvena durantena jantorjanmani janmani" // 65 // "gharaM jvAlA''kule zito, dehinA''tmA vinazyate / na tu mithyAtvasaMyukta, jIvitavya kadAcana" // 66 // -zatru, viSa, aMdhakAra va roga manupyako eka samaya yA eka hI janmameM dukha dete haiM para duraMta mithyAtva to janma janmAntarameM bhI duHkha denA hai| -dhadhakate hue jvAlAkuMDameM gira kara manuSyako apane dehako jalAnA uttama hai, para mithyAtvasahita jIvana kadApi na rakhe / __ isa prakAra tatvameM azraddhA! mithyAtva )kI niMdA kare aura hiMsAdi tathA cAra kapAya ina nau pApa kAraNokI bhI. jo aniSTa pariNAmavAle haiM, niMdA kre| tathA-tatsvarUpakathanamiti // 20|| 78) mUlArtha-aura aMsadAcArakA svarUpa batAnA cAhiye / vivecana-hiMsA Adi pApa kAragoMkA, aMsad AcaraNakA svarUpa vatAnA Avazyaka hai| udAharaNArtha-1 pramADhayogase prANIkA nAza, usakA deza prANose viyoga- hiMsA hai / 2 asatye kahanA, satya na kahanA mRpA yA anRtaM hai| I adatta-binA diyA huA lenA steya yA corI hai| 4 maithuna yA strImoga tathA kAmabhogako abrahma kahate haiN| 5 koI mI vastu merI hai aisI usa para mUrchA yA moha rakhaneko parigraha kahate haiN| 'tattvArtha sUtra meM isa prakAra kahA hai Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 : dharmavandu "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA // 7-8 // " asadamidhAnamanRtam // 7-9 // " adattAdAna steyam // 7-10 // " maithunamabrahma" // 7-11 // "sUcchA parigrahaH // 7-12 // isa prakAra svarUpa btaaveN| tathA svayaM parihAra iti // 21 // (79) - mUlArtha-svayaM (upadezaka) asadAcArakA tyAga kare / vivecana-svaya upadezaka asadAcAra na kre| inakA tyAga kare / yadi svayaM asadAcAra AcaraNa karatA huA dharmopadeza kare to usakA dharmopadeza vezadhArI naTake vairAgyakI taraha agrAhya hotA hai| vaha sAdhyakI siddhi karAnevAlA, dharmakI prApti karAnevAlA nahIM hotaa| AcaraNa va udAharaNakI asara upadezase jyAdA hotI hai / tathA RjubhAvAsevanamiti // 22 / / (80) mUlArtha-aura vaha saralabhAva rakhe // vivecana-RjubhAva-kuTilatAkA tyAga, saralatAkI bhAvanA yA sarala svabhAva, Asevanam-AcaraNa / upadezaka kuTilatAkA (vRthAmimAna Adi ) kA tyAga karake saralabhAva rakhe / isase ziSya para yaha bhAva pragaTa hogA ki vaha pratAraNA ( ThagAI ) karanevAlA nahIM hai| aisA honese ziSya usase dUra nahIM hotA aura usake upadezake samIpa AtA hai| kuTilatAse Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi . 107 burA asara hokara vaha ( ziSya ) upadeza tathA upadezaka donose bhAgatA hai| tathA-apAyahetutvadezaneti // 23 / / (81) mUlArtha-aura anartha (duHkha ke kAraNoMko batAve / vivecana-apAyAnAm-una anartho kA, jo isa loka tathA paralokameM honA saMbhava hai aura jo jAne jA sakate haiN| hetutvamduHkhakA kAraNa (asadAcAra), usake hetu yA kAraNokA varNana kre| jaise manuSya jaba apane svarUpako bhUla kara pramAda dazAme paDa jAte haiM, to yaha bhUla jAte haiM ki anya jIva bhI usake jaise hI haiM, taba vaha aneka asadAcAroMkA sevana karatA hai, ataH pramAda hI durgatikA mUla hai| jaise "yana prayAnti puruSAH, svarga yaca prayAnti vinipAtam / tatra nimittamanAryaH pramAda iti nizcitamidaM me" // 67 // -puruSa svarga nahIM pAte tathA azubha gatimeM utpanna hote haiM yA patita hote haiN| merA nizcita mata hai ki usakA nimitta kAraNa anArya pramAda hI hai| pramAda hI asadAcAra hai, usase hI anartha paraMparA paidA hotI hai tathA narakake duHkha bhogane par3ate haiN| nArakaduHkhopavarNanamiti // 24 // (82) mUlArtha-nArakIke duHkhoMkA varNana karanA cAhiye / vivecana-narakameM utpanna nAraka jIvoMke duHkhakA varNana kre| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 : dharmavindu www - sAtha hI nicake dukhokA varNana kare, isase manuSya ina duHkhoMkeM - kAraNa asadAcArakA tyAga kareM / jaise ||38|| 'tIkSNairasibhirdIpti, kuntairvipamaiH parazvadhaizvakaiH / parazu trizUla tomara mudgaravAsImupaNDIbhi: " saMbhinnatAluzirasarichannabhujAzchinnakarNanAsauSTAH / bhinnahRdayodarAtrA, bhinnAkSipuTAH suduHkhArttAH // 69 // " nipatanta utpatanto, viceSTamAnA mahItale dInAH / nekSante trAtAraM narayikAH karmapaTalAndhAH // 70 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 109 para girate haiM, uchalate haiM tathA taDaphaDAte hai / tathA karmapaTalase aMgha bane hue ve prANI apane bAtA (rakSaka)ko nahIM dekha sakate // kSudhA, tRpA, barpha, uSNatA aura bhayase pIDita, parAdhInatAke vyasanase Atura aise duHkhI tiyeca jIvoko khukhakA prasaMga to tuccha aura kahane mAtra hai parantu vastuta. unako du kha hI duHkha haiN| manuSya bhavame bhI prANI dAridraya, roga, durbhAgya, zoka, mUrkhatA tathA jAti, kula aura zarIrake avayavoMkI nyUnatAko prApta hote hai| -devatAoMko bhI yadyapi aneka sukha haiM para usakA aMta A jAtA hai ataH devoMko apane bhavameM cyavana ( dUsarameM jAnA ) tathA viyogakA dukha, krodha, IrSyA, mada aura madanase unako paritApa (kaSTa ) utpanna hotA hai| he AryoM! vicAra kara kaho ki devatA oMko bhI kaunasA kahanelAyaka sukha hai| ___ yadyapi apekSAse sukha hai tathApi vaha bhI aMzata hI hai, pUrNataH nahIM / tathA-duSkulajanmaprazastiriti // 25 / / (83) mUlArtha-aura isase bure va halake kulameM janma hotA hai vaha btaave| vivecana-duSkuleSu-zaka, yavana, zabara va barvara tathA usase saMbaMdhita kulomeM, prazasti:-vatAnA / __ isa prakArake, asadAcAra, bure AcaraNa karanevAloMkA janma yavana Adi kuloMmeM hotA hai| isa vAtako bhalI bhAti samajhA denA / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 : dharmavindu caahiye| usase aura bhI unake durAcAra sIkhate haiM tathA usase duHkha para duHkha AtA hai| una kuloMmeM utpanna prANiyoMse kyA kahe so kahate haiM duHkhaparamparA nivedanamiti // 26 // (84) mUlAtha-unako duHkhakI paraMparA smjhaanaa| vivecana-upadezaka una bure kuloMmeM utpanna vyaktiyoko, duHkhakI jo paraMparA hai, eka duHkhake kAraNa dUsarA, durAcArase dukha, usase phira durAcAra aura taba atyaMta duHkha-aise isa pravAha 'janita duHkhake bAremeM samajhAve / jaise-asadAcAravAle puruSa usase paravaza ho jAte haiM aura usase bure kulameM utpanna hote haiM, usameM bhI una prANiyoko halakA tathA burA varNa, rasa, gaMdha va sparzavAle zarIrakI prApti hotI hai| unako isa duHkhakA nivAraNa karanevAlA dharma svamameM bhI nahIM milatA va sabodha durlabha hotA hai| ata. jisase hiMsA, asatya, tathA steya Adi azuddha karmameM pravRtta honese narakAdika phala denevAle pApa karmakI vRddhi hotI hai| use usase parAsta hue una prANiyoMko ihaloka tathA paralokameM 'anubandhavicchedarahitaduHkhaparamparA' prApta hotI hai arthAt janma, janmAntarameM pApa para pApa baMdhate jAte haiN| una pApa karmoMkI utpattimeM koI viccheda yA vyAghAta nahIM pdd'taa| isa niraMtara pApa bandhase niraMtara duHkha AtA hai aura yaha duHkha paraMparA calatI rahatI hai, sukha kahIM bhI pragaTa nahIM hotaa| isa prakAra asadAcAra duHkhaparaMparA lAnevAlA hai| kahA bhI hai ki Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi:111 "taH karmabhiH sa jIvo, vivazaH sNsaarckrmupyaati| dravyakSetrAddhAbhAvabhinnAmAvartate bahuzaH" // 73 // -karmake vaza huA jIva dravya, kSetra, kAla va bhAvase bhinna bhinna bheda pAkara isa saMsAracakrameM bAra bAra paribhramaNa karatA hai arthAt dravya pudgala parAvartana, kSetra pudgala parAvartana, kAla pudgala parAvartana tathA bhAva pudgala parAvartana bahuta bAra karatA rahatA hai| (pudgala parAvartanakA lakSaNa 'pravacanasAroddhAra meM likhA hai)| ___ata jisa asadAcArase yaha saba karma bandhana hotA hai use tyAga karanekI pravRtti karanA cAhiye / tathA-upAyato mohanindeti // 27 // (85) mUlArtha-aura upAyase mohakI nindA kre| vivecana-upAyataH-upAyase, anartha pradhAna mUDha puruSoMke lakSaNoMko vistArapUrvaka batAnA / mUDhatAkI nindA kare-use anAdara karane yogya btaanaa| __ mohakI-mUrkhatA yA ajJAnakI, upAyase-mUkhoMke lakSaNoMko vistArase batA kara nindA kre| use anAdaraNIya batAnA caahiye| "amitraM kurute mitraM, mitraM dveSTi hinasti c| karma cArabhate dudhaM tamAhurmUDhacetasam" // 4 // -jo amitra yA zatruko mitra mAne, mitrakA dveSa yA hanana kare, tathA duSTa karmakA prAraMbha kare use mUrkha yA ajJAnI kahate haiN| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 : dharmavindu " arthavantyupapannAni, vAkyAni guNavanti ca / naiva mUDho vijAnAtiH, musUryuriva bhepajam" // 75 // "saMprAptaH paNDitaH kRcchaM, prakSayA pratibudhyate / mUDhastu kRcchramAsAdya, zilevAmbhasi majati" // 76 // -jaise maraNAsanna vyakti auSadha lenA nahIM cAhatA, vaise hI mUDha puruSa usake kahe hue sArthaka va guNavAle vAkyoko grahaNa nahIM karatA / athavA jaisa maraNAsanna puruSako auSadhikA asara nahIM hotA vaise mUDhako sadupadezakA koI asara nahIM hotaa| paDita jana kaSTa pAkara bhI buddhise pratibodha pA jAte hai arthAt zikSA dene para use grahaNa kara detA hai para mUrkha kaSTa A jAne para jalapravAhame zilAkI taraha DUba jAtA hai, ata. nIca karma karaneko prerita hotA hai| paDita jana sukha-duHkhake kramako samajhakara manako, samAdhAnapUrvaka rakha lete haiN| mUDha kaSTasa ghabarA jAte hai| mohakA alAbha yA hAni batAkara usako tyAga karanekA upadeza denA cAhiye | mohakA dUsarA artha sasArake padArthoM prati rAga hai| AtmA va dravyakI bhinnatA mohase chipa jAtI hai| AtmA dravyako apanA mAnatA hai aura aMtata. duHkha pAtA hai aura saMsAra bhramaNa karanA paDatA hai, ataH mohakA tyAga karanA Avazyaka hai| ___ yA dUsarA upAya-mohakA kaSTadAyaka phala batAkara mohakI niMdA kre| jaise " jnmmRtyujraanyaadhirogshokaadyupdrutm| vIkSamANA api bhavaM, nodvijantyapi mohataH" // 7 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 113 "dharmabIjaM paraM prApya, mAnuSyaM krmbhuumiyu| na satkarmakRpAvasya, prayatante'lpamedhasaH" // 78|| "viDizAmiSavat tucche, kusukhe daarunnodye| sakkAstyajanti sacceSTAM, dhigaho ! dAruNaM tama." // 79 // -~~-janma, mRtyu, jarA, vyAdhi, roga, zoka Adi upadravoMse pIDita isa saMsArako dekha kara bhI usameM rahanevAle manuSya mohake kAraNa isase udvega yA vairAgya nahIM pAte // 77 // -~-isa karmabhUmimeM durlabha manuSya bhavarUpI utkRSTa dharmavIja prApta karake bhI alpa buddhivAle usase salkarmarUpI khetI karanekA prayala nahIM karate 78 // jo manuSya janmakA sadupayoga nahIM karate ve ciMtAmaNi ratnase kauA uDAne ke samAna ise khote hai| ataH satkarma meM pravRtti karake manuSya janma saphala karanA cAhiye // 79 // ___ galagori ( kAMTemeM mAMsa ) kI taraha tuccha tathA bhayaMkara pariNAmavAle aura sukhakA AbhAsa mAtra viSaya sukhameM AsaktivAle manuSya jisa kAraNa sakriyAkA tyAga karate haiM usa bhayaMkara moharUpa aMdhakArako dhikkAra hai| tathA-sajjJAnaprazaMsanamiti // 28 // (86) mUlArtha-aura sadjJAnakI prazaMsA karanA cAhiye // 8 // vivecana-sat yA samyag jJAnavAle paMDita - janakI aura vivecanA sahita jJAnakI prazaMsA karanA caahiye| isase zrotAoMko jJAna-tathA jJAnI para pUjyabhAva ho va jJAna prAptikI icchA ho / jaise--- Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 : dharmavindu " tannetribhirIkSate na girizo no padmajanmASTabhiH, skando dvAdazabhirna vA na maghavA cakSuH sahastreNa ca / saMbhUyApi jagatnayasya nayanastadvastu no vIkSyate, pratyAhRtya dRzaH samAhitadhiyaH pazyanti yat pnndditaaH||8|| --" samAdhivAlI buddhiko dhAraNa karanevAle paMDita aMtaradRSTise jo vastu dekha sakate haiM vaha zaMkara tIna netroMse, brahmA AThase, kArtikeya bArahase, tathA iMdra hajAra cakSuse bhI nahIM dekha sakatA / itanA hI nahIM tIna jagatke netra bhI ekatra hokara usa vastuko nahIM dekha skte|" jo jJAnI haiM vaha kSaNabharameM jJAnAgnise karmadalako bikhera detA hai / AtmapradIpa svayameva prakAzita hotA hai va aisA jJAnI sarvatra pUjya hai / aura bhI kahA hai"nAprApyamabhivAJchanti, neTaM necchanti zocitum / Apatsu ca na muhyanti, narAH paNDitavuddhayaH / / 81 // "na hRSyatyAtmano mAne, nApamAne ca ruSyati / gAhro hRd ivAkSobhyo, yaH sa paNDita ucyate" // 82 // -paMDita jana aprApya vastukI icchA nahIM karate, naSTa vastukA kheda nahIM karate, aura ApattimeM ghabarAte nahIM // 8 // apanA mAna honese harSita nahIM hotA, apamAnase roSa nahIM karatA arthAt jo gaMgAnadIkI taraha kSobha rahita hai vahIM paMDita hai| mAnApamAnameM harpa zoka rahita hRdayako sthira rakhanA buddhimAnI hai / jJAnIkI parIkSAse jJAnakI parIkSA svataH ho jAtI hai / tathA-puruSakArasatkatheti // 29 // (87) mUlArtha-aura puruSArtha (udyoga) kI prazaMsA kare // 29 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 115 vivecana - puruSakArasya - utsAharUpa puruSArtha yA udyoga | satkathA - mahAtmya - prazaMsA / utsAha rUpa puruSArtha ke mAhAtmyakI prazaMsA kre| jaise" durgA tAvadiya samudraparikhA tAvannirAlambanaM, vyomannanu tAvadeva viSamaH pAtAlayAtrAgamaH / dattvA mUrddhani pAdamudyamabhido devasya kIrtipriyaH, vIryAdiha na sAhasatulAmAropyate jIvitam // 83 // tathA "vihAya pauruSaM karma, yo devamanuvarttate / taddhi zAmyati taM prApya, klIvapatimivAGganA // 84 // 1 - jaba taka kIrtipriya vIrone udyama na karanevAle daiva( bhAgya ) ke mastaka para paira rakha kara apane jIvanako sAhasa( hiMmata ) kI tulA para caDhAyA nahIM tabhI taka yaha samudraveSTita pRthvI unake liye durgama hai, taba taka hI AkAza nirAlamba haiM aura tabhI taka pAtAla - yAtrA viSama hai / vaha AkAza, pAtAla va samudra saba jagaha jA sakatA hai | aura jo puruSArtha chor3akara daivakA anusaraNa karatA hai vaha jaise strI napusaka pati pAkara niSphala hotI hai usI taraha usakA daiva niSphala jAtA hai // kArya manorathase nahIM, puruSArthase siddha hote haiM / unake binA daiva kucha nahIM kara sakatA / tathA - vIryaddhivarNanamiti // 30 // ( 88 ) mUlArtha - aura vIrya kI RddhikA varNana kare ! ||30|| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116: dharmavindu vivecana-vIryake, zaktike-utkRSTa rUpakA jo zuddha AcArake balase prApta hotA hai tathA atataH baDha kara tIrthakarake vIrya taka pahuMcatA hai usakA varNana kre| anucita vyaya nahIM karanevAlekI vIryavRddhi hotI hai| vicAra zuddhise vicAravala, sadAcArase AtmavIrya tathA zarIra balakI vRddhi hotI hai / usakA varNana aise kare jaise " meruM daNDaM dharAM chana, yat kecit kartumIzate / tatsadAcArakalpaguphalamAhumaharpayaH" // 85 // -maharSi kahate haiM ki jo meruko daNDa tathA dharA (pRthvI, ko chatra banAnekA sAmarthya pAte hai vaha saba sadAcArarUpa kalpavRkSakA phala hai, ata sadAcAra sevana kre| tathA-pariNate gambhIradezanAyoga iti // 3 / / (89) mUlArtha-aura (upadeza )se zuddha pariNAma hone para gaMbhIra dezanA denA cAhiye // 31 // vivecana-pariNate-AtmIya bhAva honA yA AtmAse eka rasa honA, gambhIra- uparokta dezanAse adhika va atyanta sUkSma jaise bhAmA, usakA astitva, karmabandha, mokSa aadikii| jaba zrotA uparokta upadezakA yathArtha jJAna va zraddhAkI prApti karake usa rItise anuSThAna yA AcaraNa karane lage aura yaha upadezakA jJAna va zraddhA usakI AtmAke sAtha eka rasa ho jAve taba adhika gaMbhIra upadezake lAyaka ho jAtA hai| gaMbhIra dezanA yA pUrvokta upadezase adhika sUkSma arthAt AtmAkA astitva, usakA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhasya dezanA vidhi : 117 bandha va mokSa AdikA varNana ho| isakA artha yaha hai ki pahale sAmAnya guNa aura bAdameM vizeSa guNakI prazaMsA kI jAve vaha usake hRdayaMgama ho kara usake anusAra AcaraNa kare taba adhika sUkSma dezanA deve / vodhake asarakA phala AcaraNa hotA hai tamI sUkSma dezanA deve / jaise eka bArakA khAnA pAcana hone para hI khAnese zarIra sukhI rahatA hai, vaise hI aneka prakArase diyA huA sAmAnya guNakA upadeza, AvaraNa karanevAle karmokA hrAsa hokara maMgAMgI bhAvarUpa pariNAmako pAve tabhI vaha dezanAke yogya hotA hai| isa gaMbhIra dezanAkA yoga zruta aura dharmake kathana binA nahIM hotA / kahate haiM zrutadharmakathanamiti // 32 // 190) mUlArtha- zrutadharmakA kathana karanA // 32 // vivecana-zrutadharmasya-siddhAMtakA, kathanam-upadeza / siddhAMta va ( zrutadharma ) kA upadeza kre| usakA lakSaNavAcanA, pRcchanA, parAvartanA, anuprekSA aura dharmakathana hai| ve isa prakAra haiM-gurukA prathama upadeza vAcanA hai| saMdeimeM vinayase guruko pUchanA pRcchanA hai| pUcha lene para bhUla na ho ataH phira samhAlaneko parAvartanA kahate haiN| sUtrakI taraha arthakA ciMtana anuprekSA aura abhyAsa kiye hue sUtrakA dUsareko upadeza denA dharmakathA kahalAtA hai| ina lakSaNoM yukta siddhItakA-zrutadharmakA jo sarva maMgala samUharUpa kalpavRkSake vizAla kyArI- samAna hai, kathana kre| jaise-- Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 : dharmavindu masta paveha, ye zrutajJAnacakSupA / samyak sadaiva pazyanti bhAvAn heyetarAn narAH " // 86 // - jo puruSa isa jagatameM heya tathA itara ( grAma va agrAhya ) padArthoM ko zrutajJAna rUpa cakSuse samyakU prakArase dekhate haiM ve hI vastuta netra vAle haiM // 86 // " yaha zruta ( siddhAta ) pratyeka darzaname bhinna bhinna prakArase pratipAdita hai to kisa darzanakA kaunasA zruta aMgIkAra karane yogya hai usake uttara meM kahate hai 2 bahutvAt parIkSAvatAra iti ||33|| (91) mUlArtha - zrutadharma bahuta hai ataH uttamakI parIkSA meM utare / vivecana - zrutadharma ( siddhAta ) bahutase hai uname zrutadharma zabda sAmAnya hai ataH kaunasA satya hai tathA kaunasA mithyA hai yaha patA nahIM lagatA ataH puruSakI buddhi cakita ho jAtI hai | ataH jaise svarNakI parIkSA kapa, cheda va tApase hotI hai vaise hI tIna prakArase zrutakI bhI zuddhi karake parIkSA karanI cAhiye / kahA hai ki " taM zabdamAtreNa vadanti dharma, vizve'pi lokA na vicArayanti / sa zabdasAmye'pi vicitrabhedaiH, vibhidyate kSIramivArcanIyaH " // 87 // " lakSmIM vidhAtuM sakalAM samartha, sudurlabhaM vizvajanInamenam / parIkSya gRhanti vicAradakSAH, suvarNavad vaJcanabhItaci tAH " // 88 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 119 - isa vizva meM zabda mAtrase sabako dharma kahate haiM para kaunasA satya hai aisA vicAra nahIM karate / dharma zabda samAna hone para bhI ve vicitra bhedoMke kAraNa bhinna bhinna hai ataH zuddha dUdhakI taraha parIkSA karake mAnya karanA cAhiye || jaise Thage jAneke bhayase buddhimAna vyakti svarNakI parIkSA karake use kharIdate hai vaise hI sarva dhana deneme samartha, ati durlabha tathA jagata hitakArI zrutadharmako bhI parIkSA karake grahaNa karate haiM / usa parIkSAkA upAya kahate haiM kaSAdiprarUpaNeti // 34 // (92) mUlArtha - kaSAdikI prarUpaNA karanA cAhiye ||34|| vivecana - kevala svarNakI samAnatAsa ajJa logomeM vicAra binA zuddha yA azuddha svarNa para mugdhatA se pravRtti hotI hai, para vicakSaNa puruSa kaSa, cheda aura tApa tInoM prakArase usakI parIkSA zarU karate haiM, vaise hI yahA zrutadharmameM bhI parIkSA karaneke yogya kaSa AdikI prarUpaNA karanA / vaha kaSa Adi kahate haiM vidhipratiSedhau kaSa iti // 35 // (93) mUlArtha - vidhi aura niSedha yaha kasauTI hai ||35|| vivecana - vidhi - aviruddha arthAt anukUla karttavya batAne vAlA vAkya vidhi vAkya kahalAtA hai / jaise tapa, dhyAna Adi karanA / pratiSedha - kisI kAmakA niSedha arthAt vaha nahIM karanA, hiMsA, asatya, corI Adi nahIM karanA, kaSa- yaha vidhi tathA niSedha kaSa Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dharmavindu hai- jaise svarNa parIkSAmeM kasauTI para rekhA khIMcate haiM vaise vidhiniSedha dharmakI kasauTI hai| / svarga aura kevalajJAna cAhanevAlA tapa, dhyAna tathA paMca samiti, tIna gupti sahita zuddha kriyA kare, sAtha hI asatya, corI Adi na kare / ye vidhi niSedha dharmakI kasauTI haiN| jisa dharmameM kahe hue vidhi va niSedha jagaha jagaha puSkala milate hai vaha dharma kaSazuddha hai, paraMtu anyadharmasthitAH sattvAH, asurA iva vissnnunaa| ucchedanIyAsteSAM hi, vadhe doSo na vidyate" // 89 // ----" jaise viSNune asurokA nAza kiyA, vaise hI anyadharmIko mAra denA cAhiye / una prANiyoMkA uccheda yA vadha karane meM koI doSa nahIM " aise vAkyavAlA dharma kasauTI zuddha nahIM hai| - chedakA svarUpa kahate hai-- tatsambhavapAlanAceSToktizcheda iti // 36 // (94) mUlArtha-unakI utpatti tathA pAlana karanekI ceSTAko kahanA cheda hai| vivecana-tayo:-vidhi-niSedhakA, sambhava-utpatti, pAlanAunakA pAlana va rakSA, ceSTA-bhikSArTana' Adi bAhya kriyArUpa ceSTA, ukti-khnaa| vidhi-niSedha yadi na hoM to unako utpanna karake bhI unakI rakSArUpa pAlanA karanA tathA usakI jo zuddha ceSTA ho jaise bhikSATana Adi use kahanA caahiye| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezano vidhi : 121 jaise svarNa kharIdate samaya kasauTI para dekhane para zuddha mAlama ho tabhI aMdarase zuddha hai yA nahIM usakI zaMkA rahanese use kATakara yA cheda kara dekhA jAtA hai| usI bhAMti kaSazuddha dharmameM bhI chedakI AvazyakatA hai| dharmameM vizuddha bAhya ceSTA hI cheda hai| vaha bAhya zuddha ceSTA jisameM vidhi-niSedhake anukUla mArga para calate hue unase AtmAko bAdhA na paDe isa prakAra kArya karate hue apanI AtmAko prApta hotA hai| use prApta karake bhI aticAra tathA anAcAra rahita uttarottara vRddhikA anubhava kre| aisI vizuddha bAhya kriyAse vidhiniSedhako uttejana milatA hai| jisa dharmameM aisI zuddha ceSTAkA varNana hai vaha chedazuddha hai / ataH jahAM uparokta vidhi-niSedha mArgakI sahAyaka zuddha kriyA ( bAhya )kA yathArtha varNana hai vahI chedazuddha dharma hai / jaise karSa va chedazuddha svarNameM bhI kisI vastukI milAvaTa ho yo hone para bhI vaisA hI ho to usakI parIkSAke' liye agni parIzAmeM DAlA jAtA hai aura tApazuddha hone para pUrNa zuddha mAnA jAtA hai, isI taraha dharmameM bhI kaSa va cheda zuddha hone para bhI tApa parIkSA mAvazyaka hai| dharmameM tApa kise ginanA use tAte hue zAstrakAra kahate haiMubhayanivandhana bhAvavAdastApa iti // 37 // (95) mUlArtha-kaSa va chedake pariNAmI kAraNa jIvAdi bhAvakI prarUpaNA tApa hai // 37 // vivecana-ubhayoH-kaSa va chedakA, nivandhanam-pariNAmI rUpa kAraNa, bhAvA-jIvAdi lakSaNa, vAda-prarUpaNA / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122: dharmavandu dono kapa va chedake bAda unakA pariNAmI rUpa kAraNa jo jIvAdi lakSaNa bhAva haiM unakI prarUpaNA karanA zrutadharma parIkSAke adhikArama tApa kahA gayA hai| jaise svarNa vahA hone para bhI usake bhinna bhinnarUpa yA svarUpa hote haiM arthAt vaha dravyase nitya, para paryAyase anitya hai, usI bhAti jIvAdi padArtha jisa zAstramaM dravyArthika nayasa nitya-na cyave na utpanna ho- (na mare, na paidA ho) tathA paryAyArthika nayase anitya-arthAt kSaNa kSaName svabhAvakI bhinnatAvAlA ho, kaha gaye ho vaha zAstra tApazuddha hai aisA jAnanA / arthAt jIvAdi padArtha nitya va anitya donoM hai, jaise svarNa badalatA bhI hai vaha nahIM bhI bdltaa| jisa zAstra yA dharmame aisA kahA hai vaha tApazuddha hai| isaka pariNAma svarUpa jahA AtmA Adike aisa azuddha paryAyakA nirodha karanasa dhyAna, adhyayana Adi anya zuddha paryAyake pragaTa honesa kaSa ( vidhi-niSedha ) aura bAhya zuddhikI ceSTAke lakSaNavAlA cheda kahA gayA hai vaha sabhava hai, arthAt tApazuddhi honese ho kaSa va cheda zuddhi barAbara hai anyathA barAbara nahIM / kaSa, cheda va tApa kauna sabase balavAna hai / isake uttarame kahate hai-- amISAmantaradarzanamiti // 38 // (96) mUlA4-inakA (tInoM parIkSAkA ) paraspara aMtara btaanaa| vivecana-amIpAM-parIkSAke tIno prakArokA pArasparika, antarasya-sAmarthya, asAmarthya / - parIkSAke ina tIno prakAroMmeM pArasparika aMtara btaave| unakA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 123 sAmarthya va asAmarthya batAve / unakA bheda batAkara uttama, madhya va kaniSTha kauna hai vaha btaave| use batAte haiM--- ___ kaSacchedayorayatna iti // 39 / / (97) / mUlArtha-kapa va chedase hI vastukA Adara na kare // 39 // vivecana-kasauTI va cheda kevala ina do parIkSAmoMke sAmarthyameM vizvAsa na kre| isase hI vastu Adara karane lAyaka nahIM hotii| kyo ki usase koI tAtparya nahIM aisA buddhimAna kahate haiM / usakA kAraNa batAte haiM-- tabhAvepi tApAbhAve'bhAva iti // 40 // (98) __ mUlArtha-kapa, chedake hone para bhI tApake abhAvameM unakA bhI abhAva samajhe // 40 // vivecana-kaSa va cheda dono parIkSA kara lene para bhI yadi ukta prakArakI tApa parIkSA na ho to una donoMkA bhI abhAva samajhanA | vaha parIkSA bhI huI, na huI barAvara hai| tApameM na rakhA huA svaNe kasauTI aura cheda parIkSAke ho jAne para bhI apanA zuddha svarUpa prApta karaneko samartha nhiiN| vaha to nAma mAtra hI svarNa hai (jaise yadi garama karane para raMga badala jAya to vaha svarNa nahIM hai| yadyapi kaSa va chedase svarNa hI dIkhe) aise hI jo zrutadharma tApa sahana na kara sake vaha pramANabhUta nahIM hai / -tApazuddhi na hone para kapa va chedazuddhi zuddhi kyo nahIM ! kahate haiM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 : dharmayindu tacchuddhau hi tatsAphalyamiti // 41 // (99 / mUlArtha-tApazuddhi honese hI kapazuddhi va chedazuddhikI saphalatA hai / / 40 // vivecana-tacchuddhau-tApazuddhi hone para, tatsAphalyam-kaSa va chedakA saphalatAbhAva hai| - yadi tApameMse zuddha nikale to karSa va cheda bhI upayogI hote haiN| sUtrakA ciMtana (dhyAna ) va adhyayana vidhimArga hai| unakA phala karma nirjarA hai| hiMsA AdikA pratiSedha kiyA huA hai jisakA phala naye karmakI utpattikA nirodha karanA hai| yaha vidhiniSedha kaSa hai aura isa vidhi-niSedha mArga (kaSa )kA pAlana karaneke liye jo, bAhya zuddha ceSTA kahI hai vaha cheda hai| yadi vidhi va niSedha dono na ho to inako paidA kare aura, utpanna hue hoM to pAlana karanese bAhya ceSTAkI zuddhi phalavatI hotI hai| yadi AtmA apariNAmI ho to usameM pUrvoktA lakSaNavAle kaSa va, cheda apanA kArya karanemeM asamartha hote haiM usase ve tApazuddhi honese safalatAko prApta hote haiM anyathA nahIM kyA taba ve donoM (kaSa va cheda), niSphala hoge ? kahate haiM phalavantau ca vAstavAviti // 42 // (100) .. mUlArtha-ve donoM phalavAna hoM tabhI vAstavika (satya) hai| vivecana-kaSa va chedakA phala mila sake to hI ve satya gine jAve, kyoki sAdhyavastuko karanevAlI kriyAko hI santajana satya vastu kahate haiM / kaSa va chedakA phala tApazuddhi para rahA huA hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 126 mataH aMtameM jisake tattva zuddha va satya ho vahI dharma satya haiM aisA siddha huA / kaSa va chedake phalakA AdhAra tApazuddhi rUpa dharmake gaMbhIra tattvoM para rahA huA hai / kaSa va cheda phala denevAle ho to hI satya ginanA nahIM to- anyathA yAcitakamaNDanamiti ||43|| (101) mUlArtha - nahIM to ve mAMge hue AbhUSaNoMkI taraha haiM // 43 // vivecana-anyathA - phala rahita hoM to, yAcitakamaNDanam - mAMge hue AbhUSaNa / yadi kRSa va cheda uparokta phala denevAle na ho to vastu parIkSA ke adhikArameM gine jAne para bhI ve mAga kara lAye hue AbhUSaNokI taraha haiN| unameM parakIyatvakI ( parAyepanakI) saMbhAvanA hotI hai ataH mAMgA huA kutsita ( burA ) hotA hai / kaDA kuMDalAdi AbhUSaNa vizeSa jo mAMga kara lAye hue ho usa taraha jAnanA / yathArtha tattvo para racita vidhi niSedha mArga tathA sahAyaka zuddha kriyA saphala hotI haiM, nahIM to mArga va kriyA mAge hue AbhUSaNoM kI taraha haiN| AbhUSaNoMkA phala do prakArakA hai-yadi nirvAha ThIka calatA ho to zuddha - abhimAna janita sukha utpanna karanevAlA zarIrako zobhA denevAlA hai / kadAcit kisI rItise nirvAhakA abhAva ho to usase hI nirvAha kiyA jA sakatA hai arthAt use beca kara kAma calAyA jA sakatA hai| mAMge hue AbhUSaNoMmeM ye donoM nahIM hote / ve mAMge hue tathA parAye haiM / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 : dharmavindu isI taraha kaSa va cheda jaba phaladAyaka nahIM hote to ve mAMge hue AbhUSaNokI taraha haiM / isakA artha yaha hai ki dravya va paryAya donoMse nitya va anitya mAnA huA jIva yA anya padArtha ho to kaSa va cheda dono arthAta vidhi-niSedha mArga aura sahAyakArI kriyA ucita gine jA sakate haiN| para nitya yA anityake ekAMtavAdameM to vAdI apane vAdakI zobhAke liye hI kaSa va chedakI kalpanA karatA hai| ve to mAMge hue AbhUSaNoMkI taraha niSphala dIkhate haiM aura apanA kArya karaneme asamartha hote haiN| uparokta vAtase siddha hotA hai ki kaSa cheda va tApase zuddha jo zrutadharma hai vaha grahaNIya hai| para kisakA kahA huA zrutadharma pramANabhUta mAnanA ? kahate hai-- nAtattvavedivAdaH samyagvAda iti // 44 // (102) ' mUlArtha-jo tattvavettA nahIM usakA vAda (dharma) samyagbAda nhiiN||44|| vivecana-atatvavedinaH-sAkSAt vastu tatvako na jAnanevAlA, yA arvAg dRSTi chamastha puruSa, vAda-satya vastukA kathana-dharma, samyagvAda:-yathArthe vastuke arthakA bAda / / jo atattvavedI chamastha puruSa hai usakA vAda samyagvAda nahIM / sAkSAt vastuko nahIM dekhanevAle zAstrakAra dvArA racita zAstra, janmase aMdhe citrakAra dvArA citrita citrakI taraha yathArtha vastuke zuddharUpase bhinna hogaa| isI prakAra aise ardhajJAnI dvArA prarUpita zAstra aMtardRSTi khule hue jJAnIdvArA kathita yathArtha vastukI taraha sanya nahIM ho Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 127 sakatA / ataH usakA ( atattvavedI yA ardhajJAnIkA) kahA huA aviparIta kaise ho sakatA hai| samyagvAda yaha hai aisA kaise jAnanA usa upAyako kahate haiMbandhamokSopapattitastacchuddhiriti // 46 // (103) , mUlArtha-vandha aura mokSakI siddhise samyagvAdakI zuddhi jAnanA // 45 // vivecana-bandha-mithyAtva Adi kAraNoMse jIvakA karma pudgaloke sAtha abhinna pArasparika bandhana jaise tapta lohemeM agni yA kSIra va nIrakA abhinna bandhana, jinakA bheda na kiyA jA ske| mokSasamyagdarzana, jJAna va cAritrase karmakA atyanta cheda yA pUrNa kSaya / upapatti-honA, tacchuddhi:-use zuddha jAnanA / jisa dharmameM AtmAkA bandha va mokSakA isa prakArakA varNana hai vahI samyagvAda hai| jaise dUdha va pAnI avibhAjyarUpase mile haiM vaise hI AtmA tathA karma pudgala mile hue haiN| mithyAtva, kaSAya. pramAda va yogase karmabandha hotA hai| samyagjJAna, darzana va cAritrase karma chUTakara AtmAkI mukti hotI hai| jisa dharmameM yaha vandha va mokSa kahA hai tathA AtmA bandha va mokSake yogya hai aisA kahA hai vahI vastuvAda nirmala hai / vaha dharma sarvajJadvArA praNIta hai aisA vidvAnoMkA nizcita mata hai| isa bandha, mokSakI siddhikI yuktikA AdhAra kahate haiM iyaM vadhyamAnabandhanabhAva iti // 46 // (104) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 : dharmavindu mUlArtha-isa (baMdha, mokSakI yukti kA AdhAra baMdhanevAle jIva aura vandhana para hai / / 46 // . vivecana-AtmA karbhavandhanase bAMdhI jAtI hai| usa karmabandhanake honese (vaha sthita honese ) AtmAke bandha va mokSakI yuktikA AdhAra banatA hai / badha va mokSa kahanA tabhI satya hai jaba AtmAkA baMdhana hotA hai aura usakA mokSa hotA hai| yadi AtmA mukta ho to baMdha va mokSa kahanA hI ayogya hogaa| ___ karma jIvako bAdhate hai yaha mAnanese hI mithyAtva, kaSAya Adise karmabandhana hotA hai yaha satya siddha hotA hai| yadi AtmA baMdhatA hI nahIM to usakA mukta honA hI kyA / isakA hetu kyA hai| kahate hai-- __ kalpanAmAtramanyatheti // 47 // (105) mUlArtha-anyathA yaha yukti kalpanA mAtra hai // 47 // vivecana-jisa kAraNase yaha kevala kalpanA hai vaha asatya arthakA AbhAsa hai| usameM arthakA AbhAsa bhI nahIM hai| mukhya karma bAMdhanevAlA jIva aura bandhana (karma)kA abhAva ho to yaha saba baMdha, mokSakI yukti kalpanAmAtra hai| yadi AtmA mukta hI hai to Agama kalpanAjanita va nirarthaka haiM / ata. AtmA baMdhatA hai| vadhyamAna va bandhana (karma va AtmA)kI vyAkhyA karate haivadhyamAna AtmA bandhanaM vastusat 'karmeti // 48 // (106) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 129 mUlArtha - baMdhanevAlA AtmA aura bAMdhanevAle vidyamAna karma haiM ||48 || vivecana - badhyamAnaH - apanA sAmarthya zakti gumA kara paravazatAko prApta honevAlA AtmA, AtmA jo caudaha bhedavAlA jIva kahalAtA hai / yaha cauda bheda yaha hai - sUkSma va cAdara ekendriya, beiMdriya, teiMdriya, caurindriya, aura garbhaja va samUcchima paMceMdriya - ye 7 paryAptA aura 7 aparyAptA ye cauda meda jIvake hai / bandhanam - mithyAtva Adi hetu se AtmAko bAghanevAlA, vastusat - vidyamAna, yathArtha vastu, karma - jJAnAvaraNAdi karma jo anatAnaMta paramANuoMke samUharUpa svabhAvavAlA hai tathA jo mUrta prakRti yA mUrttimAna hai / (sAkSAt vastu - yathArtha padArtha ) | AtmA mithyAtva Adi kAraNoMse karmodvArA baMdhatA hai / karma vidyamAna hai va satyavastu hai / AtmA ke caudaha bheda hai| jJAnAvaraNAdi karmake paramANu jaise jIva karma karatA hai vaise hI AkarSita hokara rAga-dveSakI cikanAIke kAraNa usa para cipaka jAte hai / hai 'sAMkhyamata ' meM isa prakAra kahA 68 'AtmA na baddhyate nApi, mucyate nApi saMsarati kaJcid / saMsarati vaddhayate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH" // 89 // - AtmA baMdhatA nahIM, mukta nahIM hotA aura na saMsArameM bhramaNa karatA hai para vicitra prakArake AzrayavAlI prakRti hI bhramaNa karatI hai, baMghatI hai va mukta hotI hai / yadi prakRtikA hI baMdha aura mokSa hotA hai tathA AtmA nirlepa Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 : dharmavindu mAnA jAya to AtmAkI sAMsArika va mokSa avasthA samAna hotI hai taba 'yogazAstra meM mokSa pAneke liye kahe hue yama-niyama Adi kriyA anuSThAna vyartha hai| ____karma satya hai| binA karmake kevala rAga-dveSase AtmA nahIM baMdhatA / 'bauddhadharma' meM kahA hai "cittameva hi saMsAro, rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinimuktaM, bhavAnta iti kathyate" // 10 // -rAgAdi klezase saMskArita citta hI saMsAra hai, jaba citta una rAgAdi klegose mukta ho jAtA hai to bhava-saMsArakA anta ho jAtA hai, yA mokSa hotA hai| AtmA rAga Adike bandhanase hI nahIM bNdhtii| rAga Adi honese karmadvArA vandhana hotA hai| rAga va dveSa cikanAIke sadRza hai jinase karmarUpI raja AtmArUpI vastra para cipakatI hai| cittase AtmA nahIM baMdha sakatA / jaise puruSa bandhanameM paDatA hai taba baMdhana karanevAlI vastu bhinna hotI hai, usI bhAMti AtmA karmadvArA bAMdhI jAtI hai, apane Apa nahIM bNdhtii| bandha va mokSake hetukA vicAra karate haihiMsAdayastadyogahetavaH, taditare taditarasya // 49 // (107) mUlArtha-hiMsA Adi vandhanake kAraNa haiM, usase bhinna (ahiMsAdi) mokSake // 49 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 131 vivecana-hiMsAdaya:-hiMsA, asatya Adi jIvake pariNAma vizeSa, tadyogahetavA-bandhakA phala saMsAra hotA hai, vahI vastuta pAparUpa baMdha hotA hai usakA kAraNa hai (hiMsAdi), taditare-hiMsA Adise bhinna-ahiMsA Adi, taditarassa-usa (vaMya se bhinna mokss| vastutaH jIvako saMsArame paribhramaNa karAnevAlA pApa hai| usakA kAraNa jIvake azubha pariNAma haiM, jo pApa bandhake hetu haiM aura usIse saMsAra bhramaNA vaDhatI hai| pApa bandhake kAraNa"hiMsAnRtAdayaH paJca, nattvAzraddhAnameva ca / krodhAdayazca catvAraH, iti pApasya hetavaH" // 21 // --hiMsA, asatya, corI, maithuna va parigraha ye pAca avrata, tattvame azraddhA ( mithyAtva ) tathA krodha, mAna, mAyA, lobha nAmaka cAra kapAya-yaha isa pApabandhake hetu hai| usase bhinna arthAt ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya va aparigraha Adi pAMca vrata, samyaktva aura cAroM kaSAyoMkA tyAga ye vaMdhase 'bhinna mokSake kAraNa hai| __ "anurUpakAraNaprabhavatvAt srvkaaryaannaamiti"| -~sava kArya apane kAraNake anurUpa hote haiN| baghahetuse bandha va mokSahetuse mokSa hotA hai| bandhakA svarUpa kahate haiM-- pravAhato'nAdimAniti // 50 // (108) mUlArtha-bandha pravAhase anAdi haiM // 50 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 : dharmavindu vivecana-pravAhata:-paraMparAse, anAdimAn-Adi baMdha kAla rahita-anAdi samayase / ___ karmakA bandha anAdi kAlase hai| karmase mukta AtmA kisI bhI samaya nahIM thaa| kisI eka karmakA samaya nirdhArita kiyA jA sakatA hai| purAne karma chUTate jAte haiM, naye baMdhate jAte haiM / ataH paraMparA va pravAhase anAdikAlase jIva karmake bandhanameM hai| jIva va karmakA vandhana anAdikAlase hai| kRtakatve'pyatItakAlabadupapattiriti // 51 / / (109) mUlArtha-bandhakA kAraNa hone para bhI vaha atItakAlakI taraha samajhanA // 51 // vivecana-takatve'pi-karmake vaMdhakA kAraNa jAnane para bhii| vaMdhake hetuse baMdhakI utpatti hotI hai| taba bhI vadhakI ghaTanA, anAdikAlameM huI yaha jaannaa| kAraNa to kevala nimitta hai usakA utpattikA kAraNa to hRdayama rahA huA azuddha bhAva hai| bandha pratikSaNa kiyA jAtA hai taba bhI pravAhakI taraha calate Ate hue honese vaha atItakAlakI taraha hI anAdi samayase hai| usakA prAraMbha bhI kAlake prAraMbhakI taraha anAdi hai| vartamAnatAkalpaM kRtakatvamiti // 52 // (110) mUlArtha-vartamAnakAlakI taraha bandha bhI kiyA huA hai| vivecana-jaise atItakAla va vartamAnalakA saMbaMdha hai- ApasameM eka dUsarese pArasparika amedha saMbaMdha hai vaise hI bandhakA bhI smjhnaa| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ f gRhastha dezanA vidhi : 133 karaneke samaya tathA samAptike samayameM nizvayanayakI apekSA koI bheda nahIM hai / kucha kAma tatkAla hue haiM yA ho rahe haiM yA ho cukate haiM aura kucha hote rahate haiM ye saba kAma hote haiM esA kahA jAyagA / kisI bhI eka kAryakI samApti va dUsare kAryake prAraMbha meM koI khAsa samayakA bheda nahIM hotA / vaha calatA rahatA hai jaise gaMgAnadIkA pravAha hai vaha anaMta samaya se - anAdikAla me calatA A rahA hai / usI taraha karma bhI anAdikAlase calate A rahe haiM ataH pravAhakI apekSA karmabandha bhI anAdi hai / jisa AtmAko pUrvokta bandhakA hetu hotA hai usa AtmAko anvaya tathA vyatirekase kahate hai-pariNAmityAtmani hiMsAdayo, bhinnAbhinne ca dehAditi // 53 // (111) mUlArtha - dehase kucha bhinna va abhinna aise pariNAmI AtmAse hiMsAdika baMdha hotA hai // 53 // 1 vivecana - AtmA pariNAmI hai / dravyarUpase eka hI padArtha haiM, vaha vaisA hI rahatA hai para upAdhise bhinna bhinna pariNAma pAtA hai / usakA rUpAntara hotA hai / jaise svaNa eka hI vastu hai para vaha banAnese mAlA, aMgUThI tathA anya AbhUSaNake rUpa meM AtA hai / usI taraha jIva padArtha eka hone para bhI karmavaza bhinna bhinna paryAya (yoni) pAtA hai | kahA hai ki-- " pariNAmo hyarthAntaragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH, pariNAmastadvidAmiSTaH " ||22|| - pariNAma eka svarUko chor3akara dUsareme parivartana hotA hai / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 : dharmavindu sarvathA eka hI rUpa nahIM rahatA, na sarvathA vinAza hI hotA hai| use vidvAna pariNAma kahate haiM aise pariNAmavAlA AtmA pariNAmI hai, pUrvokta hiMsAdi padArtha usake dvAga hote haiN| vaha dehase bhinna hai, dehase abhinna bhI hai| anyathA tadayoga iti // 54 // (112) mUlArtha-anyathA hiMsAdikA usase ayoga hotA hai // 54 // vivecana-yadi yaha pariNAmI AtmA dehase bhinna tathA abhinna na ho to vadhake hetu ahiMsA Adi AtmAse koI saMbaMdha nahIM ho sktaa| aisA kyo ? kahate haiMnitya evAvikArato'saMbhavAditi // 55 // (113) mUlArtha-nitya avikArI AtmAdvArA doSoMkA honA asaMbhava hai // 55 // vivecana-nitya eva-nitya AtmA, cyuta na honevAlA, utpatti vinA sthira svabhAvavAlA, avikAratAM-tilake tuSake tRtIyAza arthAt aise sUkSma bhAgakA bhI pUrva svarUpakA nAza na honese, asaMbhavAta-hiMsAdi doSakI ghaTanA na honaa| yadi AtmAko ekAMta nitya mAneM, jo na mare na paidA ho para sadA eka svabhAvame sthira rahe / dravyanayase aisA mAnanese yadi AtmA eka svabhAvakA hA ho to usameM jarA bhI vikAra na aave| aisA hone para usake dvArA hiMsA Adi dopakA honA sabhava hI nhiiN| yadi kucha bhI nAza na ho, eka svabhAva ho to krodhAdi ho hI nahIM sakate / (yaha nitya AtmAke liye kahA hai)| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 135 para hama dekhate haiM ki hiMsA (mArane para prANikA maranA) tathA krodha Adi vAstavameM hote haiM / ataH AtmA pariNAmI hai usakA paryAyAntara va vinAza svabhAva hai / kahA hai "tatparyAyavinAzo, duHkhotpAdastathA ca saMklezaH / epa vadho jinabhaNito, varjayitavyaH prayatnena ' // 9 // -AtmAke paryAyakA nAza karanA, AtmAko duHkha denA, aura kleza karanA, usa savako jina bhagavAna hiMsA kahate haiM usakA yatnase tyAga karanA caahiye| tathA-anitye cAparAhiMsaneneti // 58 // (114) mUlArtha-yadi sarvathA anitya ho to anyase hiMsA ho nahIM sakatI // 5 // vivecana-anitye ca-sarvathA anitya, kSaNa kSaNameM nAza honevAkA, apareNa-kisI zikArI dvArA, ahiMsanena-na mAra sakanese kisI bhI prANIkI hiMsA asaMbhavita hai| yadi AtmAko pUrNataH anitya mAneM to pratikSaNa naSTe hotI hai, ataH vaha apane Apa maratI hai dUsare anya koI (zikArI Adi) kisI bhI prANikA vadha nahIM kara sktaa| ata: hiMsA nahIM ho sakatI, va pratikSaNa maratA hai to kauna use mAranevAlA hai ? yadi AtmA nitya hai to mAratA hI nahIM ataH na krodha hogA, na duHkha, na hiMsA / yadi anitya hI hai to apane Apa hara kSaNa maranese use mAranevAlA kauna ? aura maranevAlA kauna ? ataH vaha na ekAnta nitya hai, na ekAMta anitya hii| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 : dharmavindu tathA-bhinna eva dehAnna spRSTavedanamiti // 57 / / (115) , mUlArtha-yadi AtmA dehase sarvathA bhinna ho to sparza Adi vedanA na ho // 57 vivecana-bhinna eva-dehase sarvathA bhinna-alaga, dehAtadehase, spRSTasya-zarIrase kaMTaka, jalana Adi jo iSTa yA aniSTa sparzendriyaka viSaya vedanam -usakA anubhava yA bhoga AdikI praapti| ____ AtmA apanI naisargika sthitimeM zarIrase bhinna hai aura zarIra usakA sAdhana hai| para jaba taka vaha karmase baMdhA huA hai, taba taka vaha dehase bhinna nahIM hai / yadi use zarIrase sarvathA bhinna mAneM to sparza Adi iMdriyoke yogya padArthoMkA cAhe ve iSTa hoM yA aniSTa use koi anubhava hI, nahIM ho sakatA / jaise eka vyakti zayyA para soye yA bhoga kare to dUsareko usakA anubhava nahIM ho sktaa| isI taraha yadi deha va AtmA bhinna hoM to dehake bhogakA anubhava AtmAko na ho| para aisA anubhava nahIM hotA hai ana: AtmA sarvathA bhinna yA alaga nahIM hai| tathA nirarthakazcAnugraha iti // 58 / (116) mUlArtha-aura upakAra Adi niSphala ho // 58 // vivecana-nirarthakA-puruSake saMtoSa lakSaNa rahita, anugrahaHpuSpa, caMdana, strI AdikA jisase sparzendriyakA saMbaMdha va saMtoSa ho va lAbha mile| / yadi AtmAkA dehase saMbaMdha na ho to deha para kiyA huA upakAra, caMdana, puSpa, strI Adike nAnAvidha bhoga jo zarIrako sukha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 137 deneko kiye jAya para AtmAko koI satoSa nahIM dete| zarIrakI dukhada vastukA bhI AtmAse saMbaMdha na ho / hiMsA bhI nahIM ho sakatI / para ina sabakA anubhava AtmAko bhI hotA hai ata: . usase sarvathA bhinna nahIM hai| bheda pakSakA nirAkaraNa karake aba ameda pakSakA nirAkaraNa karate haiMabhinna evAmaraNaM vaikalyAyogAditi // 59 // (117) mRlArtha-deha va AtmA sarvathA abhinna ho to mRtyu nahIM ho sakatI, zarIra vaisA hI rahatA hai / / 59 // vivecana-abhinna eva-dehase sarvathA abhinna, bhinna bhinna prakArameM na badalanevAlA, amaraNam-mRtyukA abhAva, vaikalyasya ayogAt-antarakA na honA / yadi yaha mAnA jAve ki AtmA va zarIra abhinna hai, sarvathA eka hI hai aura AtmA bhinna bhinna rUpa nahIM karatA to-"caitanyasahita zarIra hI puruSa yA AtmA hai " aise matako mAnanevAle bRhaspatike ziSyoMkA mata aMgIkAra karanA paDegA / usase to mRtyukI saMbhAvanA naSTa ho jAtI hai / zarIrameM aMtara nahIM AtA / jaisA thA vaisA hI hai to mRtyu kaise ? zarIrameMse AtmAke jAnese mRtyu hotI hai| para isa pakSako mAnanese zarIra hI AtmA hai to gayA hI kyA ? aura zarIra usI rUpameM paDA hai to jIvana maraName kyA meda hai ? dehako prAraMbha karanevAle pRthvI Adi paMca bhUto se mRtyu hone para mI kisI bhI vastukA bhaya nahIM hotA / TIkAkAra isa pakSakI zaMkA va Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 : dharmavindu usakA uttara isa prakAra dete haiM -~-~ zaMkA- zarIra hI AtmA hai, AtmA zarIra se judA nahIM hai / uttara - mRtyu hone para zarIra to vaisA hI rahatA haiM / yadi zarIra hI AtmA hai to mRtyu kaisI ? AtmA bhinna hai, zarIra sAdhana haiM / AtmA zarIrako jIrNa hone para jIrNa vastrako taraha chor3a detI haiM, ataH zarIra va AtmA bhinna hai / zaMkA- mRtadeha vaisA hI hai para vAyu calA gyaa| uttara - vAyu to hai hI, vAyu na ho to zarIra aisA hI praphullita na hotA / zaMkA- mRtadeha teja nahIM hai| uttara - tejake cale jAnese to dehakA kuthita bhAva na honA caahiye| vaha hotA hai, ataH tejake abhAvamai mRtyu kahanA vRthA hai / zarIra va AtmA bhinna hai / pahale jaisI avasthAvAlA teja va vAyukA abhAva ho gayA hai isase mRtyu huI hai usakA uttara isa prakAra zAstrakAra dete haiMmaraNe paralokAbhAva iti // 60 // (118) mUlArtha mRtyu mAnane se paralokakA abhAva siddha hotA hai| vivecana yadi AtmA va deha abhinna mAnA jAve to mRtyu * honese paralokakI sthitiko nahIM mAnanekA prasaMga AtA hai| yadi zarIra va AtmA eka hai to zarIra yahIM rahatA hai to phira paralokame kauna jAtA hai yA kyA jAtA hai" / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 139 zaMkA-paraloka hai hI nhiiN| . uttara-sarva ziSTa janoMne pramANake balase paralokakI sthitiko svIkAra kiyA hai vaha pramANa isa prakAra hai| manuSyako jitanI abhilASAe hotI haiM ve saba eka dUsarese saMbaMdhita rahatI haiN| yadi eka abhilASA huI to usase pUrva kisI abhilApAse avazya hI usakA saMbaMdha hotA hai, jaise-yauvanAvasthAmeM honevAlI amilASAeM bAlyAvasthAkI abhilApAoMse saMbaMdhita haiN| ataH jaba nayA janmA huA bAlaka AMkheM khola kara mAtAke stanakI ora dekhatA hai aura stanase dugdhapAnakI AzA karatA hai vaha nizcaya hI pUrvakI kisI abhilASAse saMbaMdhita hai| vaha pUrvabhavake sasArake kAraNa hI hai, ata' usakA pUrva janma thA jisase paraloka siddha hotA hai| aisI kaI yuktiyoM se eka isa prakAra hai pro0 meksamUlara likhate haiM ki, kisI manuSya ko prathama dekhate hI apane manameM usake prati svata premabhAva yA dveSabhAva jAgrata hotA hai, vaha usa vyaktike tathA apane pUrvabhavake premasaMbaMdha yA zatrutAke kAraNa hotA hai| aisI yukti pUrva janma aura para janmako siddha karatI hai, ataH AtmA va zarIra bhinna hai| tathA-dehakRtasyAtmanA'nupabhoga iti // 61 / / (119) mUlArtha-deha va AtmAko sarvathA bhinna mAnanese dehadvArA upArjita karmakA AtmAdvArA upabhoga na honA cAhiye / / 61 // vivecana-sarvathA deha va AtmA bhinna mAnanese jaisA ki 'sAkhyamata' meM mAnA hai to dUsaroko mAranA pITanA, tiraskAra,. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 940 : dharmavindu hiMsA, vyabhicAra Adi azubha karma yA devatAko namana, stavana Adi zubha karma jo ki dehadvArA kiye jAte haiM to usa zubha, azubha karmakA phala kisI dUsareko bhoganA nahIM paDatA / AtmA va zarIra bhinna hai to zarIra ke karmoM kA phala zarIrako tathA AtmAke karmo kA phala AtmAko ho / para vastuta sukha, duHkha AtmAko hotA hai / ata jaba taka karmasahita AtmA hai taba taka AtmA va deha pUrNataH bhinna nahIM hai jo aisA na ho to kRtanAza (kiye hue karmakA nAza ) tathA akRta abhyAgama ( na kiye huekA AnA ) aise do doSa utpanna ho jAte haiM, ataH zarIra va AtmA mile hue haiM - aura raat kiyA huA dUsareko bhoganA hotA hai / . tathA - AtmakRtasya deheneti ||62|| (120 ) mUlArtha - aura AtmAdvArA kiye hue karmakA upabhoga dehase nahIM ho sakatA ||62 // vivecana - AtmA va dehako sarvathA bhinna mAneM to AtmAdvArA kiye hue kAmakA - zubha, azubha anuSTAnakA phala ihaloka va paraloka meM zarIra nahIM bhoga sakatA / AtmAdvArA kiyA huA kama bhinna vastu honese na karanevAlA zarIra use nahIM bhoga sakatA / yadi zaMkAke taura para aisA hI mAneM to usameM kyA doSa haiM ? kahate haiM-- dRSTeSTavAti ||13|| (121) mUlArtha - dRSTa va iSTa galata siddha hotA hai // 63 // vivecana - dRSTasya -- saba logoMko pratyakSa dikhanevAlA dehake Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 141 kAmakA AtmAse tathA AtmAke kAryakA dehase jo sukha, duHkhakA anubhava hotA hai, iSTasya-zAstrasiddha vstukaa| dehadvArA kiye hue kA AtmAdvArA tathA AtmAkA, kiye hue kA dehadvArA sukha, duHkhakA anubhava karanA pratyakSa hai yaha sava jAnate haiN| jaise dehakRta corI, vyabhicAra Adi anAcAroMse baMdIkhAnA Adi sthAnameM adhika samaya taka zoka Adi duHkhakA anubhava AtmAko karanA paDatA hai aura manake kSobha yA cintAse jvara, saMgrahaNI Adi roga hote haiM jinakA kaSTa zarIrako bhoganA par3atA hai tathA mukti aura use pAneke liye karanemeM Ate anuSThAna kriyA Adi iSTa vastuko bhI bAdhA pahuMcatI hai / isa taraha dRSTa mAnyatA ki. mAtmA va zarIra bhinna hai, siddha nahIM hotii| vaha nAstikakA lakSaNa hai| isakA Azaya yaha hai ki AtmA dravyanayase nitya, paryAyanayase anitya, vyavahAranayase zarIrase abhinna tathA nizcayanayase zarIrase bhinna maannaa| isa prakAra sarvathA nitya yA anitya aura sarvathA zarIrase bhinna yA abhinna AtmAko aMgIkAra karanese hiMsA Adi dopakA asaMbhava hotA hai, ataH ekAMtavAdakA isa prakAra khaMDana karake aba zAstrakAra isa viSayakA upasaMhAra karate haiN| kahate haiM kiato'nyathaitasiddhiriti tattvavAdaiti // 64 // (122) mUlArtha- isase bhinna AtmAko mAnanese baMdha va mokSakI siddhi hotI hai vaha tatvavAda hai // 64 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AJWNL 142 : dharmavindu vivecana- ataH- ekAntavAdase, anyathA- bhinna arthAt AtmA nityAnitya va dehase bhinna va abhinna hai| etadasiddhiHhiMsA AdikA honA siddha hotA hai, usase AtmAko honevAlA baMdha va mokSa siddha hotA hai| ekAntabAdase bhinnama nyatA honese arthAt AtmA nityAnitya hai tathA zarIrase bhinnAbhinna hai aisA mAnanese hiMsA Adi dopa va pApakarmakI yuktatA siddha hotI hai| usase AtmAkA badha svIkAra hotA hai aura usa baMdhase mukta honekA anuSThAna Adi bhI yathArtha hai| yahI tattvavAda hai aura nAstika yA atattvavAdIse yaha nahIM samajhA jA sktaa| ___isa tattvavAdakA nirUpaNa karake kayA karanA cAhiye so kahate haiM pariNAmaparIkSeti // 65 // (123) mUlArtha-zrotAke pariNAmakI parIkSA karanA caahiye||65|| vivecana- pariNAmasya- tattvavAdake viSayameM jJAna va zraddhAke lakSaNakI, parIkSA- ekAMtavAdakI ora aruci tathA tattvavAdakI stuti Adi upAyase usake pariNAmakI parIkSA kre| usake bAda kyA kare ? kahate haiM zuddha vandhabhedakathanamiti // 66 // (124) mUlArtha-zuddha pariNAma dekha kara bandhabhedakA varNana karanA cAhiye // 66 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi . 143 vivecana-zuddha-pariNAmakI utkRSTa zuddhi para, vandhabhedakayanam-baMdhake medakA vrnnn| zrotAke pariNAma utkRSTa rItise zuddha ho gaye hoM, use anekAntavAda para pUrNa zraddhA ho jAne taba use baMdhake 8 mUla prakRtimeda tathA 97 uttara prakRtimedakA varNana karanA cAhiye / 8 bhedoMke kramaza uttarabheda 5, 9, 2, 28, 42, 4, 2 aura 5 haiM jo kula 97 haiN| jo 'bandhazataka' thAdi grantha tathA 'karmagrantho meM varNita haiN| ina prakRtibaMdhakA svabhAva tathA usakA svarUpa smjhaane| tathA-varavodhilAbhaprarUpaNeti // 67|| (125) mUlArtha-zreSTha bodhi vIjake lAbhakI prarUpaNA kare / / 67|| vivecana-satya vastuko satya jAnanA tathA asatya vastuko asatyarUpameM pahacAnanA tathA usakI yathArtha zraddhA honese samakitakI prApti huI kahalAtI hai| tIrthakara nAmakarma upArjita karanekA kAraNabhUta vodhibIna sAmAnya samakitase zreSTha hai| athavA dravya samakitase bhAva samakita zreSTha hai| usa uttama samakitakI prarUpaNA karanA cAhiye / usakA pUrNa varNana kre| usake hetu, svarUpa va phalakA mumukSuoMke sAmane varNana kre| bodhibIjake prAptikA hetu batAte haiMtathA-bhavyatvAdito'sAviti // 68 / / (126) mUlArtha-usa prakArake bhavyatvAdikase usa samakitakI prApti hotI hai // 68 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 : dharmavindu vivecana-bhavyatva-siddhimeM jAnekI yogyatA, jo anAdi kAlase AtmAkA pariNAmI bhAva hai yA svabhAva hai vaha AtmAkA mUla tattva hai / tathA bhavyatva eka rUpa nahIM, usake aneka bheda haiN| bIja siddhike bhAvase bhavyatva kAla, niyati, karma aura puruSako lekara nAnA prakArakA hai| kAla-pudgala parAvarta tathA utsarpiNIse ginA jAtA hai| jaise vasaMta Adi Rtu vanaspatiko vizeSa phala denevAlI hai| usI taraha kAla bhavyatvakA phala denevAlA hai| utsarpiNI adhika anukUla hai taba bhI niyatikI jarUrata hai| niyati-kAlako nizcitarUpase niyata karanevAlI hai| puNyakarma yA zubha karmakI jarUrata rahatI hai| klezako dUra karanevAlA nAnAvidha zubha AzayakA anubhava karAnevAlI kuzalAnubaMdhI puNya karmakI jarUrata hotI hai| jisane bahuta puNya bhaMDAra ekatrita kiyA hai, mahAna kalyANakArI AzayavAlA, pradhAna jJAnavAlA, tathA prarUpita arthako jAnane meM kuzala vaha mokSAdhikArI puruSa hai / usa mokSAdhikArI puruSameM kAla, niyati va karma ho taba ve saphala hote hai| yaha bhavyatva Adi cAroM bAtoMke honese use vara bodhilAbha, zreSTha bodhivIja yA samakitakI prApti hotI hai / samyaktvakA svarUpa jIvAdi padArtha para zraddhA hai| aba usakA phala kahate haiMgranthibhedenAtyantasaMkza iti // 69 / / (127) mUlArtha- granthi (rAga-dveSa) ko cheda denese atyanta saMkleza (pUrva kaThoratA) nahIM hotaa| . Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi 146 vivecana- granthi- rAga-dveSakA pariNAma, graMthi-gATha samAna honese rAga-dveSako pranthi kahA hai, bhedena- apUrvakaraNarUpI vanakI saI dvArA chidra karanese zuddha tattva va zraddhA tathA samakitakA sAmarthya prApta honese, atyanta- pUrvavat gahana, saMkleza:- rAga-dveSakA pariNAma / - - rAga-dveSa jisakA pariNAma granthi( gAMTha )ke samAna dRDha hai, tattva zraddhArUpa samakitakI vajrarUpI sUIse cheda diye jAneke vAda jaba ki zuddha tattvazraddhA prApta ho jAtI hai to rAga-dveSake pariNAma pahalekI taraha niviDa yA gahana nahIM hote / AtmAkA tathA tatvakA jJAna ho jAneke bAda rAga-dveSakI kamI ho jAtI hai| jaise maNimeM cheda kara deneke bAda vaha malase pUrita hone para bhI pahale jaisA dRDha va kaThina nahIM hotA, usameM chidra rahatA hI hai aura vaha pUrvAvasthAko prApta nahIM kara sktaa| vaise hI rAga-dveSakI granthi chida jAneke bAda vaha itanI dRDha nahIM ho sakatI aura pariNAma dhIre dhIre zuddha hote jAte haiM arthAt samyaktvaMse rAga dveSakI anthi TUTane para zuddha pariNAma paidA hote haiN| na bhUyastadvandhanamiti // 70 // (128) mUlArtha-punaH usa ( granthi kA bandhana nahIM hotA // 7 // vivecana- bhUyaH- phirase, tasya- pranthikA, bandhanambaMdhanA, phira honaa| phirase rAga dveSakI usa pranthikA bandhana nahIM hotA / usa gahana 10 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 : dharmavindu gAMThake tUTa jAne para vaha phirase baMdhatI hI nhiiN| jaba AtmAko AtmAkI taraha jAna liyA, aura AtmAko choDakara anya saba padArtha vinAzI aura jaDa mAne taba ganthibheda honeke samayase AyuSyako choDakara sabhI karmoMkI sthiti kucha nyUna eka koTAkoTi sAgaropamakI rahatI hai| jaise jJAnAvaraNIya karmakI 30 koTAkoTikI utkRSTa sthitimeMse 29 koTAkoTi sAgaropamakA kSaya ho jAtA hai| ThIka tarahase samakita prApta ho jAne para punaH mithyAtva pAne meM tIvratara kleza hone para bhI utane hI karmabandhana karegA jitanI anya karmoMkI utkRSTa sthiti rahatI hai / navIna karmabandha usase adhika samayakA na hogaa| tathA-asatyapAye na durgatiriti // 71 / / (129) mUlArtha-aura nAza na ho to durgati nahIM hotI / / 71 // vivecana-asati-avidyamAna na honA, apAye- vinAza, durgati:-naraka, tithaMca va kudeva 'yA kumanuSyakI gati / ____ samakita darzanakA nAza na ho yA mithyAtvakI prApti na ho aura buddhibheda Adi kAraNa na hone para zuddha bhavyatvake sAmarthya se durgati nahIM hotii| vaha sudevatva tathA sumanuSyatvako hI prApta hotA hai| para yadi pahale hI durgatikA Ayu bAMdha cukA ho to durgati ho sakatI hai| anyathA durgati hogI hI nhiiN| . tathA-vizuddhe cAritramiti // 72 / / (130) mUlArtha-aura samakitakI zuddhise cAritrakI prApti hotI hai // 72 // / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi 147 vivecana-vizuddhe-nizaMkita Adi ATha prakArake darzanAcArarUpI jala pravAhase zaMkA AdikA kI caDa ghula cukA hai usa, utkarSa prApti ke lakSaNavAle (dekho sUtra 69 pRSTha 144 ) aise zuddha samakitase, cAritram-sarva sAvadha (pAparUpa yoga kA tyAga karake niravadya yogakA AcAra pAlanarUna cAritra / samakitakI pUrNa zuddhise cAritrakI prApti hotI hai| zuddha samyaktva hI cAritra rUpa hai| 'AcAgagasUtra' meM kahA hai ki 'jaM moNaMti pAsahA, taM,sammati pAsahA / jaM sammati pAsahA, taM moNaMti pAsaha // -"jo isa munipanako dekhe to samyaga jJAnako dekho aura nizcaya samakita ko dekho " arthAt samakita bhAva muni bhAva hai aura muni bhAva samakita bhAva hai, kyoMki jJAnakA phala virati hai aura samakitase munibhAva AtA hai| bhAvanAto rAgAdikSaya iti // 73 / / (131) . mUlArtha-bhAvanAse rAgAdikakA kSaya hotA hai / / 73 // - vivecana-mumukSu puruSa jisakA niraMtara abhyAsa karate haiM vaha bhAvanA hai vaha anityatva, azaraNa' Adi 12 prakArakI hai| kahA hai ki- ... ... .. "bhAvayitavyamanityatvamazaraNatvaM tathaikatA'nyatve / azucitvaM saMsAraH, karmAzrava-saMvaravidhizca // 24 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 : dharmavandu "nirjaraNa-lokavistara-dharmasvAkhyAtatattvacintAzca / caudheH sudurlabhatvaM ca, bhAvanA dvAdaza vizuddhAH" // 25 // -anitya 1, azaraNa 2, ekatva 3, anyatva 4, azucitva 5, saMsAra 6, Azrava 7, saMvara 8, nirjarA 9, lokavistAra 10, dharmasvAdhyAya 11, bodhidurlabha 12-isa taraha bAraha siddha bhAvanAoMkA manana krnaa| ina bhAvanAose rAgAdikA kSaya hotA hai, rAga-dveSa tathA moha nAmaka mala kSINa hote haiN| jaise samyak prakArakI cikitsAse vAtapitta Adi rogakA aMta AtA hai tathA pracaNDa pavanase meghamaNDala titara-bitara ho jAtA hai, kyoki ye bAraha bhAvanAoM ina malokI zatru yA hanana karanevAlI hai| yahAM pAThakokI jAnakArI tathA unako bhAvanAoke mananame sahAyabhUta ho isaliye ina bAra bhAvanAoMkA svarUpa sakSepameM anyatrase uddhRta karake dete haiM___ (1) anityabhAvanA-jagatmeM sarva vastuoMkA paryAya badalatA rahatA hai| sabhI cIjeM nAzavAn hai ataH anitya hai| kucha vastueM alpakAlIna, kucha. jIvana paryaMta tathA kucha kalpAMta padArtha hote haiN| jaise puSpa yA paudhA, manuSya jIvana, sUrya yA deva / taba bhI sabhI anitya haiN| zarIra bhI nAzavAna hai| kevala AtmA nitya hai| lakSmI bhI caMcala hai| mRtyu mAnavako naSTa kara detI hai| manuSyake abhimAnakI saba cIje, jaise tana, dhata, yauvana Adi sabhI nAzavAna haiN| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 149 kevala AtmA zAzvata hai| isa taraha nitya, aninyakA pharka samajha kara anitya vastuoM parase gagako kama karanA hI anityabhAvanA hai| (2) azaraNabhAvanA-AmAkA koI bhI AvAra nahIM hai| mAtA, pitA. svajana, bAMdhava Adi mAne jAte haiM para ve nizcayataH kisI prakArakI zaraNa denevAle nahIM haiN| AtmAke jJAna, darzana va cAritra Adi guNa hI AtmAkI taraha niya haiN| mRtyuke samaya zuma, azubha karma hI sAtha Ate haiM, anya koI bhI vastu na unake sAtha jAto hai, na mRtyumukhamaise use chuDA sakatI hai| kevala AtmA nitya hai, anya saba aniya hai| usIkA zaraNa lenA, jo Atmika guNoMmeM vRddhi kre| anya saba vRthA haiN| koI zaraNa yA AdhAra nahIM / guru bhI gaha banAnevAlA hai, calanA svayaMko hai, ataH svAzrayI bananA-yaha azaraNabhAvanA hai| (3) saMsArabhAvanA- masAracakra anantakAlase cala rahA hai aura jIva usameM apane apane kamauke anurUpa phala bhoga karatA hai| kaI jIvoMke sabaMdhameM yaha AtmA kaI vAra bhinna bhinna bhavomeM AyA hai para kisIkA saMbaMdha sthAyI nahIM, ata' Asaktirahita bananA / rAga manuSyakA saMsAra baDhAtA hai| Asakti- mamatva hI rAge hai / apane saMbaMdha meM AnevAlI AtmAkA adhika kalyANa karanekI bhAvanA premase hotI hai, jo svAbhAvika dharma hai ata. nispRhI rhnaa| ajJAnI bAhya vastumeM sukha khonatA hai para sukha AtmAmeM hI rahA huA hai| saMsArakA sukha kSaNabhaMgura va indrajAla samAna hai / saMsArake svarUpakA manana karanA-saMsArabhAvanA hai| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150: dharmavindu (4) ekatvabhAvanA- jIva akelA hI utpanna huA, akelA hI maregA, akelA hI karbhakA kartA hai tathA akelA hI bhokA hai| dharmako choDa kara kucha bhI sahAyakArI nhiiN| sabhI vicAra va kAryoMse huA karmakA phala khuda hI bhoganA paDatA hai| pratyeka kArya, vicAra aura vAsanAkA svaya uttaradAyI hai| mamatvakI vyAdhiko miTAneke liye samyag jJAna hI mahauSadhi hai| sat , asat , nitya, anityakA viveka hI mamatAko nAza karanevAlA hai| mamatA moha rAjAkA mantra hai| mamatvase sasAra bhramaNa baDhatA hai ataH AtmajJAna va ekatvabhAvanA baDhAnA cAhiye / (5) anyatvabhAvanA- AtmAke sivAya saba vastueM parAI haiN| deha, dhana, svarNa, gRha Adi saba vastue anya haiN| ye saba Atmadravya se bhinna haiM / jIva pudgalase bhinna hai| saba padArtha pudagalake rUpAMtara haiM, yaha anyatvabhAvanA hai| .. (6) azucibhAvanA- zarIra hI saba kucha hai aisA jaDavAdI mAnate haiM, jo mUla hai / zarIra to vana hai| yaha zarIra to apavitra hai, mala mUtrase bharA huA hai| usa para rAga na rakhe / use azucibhAvanA kahate haiN| taba bhI vaha jJAnaprApti va dharmakriyAkA sAdhana hai| zarIra naukara samAna haiN| use vazameM bhI rakhanA cAhiye tathA anAdara bhI nahIM karanA cAhiye / (7) AzravabhAvanA- jIva prati kSaNa zubha yA azubha karmakA baMdha karatA rahatA hai| karmabandhake hetu mithyAtva, avirati, kaSAya va Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 151 yoga haiN| maitrI, kAruNya, pramoda va mAdhyasthya bhAvanAse zubha karmakA baMdha hotA hai| Arta, raudra dhyAnase tathA viSaya kaSAyase azubha karmakA bandha hotA hai / isa sarAga pravRttiko Azrava kahate haiM, ise tyAga kara niSkAma vRttise kAma kare yahI- AzravabhAvanA hai| (8) saMvarabhAvanA- Azravako rokanA saMvara hai| naye karmabandhake kAryoMko rokanA yA nirodha karanA saMvara hai| samyagjJAnase mithyAtvakA nAza karanA, viratise aviratikA rodha, tathA krodha, mAna, mAyA, va lobha nAmaka kaSAyoko kSamA, namratA va saralatA tathA saMtoSase kramazaH jIte / saMvara do haiM - sarva va deza / sarva saMvara to 14 ve guNasthAnaka para sthita ayogIke valIko hotA hai| deza saMvara to eka, do yA tIna prakArake Azravako rokanese saMbhava hai / isake do bheda haiM- dravyasaMvara va bhAvasaMvara / Azravase jo mAmakA pudgala sagraha hai vaha rokanA dravyasaMvara hai / AtmAkI azuddha pariNati haTA kara svasvabhAvame ramaNa karanA saMvarabhAvanA hai| (9) nirjarAbhAvanA-naye karmoMkA rodha savara hai| pUrva baMdhe hue karmoko tapa Adise titara-bitara karanA nirjarA hai| nirjarAke do bheda haiM-sakAma va akAma / bAhya-abhyatara bAraha prakArake tapase kevala mokSakI icchAse sakAma nirjarA hotI hai, jo viratise hotI hai / akAma nirjarA viratibhAva binA niSkAraNa kaSTa sahanase hotI hai| kaSAya maMda karake tapa karanA lAbhakArI hai| icchAkA roSa rUpa hI satya tapa hai, aise vicArameM rahanA use nirjagabhAvanA kahate hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 : dharmabindu ( 0 lokasvabhAvabhAvanA - caudaha rAjalokakI sthiti tathA usameM sthita SaT dravya dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, kAla aura jIvakA vicAra karanA caahiye| isa tIna lokake svarUpake vicArako lokasvabhAvabhAvanA kahate haiM / (11) bodhidurlabha bhAvanA - kaI janma grahaNa karane para bhI yaha uttama sthiti baDI durlabhatA se prApta huI hai / manuSya bhava, pUrNa paMcedriyapanA, tathA dharmazravaNakI icchA hone para bhI utkRSTa vizuddhatA batAne vAlI -karma maila dUra karanevAlI, sarvajJa prarUpita sadvANIme zraddhA atidurlabha hai| satko sat va asatko asat jAnanA durlabha haiMyaha bodhidurlabhabhAvanA hai / (12) dharmabhAvanA - prANiyoko tArane kI dRSTise sarvajJane sadjJAna sikhaayaa| rohiNIyA corako binA icchAke bhagavAnakI vANIkA eka zabda sunanese lAbha huA to usakA zravaNa karake usake anusAra vyavahAra karaneme kitanA adhika lAbha hogA ? | sarvajJane dazavidha yati dharma tathA 12 vratarUpa zrAvaka dharmakA upadeza diyA hai / isa prakAra dharmakA upadeza karanevAle sarvajJa tathA dharmakA vicAra dharmabhAvanA hai / 2 yaha bAra bhAvanAoMkA saMkSepameM svarUpa kahA ye bhAvanAeM rAgAdi malakA nAza karatI hai / usase kyA hotA hai ? zAstrakAra kahate haiMtadbhAvesar " iti // 74 // ( 132 ) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 153 mUlArtha - usase rAgAdi (kSayase) apavargaprApti hotI hai / / vivecana - tasya-di kSayase, bhAve- ho jAnese. apavargamojakI prApti / rAga Adike kSaya honese sAre lokAlekako dekhanekI zakticAlA kevala jJAna darzana AdikI prAmise isa saMsArarUna samudrako taira jAnevAle saMtajanoM ko mokSakI prApti ho jAtI hai / saba padArthoM va saca prANiyoMke prati rAga va dvepakA aMta ho jAtA hai| taba AmA samabhAva sthita hotA hai| sakala lokAlokako dekhanevAlA kevalajJAna va kevaladarzana prAma hotA hai / vaha usameM pragaTa hotA haiM / isa saMsAra rUpa samudrako tairanevAle prANIko mokSa milatA hai| mokSakA lakSaNa kyA hai ? kahate haiM sa Atyantiko duHkhavigama iti // 72 // (133) mUlArtha - pUrNatayA satra duHkhoMkA nAza mokSa hai ||75 || vivecana -maH - mokSa, atyantam- samasta, sakala duHkhakI zaktiko nirmUla karanese hotA hai, duHkhavigama:- sAre zarIra va mana saMbaMdhI duHkhoMkA nAza | sabhI dukhoMke pUrNata nAzako hI mokSa kahate haiN| sAre jIvalokase bhinna asAdhAraNa, AnaMdakA anubhava vahA hotA hai| vahAM jarA bhI duHkha nahIM hai. saba prakArakA uca Ananda hai / vaha sukhasthAna hI mokSa hai| vahAM anya kisI kI prAptikI icchA nahIM rahatI / vaha Ta suvAsa yA parama phala zuddha cAritrase milegA / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 : dharmabindu isa prakAra dezanAvidhike bAremeM kaha kara usakA upasaMhAra karate hue kahate haiMevaM saMvegakRd dharma, Akhyeyo muninA prH| yathAbodhaM hi zuzrUSo vitena mahAtmanA // 10 // 1. mUlArtha-isa prakAra dharmabhAvanAvAlA mahAtmA muni, zrotAko saMvega karanevAlA utkRSTa dharma apane bodhake anusAra kahe // 10 // vivecana-evaM-isa prakAra, saMvegakat-zrotAko saMvega paidA karAnevAlA, Akhyeya:-kahanA, muninA-sAdhudvArA anya koI dharmopadeza karanekA adhikArI nahIM, para:-anyatIrthI dharmase ati utkRSTa, yathAbodham-apane bodhAnusAra,-dharmAkhyAnakA yathArtha bodha na honese viparIta mArgakI prarUpaNA hokara anartha saMbhava hai| zuzrUSo:dharmazravaNakI icchAvAle zrotAko, bhAvitena-dharmake prati vAsanA yA premase jisa munikA hRdaya vAsita ho, kyoki " bhAvase bhAva paidA hotA hai" aura gItArthake AkhyAnase zrotAke manameM zraddhA Adi guNokI utpatti hotI hai| mahAtmanA-prazaMsanIya AtmAvAlA, anugraha karaneme ttpr| isa prakAra nyAyase saMvega utpanna karanevAlA dharma zrotAko kahanA cAhiye / muni gItArtha ho tathA bhAvanA va zraddhAvAlA ho / savegakA lakSaNa kahate haiM / "tathye dharme dhvastahiMsA prabandhe, deve raagdvess-mohaadimukte| sAdhau sarvagranthasaMdarbhahIne, saMvego'sau nizcalo yo'nurAgaH" // 26 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhiH 155 -- hiMsAdike nAza karanevAle satyadharmake prati rAga, dveSa va mohAdikase mukta - 18 doSa rahita devake prati; aura dravya tathA bhAva donoM paripraharahita sAdhuke prati jo nizcala anurAga paidA ho use saMvega kahate haiN| sudharbha, sudeva va suguruke prati pUrNa zraddhA hI saMvega hai / gItArtha sAdhu hI zrotAko upadeza de / anya usakA adhikArI nahIM hai / 'nizIthasUtra' meM kahA hai ki 'saMsAradukkhamahaNo, vivohaNo bhaviyapuMDariyANaM / dhammo jiNapannattA, pakappalaiNA kaheyavvo " // 97 // 1 ss -- saMsArake dukhako nAza karanevAlA, bhavijanarUpI kamalakoM vikasita karanevAlA yA pratibodha karanevAlA aura jina bhagavaMtadvArA nirUpita dharmako ' nizIthasUtra kA adhyayana kiyA huA muni kahe / vaha muni apane vodhake anusAra dharmopadeza de / isake liye kahA hai ki---- "K 'na hyandhenAnyaH samAkRSyamANaH samyagadhvAnaM pratipadyate " / -aMdhA manuSya adhedvArA mArga dikhAye jAne para sahI rAha nahIM pA sakatA / vaha gItArtha dharmake bAremeM zAstra zravaNakI icchAse upasthita zrotAko upadeza de / munike manameM dharmakI vAsanA jatrata ho / zrotAjanoM para anugraha karanemeM tatpara prazaMsanIya mahAmuni zrotA janako dharmopadeza de / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 : dharmavindu dharmakathanakA kyA phala hai ? kahate haiM - abodhe'pi phalaM proktaM, zrotRRNAM munisattamaiH / kathakasya vidhAnena niyamAcchuddhacetasaH // 11 // mUlArtha - uttama muni kahate haiM ki yadi zrotAko lAbha na ho to bhI zuddha cittavAle upadezakako vidhivat upadeza - kriyAkA niHsaMzaya phala hotA hI hai // / 11 // vivecana - abodhe'pi samyaktvakA bodha na honepara bhI, phalamkliSTa karmakA nirjarArUpa phala, zrotRRNAm - zrotAoMko, munisattamaiHarihaMtadvArA, kathakasya - dharmopadezaka sAdhu, vidhAnena - cAla, madhyama, yA buddhiyuta zrotAokI apekSAse, niyamAd- avazya, zuddhacetasa:zuddha cittavAlA / zrIarihaMta bhagavAna dvArA kahA huA hai ki jo zuddha hRdayavAlA dharmopadezaka sAdhu sabako upadeza karatA hai use zrotAoko bodha na hone para bhI karma nirjarArUpa phala to avazya milatA hI hai| yadi anya prakArase dezanAkA phala mile to isa bodha karAnekA kyA prayojana kahate haiM nopakAro jagatyasmitAdRzo vidyate kacit / yAdRzI duHkhavicchedAd, dehinAM dharmadezanA // 12 // mUlArtha - prANiyoMke duHkhakA viccheda karanese dharmadezanA jo upakAra karatI hai vaisA jagatameM dUsarA upakAra nahIM ||12| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha dezanA vidhi : 157 vivecana-duHkhavicchedAt-zarIra va manake saba dukhoMko aMta karanevAlA, dehinAm-vyakti (sunanevAle ), dharmadezanAdezanAse utpanna mArga meM zraddhA Adi guNa / / dezanA yogya prANiyoko isa jagatameM kisI bhI kAla yA kSetrameM zarIra va manake duHkhoMko nAza karaneme dharmadezanA jitanI upakAraka hai utanA upakAra kisI anya padArthase saMbhava nhiiN| dezanAse mArga zraddhA Adi guNa paidA hote haiN| sAre klezose pUrNataH rahita mokSako lAnemeM vaha guNa saphala (avandhya ) kAraNa hai| dharmadezanAse mArga para zraddhA hotI hai, tathA usase mokSa milatA hai| ata bodha dene meM pAlasa nahIM karanA / zrotA dezanAzravaNameM Alasa na kreN| ___ jJAna prApta honese ajJAnAMdhakArakA nAza hotA hai taba heya va upAdeyakA yathArtha jJAna hotA hai| jitanA bhI jJAna prApta ho use kAmameM lAnA cAhiye / usase adhika jJAna prApta karaneke yogya banate haiM aura adhika jJAna milatA hai| zrImunicandrasari dvArA viracita dharmavindukI TIkAkA dezanAvidhi nAmaka dvitIya adhyAya samApta huaa| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya / prathama va dvitIya adhyAyameM gRhasthake sAmAnya dharmakA tathA cAla jIvakA dharma kI ora AkarpaNa kaise karanA isakA vivecana hai / ava jIva kisa rAha jAkara mokSakA adhikArI hotA hogA yaha batAte haiM dvitIya adhyAyakI vyAkhyA ho cukI, atra tRtIya adhyAya prAraMbha karate haiM / usakA prathama sUtra yaha hai 1 } saddharmazravaNAdevaM, naro vigatakalmaSaH / jJAtatattvo mahAsattvaH paraM saMvegamAgataH // 13 // // mUlArtha - saddharma zravaNase jisakA pApa calA gayA jisane tacca pA liyA hai aura jo mahAna parAkramavAlA hai aisA zrotA puruSa utkRSTa saMvegako prApta huA hai / vivecana- saddharmazravaNAt - pAramArthika satya dharmake sunanese, evaM ukta rIti se, naraH - zrotA, vigatakalmaSaH - pAparahita, jJAtatatva:- jIva va padArtha tattvakA bheda pA gayA hai, jisane zAtrarUpI - netra-bala se jIvAdi vastuvAdako hAthameM rahe hue baDe motIkI taraha Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhasya vizeSa dezanA vidhi : 159 dekha liyA hai. mahAsatva - zuddha zraddhA pragaTa honese prazaMsanIya parAkramavAlA, paraM saMvegam-utkRSTa saMvegavAlA / vizeSa dharmakI vyAkhyA karate haiM / usakA adhikArI batAte haiMjima zrotAkA satya dharmazravaNa karanese midhyAtva moha Adi mantrinatAkA nAza ho cukA hai, jisane cAlavalase jIvAdi vastuvAda va tattvako samajha gayA hai aura zuddha zraddhAse utkRSTa saMvega ko pA cukA hai tathA zuddha zraddhAse mahAna parAkranavAle dharmakA adhikArI hai| saMvega pAne para vaha kyA kare. kahate haiM " 1 dharmopAdeyatAM jJAtvA saMjAte'cchotra bhAvataH / dRDhaM svazaktimAlocya grahaNe saMpravartate ||14|| mUlArtha - dharmakI upAdeyatA jAnakara, dharma ke prati bhAvanA sahita, svazaktikA dRDha vicAra karake manuSya use aMgIkAra karane kI pravRtti karatA hai / vivecana - dharmopAdeyatAm - dharma grahaNa karane lAyaka hai, aisA bhAva rakhe, yA jJAtvA - jAnakara, saMjAte'ccha:- dharma prAptikI icchA yA aisA pariNAma honA, dRDhaM pUrNatayA sUkSmarItise, svazaktiapane sAmarthyakA vicAra karake, grahaNe - yogavaMdana Adi zuddhirUra vidhile tatpara hokara dharma grahaNa karanemeM, saMpravartate ThIka pravRtti kre| " vaha dharmakA adhikArI dharmakI upAdeyatAko jAnatA hai / dharmakI upAdeyatA kaisI hai? kahate haiM Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 : dharmavindu " eka eva suhRddharmo, mRtamapyanuyAti yaH / zarIreNa samaM nAza, sarvamanyat tu gacchati " // 98 // --dharma hI aisA suhRd-mitra hai jo mRtyu hone para bhI jIvake sAtha jAtA hai aura dharmako choDakara anya saba zarIrakI taraha usIke sAtha naSTa ho jAtA hai| dharmakI aisI upAdeyatA jAnakara usakI prApikI icchA ho taba dRDharUpase apane sAmarthyakA vicAra karake zuddha vidhise dharma grahaNa karanekI pravRtti kare / yadi zaktikA ThIka vicAra na karake zaktise jyAdA dharmako grahaNa kare to bhaMga honA sabhava hai, jisase ulaTA anartha saMbhava hai ata: pUrNa va dRDha vicAra Avazyaka hai| ___kyA yahI vyakti dharma grahaNa karanekA adhikArI haiM ? anya kyoM nahIM ? kahate haiMyogyo hyevaMvidhaH prokto, jinaiH prhitodytaiH| phalasAdhanabhAvena, nAto'nyaH paramArthataH // 15 // malArtha-parahitameM udyata jinezvarAne phala sAdhanAke bhAvase aise hI lakSaNoMse yukta puruSoMko yogya kahA hai / vastutaH anya puruSa isake yogya nahIM hai|. vivecana-yogyaH-bhavya, evaMvidhaH-isa prakArake uparoka guNovAlA dharmagrahaNake yogya nara, parahitodyataiH-saba jIva lokake kalyANameM udyata prabhudvArA, phalasAdhanabhAvena--phala sAdhanAke Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi H 164 bhAvase yogyako hI adhikArI kahA hai, anyA-isase bhinna, prmaarthtaa-vstutH| zrI jina bhagavAna jo lokakA kalyANa karanevAle haiM, unhoMne uparyukta zlokome varNita guNavAle puruSako hI isa vizeSa dharmake grahaNakA adhikArI mAnA hai| kyoki aisA sAdhaka hI mokSa nAmaka sAdhya phalakI sAdhanA kara sakatA hai| ayogya puruSa jo sAmAnya dharmakA bhI ThIka pAlana na kara sake vaha vizeSa dharmako kaise saphalatAse pAla sakatA hai| sAtha hI zAsanakI unnati bhI yogya vyaktike dharma grahaNa karanese hI hotI hai / anya vyakti vastuta. isa vizeSa dharmakA adhikArI nahIM hai, kyoMki vaha mokSaphalakI sAdhanA nahIM kara sktaa| iti saddharmagrahaNAhe uktaH, sAmprataM tatpadAna vidhimanuvarNayiSyAmaH // 1 // (134) mUlArtha-isa prakAra saddharma grahaNa karane yogya puruSakA varNana kiyaa| aba usa saddharmako denekI vidhi kahate haiM // 1 // vivecana-dharma apanI cittazuddhike AdhIna hai to usake grahaNa karanese kyA kahate haiM kidharmagrahaNaM hi satpratipattimad vimalabhAva karaNamiti // 2 // (135), malArtha-satpratipattise dharma grahaNa karanA nirmalabhAvakA kAraNa hai / / 2 / / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162: dharmabindu vivecana-savapratipattimad-svazaktikA vicAra karake dhasakI zuddhi prApta karanese, vimalabhAvakaraNaM-apane phalake utkRSTa sAdhanase saphala pariNAma utpanna krnevaalaa| ___Upara kahe hue dharmako satpratipattise-apanI zaktikA vicAra karake zuddha pariNAmase aMgIkAra karanese vaha vimala bhAvanAko paidA karatA hai / yadi apanI zaktikA dRDha vicAra karake dharmako grahaNa kareM to usakA utkRSTa phala avazya milatA hai, jinase nirmala bhAva paidA hotA hai / ataH vidhipUrvaka dharma grahaNa karanekA varNana karate haiMtacca prAyo jinavacanato vidhineti // 3 // (136) mUlArtha-prAyaH vaha dharmagrahaNa vItarAgake siddhAMtake anusAra nimna vidhise hotA hai // 3 // vivecana-taca-vaha satpratipatti sahita dharmagrahaNa, prAya:jyAdAtara, jinavacanatA-zrIvItarAga prabhuke, siddhAMtase, vidhinAkahI jaanevaalii| prAyaH isa vidhise vItarAgake siddhAMtake anusAra dharmagrahaNa karanese vimalabhAva paidA hotA hai| kabhI kabhI marudevI Adiko jaise binA dharma grahaNake bhI vimalabhAva paidA hotA hai, isa vidhise satpratipattivAlA dharma grahaNa kiyA jAtA hai| iti pradAnaphalavatteti // 4 // (137) mUlArtha-isa prakAra dharmakA dAna maphala hotA hai // 4 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi / 163 vivecana-isa prakAra sampratipatti sahita.dharmakA, vidhivat grahaNa karanese vimala bhAva paidA hotA hai| guru yadi ziSyako, anugraha va upakArapUrvaka dharmagrahaNa karAveM to, guruAziSse vaha, giSyako upakAra, karanevAlA va adhika phala pradAna karanevAlA hotA hai| anyathA avidhise yA, ayogya, puruSako kriza huA. dharmakA dAna, upara bhUmimeM boye hue kI taraha prAyaH niSphala hotA hai| ____ pahale yogya puruSakA vizeSataH dharma grahaNa karaneko kahA hai, jisane prAyaH zrAvaka dharmakA abhyAsa, yA pAlanA ThIka tarahase kiyA hai| vaha yatidharmake yogya hotA hai, ataH jo vizeSa prakArakA gRhasthadharma, hai vaha grahaNa karanekI vidhi pahale kahate haiMsati samyagdarzane nyAyyamaNuvratAdInAM grahaNaM nAnyatheti // 5 // (138) mUlArtha-samyagdarzanakI prApti hone para aNuvrata Adi grahaNa yogya hotA hai anyathA nahIM // 5 // vivecana-sati-hote para, samyagdarzane-samyaktva prApta hone para, nyAyyam-yogya, aNuvratAdInAm-5 aNunata, 3 guNavata, 4 zikSAbata-isa prakAra zrAvakake 12 vrata / samyagadarzanakI prApti hone para aNuvratAdikA grahaNa karanA yogya hai, vinA samakina prAptike ye vrata niSphala jAte haiN| jaba tatvako tatvarUpase jAna le, tabhI usake yogya vyavahArakI icchA hotI hai| tabhI use zrAvakake 12 vrata-aguvrata, guNavata, zikSA, Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 : dharmabindu vratako grahaNa 'karanA nyAyya hai| yadi samyagdarzanakI prApti na ho to 12 vrata dhAraNa karanA vRthA hai / kyoki taba ve niSphala ho sakate haiN| kAraNa ki binA kriyAkA bhAva phala nahIM hotA / kahA hai " sasyAnIvopare kSetre, nikSiptAni kadAcana / na vratAni prarohanti, jIve mithyAtvavAsite ||19|| " saMyamA niyamAH sarve, nAzyante'nena pAvanAH / kSayakAlAjaleneva, pAdapAH phalazAlinaH " // 100 // -- jaise Upara bhUmimeM boye hue bIja kabhI nahIM Ugate usI prakAra midhyAtvavAsanA se bhare hRdaya meM ye vrata nahIM phalate, inake aMkura nahIM nikalate yA karmakSaya rUpa phala paidA nahIM hotA / jaise pralayakAlakI agnise sabhI phalazAlI vRkSa naSTa ho jAte haiM vaise hI isa mithyAtva se saba pavitra saMyama aura niyama nAza ho jAte haiM / samyagdarzanakI utpatti kaise hotI hai so kahate haiM-- jinavacanazravaNAdeH karmakSayopazamAditaH samyagdarzanamiti // 6 // (139) mUlArtha - jinavacanake zravaNAdikase aura karma ke kSayopazama Adi se samyagdarzana hotA hai // 6 // vivecana- jinavacanazravaNAde: - jina bhagavAnake vacanakA zravaNa tathA usameM zraddhAkI utpatti tathA bhavyatvake paripAkase utpanna jIvakI vIryazakti aura usase, karmakSayopazamAditaH - karma yAne jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mithyAtva moha AdikA kSayopazama, upazama Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi.: 165 va kSayake guNase, samyagdarzana-tattvameM zraddhA jo svAbhAvika rItise yA upadezase hotI hai- . . . . karmakSyakA rUpa isa prakAra hai khINo nivvAyahuAsaNo dhva, chArapihiya vva uvsNtaa| varavijjhAyavihADiya, jalaNovammA khamovasamA " // 10 // Ayika bhAva bujhe hue agni samAna, upazamabhAva rAkhase DhaMkI huI agni samAna tathA kSayopazamabhAva thoDA vujhA huA va thoDA bikharA huA agni ho usake samAna hai| jina vacanako zraddhAse sunanese tathA bhavyatvake pakane yA samIpa honese utpanna karmake kSayopazama Adime samyagdarzanako prApti hotI hai| viruddhatAkA nAza karake kadAgraha rahita zuddha vastu batAnevAlA, tInaM klezase varjita, utkRSTa azubha karmabandhakA abhAva paidA karanevAlA AtmAke zubha pariNAmarUpa samyagdarzana hai; usakI prApti kaise hotI haiM usakA svarUpa yA yahacAna kyA hai / kahate haiM"prazamasaMveganidAnukampA'stikyAbhivyakti lakSaNaM taditi // 7 // (140) - mUlArtha-prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikyaina lakSaNoMvAlA samyagdarzana hai // 7 // vivecana-prazama-svabhAvase krodhAdi krUra kaSAya rUpa viSake vikArase utpanna kaTu phalako dekha kara usakA nirodha karanA, saMvegamokSakI abhilASA, nida-saMsArase udvega honA, anukamgA-duHkhI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 : dharmabindu 'prANI para dravya tathA bhAvese dayA, Astikya-nina bhagavAna dvArA kathita hI niHzaka satya hai aisA mAnanA / jisa vyaktimeM prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikyaye pA~cI guNa saMthA lakSaNa pragaTa ho tathA jinake hRdayamai inakA udaya ho vaha 'samyagdarzanavAlA hai| isa prakAra samyagdarzanakI zuddhi hone para guruko jo karanA cAhiye vaha kahate haiMuttamadharmapratipatyasahiSNostatkathanapUrvamupasthitasya vidhinA'NuvratAdidAnamiti // 8 // (141) mUlArtha-uttama (yati) dharmako grahaNa karane meM asamartha, apane pAsa dharma grahaNa karane ke liye Aye hue puruSako aNuvrata AdikA svarUpa samajhAkara usakA vidhivat dAna kreN||| vivecana-pratipatti:-lenemeM yA pAlanameM,asahiSNu:-asamartha, tatkathanapUrvam-svarUpa va bheda sahita aNuvratAdiko kaha kara, upasthitasya-grahaNa karaneko ttprH| -isa bhavya-jIvake sAmane jo saMsArase Dara kara -dharma grahaNa karaneko taiyAra hai, usako pahale kSamA, mArdava Adi yatidharmakA savistara varNana karake use yatidharma grahaNa karane yogya krnaa| kyoMki vahI sarva rogoko haraNa karanevAlI auSadhi hai| yadi vaha abhI bhI viSayamuMkha AdikI tRSNAse uttama aise kSamA, komalatA Adi guNavAle yatidharmako aMgIkAra karanemeM asamartha ho to use aNuvrata Adike Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi :167 svarUpa va maidIko varNana karake vidhisahita aNuvrata Adi zrIvakake 13 atoko dAna kareM, jaba vaha dharmagrahaNa karane ko tatpara ho| binA yatidharma kahaiM zrIvaka dharma pradAna kare to jo doSa hotA - sahiSNoH prayoge'ntasaya iti // 9 // (142) 1, mUlArtha-samartha vyaktiko vratadAnase yatidharmameM antarAya hotA hai| vivecana sahiSNoH uttama (yati) dharmakA pAlana karane meM samartha, prayoge-aNuvrata AdikA dAna karanese, antarIya cAritra dharma pAlanameM rukaavtt| yadi vaha vyakti cAritra dharmakA pAlana karane yogya hai, samartha hai aura use zrAvakake 32 ta prahaNa karA diye jAya to gurudvArA cAritra pAlanameM aMtarAya kiyA jAtA hai| isa aMtarAyase 'guruko bhI bhavAMtarameM cAritra prApti durlama hotI hai, ataH pratyekako usake yogya dharma pradAna karanA caahiye| .. anumatizcetaratreti / / 10 / / (143) mUlArtha-zrAvaka dharma denese anumodanI doSa AtA hai // 10 // vivecana anumati anujJA doSa usakI anumodanA, itaratraaNuvrata Adi denese saugadha liye hue sA~vA aMzase gamana, vinA saugaMdha liyA hubhI savidha aNshkaa| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168: dharmabindu yadi vaha zrAvaka sAdhudharmake yogya ho to use zrAvaka - dhame denese jisa sAvadha aMzakA vaha paJcarakhANa nahIM karatA usase anumodanA doSa hotA hai| yadi vaha yatidharma grahaNa karatA to vaha sAvadya AcaraNa karatA hI nahIM / ata: jo bhI sAvadha AcaraNa vaha kare usameM usakI anumodanA ho jAtI hai| sAtha hI yAvajjIva usa sAdhuko apane sarva pApa rahita yatidharmake niyamameM malinatA AtI hai| ata: use. pahele yatidharma kaha kara phira zrAvaka vrata grahaNa kraave| UMceke yogyako nIcA sthAna denese aMtarAya hotA hai / 'nIce ke yogyako UMcA sthAna denese vaha ubhayabhraSTa hotA hai| ataH sabako usake yogya dharma grahaNa karAnA caahiye| . anyathA jo doSa hai vaha kahate haiMakathana ubhayAphala AjJAbhaGga iti // 11 // (144) - mUlArtha-(aise) na kahanese donoM dharmake phala rahita honese AjJAbhaMga hotA hai // 11 // ___ 'vivecana-AjJAbhaGgaH bhagavAnake zAsanake 'khatma hone rUpa duHkhada aMta / ____yadi uttama cAritradharmake pAlanameM asamartha puruSako zrAvakadharma na kahe to vaha yatidharma va zrAvakadharma donoMke phalase vaMcita rahatA hai| usase bhagavAnake zAsanakI AjJA bhaMga hotI hai "zramamavicintyAtmagataM, tasmAcchreyaH sadopadeSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca hi, hitopadeSTA'nugRhNAti" // 102 // -('tattvArthasUtraTIkA'kArikA) Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 169 > -upadeSTA guru upadeza karanese honevAle apane zramakA vicAra kiye binA kalyANakA upadeza kare / hitakA upadeza karanevAlA guru apane va dUsare donoM para anugraha karatA hai / " kyoM yatidharmake ayogya 'puruSako zrAvakadharma grahaNa karAnese, binA tyAga kiyA huA jo sAvadha aMza (pApa sahita kArya ) rahatA hai jise vaha karegA, usake anumodanakA doSa gurukoM nahIM hogA? kahate haiM-- ' bhagavacanaprAmANyAdupasthitadAne doSAbhAva iti ||12|| (145) mUlArtha - bhagavAnake vacanake pramANase zrAvakadharma grahaNa karanemeM tatpara puruSako usakA dAna karanemeM doSa nahIM hai // 12 // " "vivecana-' upAsaka dazAMga' AdimeM bhagavAnane svayaM AnaMda Adi zrAvaant aNuvratAdi zrAvakadharma grahaNa karAyA hai aisA pATha hai| bhagavAnako 'usameM anumati doSa nahIM hai| bhagavAnakA AcaraNa sarvAMga suMdara hai, ataH vaha ekAMta doSa rahita hai / anAdi zrAvadharma grahaNa karaneko tatpara puruSako bhagavAnake vacanakI prAmANikatAse aNuvratAdi zrAvakadharma grahaNa karAne meM guru kevala sAkSI mAtra rahatA hai| anya pApavyApAra na rokanese use usakA anumati doSa nahIM lagatA / vratakA abhAva anAdi kAlase hai, usameM gurukI koI sAkSI nahIM hai| vrata lenevAlA utanA hI vrata lenA cAhatA hai ataH usameM guru sAkSI detA hai para bAkI anatameM pahalese Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 : dharmavindu hI usakI pravRtti hai aura vaha use rokatA nahIM || guruko anumodanA doSa nahIM AtA vaha kaise ? kahate haiM-- gRhapatiputramokSajJAtAditi // 13 // (146) mUlArtha - gRhapati putrako mukta karAneke dRSTAMse jJAta hotA hai ||13|| vivecana-nimna kathAnakameM gRhapati nAmaka gRhasthane rAjagRhase apane eka putrako mukta karAyA, usa dRSTAMta parase aisA jJAta hotA hai| usakA bhAvArtha kathAnaka parase samajhameM A sakatA | vaha kathAnaka isa prakAra hai [gRhapatikA kathAnaka ] magadha nAmaka eka deza thA, jisameM striyoMke kaTAkSase apsarAoke vilAsako bhI nIcA dekhanA paDe usase vaha sArA deza J 1 ramaNIya thaa| vahA himAlaya parvata jaise zubhra mahala the| usa mahalake 1 t ucca zikharoMse zarad Rtuke zveta megha jaisA zobhAyamAna vasaMtapura nagara dikhAI detA thA / usakA pratipAlaka jitazatru nAmaka rAjA thA / sevA karane ke samaya jaba kaI rAjI use ekasAtha mastaka namAte the to unake mukuToMmeM rahe hue mANikoMkI kiraNoMse usake caraNakamale hue dikhate the| apanI pracaMDa bhujAse talavAra dvArA usane apane zatruke madonmatta hAthiyoMke kuMbhasthalako maidA thA, vaha yathArtha rakSaka 1 " thaa| usake dhAriNI nAmaka rAnI thI, jo manuSya mAtrake netra tathA 1 manako haraNa karanemeM samartha thI / vaha apane pUrvabhava kRta puNyake Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 19 phalAkI upamoga karatI thI aura apane bhoga' aura aizvaryase apsarIoMka gaivikI bhI haraNa karatI thii| vaha jitazatru rAjA, jisase sarva dUSaNa dUra bhAgate the, apanI priyAke sAtha paMca prakArake manohara bhoga bhogatA huA rahatA thaa| usa samaya usI zaharameM samudradarsa mAmaka seTha rahatA thaa| usake pAsa kaI sevaka tathA janAvara the| usake bhaMDIra ghAnya se bharapUra the aura vaha svarNa Adi dhAtueM tathA bhaNi, mANika, zilA, muktA, pravAla, amarAga, vaiDUrya, candrakAnta, indranIla, mahAnIla, rAja Adi uttama prakArake padArthoMse paripUrNa samRddhivAna tathA kuverake garvako haraNa karanevAlA thaa| vaha dIna, anAtha, aMdha, paMgu Adi prANiyoMke zokakA haraNa karAnevAlA thaa| vaha caNika ziromaNi, suMdara AkRtivAlA tathA sarva zubha guNoMkA AgAra thaa| ... usako sumaMgalA nAmaka pativratA strI thii| vaha strI sarva lAvaNyake guNoMkA bhA~dhIra, sarva kalyANakArI vastuoMko udAharaNa svarUpa puNyaraloka mahAmahArarUpa, svarkula satatike AbhUSaNarUpa aura komalatAmeM vanalatAke samAna tathA saMgharmacAriNI thii| usake sAtha gADha anurAgase baddha vaha seTha'viSayasukha sAgarameM nirmama hokara samaya vyatIta karatA thaa| . samudatta aura sumaMgalAke samaya vyatIta hone para unake nirmala AcArase pavitra, priyakara, kSemakara, dhanadeva, somadeva, pUrNabhadra aura mANibhadra nAmaka cha putra utpanna hue| ve svabhAvase hI gurujanoMkA vinayaM karanemeM tatpara the| unakA parama kalyANakArI aura zuddha dharma, TE Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 : dharma vindu J -artha va kAma nAmaka trivarga para pUrNa anurAga thA / unake lokapriya svabhAvase kIrtikAminI unakA varaNa kara cukI thii| ve sarva sajjanoMke manako saMtoSa denenAle aura dayA, dAna va dAkSiNya Adi mahat guNoMse alaMkRta the| unake suMdara zarIrakI lAvaNyatA kAmadevakI suMdaratA ko nIcA dikhatI thii| una chahoM putroMne vaNika janoM ke yogya zreSTha vyavahArase apane pitAko kuTuMbakI ciMtAke atizayaM bhArase mukta - kara diyA thA / eka samaya ataH purameM jaba rAjA jitazatru suMdara vAdya 'bajA rahe the, unakI sI dhAraNIne aneka avayavoke hAvabhAvase ati AnaMda-dAyaka nRtya kiyA / rAjAne harSAtirekase rAnIko varadAna mAganeko khaa| ghAraNI bolI-" abhI vaha varadAna Apake pAsa rahane do, maiM apanI icchAke samaya varadAna mAMga lUMgI " / kucha samaya vyatIta hone para kAmIjanoke vilAsa va ullAsakA sahAyaka zarada pUrNimAkA - divasa aayaa| usa devIne rAjAse jAkara kahA - " he deva ! prathama diye hue varadAnako arpaNa karo / Aja rAtrimeM jaba karpUrake samAna ujjvala caMdrakiraNoM se saba dizAeM vyApta haiM, maiM isa mahAna nagarIko apane pUrNa parivAra sahita tathA zeSa aMtaHpura sahita saba caurAhe, bAjAra Adi ramaNIya pradezoM kI suMdaratA ko dekhaneke liye idhara udhara sarvatra ghUmanekI abhilASA rakhatI huuN| taba rAjAne nagarameM sarvatra yaha ghoSaNA karavAI ki Aja rAtrimeM sarva puruSa (nara) nagara choDa kara bAhara cale jAya / sarva jana apanI apanI anukUlatAko dekha kara gaharase bAhara jAne lge| rAjA bhI Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 173 yathocita samaya para maMtrI Adi nagarake pradhAna vyaktiyoM sahita nagarake bAhara IzAna dizAmeM sthita manorama udyAnameM cale gye| ve chahoM zreSThIputra hisAva Adi karalemeM vyagra ho jAnese " abhI jAte haiM, abhI jAte haiM" socate hue sandhyA samaya taka dukAnase vAhara na jA ske| sUrya asta ho gayA aura jyoM hI ve vegase bAhara jAte samayamAnoM unake jInekI AzAke sAtha hI nagaradvArake dAnoM pura vada ho bAnese unake jInekI AzA bhI jAtI rhii| apane jIvanako bacAneke liye koI na dekhe usa prakAra lauTa kara gRhake aMdara gupThabhUmimeM jAkara chipa gaye / dhAriNI rAnI mI zreSTha zRMgAra dhAraNa karake ataHpura tathA parivAra sahita rAtrimeM usa puruSa rahita nagarameM ghUmane lgii| prAtaHkAla hone para kamalako vikasita karanevAlA, TesUke samAna camakate hue raMgase dizA maMDaloMko raMjita karanevAlA jagatke netrasamAna sUrya udaya huA / usa samaya rAjAne puruSoMke nagarameM praviSTa honese pahale nagara skhakoMko AjJA dI-" isa zaharako bhalo bhAti dekha kara patA lagAo ki koI merI AjJA bhaMga karanevAlA vyakti to vahAM nahIM haiM " - nagarako dekhate hue ve yamake dUta samAna nagararakSaka una cha zreSThi putroMke samIpa bhAye tathA unako pakaDa kara rAjAke samakSa le gaye / taba usa rAjane krodhase kupita hote hue yamarAjAke samAna bhISaNa akuTI sahita lalATase una zreSThI putroMko vadha karanekI AjJA Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 : dharmavindu pradAna kii| mudgarake AghAta, samAna, yaha bAta, java, seThake kAnoM meM par3I taba vaha ekadama nizcala va zAMta ho gyaa| usakI buddhi prAMta, ho gaI, tathA usakA mana, pIDita ho utthaa| hastIke samAna. bur3e magarake karAsphAlanase, udvelita hue samudrake madhyameM sthita TUTate hue jahAjake manuSyoM samAna va kiMkartavyamUDha ho gayA / kSaNabhara to vaha dAruNa kaSTakA bhanubhava karane lagA / kucha dera pazcAt kAyara manuSyoM samAna dhairyako dhAraNa karake, nagarake mukhya logoMkI sahAyatAse uttama rahanAdi hAthameM grahaNa karake rAjAke sammukha vinati karaneke liye upasthita huaa| usane prArthanA kI ki-"he. mahArAjA! kisI bhI cittake doSase mere putra nagarake bAhara nikalane meM asamartha nahIM hue paraMtu usa prakArake hisAba AdimeM vyagra ho jAnese pahale nahIM nikala sake tathA sUryAstake samaya jaba nagarake bAhara nikalane lage to vegase calane para bhI daravAje baMdha ho jAneke kAraNa ve bAhara nahIM jA sake / ataH unakA yaha eka aparAdha, kSamA kIjie aura mere priya putroMko, jIvanadAna denekI kRpA kijiye / " isa prakAra seThake vAravAra kahane para bhI rAjA unako chor3aneko utsAhita nahIM huaa| isake krodhako zAMta karaneke liye eka putrako choDakara anya putroko choDanekI prArthanA kI / rAjAke na mAnanese kramaza: do, tIna tathA cAra putroMkI apekSA cAra, tIna tathA do putroMko mukta karanekI prArthanA kii| aMtataH usane pAMca putroMko choDa kara hI jyeSTha putrako mukta karanekI prArthanA kii| taba samIpastha maMtrI, purohita Adine bhI mukta karanekI atyaMta prArthanA kI tathA kulakA mUloccheda Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 175 karane se mahApApa hotA hai aisA kahane para krodhake mandra ho jAnese rAjAne seThake jyeSTha putrako mukta kara diyA ! isa kAkA bhAvArtha (upanaya) isa prakAra hai isa kathAnameM bhAye hue vasaMtapura nagara, rAjA, zreSThI aura cha putroMkI taraha kramazaH yaha saMsAra, zrAvaka, guru tathA SaTjIvanikAya haiM / jaise vaha seTha zeSa putroMkI upekSA karake eka hI putrako mukta karA pAtA hai aura putroMke ghakI anumati nahIM detA, usI prakAra guru bhI apane putra sama SaTjIvanikAyarUpa gRhasthako sAdhu dharma dekara zrAvakase jo unakA vadha karanA cAhatA hai- mukta karAnA cAhate haiM aura usake vartamAnameM mukta karanekI icchAke na honese jyeSTha putra sabha kAyako zeSakI upekSA karake bhI mukta karAte haiM, to guruko zeSa kAyake vaghakA anumati doSa nahIM hai / arthAt zrAvakako vizeSa gRhastha dharma aMgIkAra karAne meM jo pApa vyApAra aMza zrAvaka karatA hai usakA anumodana doSa guruko nahIM hotA / vidhise aNuvratAdi grahaNa karanekA pahale kahA hai, vaha vivi kahate haiM- yog2avandananimittadigAkArazuddhividhiriti // 14 // (147) mUlArtha - yogazuddhi, vandanazuddhi, nimittazuddhi, dikuzuddhi aura AgArazuddhi-ye aNuvratAdikI prAptimeM vidhi haiM ||14|| vivecana-yahAM mUlame zuddhi zabda AyA hai, vaha sabake sAtha Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 : dharmavindu lagatA haiM, ataH pUrvokta artha huaa| yoga tIna prakArake haiM-kAyayoga, manayoga, vacanayoga-tInoMke kAmakI zuddhiko yogazuddhi kahate haiM / upayogasahita jAnA-AnA-kAyazuddhi, nirdoSa bhASaNa-vacanazuddhi aura zubha vintana-manazuddhi--ina tInoMkI zuddhise yogazuddhi hotI hai / askhalita va vinA mile hue praNipAtAdi tathA daMDakasUtrake zuddha uzcAra aura pratirahita kAyotsarga karanA-vandanazuddhi hai / tatkAla utpanna zakha, paNava (naubata) Adi zubha vAjiMtrakA nAda zravaNa karanA, pUrNakumbha, chatra, dhvaja, cAmara Adiko dekhanA, zubha gandhako khUdhanA Adi nimittazuddhi kahalAtI hai| pUrvadizA, uttaradizA aura jisa dizAme jinezvara yA jina caitya hoM usa dizAkA Azraya lenAdizAzuddhi hai / rAjA Adike abhiyogase paccakkhAName apavAda rakhaneko AgAra zuddhi kahate haiN| ' 'tathA-ucitopacArazceti // 15 // (148) . mUlArtha-aura devaguru AdikI ucita sevA karanA // 15 // vivecana-deva, guru, svadharmI baMdhu, svajana, dIna anAtha AdikI yathAyogya sevA karanA cAhiye arthAt jo jisako yogya ho vaisI sevA karanI cAhiye / dhUpa, puSpa, vastra, vilepana, Asana Adi dekara unakA gaurava baDhAnA-vinaya karanA yaha sevA bhI vidhimeM A jAtI hai| aba kramazaH aNuvratAdikA varNana karate haiMsthUlaprANAtipAtAdibhyo viratiraNuvratAni paJceti // 16 // (149) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 177 mUlArtha-sthUla hiMsA Adi pAMca avratase nivRtta honeko pAMca aNuvrata kahate haiM ||16|| vivecana- 1. yahAM prANAtipAtakA artha pramAdase prANIkA nAza karaneko hiMsA kahA hai / vaha do prakArakI hai- sthUla tathA sUkSma / pRthvI, pAnI, teja, vAyu tathA vanaspati -pava sthAvara kAya sUkSma haiM tathA ceiMdriya Adi sakAya rathUla hai, jo dRSTigocara bhI ho sakate haiM aise sthUla prANIokI hiMsA sthUla hai| isI prakAra - 2. sthUla mRpAvAda - dikhatA huA yA jJAta jhUTha / 3. sthUla adattAdAna - jAna bUjha kara corI karanA / 4. sthUla anahmacarya (maithuna ) - svalIko choDa kara anya maithuna, parakhI, para puruSa, pazu, napuMsaka athavA aprAkRtika maithuna / 5. sthUla parigraha - niyamita parigrahase adhika rakhaneko kahate hai / ina pAMcoMkA tyAge, inakA na karanA, sthUla prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna va parigraha viramaNa vrata kahalAte haiN| ve prAyaH prasiddha haiN| ina pAMcoM sthUla prANAtipAta Adi mahA pAtakoMse virati yA inakA tyAga sthUla prANAtipAtAdi viramaNa vrata kahalAte haiM / ye pAcoM anata kahalAte haiM, kAraNa ki sAdhuke vratase ve choTe vrata haiN| sAdhuke niyama mahAnata haiM tathA zrAvakake aNuvrata / ina pAMcoMkA tyAga sthUla prANAtipAta Adi pAMca aNuvrata kahalAte haiM / tathA - digavata bhogopabhogamAnAnarthadaNDa viratayastrINi guNavatAnIti ||17|| (150) - 2 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAM 178 : dharmavindu mUlArtha aura digparimANa vrata, bhogopabhogakA pramANa tathA anarthadaMDa viramaga-ye tIna guNavata kahalAte haiM // 17 // vivecana-zAstromeM dizAoMkA aneka prakArakA varNana hai| jisa dizAmeM sUryodaya hotA hai vaha pUrva dizA hai| anya pazcima, dakSiNa, uttara Adi ATha dizAye tathA Upara va nIce isa prakAra dasa dizAomeM gamanAgamana-jAnekA parimANa kara lenA, isa niyamako digvata yA digparimANa vrata kahate haiN| bhojana Adi jo ekabArameM samApta ho jAtA hai-bhoga kahalAte haiN| vastra, strI Adi jo bAra bAra bhoge jAte haiM-ve upabhoga kahalAte haiN| ina bhoga tathA upabhogakI vastuoMkA parimANa karanA-unakA niyama karanA-bhogopabhoga parimANa vrata kahalAtA hai| prayojanake liye dharma, svajana tathA iMdriya Adike zuddha upakArake liye anuSThAna arthadaMDa kahalAte haiM, inake viruddha karmako anarthadaNDa kahate haiN| vaha anarthadaMDa cAra prakArase hotA hai-1 apadhyAnAcarita-burA ciMtana va dhyAnase, 2 pramAdAcarita-pramAda karanese, 3 hiMsApradAna hathiyAra Adi hiMsAke sAdhana denese, tathA 4 pApakarmopadeza-pApa karmakA upadeza karanese-cAra prakArakA anarthadaMDa hotA hai| isa anarthadaMDako nahIM karanA, isakA tyAga karanA-anarthadaMDa viramaNa vrata kahalAtA hai| / ye tInoM guNavata kahalAte haiM, guNa yA upakArake liye ye tInoM vrata honese dikparimANa, bhogopabhoga parimANa tathA anarthadaMDa / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 179 viramaNa - guNavrata kahe jAte haiM / kAraNa ki guNatrata sivAya aNukI zuddhi nahIM hotI / tathA - sAmAyikadezAvakAsika pauSadhopavAsAtithisaMvibhAgazcatvAri zikSApadAnIti ||18|| (151) sUlArtha - sAmAyika, dezAvakAsika, pauSadha aura atithisaMvibhAga- ye cAra zikSAvata haiM || 18 || vivecana - sama + Aya = samAya, mokSake sAdhanake prati samAna zaktivAle samyagdarzana, jJAna aura cAritrakI Aya yA lAbha -samAya hai| rAga-dveSa ke bIca donoMke na rahanese upanna samabhAvale yA madhyasthatAse samyagdarzanAdikA lAbha athavA sarva jIvoM ke sAtha maitrIbhAva ke lakSaNakA lAbha hotA arthAt maitrIbhAvako prApta honA samAya hai / isameM tInoM prakArake arthavAle zabdoMme ika pratyaya lagAnese sAmAyika zabda banatA hai, jisase sarva savaya yogakA tyAga aura niravaya yoga anuSThAnarUpa jIvake pariNAmako sAmAyika kahate haiM / deza + avakAza-dezAvakAza, deza arthAt kucha aMza meM pahalese hI grahaNa kiyA huA dizAtrata jaise zata yojana AdikA parimANase avakAza arthAt " Aja itane yojana taka jAnA isakA nitya pacakkhANa karanA " - use dezAvakAsika vrata kahate haiM / ' " poSa+gha = poSadha, poSa arthAt guNakI puSTiko dhAraNa karanevAlA pauSadha kahalAtA hai / aSTamI, caturdazI Adi parva divasoM meM doSanivRttike sAtha " Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 : dharmavindu AhAratyAga Adi guNoM sahita nivAsa karanA upavAsa kahalAtA hai| kahA hai " upAvRttasya doSebhyaH, samyagvAso guNaiH saha / upavAsaH sa vijJeyo, na zarIravizoSaNam" // 103 // --dopase nivRtta hokara guNo sahita samyak prakArase rahanAupavAsa kahalAtA hai, guNa binA zarIra goSaNa upavAsa nahIM hai| isa taraha pauSadha sahita upavAsa karaneko pauSadhopavAsa vrata kahate hai| ____ atithaye vibhajanam-atithisavibhAgaH-zrIvItarAgake dharmakA pAlana karanevAle sAdhu, sAdhvI, zrAvaka yA zrAvikA-ye atithi kahalAte haiN| inako nyAyopArjita va kalpanIya annapAnAdikA vibhAjana karake yogya-racita rItise arpaNa karaneko atithisaMvibhAga kahate haiN| umAsvAti vAcakadvArA racita 'zrAvakaprajJaptisUtra meM bhI isa prakAra kahA hai ki-" atithisaMvibhAga vrata use kahate haiM ki atithi arthAt sAdhu, sAdhvI, zrAvaka tathA zrAvikAko ghara para lAkara yA inake Ane para bhaktise uThanA, Asana denA, paira dhonA, namaskAra karanA zrAdi rItise sevA karake apanI samRddhikI zaktike anusAra anna, pAna, vastra, auSadha, sthAna Adi dekara saMvibhAga krnaa| ye cAro-sAmAyika, dezAvagAsika, pauSadhopavAsa aura atithisaMvibhAga-zikSAvata kahalAte hai| tatazca etadAropaNaM dAnaM yathArhe sAkalyavaikalyA-, bhyAmiti / / 19 / / (152) mUlArtha-jisa prakAra yogya ho, sakalatA yA vikalatAse Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizepa dezanA vidhi : 181 dharma yogya prANIko ina vratoMkA AgepaNa yA vratadAna karanA cAhiye // 19 // vivecana-dharmake yogya prANIko jisakA lakSaNa kaha cuke haiM ye aNuvrata Adi vratoMko pUrvokta vidhike anusAra (zrAvakako) grahaNa karAnA cAhiye, ise vratadAna kahate hai| ye do prakArase hotA hai-sakalatAse tathA vikltaase| sakalatAse arthAt sarva aNuvrata, guNavataM tathA zikSAtratoMke dAnako sakalatAse batadAna kahate haiM aura AdimeM kisI eka do yA jyAdA vratoMkA grahagaM karAnA vikalatAse batadAna hotA hai| ina samakita mUlavAle aNuvrata Adi aMgIkAra karAneke bAda jo karanA ucita hai vaha isa prakAra hai:.. gRhIteSvanaticArapAlanamiti // 20 // (153) mUlArtha-grahaNa karaneke bAda anaticAra pAlana karanA yA aticAra nahIM lagane denA cAhiye // 20 // - vivecana-gRhItepu-samyagadarzana Adi guNoMkA grahaNa karake anaticArapAlana-niraticAra pAlana karanA-aticAra, vigadhanA yA dezabhaMga eka hI hai arthAt vratakA saMzataH bhaMga / aticArakA na honA anaticAra hai| usakA pAlana yA dhAraNa karanA anaticAra pAlana hai| ___ samyagdarzana Adi guNa tathA aNuvrata Adike grahaNa karane para una vratoMko AMgika khaMDana bhI na hone denA caahiye| jisa prakAra burI havAse zasya-dhAna apanA phala pUrNa rUpase nahIM de sakate usI prakAra aticAra dopase vrata bhI apanA phala denemeM asamartha ho jAte haiM ataH niravicArapAlana Avazyaka hai| . Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 : dharmavindu aba aticAra kahate haiM vicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTera ticArA iti // 21 // ( 954) zaGkAkAGkSA mUlArtha - zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anya darzanakI prazaMsA va paricaya karanA - ye cha samyagRhaSTike aticAra hai // 21 // ; vivecana - yahA zaMkA, kAkSA tathA vicikitsA ke lakSaNa va vyAkhyA " jJAnAdyAcArakathanamiti // 11 // (69 ) " sUtrameM kahe jA cuke haiN| jainadharma yA vItarAga praNIta dharmameM zaMkA karanA zaMkA hai| digavara Adi kisI bhI anya darzanake aMgIkAra karanekI AkAMkSA karanA kAMkSA hai | tathA buddhibhrama - phalaprApti kA Adiko vicikitsA kahate haiM / anyadRSTi arthAt sarvajJa praNIta darzanase bhinna zAkya (buddha), kapila, kaNAda, akSapAda Adi dvArA praNIta zAstro va unake anusAra calanevAle logokI prazaMsA karanA unakA paricaya karanA - ye do aticAra haiN| jaise yaha puNyavaMta hai, inakA janma uttama hai, ye dayAlu haiM - Adi zabda kahanA - prazaMsA karanA hai / saMstava arthAt sahavAsa sahita paricaya - jo vastra, bhojana, dAna, AlApa Adi lakSaNovAlA hai-karanA saMstava aticAra hai / ye pAMcoM aticAra samyagdRSTi ke hai / ye saba aticAra samyagadarzanakI virAdhanAke prakAra haiM, kAraNa ki isase zuddha tattvazraddhA meM bAdhA utpanna hotI hai / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 182 tathA-vratazIleSu paJca paJca yathAkramamini // 22 // (155) mRlArtha-aNuvrata aura zIla vratake pratyekake pAMca pAMca aticAra haiN| // 22 // vivecana-vratepu-haNunato, zIleSu- zIntrana arthAt guNasta tathA zikSAtrata-sadameM, yathAkramam-anukramajhe / zrAvakake sabhI bAra batomeM jisameM 5 aNuvrata, 3 guNatrata tathA 1 zikSAkta haiM, pratyeka pAMca pAca aticAra hote haiN| usameM pahale kaNunatake aticAravandhavadhacchavicchedAnibhArAropaNAnapAnanirodhA / iti // 23 // (156) mRlArtha-vandha, badha, carma yA aMgachedana, atibhAra rakhanA tathA annapAnako rokanA-ye pAMca prathama vratake aticAra haiN|||23|| vivecana-sthUla prANAtipAta viramaNa ta nAmaka pahale aNubadake bandha, vaya, chaviccheda, patimAra AropaNa tathA annapAna nirodha- pAMca aticAra haiM / vaMkA artha rassI Adise vAMvakara saMyama karanA yA rokanna / vadhakA martha cAbuka Adise mAranA / chavi + cchedaH chaviccheda arthAt carma yA aMgakA medana ga talavAra, churI Adise kATanA / atibhArAropaNakA artha baila Adike pRSTha para supArI gadi kisI bhI padArthakA bahuta jyAdA bojhA lAdanA yA manupyake Upara bhI bahuta sAmAna denA athavA gADI Adime pazuke sAmarthyase adhika mAra lAdanA hai / annapAna nirodhakA vyartha hai bhojana, Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 : dharmavindu jala Adi vastuokA rokanA, unako baMdha kara denA athavA apekSAkRta kama mAtrAmeM denA hai| ye saba aticAra krodha, lobha Adi kaSAyase jisakA aMtaHkaraNa kalaMkita ho aura jo prANIoko akAraNa hI mAratA hai yA kaSTa detA hai use lagate hai| jo nirapekSa hokara aisA kare use aticAra lagate haiM / jo sApekSa baMdha Adi kare to use aticAra nahIM lagate / usakI vidhi 'AvazyakacUrNi' Adise uddhRta karake yahAM likhate haiM baMdha dvipada va catuSpada ( mAnava tathA pazu) donokA hotA hai| vaha do prakArakA hai-arthase tathA anarthase / jo anartha yA nirarthaka vadha, vaha karanA yogya nahIM / sArthaka baMdhake do bheda haiMsApekSa aura nirapekSa / jo pUrNatayA nizcala prakArase bAMdhA jAya vaha nirapekSa / jo baMdha-rassIkI gAMTha Adise bAMdhA jAve aura agni Adike prakopake samaya choDA jA sake yA kATA jA sake vaha sApekSa baMdha hai / pazuke isa prakAra baMdhake alAvA mAnavakA baMdha isa prakAra hai-dAsa, dAsI, cora athavA prasAdI putrako yadi vaha hilaDula sake aura unakA rakSaNa ho sake, agni Adike bhayase naSTa na ho| inako sApekSa yA sArthaka baMdha kahate hai, jo kiyA jA sakatA hai / para zrAvakako aise hI dvipada va catuSpadokA sagraha karanA cAhiye, jo binA bAMdhe bhI raha sake // 1 // - vadha bhI usI taraha hai / nirdaya rItise mAranA jo nirapekSa vadha hai, sarvathA tyAjya hai| vahA vadhakA artha prANahAni nahIM, tADanA yA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 185 pITanA hai, arthAt nirarthaka tathA nirapekSarItise tyAjya hai / sArthaka aura sApekSakA varNana yahAM diyA jAtA hai| prathama to zrAvaka isa prakAra rahe ki sarva jana usase mAnate rhe| yadi koI vinaya na kare to usake marmasthalako choDa kara hAtha, paira athavA rassI yA lakaDIse eka yA do bAra tADana karanA cAhiye // 2 // / chaviccheda bhI usI prakAra samajhanA / hAtha, paira, kAna, nAka AdikA kATanA tyAjya hai, jo nirdavatAse va nirapekSa ho / sApekSa va sArthaka, gaNDa, vraNasaMdhikA chedana athavA DAma (jalAnA-kisI aMgako ThIka karaneke liye ) denA hai // 3 // atibhArakA AropaNa karanA hI nahIM caahiye| pahale to zrAvaka dvipada Adi vAhanase honevAlI AjIvikA choDa de| yadi koI anya AjIvikA na mila sake to vaha vyakti jitanA bojhA svayaM uThA sake yA nIce rakha sake utanA hI use denA cAhiye / catuSpada Adiko jitanA yogya ho usase kucha kama-bhAra lAdanA cAhiye aura hala, bailagADI Adiko ucita samaya para choDa denA cAhiye // 4 // kisI bhI prANIkA bhojana aura pAnakA viccheda nahIM karanA cAhiye / anyathA tIna kSudhAvAlA mRtyuko prApta ho jAtA hai| isakA viccheda bhI baMdhake dRSTAtakI taraha sArthaka va nirarthaka samajha lenA cAhiye / sApekSa nirodha rogacikitsA Adike liye ho sakatA hai| aparAdha karanevAleko vacanase hI kahanA bahuta hai para dravyase nirodha karanA na cAhiye / roga-zAti Adi nimittase upavAsa bhI karAyA jA sakatA hai // 5 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 : dharmavindu adhika kyA likhA jAve ? jisa prakArase mUlaguNa prANAtipAta viramaNa vratako koI aticAra na lage usa prakAra sarvatra yatnase kArya karanA cAhiye / zaMkA - vrata aMgIkAra karanevAlene prANAtipAta ( hiMsA ) kA vrata liyA hai usameM baMdha Adi karanese koI doSa nahIM, kyoMki usase vratabhaMga nahIM hotA / yadi vaMdhAdikA paJcakakhANa liyA ho to baMdha Adi karanese vratabhaMga hotA hai, jisase viratikA khaMDana hotA hai / pratyeka vratama pAMca pAca aticAra honase vaha vratameM adhikatA ho jAtI hai ataH vaSa Adiko aticAra nahIM ginanA cAhiye / samAdhAna - yaha satya hai ki prANAtipAtakA vrata liyA hai, vaMdha vyAdikA nahIM / paraMtu prANAtipAtakA vrata lenese arthataH vadha AdikA bhIta ho jAtA hai aisA samajho, kyoMki vadha Adi prANAtipAtake upAya hai / vadha Adi karanasa vratabhaMga nahIM hotA kintu aticAra hI lagatA hai | dezase vratabhaga honA aticAra kahalatA hai / vrata aMtarvRtti tathA bahirvRttise do prakArakA hai| maiM mAratA hUM' aisA vikalpa yA vicAra na karake kopa Adike Aveza anyake prANa jAnekA na socakara baMdha bhAdikI jo pravRtti karatA hai usase prANanAza nahIM hotA, ataH dayArahita honese ciratikI apekSA binA jo pravRtti kI hai vaha antarvRttise vratabhaMga hai aura prANaghAtake abhAva se bahirvRttise vratakA pArlana huA hai yA bhaga nahIM huA / vratakA dezase bhaMga tathA dezase pAlana avicArake nAmase pahacAnA jAtA hai| kahA hai ki--- Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi H 187 "na mArayAmIti kRtavatasya, vinava mRtyu ka ihAticAra !! nigadyate yaH kupito vaghAdIn, krotysotyaanniymaanpekssH||10|| "mRtyorabhAvAnniyamo'sti tasya, kopAd dayAhInatayAtu bhnnH| dezasya bhannAdanupAlanAca, pUjyA atIcAramudAharanti" // 105 // ___--" meM prANIko na mAruM" aisA vrata karanevAle vyaktiko mRtyu binA aticAra kahAse hotA hai ? arthAt nhiiN| isakA uttara yaha hai ki jo kopa Adise vadha Adi karatA hai aura niyamakI apekSA nahIM karatA vaha aticAra hai| __mRtyuke amAvase usakA niyama rahata hai, kopa tathA hRdayahInatAle vratamaMga hotA hai yA aMtarvRttise niyama bhaMga hotA hai / ataH dezase bhaMga tathA dezase pAlana pUjya puruSoMdvArA aticAra kahA gayA hai / - "ye vratase adhika hai " aisA jo kahA va ayukta hai| vizuddha hiMsAse jo virati hai usameM baMdha Adi A jAte haiM (arthAt unakA niSedha hai) ata ye baMdha Adi aticAra haiM / baMdha Adike kahanese tathA usake lakSaNase samAna aise maMtra-taMtra Adike prayoga bhI ati. cAra hI gine jAte haiN| aba mRSAvAda viramaNa nAmaka dUsare vratakA aticAra kahate haimithyopadezarahasyAbhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsA pahArasvadAramantrabhedA iti // 24 // (157) mUlArtha-isake pAMca aticAra ye haiM-1 mithyA upadeza, 2 rahasyakathana, 3 jhUThe dastAveja yA sAkSI, 4 amAnatakA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 : dharmavinda durupayoga aura 5 strI Adike sAtha huI gupta bAta pragaTa karanA ||24|| vivecana- 1. mithyopadeza - asatya bAta saMbaMdhI upadezayaha aisA hai, aisA hI 'bolo' ityAdi asatya kahaneko sikhAnA / satya jAnane para bhI asatya kahanA yA kahalAnA / 2. rahasyAbhyAkhyAna - 'raha' arthAt ekAnte, vahA huA 'rahasya' - rahasya kA kathana, jaise kisI ko ekAMta meM bAtacIta karate hue dekhakara isa prakAra kahanA ki " ye loga rAMjA Adike viruddha isa prakAra salAha kara rahe hai " yA aisA vicAra karate hai Adi kahanA / yA kisI anyakA jJAta huA rahasya kisI dUsare para prakaTa karanA / 3. kUTalekhakriyA -asatya artha darzAnevAle akSaroko likhanA / 4. nyAsApahAra-nyAsa + upahAra - kisI anyake yahAM rakhe hue rUpaye AdikI rakhI huI amAnatakA samaya para na denA, gAyaba kara denA yA svaya upayoga kara lenA / 5. svadAramantrabheda - svArA - apanI strIke guma bhASaNakA bheda bAhara prakAzameM laanaa| yahAM svadArA meM mitra tathA hitaiSI aura vizvAsa karanevAle mitra bhI A jAte haiM unakA rahasya kahanA | 1 mizrayA upadeza meM 'dUsareke pAsa jhUTha na bulAnA' isa brenakA bhaMga karatA hai / ' jhaMTha nahIM bolUMgA' isa banakA khaMDana nahIM hotA / to bhI sahasAtkAra aura anAmo se atikrama, vyatikrama athavA aticArase anya vyaktidvArA jhuThameM pravRtti karAnA isa vratakA aticAra ' Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 189 hai| yadyapi vaha apane vratakI rakSAke liye svayaM jhUTha na bolane para dUsareke dvArA jhUTha bulavAye yA paravRttAMta kahalAne mithyA upadeza kare vaha aticAra hai| vaha apane vratakA rakSaNa karaneke liye na bole para anyako mRSAvAdakA upadeza kare yA use usameM pravRtti karAve to vaha bhaMga huA tathA na huA-dono honese vratakA aticAra hai jaise, " dezAd bhaGga anupAlanAca" dezase bhaMga tathA dezase pAlanayA vahirvRttise pAlana, aMtarvRttise bhaMga-yaha aticAra huaa| rahasyAbhyAkhyAname asat doSa diyA jAtA hai yA jhUThI bAtako kahA jAtA hai ataH nizcaya vratabhaMga hI hai, aticAra nhiiN| yaha zaMkA satya hai para jaba dUsareko hAni karanevAlA vAkya anajAnameM kahA jAya to usameM sakleza (kaSTa denekA) bhAva na honese vratabhaMga nahIM hotA paraMtu dUsareko hAni hotI hai ataH bhaMga bhI haiM / isa tarahase bhaMga, abhaMga honese aticAra hI hotA hai| para yadi tIvra saMkleza (kaSTa pahuMcAnekI icchA se kahe to vratabhaMga hI hai kyoki vahAM vratakI apekSA nahIM rhii| kahA hai ki-- "sahasa'bhakkhANAI, jANaMto jai karei to bhgo| jaha puNaNAbhogAIhiMto to hoi aiyAro" // 106 // / - -yadi jAna bUjha kara sahasAtkAra kare to vratakA bhaMga hotA hai para anajAne kaha denese aticAra hI hotA hai / / - kisIke prati burA vicAra pragaTa karanA anucita hai| kisIko bAta karate dekha kara aisI bAta karate haiM, aisA nizcaya karanA tathA dUsaroM para prakaTa karanese bilakula jhUThI bAta bahuta phaila jAtI hai Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 : dharmavindu aura aniSTakA doSa pahale kahanevAle para AtA hai, ataH asatya dopako kahanA nahIM cahiye / kUTalekhakriyAme 'kAyAse mRSAvAda nahIM karUM' athavA 'na karuM, na karAUM' vratakA maMga hI hotA hai / ' jhUTha nahIM volaMgA' isa vratakA kiMcit bhI bhaMga nahIM huaa| tathApi sahasAtkAra Adise yA atikrA Adise aticAra hotA hai / 'maiMne mRpAvAda arthAt asatya volanekA vrata nahIM liyA' aisI molI buddhivAle puruSako vanakI apekSA hai, ata vratabhaMga hone para bhI bhaga hotA hai ataH aticAra hai / ___ yadyapi asatya lekhase dravyarUpase lAbha ho jAtA hai para bhAvarUpase AtmadravyakI kitanI adhika hAni ho jAtI hai ? nyAyavRttikA AtmaguNa naSTaprAya ho jAtA hai| asatya lekhase dUsare vyaktikeM dravyaprANa aura bhAvaprANakA nAza hotA hai, ataH hiMsA hotI hai| usakI ciMtA, dveSake kAraNa svayaM banate hai| korTameM asatya sAkSI bhI isIme A jAtA hai| koI manuSya apanA dhana anAmata yA vyAjase rakhe aura vApasa mAMge taba use na diyA jAya to nyAsApahAra-anAmatakA gAyaba pharanA hai / isameM adattAdAna to-pratyakSa ho jAtA hai / kUTalekhakI taraha isase bhI dravyaprANa tathA bhAvapANake naSTa karanese hiMsA bhI hotI hai / " tumhArI anAmata yA rakama hamAre pAsa nahIM hai" yaha mRSAvAda huaa| jaba aisA-binA soce kahA jAya taba aticAra hotA hai / jAna bUjha kara bolA huA asatya to vratabhaMga hI hai / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 191 svadAramaMtrabheda-apanI strI yA minake gupta vicAra bAhara agaTa karanA / yadi satya bAta jo huI hai vahI kahI jAya to asatya na honese vratamaMga nahIM hotA para sahasAtkArase aisI gupta cAtake pragaTa ho jAnese lajjA Ave athavA AtmahatyA kare to usakA kAraNa bAta karanevAlA hai, ataH paramArthase vaha asatya ho jAtI hai, jisase kucha vratabhaMga honese aticAra kahA hai, vratabhaMga nahIM / vinA huI gupta bAta kahanese to vratabhaMga hotA hai / stenaprayogatadAhRtAdAnavirudvarAjyAtikamahInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahArA iti||25|| (158) mUlArtha-adattAdAna vratake pAMca aticAra ye haiM-1 stenaprayoga-corako madada karanA, 2 curAI huI vastukA saMgraha, 3 zatru deza meM praveza, 4 nyUnAdhika tola nApa rakhanA tathA 5 milAvaTa athavA samAna dikhAnevAlI halakI va kImatI vastukA ApasI badalanA // 25 // vivecana-1. stenaprayoga-stena yA corako madada yA sahAyatA karanA, ' isa sthAnase athavA isa prakAra corI karo' jo eka prakArakI anumati hai| 2. tadAhatAdAna-cora dvArA curAI huI vastuoMkA saMgraha jo lobhavaza kama kImatameM kharIdanA athavA leke cupakIse rkhnaa| . 3. viruddharAjyAtikrama-apane rAjA yA rASTrake pratidvandvI rASTrameM apane rAjyakI sImAkA ullaMghana karake praveza karanA / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 : dharyavindu 4: hInAdhikamAnonmAna-svabhAva athavA vastutaH nApa yA taulase kama athavA adhika nAya aura taulakI vastueM-sera Adi tole yA bharaneke nApako jitanA cAhiye usase kama athavA adhika liyA jaave|| 5. pratirUpakavyavahAra-zuddha bIhi yA ghRta deneke sthAna para usake sadRza dikhanevAle padArtha athavA milAvaTase denA-usakA vikraya karanA--adhikakI kImata lekara kama denA yA acchA namUnA batAkara halkI vastu denA / pratirUpaka-samAnarUpavAlIkA vyvhaar-vyaapaar| ___ yahAM stenaprayogame yadyapi 'corI nahIM karUgA, na karAUMgA' aise batakA bhaga hotA hai para svataH corIkA tyAga karanevAlA dUsareko preraNA detA hai vaha aticAra hI hai| jaise 'AjakAla nirudyamI kyo ho yadi khAne pIneko na ho to mai detA hU, yadi tumhAre corIke mAlako becanevAlA na ho to mai beca dUM' Adi vacanoMse coroko uttejana denA tathA apanI kalpanAse corIkA tyAga karanA, vratakI sApekSatAke kAraNa aticAra hai| corodvArA curAI huI vastuoMko lobhase cupakIse lenevAlA puruSa bhI cora hI hai / kahA hai ki-- ___ "corazvorApako mantrI, bhedajJaH praannkkryii| / annadaH sthAnadazcaiva, cauraH saptavidhaH smRtaH // 107 // . / '---cora, corI karAnevAlA, corIkI vyavasthA karanevAlA, corakI gupta bAta jAnanevAlA yA jAnakara sahAyatA karanevAlA, Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 193 borIkI vastu lenevAlo yA becanevAlA, corako anna denevAlA aura sthAna denevAlA ye sAta prakArake cora kahe gaye haiN| ___ corI karanese vratamaMga hotA hai| maiM corI nahIM karUMgA para mujhe vyApAra karanA hai (cAhe kaisA hI ho) aisA dhyAna karake vrata grahaNa karanevAleko vratabhaMga nahIM hotA / para dezase pAlana tathA dezase bhaMgajo ki lobhake kAraNa corI huI vastu lenese hotA hai-ke kAraNa aticAra hai| viruddha rAjyAtikramameM vyApAra vAste athavA anya kAraNase anya rAjyameM bhAjJA binA corIse nAnA viruddharAjyAtikama hai| aise vyaktiko rAjyadvArA daMDa bhI hotA hai, yaha corIke samAna hai| "sAmI jIvAdattaM tithayareNaM taheva ya gurUhiM ". jo 'paksIsUtra meM kahA hai usa yogase bhI svAmIadatta honese yaha corI yA vratabhaMga hai / tathApi yadi kevala vyApArake liye ho tathA corI karanekI icchA na ho, sAtha hI yaha cora hai| aisI bAta na honese yaha dezabhaga hotA hai aura dezase pAlana bhI hotA hai, ataH yaha aticAra hai| nyUnAdhika nApa, taula rakhanA tathA pratirUpaka vyavahAra dUsareko Thaganeke kAraNa tathA paraMdrajyake grahaNase vratamaMga hI hai| kevala sedha lagAnA athavA parAI vastu uThAnA hI corI hai para nyUnAdhika nApa, taula aura pratirUpaka vyavahAra yaha vANijya kalAeM haiM aisA mAnakara vrata lenevAleke liye vratabhaMga nahIM, para aticAra hai| stena prayoga Adi pAMcoM aticAra vastuta: corI hI hai ataH Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 : dharmavinduvratabhaMga hI hai| para yadi kevala sahasAtkAra Adise tathA atikrama, vyatikramase honevAle ye aticAra kahe gaye haiN| ye aticAra rAjya karmacAriyoMko nahIM lagate aisA nahIM hai, unheM bhI lAgU hote haiN| pahale do stenaprayoga, tadAhRtAdAna-coroMkI madada va vastusaMgraha-to unako spaSTa hI lAgU paDate haiM arthAt ve bhI aisA kara hI sakate hai| yaha kAma ve zAyada jyAdA acchA kara sakate haiM kyoki ve coroMko pakaDanekA kAma bhI karate haiN| uttejana denA, khAsakara pulisake liye, bahuta AsAna hai / maMtrI Adi anya naukara bhI apane svAmIkA namaka khAne para bhI yadi zatru rASTrakI sahAyatA karate haiM to spaSTataH yaha aticAra lagatA hai| rAjya maMDArakI vastueM lene denemeM athavA rAjyake liye Avazyaka sAmagrIke kharIdane meM halkI vastu lekara adhika kImata vasUla karake jebameM DAla denA yA vIcameM dalAlI va kamIzana khAnA-ye saba cauthe va pAMcave aticArake bheda haiN| ye saba vastutaH vratabhaMga hI hai kAraNa ki isase corI hI hotI hai, para yadi aisA hI vrata dhyAnameM liyA ho to aticAra hai| / aba svadAra-saMtoSa va paradAraviramaNa nAmaka caturtha aNuvratake aticAra kahate haiMparavivAhakaraNetvaraparigRhItA'parigRhItAgamanAnagA krIDAtIvakAmAbhilASA iti // 26 // (159) mUlArtha-dUsaroMke putra yA putrIkA vivAha karanA, dUsa Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 195 rekI rakhelI strI aura vezyAke sAtha saMbhoga, anaMgakrIDA tathA tIvra kAma abhilASA - ye pAMca aticAra haiM | ||26| vivecana - paravivAhakaraNa - pareSAM vivAhakaraNam - apane putra putrIko chor3akara anya janokI saMtatikA vivAha karAnA / kanyA - dAnake phalakI icchAse athavA snehasaMbaMdha se dUsare logoMkA vivAha karAnA aticAra hai / isameM bhI apane saMtAnakA lama karanemeM bhI saMkhyAkA niyama rakhanA nyAyya hai / I jo kisI prakArase paise dekara kucha samaya ke liye bhogI jAya vaha ivarI strI rakhelI yA vezyA hai / aisI strIke sAtha kAmabhoga bhI aticAra haiM / kisI ekane khAsa kara na rakhI ho aisI vezyA tathA koI kulIna yA anAtha strI ho aisI saba striyAM yA inameMse kisI ekake sAtha kAmabhoga karanA itvaraparigrahItA - aparigRhItAgamana nAmaka do aticAra hote haiM / anaMga-aMgakA artha yahAM dehake maithunakA avayava arthAt liMga yA yoni, inako chor3a kara anya aMga-kuca, kakSa, urU, vadana Adi saba anaMga haiN| inase krIDA karanA yA khelanA anaMgakrIDA hai| anaMgakA dUsarA artha kAma hai / kAmakrIDA yA kAmadvArA krIDA bhI anaMgakrIDA hai / athavA to kAmAMgake binA hI anya kisI prakArase kAmabhoga karanA bhI anaMgakrIDA hai / athavA to pazumaithuna aura gudAmaithuna bhI anaMgakrIDAmeM Ate haiN| tIvrakAmAbhilASA- kAmabhoga yA maithuna tathA zabda aura Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196: dharmavindu rUpakA kAma tathA rasa, gadha va sparza ye moga ina sabame tIvra abhilASA rakhanA, usameM atyaMta adhyavasAya (hara ghaDI usImeM dhyAna) rakhanA yA niratara viSayasukha bhoganake liye vAjIkaraNa Adi upacArasa kAmoddIpana karanA yA hara samaya viSayasukha va kAmabhogakI icchA va lAlasA krnaa| . isama dUsarA va vAsarA aticAra svadArA saMtoSa vrata rakhanevAlake liye bhAtacAra hai, paradAraviramaNavAla natAke liye nhiiN| dUsare tInoM ina donoke liye haiN| sUtramaM kahA hai "sadArasatosassa ima paca aiyArA "-svadArA saMtoSake liye ye pAco AtacAra hai| isa prakAra kahanama nimnabhAvanA hai paise dekara alpa kAlake liye rakhI huI strI yA vezyA vaha svassI tarIke mAna latA hai, ataH svadArA satoSakI kalpanAkA usakA vratamaga nahIM hotA tathApi vastutaH vaha thoDe samayake liye hai ataH usakI svanI nahIM hai ata. matabhaga hotA hai| ataH bhaga va abhaMga honasa aticAra huaa| na rakhI huI aisI vezyAka sAtha gamana, anAbhoga Adi va atikrama mAdasa aticAra hotA hai| paradAra viramaNa vratavAleke ye dono aticAra nahIM hai| thoDe kAlake liye rakhI huI athavA na rakhI huI dono vezyA haiN| anAtha kulIna strI bhI anAtha honese tathA vezyA ye parastrI nahIM hai| vastutaH rItise to ye dono svadArA saMtoSI ke liye vratabhaMga hI hai, kAraNa ki sva khudakI vyAhI huI strIko choDa kara kisIke bhI Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 197 sAtha bhoga karanA vratamaMga hai| paradAra viramaNa vratIke liye ye aticAra hai kAraNa ki para arthAt apanI vivAhitAse judI cAhe koI strI ho vaha para hai, ataH svadArAko choDa kara kisIke sAtha bhI bhoga karanese bhaMga hotA hai tathA kahaneko nahIM bhI hotA, ataH aticAra hai| ___ kucha AcAyoMke matase itvaraparigRhItAgamana svadAra saMtopIke liye aticAra hai, jisameM bhAvanA pUrvavat hai aura aparigRhItAgamana paradAra viramaNa vratIke liye aticAra hai, jisakI bhAvanA isa prakAra hai- aparigRhItA- vezyAmeM yadi usane kisI anyase paimai grahaNa kiye haiM to usake sAtha sabhoga karanese parastrI ho jAnese doSa AtA hai / sAtha hI vezyA honese vratabhaMga nahIM hotA hai, ataH bhaMga va mamaMgase aticAra huaa| . punaH dUsare AcArya isa prakAra kahate haiM "paradAravajiNo paMca, hoti tinni u sadArasaMtuTe / itthIe tinni paMca ka, bhaMgavigappehiM nAyabvA" // 10 // --parastrI viramaNa natIko pAMca tathA svadAra saMtoSIko tIna aticAra hote haiN| strIko bhI isI prakAra bhaMgake vikalpase tIna aura 'pAMca aticAra hote haiM- . - dUsarene thoDe samayake liye jise rakhA ho aisI vezyAke sAtha gamana karanese parakhI viramaNa vratIko aticAra hotA hai kyoMki vaha kucha to ' parastrI ke nAmase prakhyAta hai| ataH vratabhaMga huA aura kAmukakI kalpanAse aura usake bharike abhAvase vaha parastrI nahIM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198: dharmavindu hai| isa taraha vratabhaMga na bhI huA, ataH bhaMga va abhaMgase ye donoM aticAra hue| bAkI tIno aticAra donoko haiN| vaha batAte haiM- svadArA * saMtoSIne apanI strIke prati tathA dUsarene vezyA va svastrI donoMke prati yadyapi inhone anagaratakA- liMga, yoniko choDa kara anya agoMke sAtha krIDA yA 'dUsarA aprAkRtika maithunakA sAkSAt paJcakkhANa nahIM liyA taba bhI ise na kare / kyoki ye loga pApabhIru haiM aura brahmacarya rakhanekI hI icchA karate haiM para jaba puruSavedake- kAmabhogecchAke udayako nahIM roka sakate aura brahmacarya pAlanameM asamartha hote haiM taba nirvAhake liye svadArasaMtoSa Adi karate haiM kAraNa ki maithunase hI kAmecchAkI tRpti hotI hai| aMtaH anaMgaratakA paJcakkhANa to A hI jAtA hai / isI prakAra paravivAha va kAmakI tIne abhilASAko samajha lenA caahiye| kyoki unakA paccakkhANa hote hue bhI uname pravRtti hotI hai ataH ve aticAra haiN| - '. dUsare AcArya anaMgakrIDAke liye isa prakAra kahate hai- vrata lenevAlA sAkSAt maithunako hI vrata samajhatA hai| AliMgana AdikA niyama nahIM liyA aisA soca kara svadArasaMtoSI vezyA Adise tathA paradAra viramaNavatI paradArase bhI AliMgana Adi rUpase anaMgakrIDA karatA hai ataH ye, vratakA kucha atikrama karane hai para vratakI apekSA rakhate hai ataH yaha aticAra hai| / svadAra saMtoSIne apanI strIse anya (bhinna koI bhI) aura dUsarene svastrI tathA vezyAse bhinna 'mana, vacana va kAyAse maithuna na Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 129 karanA va na karAnA' aisA kaha kara jo vrata liyA hai taba paravivAha karAnese arthataH maithuna karAnA aisA ho jAnese vratakA bhaMga hotA hai sAtha hI vaha vratI yaha socatA hai ki maiMne vivAha karAyA hai maithuna nahIM ataH vratakI sApekSatAse bhaMga nahIM hotA, ataH yaha aticAra haiN| zaMkA-koI yaha kahe ki paravivAhakaraNameM kanyAdAnake phalakI icchA usakA kAraNa batAyA ho to vaha vratI samyagdRSTi hai yA midhyAdRSTi ? yadi samyagdRSTi hai to use phalakI icchA nahIM kyoMki samyagdRSTi aisI icchA na kre| yadi mithyAdRSTi hai to use vrata hI nahIM hotA, ata: para vivAhakaraNa aticArakA yaha kAraNa kaise ho sakatA hai| uttara-satya hai, para aisI avyutpanna dazAmeM hI- jaba sarvathA mithyAdRSTi nahIM huI, na sarvathA samyagdRSTi utpanna huI hai aisI dazAmeM hI yaha saMbhava hai yA aisI icchA saMbhava hai aura bhadrika mithyAdRSTivAleko gItArtha puruSa sanmArga praveza karAneke liye bhI abhigraha dete haiM jaise zrIAryasuhastI AcAryane raMkako sarvavirativrata grahaNa karAyA thaa| - apanI saMtAnakA vivAha karanA aura paravivAhako varjanIya kahanA nyAyya hai anyathA avivAhitA kanyA svacchaMdacAriNI ho jAtI hai usase zAsanakI bhI avahelanA hotI hai| vivAhitA ho jAnese vratabaMdha vivAhake kAraNa vaha vaisI nahIM hotii| kahA hai ki ___ "svApatyeSvapi saMkhyAmigraho nyAyyaH" apane baccoMke vivAha karAnekI saMkhyAkA bhI abhigraha nyAyya hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 : dharmavindu usa avasthAmeM koI anya vivAhakI cintA karanevAlA ho to ThIka hai, anyathA saMtatikI vaha saMkhyA pUrNa ho jAne para adhika utpattise adhika vivAha karane par3eMge va niyamabhaMga hogA Adi vicArase utpattikA nirodha athavA kAmabhogase nivRtti Avazyaka hai| dUsare AcArya isa taraha kahate haiM paravivAha- para:- anyaH arthAt svayaM dUsarA vivAha krnaa| pUrNa saMtoSa na honese anya strIse vivAha karanA bhI paravivAhakaraNa kahalAtA hai| yaha svadArasaMtoSI puruSako lagatA hai| strIke liye svapuruSa saMtoSa tathA parapuruSa tyAgameM koI bheda nhiiN| svabhartArako choDakara anya saba parapuruSa hI haiN| ataH svadArAsaMtoSI puruSako 1 paravivAhakaraNa, 2 anaMgakrIDA, aura 3 tIvakAmAmilApa-ye tIna aticAra hai vaise hI strIko svapuruSake viSayameM hai| yadi vaha apane patiko sapatnIke grahaNa karaneke dina aMgIkAra karatI hai ---use grahaNa karatI hai to sapatnIkI bArI-kA atikramaNa karanese use dUsarA aticAra lagatA hai (isvrprigRhiitaa)| ___ atikrama Adi karake parapuruSase gamana karanevAlI strIko tRtIya aticAra lagatA hai| brahmacArIko atikrama Adise aticAra lagatA hai| aba pAMcave aNuvratake aticAra kahate haikSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupya pramANAtikamA iti // 27 // (160) mUlArtha-kSetra-vAstu, svarNa-cAMdI, dhana-dhAnya, dAsI-dAsa, Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizepa dezanA vidhi : 201 aura Asana-zayyA; ina sabakA atikramaNa-ye pAMca aticAra hai // 27 // vivecana-kSetra-dhAnyakI utpatti bhUmi, yaha tIna prakArakI hotI hai-1 setukSetra-jisameM kuMe para rahaTa ho, jisase pAnI nIkAla kara sIMcA jA sake / 2 ketukSetra-jisameM AkAzase gignevAle pAnIse khetI hotI ho| 3 ubhagakSetra-setuketu-jisameM donoM rotise anna utpanna kI jAtI hai / vAstu-ghara, grAma va nagara, usane gharake tIna prakAra haiM-1 khAta-bhUmike nIce gupta gRha 2 ucchrita-bhUmike uparakA ghara | 3 khAtocchrita-jima gharameM donoM hoN| ina saba kSetra va vAstukA jo pramANa kiyA ho, usa saMkhyAse adhika rakhanese atikrama-aticAra hotA hai / athavA to yadi eka hI kSetra yA vAstu rakhanekA abhigraha kiyA ho aura adhikakI amilApA ho jAne para vratabhaMga honeke se usake samIpastha kSetra yA gRha lekara usake vIcakI ADa yA dIvAra Adiko haTAkara use purAneke sAtha milA denese vratakI sApekSatAse viratiko kucha hAni hotI hai aura usase bhaMgAbhaMga hokara aticAra lagatA hai ! hiraNya-suvarNa-rajata-hema-isakA bhI jo parimANa kiyA jAya usase adhika yadi koI dUsarA use de yA apane pAsa na rakhate hue dUsareko de to vaha atikrama-aticAra hotA hai| udAharaNArtha-kisIne cAturmAsameM svarNa va cAdIkA parimANa kiyA, usase rAjA yA seTha prasanna hokara usase adhika svarNa yA cAMdI use detA hai / vaha vratabhaMga honeke Darase usa avadhike liye dUsareko de detA hai tathA avadhi Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 : dharmavindu pUrNa hone para punaH lenekI icchA karatA hai, vaha kucha viratikI hAni, honese va sApekSatA se bhaMga na honese aticAra hotA hai / dhana-dhAnya- dhanake cAra prakAra haiM- 1 gaNima - ginane yogya -supArI Adi vastueM athavA rUpaye, paise / 2 gharima - tolane yogya guDa Adi vastueM | 3 meya- nApane yogya ghRta, dugdha Adi tathA 8 paricchedya-parIkSA yogya hIrA, mANika, motI Adi aura dhAnya- mUMga, uDada, gehUM Adi inakA jo parimANa kiyA ho usa maryAdAkA ullaghana karane se aticAra hotA hai / yadi dhanake nizcita kiye hue pramANase adhika use koI de to use vratabhaMga ke bhayase cAturmAsa AdikI samApti para yA apane pAsa ke aise dravyako becane ke bAda grahaNa karUMgA isa bhAvanAse baMdha bAdhakara yA nimaMtraNA karake athavA rassI Adise bAdhakara athavA vacana lekara use svIkAra karake bhI usIke ghara rahane de yA dUsare ke yahA rakhe to vaha aticAra hotA hai / isameM bhI svayaM lenese abhaga, para isa prakAra grahaNa kara lenese bhaMga ho gayA. ataH bhaMgAbhaMgase aticAra huA / dAsI - dAsa - isameM dvipada tathA catuSpada (pazu) sabakA samAveza ho jAtA haiM / dvipadame putra, putrI, strI, dAsa, dAsI, zukasArikA tathA catuSpadameM gau, UMTa, bhaisa, ghoDA Adi Ate hai / unake parimANase jyAdA na honA cAhiye / unakA garbhAdhAna karAnese atikrama - aticAra hotA hai / yadi eka varSakA parimANa kiyA ho to garbhAdhAna se saMvatsara ke bIca meM prasava ho jAnese vratabhaMga nahIM bhI hotA hai, ataH varSameM kAphI samaya bIta jAne para jo garbhAdhAna hotA hai vaha 1 14 hai Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi :203 bhI aticAra hI hai kyoMki saMkhyAmeM vRddhi honese bhaga nahIM bhI hotA mataH bhaMgAbhaMgase aticAra huaa| . ___ kupya-Asana- zayyA Adi gharake upakaraNa- isakA jo parimANa kiyA ho usase saMkhyAmeM adhikatA karanese vratabhaga hotA hai para usakA rUpa athavA AkAra vadala kara vahI rakhanese aticAra lagatA hai| udAharaNArtha- yadi kisIne tAve yA pItalake dasa pAtra rakhe ve kisI prakAra vaDha jAve to do dokA eka eka pAtra karAve jisase vratabhaMga na ho| isa paryAyAntarase apanI saMkhyA pUrNa karanese tathA svAbhAvika saMkhyA yA vastuse adhika ho jAnese bhaMgAbhaMga huA mataH yaha aticAra hai| kucha AcArya kahate haiM ki jise adhika pAtrAdikakI AvazyakatA ho vaha 'maiM inako grahaNa karUMgA' aisA vicAra kara kisI anyako una pAtroMko apane parimANakI avadhi takake liye rakhaneko kahe / dusareko mata denA aisI vyavasthA karAve to yaha aticAra lagatA hai| inake pramANakA atikrama karanese aticAra lagatA hai yaha pragaTa martha hai| aticArako vizeSataH samajhAneke liye yahAM milAne tathA bAMTanekI bhAvanA batAI hai / kSetrAdi parigraha nau prakArakA hai para use paMca saMkhyaka banAneke liye sajAtIyatAko ApasameM milA diyA hai| zipya hitake liye prAyaH pAca pAca aticAra honese yahA bhI pAMca maticAra hI ginAye haiN| parigraha parase mohako kama karaneke liye yaha pAcavA guNa aNuvrata hai isase pramANa kI huI saMkhyAse manuSya saMtuSTa ho sakatA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 : dharmavindu hai| icchA va tRSNA baDhatI hI jAtI hai use rokanekA yaha uttama sAdhana hai| isa aNuvratame jo baDhe use sanmArgameM lagAnA hI uttama hai| aba pahale aNuvratake aticAra kahate haiM--- adhistiryagvyatikramakSetravRddhi smRtyantardhAnAnIti ||28 // 161) mUlArtha-Upara, nIce va tirachA kSetrakA vyatikrama (ye tIna), kSetravRddhi aura smRtinAza- ye pAMca aticAra pahalA guNavata-dizA parimANake haiM // 28 // vivecana-Urdhva-adhA-tiryaga-vyatikramaH-Upara, nIce va tirache isa prakAra tIna tarapha jAnekA jo dikparimANa hotA hai usakA vyatikrama- UparakA, nIcekA, yA tirachekA vyatikrama tIna aticAra hue / jitane kSetrakA pramANa kiyA hai usase bAharase koI vastu apane kSetrameM dUsareke dvArA lAnA yA bhejanA yA dUsareke dvArA bhejanA va lAnA, usameM yaha ati cAra lagatA hai| svayaM ina dizAoMmeM jitanA parimANa kiyA hai usase adhika Age jAve to vratabhaga hotA hai| dUra dezase vastu maMgAnese aticAra -- maiM vyatikrama na karUM, na karAU' aise vratIko lagatA hai| dUsareko jisane sirpha svaya atikrama 'na karU ' aisA vrata liyA hai use nahIM lagatA kyoMki yaha vrata hI use nahIM hai| kSetravRddhi- pUrvAdi dizAoMko lekara vrata liyA gayA hai usameM eka dizAme kama karake UlaTI dizAmeM baDhA denese kSetravRddhi aticAra Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 2050 hotA hai| udAharaNArtha-kisIne pratyeka dizAmeM so yojana jAnekA parimANa kiyA hai, vaha eka dizAmeM namve yojana tathA dUsarI dizAmeM ekaso dasa yojana jAnekA parimANa karatA hai| donoM prakArase kula dosau yojanase adhika kSetra na honese pratakI sApekSatAse bhaMga nahIM hotA para eka dizAmeM kiye hue so yojanake parimANakI vRddhi karanese bhaMga hotA hai ataH bhaMgAbhaMgase yaha aticAra huaa| ____kabhI adhika vyAkulatAse, pramAdase yA buddhi cAturyakI kamIse apane liye hue parimANa- jaise yojanakA vismaraNa ho jAve to use smRtinAza aticAra kahate haiN| ___ yahA para vRddha saMpradAyakA mata hai ki Upara jAnakA jo pramANa kiyA ho usase adhika Upara parvata zikhA yA vRkSa para vaMdara yA pakSIdvArA vala yA AbhUSaNa le jAyA jAve to use vahAM jAnA nahIM caahiye| yadi vaha gire yA koI anya le Ave to le sakatA hai| aisA aSTApada, giranAra parvata Adi para ho sakatA hai| isI prakAra nIce bhI kue Adi pramANameM samajhanA / tirachA jAnemeM jo pramANa kiyA huA hai usakA ullaMghana tIna prakAra hotA hai jo na karanA caahiye| kSetravRddhi na karanA caahiye| vaha kisa prakAra ? jo pUrva dizAmeM jAnevAlA apane liye hue pramANa taka jAkara mAla kharIdatA hai vahAM na vikanese yA Age jAnese jyAdA lAma va acchA mAla milanekI AzAse pazcima dizAkI dUrIko pUrvameM joDakara utanA Age jAve to vaise sthalase vastu na leve| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 : dharmavindu aba dvitIya guNavata-bhogopabhogaparimANa vratake aticAra kahate haisacittasaMbaddhasaMmizrAbhiSavaduSpakAhArA / iti // 29 // (162) / mUlArtha-sacitta, sacittale saMbaddha, sacittase mizrita, madirA, Asava Adise saMsargavAlA, artha pakka yA duSpaka- ye pAMca aticAra haiM // 29 // 'vivecana-yahAM sacitta Adi (3)kI nivRtti karane para usameM pravRtti karanese aticAra hotA hai| vaha aticAra vratakI sApekSatAse avicArase, atikrama Adi kAraNose utpanna hone para lagatA hai anyathA vratabhaMga hotA hai| sacittameM kanda, mUla va phala Ate hai| saMbaddha-jaise sacitta vRkSase lage hue gUMde yA pake hue phala Adi hoM use khAnese sAvadha AhArakA parityAga karanevAleko sAvadha AhArameM pravRtti honese anAbhogake kAraNa aticAra lagatA hai yA usameM bIja Adi rahI huI vastu jo sacitta hai use tyAga karUMgA aura kevala acitta bhAga khAUMgA aisA vicAra kare use saMbaddha aticAra lagatA hai, vratabhaMga nahIM hotaa| saMmizra- ardha paka phala yA kucha sacitta va kucha acitta aise jala Adi yA tatkAla pIse hue ATe AdimeM rahe hue sacitta kaNake kAraNa vaha saMmizra hai, use khAnese yaha aticAra lgtaa| abhipava-aneka dravyasaMghAtase utpanna madirA, madhu Adi Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 207 athavA surA aura saMghAta arthAt kAlakA atikrama honeke bAda - nizcita avadhike pazcAtkA AcAra- khAnevAleko sAvadha tyAga honese aticAra hotA hai / " 2 duSpakAhAra - AdhI pakI hui aura AdhI kadhI aisI vastu sAvadha AhAra hai aura avicArI avasthAmeM khAnese aticAra lagatA hai- ye pAMcoM aticAra bhojanake bAremeM kahe, anyatra yaha bhogopabhoga parimANa bhojanakI apekSA kahA jAtA hai ataH usake meM aticAra kahe aura bhI sarva vratoMke pAMca pAMca honese isake bhI pAMca khe| 'Avazyaka niyukti AdimeM inhe karmase bhI kahA haiM / Fang Commi AjIvikA ke liye Arambha karma hotA hai usase jo tIvra karma hote haiM aura nirdaya janoMke yogya kaThora karmake AraMbha karanevAle caukIdAra yA jelara Adike karmoMkA tyAga karanA hI acchA hai / ina whatra svara karmake alAvA aMgAra karmake jo 15 aticAra haiM ve kahate haiM "iMgAlI vaNasADI, bhADI phoDI suvajaya kammaM / 'vANijjaM caiva ya daMta-laksa rasa kesa visa- bisayaM // 109 // "evaM khu jaMta- pillaNakasmaM nilaMchaNaM ca davvadANaM ca / sara- daha-talAyasosa, asaIposaM ca vajrijA" // 110 // eir - daMgAlI - aMgArakarma, vaNa- vanakarma, sADI- zakaTakarma, bhADI- kirAye para vAhana denA, phoDI- sphoTI karma- phoDanA; ina kamakA tyAga karanA, daMta- hAthIdAMta, lakkha- lAkha, rasa- madirA Adi rasa, kesa - cAla athavA vAlavAle manuSya va pazu, visa- viSeko 741 ye pA~coM vyApAra varjanIya haiN| jaMtapIlaNa cakkI, ghANI, nilaM 31 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208:dharmavindu chaNa- pazuoMke liMgako kATanA, davadANaM- jaMgala jalAnA, saradahatalAyasosaM- sarovara, tAlAba Adi sukhAnA, asaIposaM- asatI. poSaNa- isa prakArake paMdraha karma va vyApAra zrAvakake liye varjita haiN| ___isakA bhAvArtha vRddha saMpradAyakI paraMparAse jAnanA cAhiye jo isa prakAra hai 1. aMgAra karma-aMgAre yA koyale karake becanA, usameM cha kAya jIvoMkA vadha hotA hai ataH vaha varjita hai| 2. vana karma-vana yA jaMgala kharIda karake use kATa kATa kara, beca kara usase AjIvikA calAte haiN| usake peDa- panne Adi lakaDIkA becanA niSiddha hai| isase sacittako mAranekA tathA usake jalane, khAnese jo pApa hotA hai usakA bhAgI bananA paDatA hai| 3. zakaTa karma- jo gADI Adi vAhana rakhe aura usase AjIvikA kare- usameM gAya, baila AdikA vadha, bandha Adi doSa hai| usI prakAra isa samayameM moTara Adi vAhanakA hai| usame bhI TakarAnese manuSya tathA anya prANIkI mRtyu hotI hai tathA usameM paiTrola Adi jalane tathA usase calanese kaI jIvokA vadha Adi hotA hai| 4. bhADI karma-kirAyA lekara gADI Adise dUsaroMkA mAla lAnA, le jAnA, athavA dUsareko gADI, baila Adi kirAyA para denAyaha varjita hai| 5. sphoTI karma-toDanA, phoDanA va khodanA tathA hala Adise Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 209 jamInako ukheDanA- isakA tyAga karanA, kyoMki usameM kaI jIvokI virAdhanA hotI hai / 6. daMtavANijya- hAthI ke dAMta ke vyApArakA niSedha hai| isakA vyApAra karanevAle bhIla Adi logoko pahalese paise dekara 'thoDe samayameM mujhe dAMtalA do' Adi kahate haiN| ve dAMtake liye hAthI AdikA hanana karate haiM athavA usake lAye hue mAlako vecate haiM / isameM paMcendriya jIvakA hanana hotA hai aura pApakarmake bhAgI banate haiM / Ajakala isa prakArakI anya kaI vastue jaise davAIyA Adi tathA agamya vastueM jisameM jIva hiMmA hotI haiM, becI jAtI hai| pratyeka aMgrejI davA madirA aura anya prANIkI hiMsAkA samAveza hotA hai use becane va khAne se usa jIvahiMsA ke bhAgI hote haiM tathA usa jIva hiMsAko uttejanA denevAle banate haiM / ina saba vastuoM kA vyApAra bhI zrAvaka na kare / 7. lakSavANijya - usame bhI yaha doSa hai- usameM jIvakI utpatti hotI hai / 8. rasavANijya- madirA Adi rasokA vyApAra- maDIse madirA - nIkAlI jAtI hai / usI prakAra madhukA nipetra hai / madirAmeM aneka doSa hai - uparAMta pInevAlA mAranA, krodha, hiMsA Adi bhI karatA hai| ata. aisA vyApAra na kare | 9. kezavANijya- dAsa, dAsI tathA pazu Adi bAlavAle prANiyoMkA vyApAra- dAsa dAsIko ekase kharIda kara dUsareko vecanA -- Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 : dharmavindu isameM kaI doSa haiM, jaise usakA paravaza bananA aadi| Ajakala gulAmI prathAke baMda hone para bhI kahIM kahIM aisA hotA hai| aise kisI prANIko becanese usako jo lenevAlA duHkha de usase bhI pApa hotA hai| 10. viSavANijya- viSakA vyApAra yA vecanA zrAvakako yogya nahIM, usase bahutase jIvoMkI virAdhanA hotI hai| 11. yantrapIDana karma-tila, ganne Adiko usake yaMtroMdvArA davAnese rasa Adi nIkAlanA- usI prakAra cakkI Adise ATA pIsanA bhI isImeM A jAtA hai| isase ve saba ekendriya jIva to Darate hI hai anya bhI kaI prANayoMkI hiMsA va virAdhanA hotI hai| 12. nilAMchana karma-baila Adi pazuoMko jalAnA, unake aMDakoza Adiko kATanA- isase una prANiyoMko bahuta kaSTa hotA hai| 13. davadAva karma- vanako jalAnekA kArya- yaha kSetrakI rakSAke nimitta kahIM kahIM karate hai, isase kaI sahasra prANiyoMkA nAza hotA hai| kisI bhI kAraNase ho, yaha pApa hI hai| 14. saro-ida-taDAgaparizopaNa-- jisame tAlAba AdikA khetake liye athavA kisI anya kAraNase zoSaNa karate haiM / isase kaI jalacara jIva mara jAte hai aura apane tAlAba Adi machalI mAranevAloMko nahIM denA cAhiye / 15. asatIpoSaNa-yoni poSaNa karanevAlI dAsIko rakhanA, usakA poSaNa karanA tathA unake vyabhicArase AjIvikA claanaa| vyabhicAra hI pApa hai taba usase paidA kiyA huA paisA to pApakA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 211 hI hai| isI taraha hiMsaka pazuokA poSaNa, bhI-samajhanA / / ' . - isI prakArake anya kaI sAvadha karma haiN| yahAM unakA digdarzana mAtra hai tathA,unakA saMkSipta varNana hai| saba yahAM nahIM ginAye jA skte| - ye punaraha aticAra tathA pUrvokta pAMca milAnese 20 aticAra hue| kI vismRti Adi aticAra sabhI vratoMmeM hote haiN| jo pAMca 'aticAra saba jagaha batAyeM haiN| usI prakArake anya vratake pariNAmako kaluSita karanevAle ho aise sabako aticAra jaannaa| koI bhI vratameM jisase burAI Ave use aticAra ginnaa| yaha batAneko hI yhaaN| 5 karmAdAna aticAra kahe haiN| zaMkA-koI kahe ki aMgAra karma Adi kisa vratake aticAra haiM ? .... uttara-khara karma yA krUra karmake vrtke| ... to aticAra va vratameM paraspara kyA meda haiM ? khara karmarUpa aMgAra karma Adi haiM jo yahA~ kahe gaye haiN| khara karma Adizkhara, karma vratavAleke liye varjanIya haiN| jaba anAmoga Adise inameM pravRtti kare taba ye aticAra hote haiN| yadi jAna bUjhakara kare to vratamaMga hotA hai| aba anarthadaMDa nAmaka tIsare guNavata ke aticAra kahate haiMkandapakokacyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopa5 bhogAdhikatvAnIti // 30 // (163) / mUlArtha-kAmoddIpaka, netrakI vAcAlatA, Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212: dharmayintu vicAra vinA sAdhanoMkA rakhanA tathA upabhogameM adhikatA-ye pA~ca avicAra haiN| vivecana-kandarpa-kAma yA usa hetu vANikA prayoga yA mohako utpanna karanevAle zabda kandarpa hai / zrAvakako aTTahAsa nahIM karanA cAhiye / maukA Ane para muskarA denA caahiye| gaMbhIratA zrAvakakA eka vizeSa guNa hai / anarthadaMDa use kahate hai jaba aise vacana kahanA yA karma karanA jisakA koI prayojana na hone para usase ulaTe anartha ho / ataH usase bacaneke liye use tyAga karanerUpa yaha vrata hai / kadarpa Adi isake aticAra haiM para manakI tIvratAse aisA karma yA vANIkA prayoga kiyA jAve to vratabhaMga hI hotA hai / kukuca-netrakA saMkoca yA vikAra ceSTA jo niMdita kahI jA sake kaukucya kahalAtI hai| aneka prakArake mukha, netra AdikI vikArapUrvaka ceSTA yA parihAsa Adise honevAlI, bhADokI taraha honevAlI viDambana kriyA / zrAvakakA kartavya hai ki zrAvaka usa prakAra na bole, na haise, 'na vaiThe, na cale jisase loga hse| arthAt jisase loga haMse aisI koI kriyA zrAvaka na kre| ye donoM kaMdarpa va kaukucya pramAdase vratakA AcaraNe karanevAleko hote haiM kAraNa ki ye donoM pramAdarUpa haiN| maukharya-jisake mukha hai vaha mukhara / usase honevAlA karmamaukharya / maukharya vaha vAcAlatA hai jisase dhRSTatAbhare prAyaH asabhya, asatya, asabaddha pralApakI taraha vacana kahe jAte haiN| yaha pApo"padezakA dUsarA nAma hai| maukharyase pApopadezekA-pApa karanekI pravR Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LAVAN gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 213 tikA, saMbhava hotA hai / aise vacana zrAvaka na bole| usase saba anartha hote haiM, ataH zrAvaka mita, hita, priya va sanya bole / asamIkSyAdhikaraNa koI kAryameM kisI vastukI AvazyakatA hai yA nahIM yaha vicAre bagera kisI adhikaraNa yA sAmagrIkA rakhanAaisI sAmagrI yA vastu jo.khAsa kara pApameM pravRtti kraave| jaise khairala, okhalI, zilA, gehUMkA pIsanekA yaMtra-ghaMTI yA cakkI, talavAra, dhanuSa Adi sAdhana zrAvaka na rakhe, kyoMki usase hiMsA hotI hai tathA dUsare le jAkara usakA durupayoga bhI karate haiM / TIkAkAra batAte haiM ki-'zrAvaka juDI huI gADI Adi na rakhe" kyoMki koI mAMga kara le jAya to vaha yA aisI vastuoMse hiMsA kare tava hiMsrapradAna atakA aticAra lagatA hai| upabhoga adhikatva-upabhoga tathA mogakI adhikatA arthAt Avazyakase atirikta- AvazyakatA se adhika vastueM honese mamatva bar3hatA hai| usakA anya koI durupayoga kare to bhI usa vastu ke svAmIko doSa lagatA hai| ye saba aticAra, taba lagate haiM jaba vratakA. AcaraNa pramAdasahita hotA hai / ata. usakA parihAra-tyAga karanA cAhiye / yadi vratakA AcaraNa apadhyAnase aticArase kiyA jAve to apadhyAna pravRtti anAcAra lagatA hai| jo kaMdarpa Adi aticAra kahe haiM ve yadi nirdayatApUrvaka aura jAnabUjhakara kAye jAve to vaha bhaga hI hotA hai, aticAra nhiiN| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 : dharsabindu aba zikSAvratoMke aticArameM prathama (sAmAyika )ke aticAra kahate haiM yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupa sthApanAnIti / / 31 / / (164) mRlArtha-mana, vacana, kAyAke yogoMkI pApamArgameM pravRtti, anAdara va smRtinAza-ye pAMca prathama zikSAvratake aticAra haiN| vivecana-yogaduSpraNidhAna-yoga arthAt mana, vacana va kAyAke yoga-manoyoga, vacanayoga va kAyayoga-unakA duSpraNidhAna yA pApamArgameM pravRtti-ye tIna aticAra hue| anAdara-pravala pramAda Adi doSase jaise taise sAmAyika karanAsAmAyika pUrNa huI yA nahIM isakA khyAla kiye binA yA prAraMbha karake saMpUrNa hue binA usI kSaNa pAra lenA-yA samApta kara denaa| smRtyanupasthApana-smRtinAza arthAt sAmAyika karaneke avasara yA samayakI smRtikA na rahanA athavA " mujhe sAmAyika kaba karanA hai" yA " maine sAmAyika kiyA yA nahIM" isa prakArake smaraNakA naSTa honaa| __manoduSpraNidhAnase sAmAyikakI nirarthakatA aura usase abhAva hI kA pratipAdana kiyA hai / sAmAyikake abhAvasa kyA hotA hai / mataH yaha aticArakA malinarUpa ho jAtA hai| yaha to bhaMga huA aticAra kaise! Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 215 yaha satya hai para anAbhoga yA aticArase aisA ho to yaha aticAra hI hai / (6 "9 sAmAyika ' dvividhaM trividhena' sAvadha vyApArakA vyAga karane ke paJcakkhANarUpa hai, ataH mana, vacana, kAyAse na karUM, na karAka aisA vrata liyA jAtA hai / usameM mana duSpraNidhAna Adise sAvadha ciMtana Adi paJcakkhANabhaMga hotA hai ataH sAmAyikakA abhAva hai / usake bhaMga honese prAyambita karanA hotA hai / manakA duSpraNidhAna - sAvadha ciMtana bahuta muzkila se chUTatA hai kAraNa ki mana asthira hotA hai / ataH yaha siddha hotA hai ki sAmAyika lenese na lenA jyAdA acchA hai- - isa zakAkA uttara isa prakAra hai | aisA nahIM hai / "mana, vacana, kAyAse na karanA, na karAnA"isa taraha " dvividhaM trividhena " sAmAyika vrata liyA jAtA hai / usase " manase sAvadya na karUMgA " Adi cha paJcakkhANa hue / usameM ekakA bhaga hotA hai aura zeSa pAMca rahate haiM usase sAmAyika bilkula nahIM aisA nahIM hai / manaduSpraNidhAnakA prAyazcitta 'merA duSkRta mithyA ho ' aisA karanese zuddhi ho jAtI hai / sarva virati sAmAyika ke liye bhI aisA hI kahA gayA hai| guptikA bhaMga hone para ' mithyA duSkRta - merA duSkRta mithyA ho ' - prAyazcita kahA gayA haiN| kahA hai ki 'ghIo u asamiomitti kIsa sahasA agutto vA ? " // - dUsare aticAra arthAt samiti-guptikA bhaMgarUpa aticAra kI zuddhi " are maiM sahasA agutto-- binA guptivAlA yA bina samiti - Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 : dharmabindu vAlA kaise huA ? " kahanese hotI hai arthAt isa prakAra prAyazcitta karanese usakI zuddhi hotI hai| - ataH " 'sAmAyika na karanA-karanese acchA hai." ThIka nhiiN| abhyAsase manako vaza karake sAmAyika karanA chiye| aticAra sahita bhI anuSThAna honese samaya vyatIta hone para abhyAsase niraticAra anuSTAna hogaa| isake liye AcAryoMne kahA hai-- . 'abhyAso'pi prAyaH prabhUtajanmAnugo bhavati zuddhaH // __-kaI ja-mose calA AnevAlA abhyAsa bhI dhIre dhIre prAyaH zuddha hotA hai yA kaI janmoMse karate karate abhyAsa zuddha hotA hai / ataH niraticAra zuddha sAmAyika manako vazameM karake abhyAsase hogii| ___sAmAyikameM manake saMkalpa prayatnapUrvaka kama karane ho to dharmake bAremeM karanA hI zreSTha hai| manako azubha vicarase khIMca kara zuddha dhyeyakI tarapha pravRtta karanA cAhiye / manake daza doSa TAlane caahiye| vacanake daza doSa bhI TAlanA / sAmAyikameM mauna rakhanA-athavA to prabhustuti yA dhArmika vAcana yA paTha' karanA cAhiye / zarIrase nizcala rahanA athavA to dhArmika kriyAkI vidhipUrvaka zarIrakI halacala karanA, anyathA nahIM / kAyAke 12 doSa TAlane cAhiye / aba dvitIya dezAvakAsika zikSAbatake aticAra kahate haiAnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalaprakSepA iti // 32 // (165) mUlArtha-niyamita kSetrake bAharase vastu maMgAnA, sevaka yA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 217 manuSya bhejanA, zabda sunAnA, rUpa dikhAnA, tathA kaMkara Adi pudgala pheMkanA-ye pAMca aticAra haiM // 32 // . vivecana-Anayana- jisa kSetrakA parimANa kiyA hai usase bAharase sacetana Adi dravyako usa kSetrake bhItara maMgavAnA / svayaM jAnese vratabhaMga hotA hai, ataH kisI jAnevAleke sAtha saMdeza Adi menaH kara apanA kAma karAnA // 1 // preSya- apanA niyata kiyA huA sthAna yA kSetrase bAhara AjJA dekara kisIko mejanA- svayaM jAnese vatabhaMgakA bhaya hai, ataH kisI dUsareko bhejanA, yaha dUsarA aticAra hai // 2 // Anayana aura preSya dono prayoga kahalAte haiN| 1. zabda (anupAta)- isI prakAra kisI vyaktiko bulAneke liye khAMsI Adi zabda kagnA jisase use apanI sthitikA jagna ho // 3 // rUpa ( anupAta :- niyamita kSetrakI bAharake kisI vyaktiko bulAne ke liye apanI AkRti yA zarIrako dikhAnA, yaha rUpAnupAta cauthA aticAra huA // 1 // - yahAM bhAva yaha hai ki niyamita kSetrase bAharake kisI vyaktiko janamaMgake mayUse bulAnemeM asamartha honese use khAMsI Adi zabdase yA apanI AkRti yA zarIra Adi dikhAnese usake upara AkarSita karate haiM, ata: vratakI sApekSatAse rUpAnupAta va zabdAnupAta aticAra hotA hai / ' pragala prakSepa-usa kSetrake vAharake manuSyako apanI sthiti Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 : dharmavindu darzAne ke liye kaMkara Adi pudgalako usakI ora pheMkanA / / 5 / / dezavata digbatakA eka bhAga hai / diganatameM daza dizAoMkA parimANa karate haiN| dezavratameM ghara, grAma Adi saMbaMdhI jAne-AnekI sImA bAMdhate haiN| isakA abhiprAya gamanAgamanase prANinAza hotA hai, vaha na ho / ataH svayaM na jAkara dusareko meje taba bhI vahI phala (prANanAza) hotA hai / ulaTA svayaM jAnese adhika acchA hai| isase yatanApUrvaka jAnA-AnA honese iryApathikI zuddha hotI hai| sevakake jAnese vaha azuddha hogii| isameM prathama do aticAra to apakka buddhi yA sahasAtkArase hote haiM tathA aMtima tIno kisI bahAnese dUsareko batAnese hote haiN| isa bAremeM vRddha puruSa isa prakAra kahate haiM digbata saMkSepase dezAvakAsika hotA hai| isa prakAra yadi pratyeka aNuvratakA saMkSepa kiyA jAve to hotA hai aura usase bhinna nata honese batakI saMkhyA 12 hai, isase virodha hotA hai arthAt vrata baDha jAte haiN| ata. isake aticAra mo digavatake aticAroM ke anusAra hI haiN| isa zakAkA samAdhAna isa prakAra haiM-anya vratoke saMkSepako dezAvakAsika kahate haiM, ataH usake aticAra bhI unake anusAra hote haiN| jaise prANAtipAta AdikA saMkSepa karanese bandha Adi aticAra yathArthataH usI prakAra saMbhavata hote haiN| digavatake saMkSepase kSetrake kama ho jAnese zabdAnupAta Adi aticAra hote haiN| ataH meda honese kahe gaye haiN| saba jagaha vratabheda honese vizeSa aticAra kahanekI AvazyakatA nahIM / jaise rAtribhojana Adi vratameM usake aticAra nahIM batAye gye| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 219 atra tRtIya zikSAtratake aticAra kahate haiM apratyupekSitApramArjitotsargAdAna nikSepa saMstAropakramaNA'nAdarasmRtyanupasthApanAnIti ||33|| (166) mUlArtha - binA dekhe va vinA pramArjita kiye mala-mUtra tyAga karanA, aise hI sthAnameM dhArmika upakaraNa rakhanA yA lenA, saMdhArA (pathArI) ko binA dekhe yA pramArje cinA upabhoga karanA, pauSadhopavAsakA anAdara karanA aura smRtinAza- ye pAMca aticAra haiM / vivecana - apratyupekSita - netroM dvArA pahalese dekhe cinA, pramAdase prAMta netroM dvArA bhalI prakAra nirIkSaNa kiye binA yahAM donoM artha binA dekhe tathA binA ThIka prakArase dekhe - lene cAhiye / apramArjita - vasa yA pUMjIse binA sApha kiye yA AbA sAphakarake hI isa prakArakI bhUmimeM sthaMDila - zauca va mUtra AdikA tyAgakaranA | pauSadhopavAsameM pratyeka vastu bhalI prakArase dekhakara tathA sAphakarake lenA-denA cAhiye / yatanApUrvaka jAnA-AnA cAhiye tathA mala-mUtrAdikA tyAga yA paraThaneke samaya dekhakara va sApha karake karanA cAhiye / pauSadhopavAsameM upayogI tathA sthaMDila vageraha meM upayogI dharmake upakaraNa -pATa, pUMjI, ThavaNI Adiko bhalI prakArase dekhakara tathA sAphakarake kAma lenA cAhiye / unako lete samaya tathA rakhate samaya isakI bahuta sAvadhAnI rakhanA cAhiye, jisase kisI prakArase bhI Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 : dharmavindu jIvakI virAdhanA Adi na ho / sUkSma jIvakA bhI prANanAza na ho| saMstAropakramaNa- zayyA athavA sastAra- sarva aMgase pUrNataH zayana karanA, saMstAra-- zavyAkA vinA nirIkSaNa kiye va binA pramArjina, kiye upabhoga karanA- yaha tIsarA aticAra huaa| arthAt zayyAko vastra yA caravalese sApha karake tathA bhalI bhAMti dekhakara usakA upayoga karanA cAhiye . anAdara- bhakti va bahumAna vinA paupaba karanA yA jaise taise karanA / smRtyupasthApana- smRtinAza / ye cauthA va pAMcavAM aticAra sAmAyika vratake jaimA hI hai, isakI bhAvanA usI prakArakI hai| saMstAropakramakI vRddha mAmAcArI isa prakAra hai- pauSadhopavAsavAlA paDilehaNa binA zayyA para na baiThe, yA paDilehaNa hinA pauSadhazAlA yA zayyAkA sevana na kare / na vastrako bhUmimeM bichAye / mUtrAdika karake Ane para punaH zayyAkA nirIkSaNa yA paDilehaNa -kare, anyathA aticAra hotA hai| anya pATa Adi vastuoMke viSayameM bhI jAnanA arthAt pratyeka vastu kA ' pramArjana kiye vinA upayoga nahIM krnaa| ____ aba yatithisaMvibhAga nAmaka caturtha zikSAbatake aticAra kahate haiM: sacittanikSepapidhAnaparavyapadezamAtsaryaH .. . kAlAtikamA iti // 34 / / (167) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 221 mUlArtha sAdhuko arpaNa karane yogya vastuko sacitta para rakhanA, use sacittase DhaMkanA, apanI vastuko dUsarekI batAnA, matsarabhAva tathA samayakA ullaMghana karanA- ye pAMca aticAra atithi saMvibhAgavatake haiN| vivecana- sacitraM- jisame jIva ho- macetana, jaise pRthavI Adi / nikSepa- aise sthAna para sAdhuko dene yogya vastu rakhanA // 1 // vidhAna- sacitta vastu jaise bIjoga Adise sAdhuko dene yogya vastuko DhAMkanA // 2 // paravyapadeza- apanese bhinna sAdhuko denekI icchA na hone para sAdhuke sAmane " yaha annAdika vastu merI nahIM hai" kahanA // 3 // matsara- sahana na karanA, sAdhu Adi dvArA mAgane para kroSa karanA athavA to " kyA maiM use kaise kama hUM, jo usane dI" Adi vikalpa karanA aisA bhAva rakhanA- asahanagIlatA- matsara bhAvako mAtsarya kahate haiM // 4 // kAlAtikrama-dhukI gocarIke yogya samayakA vyatIta ho jAnA- usa samayako jAne denA- athavA to use gocarI na deneke hetu, samaya jAne bAda sAdhuko vinati karanA- kAlAtikama hai // 4 // ye pAMco aticAra hai, jo tyAjya hai / isameM bhAvanA yaha hai ki yadi anAbhoga va atikramase hoM to ye aticAra haiM anyathA vratabhaMga 'hotA hai, ata inakA tyAga hI ucita hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 : dharmavindu isa prakAra aNuvrata Adi 12 vrata tathA usake aticAra kahaneke bAda usI viSaya para Ate haiMetadrahitANuvratAdipAlanaM vizeSato gRhasthadharma iti // 35 // (168) mUlArtha-ina aticAroM rahita aNuvratakA pAlana gRhasthakA vizeSa dharma hai // 35 // vivecana-isa prakAra jina aticAroMkA varNana kiyA hai ve na lageM, unake rahita niraticArapanase aNuvrata Adi aura usa prakAra samyaktvakA pAlana karanA cAhiye / inakA niraticAra pAlana gRhasthakA vizeSa dharma hai aisA zAstromeM prathamataH hI sUcita hai| kahA hai ki yadi vidhivat vrata grahaNa kiye hoM to samyaktva tathA ina aNunatAdi 12 vratoMmeM aticAra asabhava haiM to " inake rahita aNuvratAdikA pAlana karanA cAhiye" aisA kyoM kahA hai ? isa zaMkAkA uttara dete haiM-- kliSTakarmodayAdaticArA iti // 36 // (169) mRlArtha-kliSTa karmake udayase aticAra lagate haiM // 36 // vivecana-samyaktva Adiko aMgIkAra karaneke samaya utpanna zuddha guNoM se bhI jina karmokA sarvathA nahIM huA hai, jo karmavadha chinna nahIM hue aise mithyAtva Adi koMke udayase- unake vipAkase ye aticAra hote haiN| zaMkA tathA vadhabaMdha Adi aticAra utpanna hote haiN| kahanekA tAtparya yaha hai ki jaba bhavyatvakI zuddhise mithyAtva Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 223 Adi karmakA ati anubaMdha Adi nahIM hotA aura samyaktva prApta hotA hai taba aticAra asaMbhava hote haiM- hohI nahIM sakate / anyathA samyaktvake aMgIkAra karanemeM hI aticAra lagatA hai / taba ye aticAra kisa taraha nahIM hoM- kahate haiMvihitAnuSThAnavIryatastajjaya iti ||37|| ( 170 ) mUlArtha - aMgIkRta samyaktvake AcaraNa (sAmarthya ) se aticAra vijita hote haiM ||37|| vivecana-vihitAnuSThAna - vihita yA aMgIkRta samyaktvake anuSThAna va nityasmaraNake AcaraNase, vIryataH - usakI zaktijIvake anuSThAnake sAmarthya se tajjayaH- aticAroMkA jaya- unake upara vijaya / " samyaktvake nitya smaraNa Adi anuSThAnase jIvake sAmarthyabalase aticAra kama hote haiM- unakA nAza hotA hai / vihita anuThAna (zAstrokta AcaraNa) hI sarva aparAdharUpa vyAdhiko nAza karanekA mahauSadha hai / satzraddhAse sadvicAra utpanna hotA hai aura usase sankAryakI utpatti hotI hai / satzraddhA AdhAra hai tathA jIvake vala, vIrya va parAkramase aticAra samApta hote haiN| agnimeM dhUMA hone para use sateja karate haiM ata. aticAra bhayase vratayAga nahIM para zuddha natako puSTa karanese aticAra samApti hogI / isa viSayakA upadeza karate haiM ata eva tasmin yatna iti ||38|| (1971) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 : dharmavindu mUlArtha-aMta: anuSThAna karaneke liye yatna karanA caahiye| vivecana-ata evaM-vihita anuSTAname-usake prati, yatna sarve upAdhi rahita udym| zAstrokta vidhivat AcaraNa karanese hI aticAra kama hote haiM, ataH zAstroka AcaraNa karaneke liye zuddha prayatna karate rahanA cAhiye / kahA hai ki " tamhA niJcasaIe, vahumANeNa ca ahigayaguNammi1 paDivakkhadugaMchAe, pariNai AloyaNeNaM ca " // 11 // ' ----aMgIkRta samakita Adi guNoMke prati prayatna karanA cAhiye, vratokA smaraNa niya karanA cAhiye / unakA kAraNa phala, vighna Adike vicArase cittame sthiratA AtI hai / usake prati bahumAna tathA ucca bhAvanA rakhanI cAhiye / pratipakSa arthAt hiMsA, asatya, corI, maithuna Adi jo bure phala denevAle haiM, aisA vicAra karanA aura zuddha pari'ti-dharmake tathA vratoMke prati zuddha pariNAma rakha kara usake zuddha phala-mokSako vicAranA caahiye| 1. 'titthaMkaramattIe, susAhujaNapanjuvAsaNAeM y|| ' , uttaraguNasaddhAe, pattha sayA hoi jaiyatvaM // 112 // " , -tArtha karakI bhaktise, sAdhujanoMkI sevAse, uttara guNameM zraddhAle, 'niraMtara ucca bhAvanA se sarvadA prayatna karanA caahiye| uttaraguNazuddhA- samaMkitase aNuvrata tathA aNuvratase mahAvrata lenekI abhilApA- 'bAdake guNoM ko prApta karanekI icchA va usame zraddhA / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi :225 evamasaMto'vi imo, jAyai jAyo yaNa piDai kayAva / tA etthaM vuddhimayA, apamAmo hoI kAyayo" // 11 // -isa prakAra virati va samyak darzanakA pariNAma yA bhAva gupta ho vaha pragaTa hotA hai aura utpanna pariNAmame vRddhi hotI hai kabhI ghaTatA nahIM / ata. buddhimAn puruSa aMgIkRta vratoMko nitya smaraNa Adi karate haiM, isameM apramAda kartavya ho jAtA hai| aba samyakada Adi guNoMkI prAptike liye tathA prApta ho jAne para unakA rakSaNa tathA pAlana karane ke liye vizeSa zikSA isa prakAra dete haiM-- sAmAnyacaryAsyeti // 39 // (172) malArtha-isa gRhasthakI sAmAnya caryA(ceSTA) isa prakAra hotI hai / vivecana- jisako samyaktva Adi guNa prApta ho gaye hai aise sarva prANiyokI sAdhAraNa yA sAmAnya caryA yA cepTA arthAt vizepa gRhatya dharmake pAlana karanevAleko pravRtti isa prakArakI hotI hai| kaisI hotI hai vaha kahate hai samAnadhAnikamadhye vAsa iti // 40 // (173) mUlArtha-samAna dharmabAleke vIcameM rahanA cAhiye // 40 // vivecana-samAnA:- tulya AcAravAle athavA adhika zuddha AcAravAle, dhArmikA- dharmavAle- dhArmika jana, vAsa:- rhnaa| apane samAna guNavAle yA vizeSa adhika guNavAle aise dhArmika Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 : dharmabindu bhAIyoM ke bIcameM rahanA caahiye| usameM khAsa guNa yaha hai ki usa prakArake darzana mohanIya koMke udayase yadi kadAcit dharmacyuta ho athavA svayaM dharmacyuta ho to ve use dharmameM sthira karate haiM / vaha dharmameM puna: dRDha ho jAtA hai| kahA hai ki " yadyapi nirgatabhAvastathApyasau rakSyate sdbhirnyH| veNuvilUnamUlo'pi, vaMzagahane mahIM naiti" // 184 // , ~~yadyapi manuSya bhAvarahita ho jAya to bhI anya satpuruSa usakI rakSA kara lete haiN| jaise bAMsa nirmUla ho jAne para bhI samUhameM honese pRthvI para giratA nahIM hai| satpuruSoMke sAtha rahanese unake sadavicAroMse bala milatA hai tathA zuddha AcAra va zuddha vicAra paidA hote haiN| tathA-vAtsalyameteviti // 41 // (174) . mUlArtha-ina sAdharmikoM para bAtsalyabhAva rakhanA caahiye| vivecana-vAtsalyam- anna, pAna, tAMbUla Adi dekara satkAra karanA tathA bimArI AdimeM rAtri jAgaraNa karake bhI sevA va veyAvacca karanA / eteSu- dhArmika janoMkA / una sAdharmika janoMkA vAtsalya tathA sevA satkAra Adi karanA caahiye| kAraNa ki yahI jinazAsanakA sArarUpa hai| kahA hai ki--- "jinazAsanasya sAro, jIvadayA nigrahaH kaSAyANAm / sAdharmikavAtsalyaM, bhaktizca tathA jinendrANAm ' // 115|| -~-jIvadayA, kaSAyanigraha, sAMdharmika vAtsalya aura jinendroMkI 'bhakti yahI jinazAsanakA sAra hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizepa dezanA vidhi : 227 tathA- dharmacintayA svapanamiti // 42 // (175) malArtha aura dharmacintana karate hue sonA cAhiye // 42 // vivecana-dharma cintana kaise karanA so kahate haiM"dhanyAste vandanIyAste, tastrelokyaM pavinitam / yerepa bhuvanaklezI, kAmamallo vinirjitaH" // 11 // -jinhoMne jagatko kaSTa denevAle kAmadevako jItA hai ve dhanya haiM, ve vaMdanIya haiM tathA unake dvArA yaha tIno loka pavitra hue haiN| the tathA aisI zubha bhAvanAoMko socate hue sonA cAhiye / kyoMki zubha bhAvanA va zubha ciMtana karate hue soyA huA manuSya utane samayake liye zubha pariNAmavAlA rahatA hai| tathA-namaskAreNAvavodha iti // 43 // (176) mUlArtha-namaskAra mantra kahate hue jAganA cAhiye // 43 // vivecana-namaskAreNa- sarva kalyANarUpa nagarake zreSThI (nagaraseTha) aise pacaparameSThi dAga adhiSThita 'namA arihaMtANaM' Adi zabdoMvAlA prakhyAta rUpavAlA navakAra maMtra, avabodha- nidaatyaag| prAtaHkAlameM UThate hue nidAtyAgake samaya namaskAra maMtrakA smaraNa karanA caahiye| parama kalyANakArI arihata Adi padoMko namaskAra karanevAlA yaha padasmaraNa karate hue uThanA cAhiye / yaha parameSThi namaskAra mahAguNavAna hai / kahA hai ki---... 'era paJcanamaskAraH, srvpaapprnnaashnH| / magalAnAM ca sapA, prathamaM bhavati magalam ' // 117 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ 228 : dharmabindu -ye pAMca namaskAra sarva pApoko nAza karanevAle haiM aura sarva maMgalomeM mukhya (prathama) magala hai| tathA-prayatkRtAvazyakasya vidhinA caityAdi __vandanabhiti // 44 // (177) * mUlArtha prayatnase Avazyaka kriyA karake vidhi sahita caityavaMdana karanA // 44 // vivecana-Avazyaka- yaha Avazyaka kriyA mala-mUtrakA tyAga tathA aMgaprakSAlana, nahAnA tathA zuddha vastra grahaNa karanA Adi haiN| vidhinA- puSpAdi dvArA pUjA karake mudrA, nyAsA Adi prasiddha vidhi dvArA-caityavaMdana karanA caahiye| tathA, mAtA-pitA Adi gurujanoMkA vaMdana bhii| / prAtaHkAla. UThaneke pazcAt zArIrika kriyAeM karanA / malamUtrakA tyAga karake nahAkara tathA vastra dhAraNa karake vidhise prabhukI pUjA Adi karake caityavaMdana krnaa| mAtA-pitA Adi gurujanokA tathA sAdhu, AdikA vaMdana va bhakti karanA cAhiye / kahA hai ki "catyavandanataH samyak, zubho bhAvaH prjaayte| tasmAt karmakSayaH samyak, tata. kalyANamaznute" // 118 // ----caityavaMdanase samyak prakArase zubha bhAva utpanna hote haiM, usase sarva karmakA kSaya hotA hai, usase sarva kalyANakI prApti hotI hai ityAdi phala prApti hai| tathA-samyakapratyAkhyAnakriyeti // 45 // (178) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 229 mUlAthai-aura samyak prakArase paJcakkhANa grahaNa kre||45|| vivecana-samyak-jaise bane vaise mAna, krodha, 'anAmoga (avicAra) Adi doSoMkA tyAga karake, pratyAkhyAna- mUlaguNa tathA uttaraguNakI vRddhike liye paJcakkhANa krnaa| icchAnirogha isakA hetu hai| kriyA- grahaNa krnaa| ___ mAna, krodha, anAbhoga Adi doSoko TAlate hue paJcakalANa karanA cAhiye / isase icchAnirodha hotA hai tathA mana aura AtmAkI kramaza zuddhi prakaTa hotI hai| pariNAma kiye hue sAvadha karmake sevanake sAtha aparimita sAvadyakA tyAga karanese mahAn prApti hotI hai| kahA hai ki " parimitamupabhukSAno, hyaparimitamanantakaM prihrshc| prApnoti ca paraloke, hyaparimitamanantaka saukhyam" // 12 // -parimita sAyadya karma karate hue bhI ananta aparimita sAvadyakA tyAga karanevAlA paralokameM nizcaya hI aparimita anaMta sukha pAtA hai| tathA-yathocitaM caityagRhagamanamiti // 43 // (179) mRlArtha-yogya rItise maMdirameM jAnA cAhiye // 46 // vivecana-yathocita-yathAyogya, caityagRhagamanam-jinabhavana arthAt maMdirameM arihaMta prabhuke viMca yA mUrtike darzanArtha pratyAkhyAna kriyAke vAda jAnA caahiye| paJcakkhANa kriyAke bAda yathocita rItise jinamaMdirameM prabhuke darzanArtha jAnA cAhiye / zrAvaka do prakArake kahe haiM RddhivAna tathA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 : dharmavindu Rddhirahita / RddhivAna arthAt rAjA Adi tathA dhanI kuTuMbavAlA, apane sAre parivAra va samudAyasahita madirameM jAve jisase zAsanakI prabhAvanA hotI hai / dUsarA-bhI Rddhirahita zrAvaka bhI svakuTuMba sahita maMdirame jAve / samudAyameM kiye hue karma bhavAMtarame bhI samudAyameM hI bhoge jAte haiN| tathA-vidhinA'nupraveza iti // 47 // (180) mUlArtha-aura vidhisahita maMdirameM praveza kare / 'vivecana-catyagRha arthAta maMdirameM vidhisahita praveza karanA cAhiye / praveza karanekI vidhi isa prakAra hai___"sacittANaM davANaM viussarayaNAe, acittANaM davANaM viussaraNAe, egasADieNaM uttarAsaMgeNa, cakkhuphAse aMjali. paggaheNaM maNaso egattIkaraNeNaM" // -sacita dravyakA tyAga karake, acitta dravyakA tyAga kiye binA ekagATikena-oDhaneke vastrakA uttarAsana banAkara, jina viva dekhate hI aMjali joDakara tathA manako ekAgra karake maMdira meM praveza kreN|' tatra ca ucitopacArakaraNamiti // 48 // (181) mRlArtha-vahAM ucita upacAra (sevA-bhakti) karanA caahiye| vivecana-ucita-arhat biMbake yogya, upacAra-puSpa, dhUpa Adise pUjA va sevAbhakti / 1 yadi rAjA madira meM jAve to rAjacihnoMkA tyAga kare / rAjacihna ye haiM-1 vAhana (jUte Adi), 2 mukuTa, 3 talavAra, 4 chatra va 5 cAmara / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 231. ___ vahAM maMdirameM jAkara phala, phUla tathA dhUpa, dIpa Adise prabhukI sevA bhakti va pUjA karanA cAhiye / __ . tato bhAvataH stavapATha iti // 49 // (182) . mUlArtha-tava bhAvase stotra pATha yA stavana Adi karanA cAhiye // 49 // vivecana-jaise daridrI vyaktiko lakSmIkA bhaMDAra mIlane para saMtoSa hotA hai, aisA prabhuke pUjanase satopa pAkara bhAvanA sahita gaMbhIra arthavAle, prabhuke guNole varNanavAle, bhakti tathA pUjyabhAva pradarzana karanevAle stavana va stotra AdikA ucita dhvansei uccAra karanA cAhiye / athavA sadbhUta guNoko pragaTa karanevAle namaskAra bhAdi stavanoMse prabhukI stuti karanA caahiye| tataH caityasAdhuvandanamiti // 50 // 183) mUlArtha-tava arihaMta viMba va sAdhukA vandana karanA cAhiye // 50 // vivecana-prabhuke darzana, pUjana, stavana Adi karake anya arihaMta vivoMko tathA bhAva arihaMta, dravya arihaMta va nAma arihaMta-savako vandana kare tathA sAdhuoko aura vyAkhyAna Adike liye Aye hue vaMdanIya munirAjoko vandanA-namaskAra kreN| vaMdanakA artha vaMdana Adike prasiddharUpase sAdhuvaMdana karanA cAhiye / prabhuvaMdana tathA tatpazcAt kyA karanA so kahate haiM tataH gurusamIpe pratyAkhyAnAbhi vyaktiriti // 51 // 184) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 : dharmavindu malArtha-taba guruke - sammukha pacakhANa pragaTa (uccAra) kare // 51 // vivecana-jo paJcakkhANa pahale ghara para kiyA hai usako zuddhisahita uttama sAdhuke samakSa pragaTa kare arthAt gurukI sAkSIke liye usakA guruke sAmane uccAraNa kre| tato jinavacanazravaNe niyoga iti // 52 // (185) mUlArtha-phira jinavacana sunane meM dhyAna lagAve // 52 // nivecana-zrAvaka-samyakadarzana Adiko prApta karake hamezA sAdhujanoMse sAmAcArI-apanA kartavya saMbadhI upadeza-sune vaha zrAvaka hai / isa arthako pUrA karaneke liye isakA anusaraNa karaneke liye jinavacana-dharmazAlA sunanemeM manako lagAnA cAhiye / dharmazravaNa bAra bAra karanA cAhiye / ataH pratidina zravaNa karanA jarUrI hai / tataH samyak tadarthAlocanamiti // 53 // (186) mUlArtha-taba jinavacanake artha para samyakrItise vicAra va manana kare // 53 // vivecana-saMdeha, viparyaya tathA anadhyavasAyakA tyAga karake samyak prakArase jo jinavacana sunA hai usa para usake artha para manana karanA cAhiye / use ThIka prakArase vicAranA cAhiye / usa para bAra bAra vicAra karanA cAhiye, kyoMki " ciMtana vinA zravaNa vRthA hai"| ataH yadi manana na kare to sunanekA kucha bhI guNa nahIM hotA, ataH manana kre| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 233. tataH Agamaikaparateti // 54 // (187) mUlArtha-jina Agamako hI pradhAna mAne / / 54|| vivecana-AgamaH-jina siddhAMta-tyAhAda, ekaparatA-vahI eka (anya nahIM) mukhya hai / tathA hara samaya zrIjinasiMddhAtako hI saba kriyAoMmeM pradhAna mAne tathA zakAke samaya Agamake vodhake anusAra cle| usame ekaparatA rkhe| sarva kriyAomeM Agamako pradhAna samajhakara pravRtti kre| tataH zrutazakyapAlanamiti // 55 // (188) mUlArtha-Agamase sune hue kA yathAzakti pAlana kre||55|| vivecana-zrutasya-Agamase jo upalabdha huA hai-jo sunA hai usakA / zakyasya-jo karanekI kSamatA ho utanA anuSThAna, pAlanam-utsameM pravRtti-sAmAyika, pauSadha Adi krnaa| Agamase jo kucha sunA ho tathA jitanA karanekI zakti ho usa taraha utanekA pAlana kare, usameM pravRtti kare sAmAyika, pauSadha Adi kare tathA zravaNa kiye huekA pArAyaNa va manana kare / tathA-azakye bhAvaprativandha iti // 56 // (189) mUlArtha-azakya anuSThAnameM bhAvanA rakhe // 56|| vivecana-uzakye-jo na pAlA jA sake, usa prakArakI zakti sAmagrIke abhAvase jisakA pAlana na kiyA jA sake, jaise sAdhudharmaH AdikI antaHkaraNase bhAvanA rkhnaa| " manuSya jitanA kara sake use karanA caahiye| jo anuSThAna use. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 : dharmavindu na bana paDe usake prati zuddha bhAvanA rakhe "maiM karUM" aisA bhAva rakhe, : jisase aise sadanuSThAna karaneke samAna hI phalaprApti hotI hai| niraMtara ucca bhAvanA rakhanA / sarvavirati AdikA socanA, jaise-- " apUrva avasara evo kyAre Avaze, thaizuM vAhya abhyaMtara nimrantha jo; sarva saMbaMdhanAM tIkSNa baMdhana chedIne, vicarazuM kva mahApuruSane paMtha jo|' anuSThAnakA phala anumodanase-bhAvanAse bhI mila jAtA hai kahA hai ki- "nAryA yathA'nyasattAyAstatra bhAve sadA sthite / tadyogaH pApacandhAya, tathA dharme'pi dRzyatAm " // 120 // -~-jo strI anya puruSame Asakta hai aura bhAvanAse use hara samaya cAhatI rahatI hai usakI apane pati va kuTumbakI sevAbhaktimeM pravRtti hone para bhI usako pApacaya hI hotA hai| usI taraha dharmameM bhI samajhanA arthAt sAvadha vyApAra karate hue tathA zrAvaka dharma pAlana karate rahane para bhI sarva viratikI bhAvanA honese usa prakArake anuSThAna tulya phala milatA hai| tathA-tatkaSu prazaMsopacArAviti // 57 // (190) , mUlArtha-aura azakya anuSThAna karanevAlekI prazaMsA va upacAra karanA cAhiye // 5 // vivecana-tatkartRghu- apanI AtmAkI apekSA jo anuSThAna: azakya hai use karanevAle puruSasiMhakA, prazaMsopacArI- bAra bAra Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 235: guNoMkI stuti karanA tathA unake yogya annapAna vastra Adile sevA va sahAyatA karanA / jisa sarva viratiko svayaM grahaNa nahIM kara sakate use aMgIkAra karanevAle puruSasiMhake guNoMkI pratikSaNa prazaMsA karanA caahiye| usakA guNagAna tathA yogya vastuoMse sevA Adara va sahAyatA karanA cAhiye / tathA - nipuNabhAvacintanam ||58|| (191 ) mUlArtha - sUkSma buddhise jJAta honevAle bhAvoMkA ciMtana karanA cAhiye || 58 // vivecana- nipuNAnAm - ati nipuNa buddhise sUkSmabhAva samajhane yogya, bhAvAnAm - utpAda, vyaya aura prautryake svabhAvavAle sat padArthoMkA jaise baMdha, mokSa AdikA vivecana yA cAra nikSepoMse vastuvivaMcana yA saptabhaMgIke svarUpakA vicAra karanA / dharmameM dravya, guNa paryAyako sUkSma svarUpakA vicAra karanA, sat vastukI lakSaNase parIkSA va vivecana, cAra nikSepA va saptabhaMgI Adi sUkSma bhAvoMkA ciMtana va vicAra karanA caahiye| isa tatvaciMtanase buddhi baDhatI hai tathA hRdaya para satyakI asara baDhatI hai / baMgha, mokSa AdikA vivecana kare jisase tattva jAnanese mokSakI tarapha jova pravRttimaya hove | kahA hai ki- " anAdi nidhane dravye, svaparyAMyAH pratikSaNam / - unmajjanti nimajjanti, jalakallolavajale " // 121 // ---- jaise jalameM taraMgeM bAraMbAra utpanna hotI haiM tathA samApta hotI Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 : dharmavindu haiM vaise hI anAdi anaMta dravyake paryAya bhI kSaNa kSaNameM utpanna va naSTa hote haiN| "snehAbhyaktazarIrasya, reNunA bliSyate yathA gAtram / rAga-dveSAklinnasya, karmavandho bhavatyevam" // 122 // --jaise sneha (tela se lima zarIrako raja cipaTatI hai vaise rAga dveSase lita AtmAmeM karmabandha hote haiM yA karma usako cipaTate haiM iyAdi prakArase zAstravacanokA citana karanA caahiye| tathA-gurusamIpe prazna iti // 59 // (192) mUlArtha-aura guruse prazna karane cAhiye // 59 / / vivecana-jaba nipuNa va sUkSma vuddhise vicAra karane para bhI tathA gaMbhIratAse socane para bhI koI bhAva svaya samajhameM na Ave, kisI vastukA nizcaya svayaM na kara sake taba saMvegI va gItArtha guruke pAsa zuddha vinayapUrvaka isa prakAra prazna pUchanA caahiye| jaise- "he bhagavan / mere yatna karane para bhI mai isakA artha nahIM samajha sakA I thA mujhe arthajJAna na ho sakA ataH Apa hameM usakA bodha dIjiyehameM samajhAiye / gurugamase kaI vAteM samajhama AtI haiN| ____tathA-nirNayAvadhAraNamiti // 60 // (193) mUlAtha-guruke nirNaya kiye hue arthakI, vacanakI aba dhAraNA kare // 6 // vivacana-nirNayasya-gurudvArA nirUpita nizcayakArI vacanakA, avadhAraNam- dhyAna dekara grahaNa krnaa| jAtA hai| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 237 gurune jo artha vatAyA ho, jo nizcaya karake vacana kahA ho use dhyAna dekara manase grahaNa karanA caahiye| ekAgra cittase manameM dhAraNA kre| kahA hai ki 'samma viyAriyacaM, akRpayaM bhAvaNApahANeNaM / visae ya ThAviyannaM, vahusuyagurUNo sayAsAo" // 123 // -bahuzruta gurule sune hue arthakA bhAvanA pradhAna zrAvaka samyak prakArase vicAra kare tathA usake svarUpakA vicAra kara / tathA-glAnAdikAryAbhiyoga iti // 61 // (194) mUlArtha-glAna AdikA kArya karanemeM sAvadhAna rahanA / / vivecana glAnAdInAm- bImAra, bAlaka, vRddha Agamako grahaNa karaneke liye udyata tathA atithi Adi sAdhu va sAdharmikokA, kAryANi-anna, pAna, vastra, auSadha, pustaka, Azraya tathA sahajAgaraNa Adi kAryoMmeM, abhiyoga-sAvadhAnIse tathA citta dekara kraanaa| aise sAdhu va sAdharmika janoMkA jo bImAra ho yA bAlaka, vRddha yA atithi hoM unake kAryoMko (uparokta) dhyAna dekara karanA caahiye| tathA-kRtAkRtapratyupekSeti // 62 // (195), mUlArtha-kRta, va akRta kAryoMke prati sAvadhAnI (va tatparatA) rakhanA // 62 // vivecana-maMdirake tathA glAna Adi janoke kiye hue yA na kiye hue (kRta va akRta ) saba kAryoMkA barAbara dhyAna rkhnaa| : nipuNa netrodvArA usakI gaveSaNA karanA caahiye| usake liye tatpara Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 : dharmavindu rahe / anyathA apanI zaktikA vyartha kSaya hone kA prasaMga AtA hai| arthAt kRta karmako choDakara akRta kre| tatazca-DacitavelayAgamana miti // 62 // (196) mUlArtha-vahAMse ucita samaya para ghara para loTe // 63 / / vivecana-ucitavelayA- yogya samaya hone para vyApAra, rAjasevA yA vyAvahArika kAryakA samaya ho jAne para, AgamanammaMdira tathA guruke pAsase lauttnaa|| ucita samaya ho jAne para jaise vyApAra, naukarI athavA anya dhaMdhe para jAneke samayase kucha pUrva maMdira, upAzraya Adise ghara lautte| gRhasthakoM apane kartavyake liye ghara AnA jarUrI hai| tato dharmapradhAno vyavahAra iti // 64|(197) mUlArtha-tatra dharmapUrvaka apanA vyavahAra kare // 6 // vivecana-vyavahAra-kulakamAgata' (1-3) ityAdi sUtra meM kahe gaye anusAra anuSThAna karanA / __prathama adhyAyame kahe hue " kulakramAgata" Adi sUtrake anusAra sarva anuSThAna karanA / gRhastha ucita saMsAravyavahAra kare para dharmabhAvanA hara samaya rakhe / pratyeka kAryameM dharmako pradhAna samajha kara ucca bhAvanA sahita kArya kare / / tathA-dravye saMtoSaparateti // 65 // (190) mUlArtha dravya-dhana, dhAnya AdimeM saMtopaparatA yA saMtopapradhAnatA-mukhyatA saMtopa rakhanA / dhArmika puruSa apane parimANa Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 239 kiye hueke anusAra tathA nirvAha mAtrake liye jo dravya-dhana mile usameM saMtoSa rakhanA ||65|| vivecana - dhArmika gRhastha apanA vyavahAra karate samaya dravyakA upArjana karanemeM mita dravya nirvAha mAtra ke hetuse saMtoSa rakhakara upArjana kre| asaMtoSa duHkhakA hetu hai / kahA hai 'atyuSNAt saghRtAdannAdacchidrAt sitavAsasaH / aparapreSyabhAvAcca, zeSamicchan patatyadhaH " // 124 // 45 - thoDe ghIke sAtha garama anna mile, chidrarahita sapheda vastra mile tathA parAI naukarI na karanI paDe itane se saMtoSa mAne / vAkIkI adhika icchA karanevAlA nIce giratA hai / usakA adhaH pAta hotA hai / kahA hai 6" " 'saMtoSAmRtatRptAnAM yat sukha zAntacetasAm / kutastaddhanalubdhAnAM itazcetazca dhAvatAm // 125 // - saMtoparUpI amRtase tRpta tathA zAMta cittavAloMko jo sukha prApta hai vaha dhanameM lubdha hue idhara udhara bhaTakate hue pRrupoko kahAMse prApta ho sakatA hai ? udvigna cittako saMtoSa kahAM aura saMtoSa binA sukha kahAM " / 2 tathA - dharme dhanavuddhiriti // 66 // (199) mUlArtha' dharma hI dhana hai' aisI buddhi rakhe ||66 // vivecana- dharme - sarva vAchitakI asAdhAraNa siddhi denevAle yA siddhike mUla zruta cAritrarUpa dharmameM, dhanabuddhi- niraMtara yaha socanA ki buddhimAnoM kA dharma hI dhana hai / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.240 : dharmavindu sarva vAMchita padArthokI avikala siddhikA mUla zrutacAritrarUpa dharma hI dhana hai, aisA niraMtara socate rahanA caahiye| dharmase hI saMtoSa ,mAna kara adhika dhanakI lAlasA nahIM karanA caahiye| yaha zubha parimANa satata rkhe| tathA-zAsanonnatikaraNamiti // 67|| (200) mUlArtha-jaina zAsanakI unnati karanA cAhiye // 67 // viSecana-zAsanasya-sarva heya aura upAdeya bhAvoMko pragaTa karaneme sUrya samAna aise zrIjina bhagavAna dvArA nirUpita vacanarUpa zAsana, unnati-ucca bhAvase acchI rItise nyAyayukta vyavahAra karanA / zrIjina bhagavAna dvArA praNIta zAstra siddhAMtarUpa zAmanakI unnati karanemeM tatpara rahanA / ThIka rItile nyAyakA vyavahAra karanese, yogyatAnusAra loMgokA vinaya karanA, dIna va agAyokA uddhAra, zuddha thatiyoMkI pUjA va sakAra, zuddha brahmacaryakA pAlana, jinamaMdira banavAne, yAtrA, snAtra Adi vividha utsava karanA, Adi upAyome jaina zAsanakI unnatime niratara rata rahanA cAhiye / usameM bahuta guNa rahe hue haiN| kahA hai ki "kartavyA connatiH satyA, zaktAviha niyogataH / avandhyaM kAraNa hopA, tIrthakakSAmakarmaNaH " // 12 // -isa lokameM apane zAsanakI unnati yathAzakti karanA cAhiye kyoMki yaha tIrthabara nAma karmakA upArjana karanekA sahI kAraNa hai| vibhayocita vidhinA kSetradAnamiti // 68 // (201) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 241 mUlArtha-apane vaibhavake anusAra vidhivat kSetrameM dAna kare // 68 // . vivecana-vibhavocita-svavaibhavake anusAra, vidhinA-Age kahI jAnevAlI vidhise, kSetrebhya:-kSetroMme, dAnam- yogya vastu denaa| pratyeka gRhastha apane vaibhavake anusAra yogya adhikArI va pAtrako yathAzakti vidhivat dAna kare / anna, pAna, vana, auSadha, pAtra Adi ucita vastukA arpaNa kare / zAstrakAra vidhike bAreme kahate haiMsatkArAdividhiniHsaMgatA ceti // 69 / / (202) mUlArtha-satkAra Adi sahita mokSase bhinna saba icchAoMkA tyAga karake jo kAma kare vaha vidhivat hai // 69 // vivecana-satkAra-UThanA, AsanadenA, vandana karanA Adi vinayapUrvaka deza, kAlakI ArAdhanA va vizuddha zraddhAko prakaTa karaneke liye vinayasahita dAna karanA, nisaMgatA-aihika va pAralaukika saba prakArake phaloMkI abhilASA tyAga kara kevala sakala klezake haraNa karanevAle aura akalakika mokSakI hI icchA krnaa| . satkAra sahita dezakAlake anusAra zraddhA pragaTa ho usa prakAra kiyA huA dAna vidhivat dAna hai| sAtha hI niSkAmavRttise dAna denA cAhiye / isaloka va paralokake kisI bhI sukhakI vAcA na rakhakara kevala muktikI icchA kre| vItarAgadharmasAdhavaH kSetramiti // 70 // (203) . malArtha-vItarAga dharmase yukta sAdhu yogya kSetra hai |70 // ' Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 :dharsabindu vivecana-vItarAgadharma-zrIjina bhagavAnadvArA nirUpita vItarAga devake dharmameM hI zraddhA rakhanevAle sAdhu dAnakA upayukta kSetra haiN| ve isake yogya pAtra haiN.| usakA vizeSa lakSaNa isa prakAra hai "kSAnto dAnto mukto, jitendriyaH satyavAgabhayadAtA / proktastridaNDavirato, vidhigrahItA bhavati pAtram" // 12 // -~-kSamAvAn, indriya damana karanevAlA, mukta, iMdriyoMko jIta: nevAlA, satya bolanevAlA, abhayadAtA, mana vacana va kAyA-tInoM daMDase rahita aura vidhikA grahaNa karanevAlA yogya pAtra hai| tathA-duHkhiteSvanukampA yathAzakti dravyato bhAvatazceti // 1 // (204) mUlArtha-duHkhI puruSoM para dravya tathA bhAvale yathAzakti anukampA va dayA rakhe // 71 // divecana-dukhiteSu-bhavAMtarame, jo pApa kiye haiM unake vipAkase-prApta hue tIna kleza bhoganevAle prANiyoM para, anukampA-kRpA kare, yathAzakti apane sAmarthyake anusAra, dravyata:-anna, vasA, dhana Adise, bhAvatuH-isa-bhISaNa bhava bhramaNAse vairAgya utpanna karA kr| jo manuSya bhavAMtarake pApoMke udayase, karmavipAkase rogagrasta haiM. yA anya kaSTa sahate haiM una para anukampA yA dayA karanA caahiye| apane sAmarthyake anusAra anna, vastra yA dhana dekara usakI sevA kre| sAtha hI, bhAva, dayA bhI rkhe| use isa saMsArase bhISaNa kaSToMke kAraNako samajhAne tathA, sadbodha deve jisase vairAgya utpanna ho / duHkhI Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhasya vizeSa dezanA vidhi : 243canoM para anukampA kAke unakA upakAra karanA dharmakA hetu hai| kahA hai ki "lokArthena pravakSyAmi, yadukaM pratyakoTibhiH / paropakAra puNyAya, pApAya parapIDanam // 138 // "anyopakArakaraNaM, dharmAya mahIyate ca bhvtiiti| aghigataparamArthAnAmavivAdo vAdinAmatra" // 12 // -jo karoDo granthoMmeM kahA hai vaha maiM Aye zlokameM kahatA huuN| paropakAra puNyake liye tathA parapIDana (dUsaroMko kaSTa denA) pApakA hetu hai| paramArtha prApta tathA tatvajJAnI puruSoMke matase paropakAra karanA mahat paramArtha ke liye hotA hai / isameM vAdIjanoMmeM do mata nahIM hai ( sarva mAnya hai)| ___ pahale kIrti ke liye phira sukhecchAse tathA aMtata niHsvArtha paropakAra buddhise dAna diyA jAtA hai isa taraha kramaza baDhate vaDhate ucca mAvanAko phuNce| yahI ucca mAvanA yukta dAna eka mahAn dharma hai| tathA lokApavAdabhIrateti // 72 // (205) mUlArtha-lokApavAdase Darate rahanA cAhiye / / 72 / / vivecana-lokApavAda-saba-logoMkA dveSa ho vaha, bhIratADarakI, bhAvanA-!. jisa bAtase- apayaza mile vaha na karanA cAhiye / logoMkI sAmudAyika nAkhuza honekI sthitise bacanA cAhiye / usase hara samaya Darate rahanA cahiye tathA dUra rahanA cAhiye / apayanase- pratiSThA kama Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 : dharmavindu hotI hai| ataH pratyeka kAryako nipuNavuddhise vicAra kara tathA usa prakArase hamezA yogya vRttise pratyeka kArya kare jisase sarva vAMchita siddhiko denevAlI lokapriyatA vRddhiko prApta ho aura koI bhI janApavAda na ho| logomeM aprasiddha (niMdA ) yA apayaza maranese bhI burA hai| kahA hai ki"vacanIyameva karaNaM bhavati, kulInasya lokamadhye'smin / maraNaM tu kAlapariNatiriyaM ca jagato'pi sAmAnyA" // 129 // -~-isa lokameM kulInake liye kalaMka yA apayaza (niMdA) hI maraNa tulya hai| kAla pariNAmase jo mRtyu hotI hai vaha to sabako sAmAnya hI hai| tathA-gurulAghavApekSaNamiti // 73 / / (206) mUlArtha-saba bAtoMmeM guru laghukI-baDe choTekI apekSA rakhanA cAhiye // 73 // vivecana-adhika lAbha denevAlA va kama lAbha denevAlA guru va laghu kahalAtA hai| dharma, artha va kAma- tInoM puruSArthoMmeM tathA saba kAryoMmeM guNa kisameM avika hai va kisameM kama hai yA doSa kisameM kama va kisameM jyAdA hai isakA avazya pUrNataH vicAra kre| usakA dravya, kSetra, kAla aura bhAvake balakI apekSAle vicAra kare- yaha buddhimAnokA Avazyaka kartavya hai| isa prakAra guru va laghukI- adhika va kama lAbhavAlekI nipuNatAse vicAra kre| taba kyA karanA, zAstrakAra kahate haiMF' , ' bahuguNe pravRttiriti // 74 / / (207) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PM gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 245 1 - mUlArtha-adhika guNavAle pravRtti kare // 4 // -- vivecana-prAyaH pratyeka prayojana va kArya guNa va lAbhase tathA doSase mizrita hotA hai| usake guNadoSakA vivecana manase karanA cAhiye aura adhika guNavAle prayojanameM pravRtti karanA cAhiye / jaise ki vaNika adhika lAbha va kama hAnivAlA vyApAra karatA hai| Apa munijana isa bAremeM kahate haiM ki- "appeNa bahumesejA, eyaM paDiyalakkhaNaM / savAsu paDisevAsu, evaM aTThapayaM viU ' // 129 // - alpa doSase adhika guNoMkI icchA karanA paMDitakA lakSaNa hai| aura sarva apavAda kAryoMmeM yahI sUtra dhyAnameM rakhanA cAhiye / / ____ isa jagatameM koI bhI kArya saMpUrNa va zuddha nahIM hai ata' guNadoSakA vicAra karake adhika lAbhadAyaka karma karanemeM tatpara rhe| tathA-caityAdipUjApura saraM bhojanamiti // 76 / / (208) malArtha-caitya AdikI pUjA karake bhojana karanA caahiye| '' vivecana-caityAdi- jahAM jinaviMca hoM una maMdirokI tathA sAdhu va sAdharmI bhAIyoMkI, pUjA- maMdirame phUla va dhUpa Adise tathA sAdhuvasAdharmikakI anna, pAna Adike upacArase, bhojanam-anna grhnn| " bhojana karanekA samaya hone para maMdirameM zrIvItagaga prabhukI pUjA karake tathA sAdhu va sAdharmika janoMkI yathocita sevA karake usake bAda bhojana yA anna grahaNa kre| kahA bhI hai ki-- "jiNapUociyadANaM, pariyaNasaMbhAlaNA uciyakiccaM / ThANuvaveso ya tahA, paJcakkhANassa saMbharaNaM" // 130 // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 : dharmavindu ___--jinapUjA, ucita dona, pojya parijanoMkI saMbhAla, ucita kArya aura yogya sthAna grahaNa karanA tathA pacakkhANako yAda karanAye kArya bhojanake pahale karaneke haiN| tathA tadanveva pratyAkhyAnakriyeti // 76|| (209) mUlArtha-bhojana uparIta paJcakkhANaM kare // 76 / / vivecana-tadanveva- bhojanake anantara, pratyAkhyAna-duvihAra, tivihAra Adi / azana, pani, khAdima, svAdima-ina cAra AhAra se do, tIna yA cAroMkA tyAga krnaa| ___ bhojana kara leneke pazcAt yathAzakti duvihAra, tivihAra yA cauvihArakA paJcakkhANa kare / AhArakA saMvaraNa kre| tathA-zarIrasthitI prayatna iti // 77 // 210) bhUlArtha-zarIrakI sthiti, usakI saMbhAlake liye prayatna kare yA zarIrarakSAkA prayatna kare / / 77 // vivecana-zarIrasthitI- telamardana, mAliza, snAna Adi kriyAyeM jo zarIrarakSA nimitta kI jAve / yatna:- aadr| zarIrakI sthiti arthAt zarIrarakSA va usake nIroga bane rahaneke liye Avazyaka kAryoMko AdarapUrvaka kare / zarIra sArI dharmakriyA va jJAnaprAptikA ati Avazyaka sAdhana hai, ata: usakI rakSA para, avazya dhyAna de| kahA hai ki "dharmArthakAmamokSANAM, zarIraM kAraNaM ytH| tato yatnena tadrakSya, yathoktairanuvarttanaiH' // 131 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 247 -~-dharma, artha, kAma aura mokSa sabakA sAdhana zarIra hI hai ataH pUrvoka kAryoMdvArA yatnase zarIrakI rakSA karanA caahiye| bAlalama, kasaratako abhAva tathA Arogya niyamokI anitAse hamArA zArIrika bala bahuta ghaTa gayA hai| tathA taduttarakAryacinteti 7i8 // (211) mRlArtha-aura (zarIra sthitike liye) bhaviSya ke kAryokI citA kare // 78 // vivecana-tattarakArya- zarIrakI sthitike liye Avazyaka bAdameM karaneke kArya arthAt dhanopArjana Adi, cintA-vicAra krnaa| zarIrakI sthiti ke liye annapAna Adi Avazyaka hai tathA svajana parivArakA nirvAha bhI Avazyaka hai, isake liye dravyako AvazyakatA rahatI hai, ata. dravya upArjana karane ke liyeM, dhana kamAneke liye vyApAra Adi udyama yA kArya kre| zrAvaka nirudhamI na baiThe para nirvAhake liye Avazyaka dravyakI utpatti ke liye prayatna kre| tathA-kuzalabhAvanAyAM pravandha iti // 79 // (212) mulArtha-zubha bhAvanAoMmeM cittako lagAnA caahiye||79|| 'vivecana-kuzala bhAvanAoM ke bAreme kahA hai ki-- 'sarve'pi santu sukhinaH, sarve santu niraamyaaH| sarve bhadrANi pazyantu, mA kazcit pApamAcaret " // 132 // --sarva prANI sukhI ho, saba nirogI hoM, sarva kalyANako prApta hoM tathA koI bhI pApAcAra na kre| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 : dharmavindu aisI zubha bhAvanAeM aura sarvakA zubha ciMtana cittase saharSa kre| tathA-ziSTacaritazravaNamiti 180 // (213) . mUlArtha-aura ziSTa puruSoMke caritrakA zravaNa kare // 8 // vivecana-ziSTacaritAnAM prathama adhyAyameM 'ziSTacaritaprazaMsanamiti' (1-14) nAmaka sUtrameM kahe gaye lakSaNoMvAle, zravaNaMniraMtara sunnaa| ziSTa puruSoMke, jinake guNa prathama adhyAyameM batAye haiM, caritrako niraMtara sunanA caahiye| unake sunane yA jIvanacaritroke paDhanese unake guNoMke prati AkarSaNa paidA ho kara use prAptikI icchA hotI hai aura usase prApta guNakI hAni saMbhava nahIM hai| kaI upanyAsa va nirarthaka pustakeM paDhaneme hamArA samaya vRthA jAtA hai, jIvanacaritra paDhanese unameMse hameM kucha na kucha bodha prApta ho sakatA hai| una alaukika guNomase koI na koI guNakI prApti avazya ho sakatI hai| unako paDhanese AtmaparIkSaNa bhI utpanna hotA hai| tathA-sAndhyAvadhipAlaneti 181 // (214) mUlArtha-aura saMdhyAkAlakI vidhikA pAlana kare / / 81 // vivecana-sAndhyavidhi- saMdhyAkAlameM karanekI vidhi arthAt dinake aSTamAMza bhAgake zeSa rahane para (karIba 4 ghaDI yA 1 // ghaMTA) bhojanAdise nivRtta honA tathA anya vidhi-Avazyaka kriyAeM krnaa| saMdhyAkAla arthAt zAmako karaneke anuSThAnameM tatpara rhe| dinake ve bhAgameM bhojana karake tathA anya vyavahArako baMdha karake anya Avazyaka kriyAeM Adi karanemeM udyamavata ho| isa viSayameM Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 249 vizeSa kahate haiM-- yathocitaM tatpratipattiriti // 42 // (215) mUlArtha-yathAzakti usa vidhiko aMgIkAra kre||82|| vivecana-apane sAmarthyake anusAra saMdhyAvidhikA, jo Age kahI jAyagI, zrAvaka aMgIkAra kare tathA unameM prayatna kare / vaha kisI hai so kahate haiMpUjApurassaraM caityAdivandanamiti // 43 // (216) mUlArtha-saMdhyApUjA sahita catyAdikA vaMdana kare // 8 // vivecana-usa samayake yogya pUjA karake-dhUpa AratIke bAda jinamaMdira tathA gRhamaMdira (yadi ho to) kA vaMdana tathA guru va mAtApitAkA vaMdana kre| tathA-sAdhuvidhAmaNakriyeti // 84 // (217) mUlArtha-aura sAdhuko vizrAma denekI kriyA kre||.4|| vivecana-sAdhUnAM nirvANa yA mokSakI ArAdhanAke yogameM pravRtta puruSoMko, aura svAdhyAya, dhyAna Adi anuSThAnate thake hue aise sAdhuoMko, vizrAmaNA-sevA karanevAle anya sAdhukI anupasthitimeM unakI sevA karake unako vizrAma denA-arthAt vaiyAvaca krnaa| sAdhuloga svAdhyAya, dhyAna aura yogameM tallIna honese unako jo thakAna hotI hai use vaiyAvacca dvArA dUra karanekA prayatna kre| / tathA yogAbhyAsa iti // 85 // (218) Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 : dharmavindu sUlArtha - yogakA abhyAsa karanA cAhiye // 85 // vivecana - yogasya saliMbana va nirAlambana 'meMdavAlA yogacittako ekAgra karanekI pravRtti, abhyAsa- bAra bAra prayatna karanA / pataMjali kahate hai - " yogazcittavRttinirodha " - yoga cittakI vRtikA nirodha hai / citta pratikSaNa asthira rahatA hai usako ekApra karanekA prayatna kare / yaha yoga sAlaMbana aura nirAlaMbana isa taraha do prakArakA hai / sthUla padArtha para manako ekAgra karanA sAlaMbana va tattva yA nirAkAra vastukA dhyAna nirAlaMbana yoga hai| kahA hai " sAlambano nirAlamvanazca yogaH paro dvidhA jJeyaH / jinarUpadhyAnaM khalvAdyaH tattattvargastvaparaH " ||133|| --- utkRSTa yoga sAlaMbana aura nirAlaMbana - aise do prakArakA hai / jinezvarakI pratimA yA samavasaraNa meM baiThe jinake rUpakA dhyAna karanA salivana hai, tathA jinatattva yA kevalajJAnAdi sahita jIvapradezake tattvakA ciMtana karanA nirAlaMbana yoga hai| sAlaMbana yoga adhika AsAna hai, ataH jinakI pratimAkA dhyAna kare | tathA - namaskArAdicintanamiti // 86 // (219) mUlArtha - namaskAra AdikA ciMtana kare | 86 // vivecanaM- namaskAra (navakAra) paMca parameSThi tathA anya svAdhyAya va jJAnagraMthoMkA abhyAsa tathA ciMtana kare / tathA - prazasta bhAva kriyeti // 87 // ( 220 ) mUlArtha - prazaMsanIya aMtaHkaraNa (bhAva) karanA ||87 || Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi :251 vivecana-krodhAdi doSake vipAkakA vicAra karake hRdaya va aMtaHkaraNako zuddha karanA / use una dopoMko haThAkara prazaMsanIya banAnA cAhiye / krodha, mAna, mAyA va lobha- kramaza. prIti, vinaya, mitratA, aura sarvasvakA nAza karanevAle haiM-Adi vicAroMse ina cAroM kaSAyoMko dUra kare anyathA mahAdoSa lagatA hai| kahate haiM ki-- "cittaratnamakliSTamAntaraM dhanamucyate / yasya tanmupitaM dopaiH, tasya ziSTA vipattayaH" // 13 // --kleza rahita cittaratna hI manuSyakA sAntara ghana hai| jisakA cittaratna (yAM yaha dhana) krodhAdi dopause lUTa gayA hai use saba vipattiyAM gheratI haiN| ata. aMta karaNa zuddha rkhe| tathA bhavasthitiprekSaNamiti // 88 // (221) mRlArtha-aura saMsArakI sthitikA vicAra kare / / 88 // vivecana-bhavasthiteH-- saMsArake rUpako, prekSaNaM- avalokana / kSaNa kSaNake parivartanoko vicaare| unakA avalokana kre| jaise ki-- "yauvanaM naganadAspadopamaM, zAradAmbudavilAsijIvitam / svapnalabdhadharmAvabhramaMdhanaM, sthAvaraM kimapinAsti tttvtH||135|| "vihAM gadarbhujahamAlayAH, saMgamA vigmdopduupitaaH| saMpado'pi vipadA kaTAkSitA nAsti kiJcidanupadravaMsphuTam // 136 // ----yuvAvasthA parvatakI nadIke samAna caMcala hai, mAnavajIvana zarad Rtuke bAdaloMke vilAsa samAna asthira hai, dhana yA dravya tvamameM mile hue vaibhava samAna hai ataH ina saba jaDa padArthoMmeM vastuta koI bhI padArtha sthira nhiiN| ye saba vastueM caMcala, asthira va kSaNabhaMgura hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -252 : dharmavindu . --zarIra rogarUpI sokA nivAsa sthAna hai, saMyoga, viyoga doSase dUSita hai| saMpatti para bhI vipattikI kaTAkSadRSTi hai ataH isa saMsArameM upadrava rahita kucha bhI nahIM hai| isa prakAra isa saMsArakI kSaNabhaMguratA va asAratAkA vicAra kre| jagatkI sarva vastueM bhayase AkrAMta hai kevala vairAgya hI abhayakA kAraNa hai| isa prakAra saMsAra-svarUpakA vicAra kre| tadanu tannairguNyabhAvaneti / / 89 / / (222) mUlArtha-taba usakI nissAratAkA vicAra kare / / 89 // vivecana-tannairguNyabhAvanA- bhavasthiti yA saMsArakI asAratA yA nissAratAkA ciMtana / saMsAra asAra hai isa bhAvanAkA vicAra karanA cAhiye, jase-- "itaH krodho gRdhraH prakaTayati pakSaM nijamitaH, zRgAlI tRSNeyaM vivRtavadanA dhAvati puraH / itaH krUraH kAmo vicarati pizAcazciramaho, smazAnaM saMsAraH ka iha patitaH sthAsyati sukham !" // 137 // -~~-idhara krodha nAmaka gRdhra apane paMkha phailAye hue baiThA hai, ughara tRSNA nAmaka zRgAla mukha phADe hue Age Age dauDA jA rahA hai aura udhara kAmarUpa bhayaMkara pizAca vicara rahA hai| isa saMsArarUpI smazAnameM paTA huA kaunasA prANI sukhI raha sakatA hai ? arthAt krodha, tRSNA va kAma jahAM tIno lage hue haiM aise isa saMsArame koI sukhI nahIM raha sktaa| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizepa dezanA vidhi - 253 "etAstAvadasaMzayaM kuzadalaprAntodavindUpamA, lakSmyo bandhusamAgamo'pi na cirasthAyI khalaprItivat / yaccAnyat kila kiJcidasti nikhilaM tacchAradAmbhogharacchAyAvaJcalatAM vibharti yadataH svasmai hitaM cintyatAm // 137 // -kuza yA darbhapatrake kinAre rahe hue jalakI buMdake samAna lakSmI hai yaha niHsaMzaya vAta hai| vandhujanokA samAgama bhI duSToMkI prItike samAna cirasthAyI nahIM hai| isa maMsArame jo kucha bhI anya vastu hai vaha zarada Rtuke bAdalakI chAyAke samAna asthira hai, ataH he bhavya jano ! apane hitakI ciMtA kro| kyoMki sasAra bhaNamaMgura tathA masAra hai isaliye apane AtmAke hitake liye yathAzakti dharmakI ArAdhanA kro| * tathA-apavargAlocanamiti // 90 // (223) mUlArtha-aura mukti (mokSa)kA vicAra kare // 10 // vivecana-apavargasya- muktikA, Alocanam-vicAra / sarva guNa usameM hai ataH vaha upAdeya yA grAhya hai aisI bhAvanA karanA / mokSakI bhAvanA kre| vahI eka grAhya vastu hai| saMsArakI burAikA vicAra karaneke sAtha ucca va prApya vastukA vicAra karanese hI burI vastu tyAgI jA sakatI hai| ata. mojhameM saba guNa hai aisI bhAvanA rkhe| jaise- . . . "prAptAH zriyaH sakalakAmadudhAstataH kiM, - datta padaM zirasi vidviSatAM tataH kim ? / saMpUritAH praNayino vibhavastataH kiM, kalpaM bhRtaM tanubhRtAM tanumistata. kim ? // 139 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 dhamabindu ' tasmAdanantamajaraM iramaM prakAza, tacitta ! cintaya krimebhirasavikalpaiH / yasyAnuSaGgiNa ime bhuvanAdhipatya yogAdayaH kRpaNajantumatAM bhavanti' // 140 // -~-sarva kAmako dohana karanevAlI lakSmIke' prApta honese bhI kyA : zatruoke mastaka para paira rakhA para usase kyA ? snehIjanoMko vaibhavase paripUrNa kara denese bhI kyA aura kalpAMta taka bhI prANiyokA tana banA rahA usase bhI kyA 2 ye saba hone para bhI zAzvata sukhako arpaNa karanevAlI muktike na milanese yaha saba kucha na honeke samAna hai| kyoMki inakA sukha nAzavAna tathA duHkha mizrita hai| ataH he citta ! cakravartI tathA devakI Rddhise bhI adhika, anaMta, ajara (jarArahita ) parama prakAzarUpa, mokSasukhakA ciMtana kara / uparokta asad vikalpose kyA honevAlA hai? kyA lAbha hai| viSaya- sukhakI prAptike liye raMka samAna prANiyoMke liye bhuvanapati aura devatvakI prApti tathA usakA sukha bhI mozamukhakA, Anupagika sukha hai. arthAt bhItara samA jAnevAlA sukha hai| tathA zrAmaNyAnurAga itiH // 91 // (22.4) mUlArtha-aura sAdhutvameM anurAga rakhe // 11 // vivecana-zuddha sAdhubhAvanAke Upara prIti rakhanA cAhiye / 'maiM kaba zuddha sAdhu,banUMgA' aisA bhAva manameM rakhe, jaise--- "jaina munivratamazeSabhavAttakarsa:-- saMtAnatAnavakara svayamabhyupetaH / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi * 255 kuryAM taduttamataraM ca tapaH kadA'haM bhogepu niHspRddatayA parimukasaMga H " // 141 // 7 -- sarva bhavo meM kiye hue kamako kATanevAle jaina munivratako svayaM pA kara bhoga mAtrase spRhArahita hokara, sarva-saMgakA tyAga karake kaba maiM isa uttama-tapakA-bhAcaraNa kara sakUMgA' ityAdi zuddha bhAvanA rakhe tathA-yathocitaM guNavRddhiriti ||12|| (225) mUlArtha - yathocita guNavRddhi kare // 92 // vivecana-yathocitaM- samyak darzana Adi guNoMkI - jaba bhI ho sake vRddhi karanA caahiye| usakI durganapratimA va vratapratimA dvArA vRddhi yA puSTi karanA dayA, jitendriya, kSamA, paropakAra, namratA, sayatA, AtmasaMyama, Adi guNoMko jo bar3hAnA ho to unako paidA karanA / eka. guNako lekara prAtaHkAla manana kare, dinabhara use kAmameM lAne kA prayatna kare tathA rAtrime usakI jAMca kare / isa taraha lagAtAra kaI dina taka karate rahane se vaha guNa utpanna hogaa| eka guNake pUrNa vikAsa - hone para kucha aMgoMmeM dUsare bhI kaI guNa utpanna hoge / ekke bAda dUsare guNako bhI isI prakAra utpanna kre| isa taraha dhIre dhIre kai guNa vikasita hoNge| tathA - samvAdiSu maitryAdiyoga itIti // 93 // ( 226) mUlArtha - sarva jIvoM ke prati maitrI Adi- cAra bhAvanA rakhanA cAhiye // 93 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 : dharmavindu vivecana - sattvAdiSu - sAmAnyataH saba jIvoke prati va vizeSataH duHkhI, sukhI va doSIke prati bhAvanAeM, maitrayAdiyoga- maitrI Adi cAra bhAvanA / jainadharmame yaha cAra bhAvanA bahuta Avazyaka haiN| kisake prati kaunasI bhAvanA rakhanA usakA lakSaNa isa prakAra hai 'parahitacintA maitrI, paraduHkhavinAzinI tathA karuNA / parasukha tuSTirmuditA, paradopopekSaNamupekSA " // 142 // --dUsare ke hitakI cintA yA sarvake prati sAmAnyataH maitrIkI bhAvanA - maitrI haiM, aura dUsaro ke duHkhako haranekI kAmanA - karuNA, dUsareke sukhameM satoSa- muditA aura dUsaroke dopoko na dekhanAupekSA yA mAdhyasthya bhAvanA hai| vaDe, samAna va halake logoMke prati kramazaH pramoda, maitrI va kAruNya bhAvanA honI cAhiye / doSayukta puruSo ke prati mAdhyastha bhAvanA rkhe| koI bhI vyakti jJAna, guNa, kalA yA vidyA kisI bhI apanese Age ho usake prati pramoda bhAvanA athavA AnaMda utpanna ho, IrSyAko sthAna na mile| usase utsAha prApta karanA cAhiye / dveSase ArttadhyAna va karmabaMdha hotA hai / prANI mAtra ke prati suhRd bhAvanA rkhe| svArthakA tyAga karanA cAhiye va 'aham' - 'maiM' panako choDanA cAhiye / samabhAva rakhanevAlA hI mokSa prApta kara sakatA hai cAhe vaha kisI dharmakA anuyAyI ho / 'vaMTitAsUtra 'me bhI kahA hai- " mitti me savvabhUesu, vera majjha na keNaI " mujhe sabase mitratA haiM kisI se bhI vaira nhiiN| apanese ' Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 257 pIche rahe hue cAhe vaha jJAna, buddhi, sadguNa athavA vidyA kisI meM bhI ho dayA va karuNA bhAvanA rakhe, tiraskAra nahIM / vyasanI vA durAcArI laMgaDe kutte kI taraha hI dayAke pAtra haiN| dukhokoM dUra karanekI bhAvanA rakhe / dukhIjanoM para karuNA kare aura duHkha dUra karane kA prayatna | mAdhyastha yA upekSAbhAva doSita logoke prati ho| usI taraha anya dharmAvalaMtrI janoMkI tarapha bhI mAdhyasthya va sahanazIlatA rakhanA Avazyaka hai | rAga yA dveSa karanA nhiiN| koI galata saha para jAve to use samajhAnA para na samajhe to rAga yA dveSa na karake upekSAbhAva rakhe - udAsInatA rkhe| ina cAra bhAvanAoko hRdayaMgama kare / 7" gRhasthadharmakI samApti kara ke upasaMhAra karate hue, zAstra kAra kahate haiMvizeSato gRhasthasya, dharma ukto jinottamaiH / evaM saMbhAvanAsAraH paraM cAritrakAraNam ||16|| mUlArtha - zrIjina bhagavAnane gRhasthakA vizeSa dharmaH jo utkRSTa cAritrako denevAlI hai tathA jisameM sadbhAvanA mukhya hai vaha isa prakAra kahA hai // 16 // vivecana-vizeSataH - sAmAnya dharma se bhinna, gRhasthasya-gRhasthakA dharma, uktaH- nirUpita, jinottamai:- arihaMta bhagavaMta dvArA, evaM uparokta prakArase, sadbhAvanAsAra:- paramapuruSArtha - mokSake anukUla bhAvanAH jisameM mukhya hai yA bhAva zrAvaka dharma hai / aura kaisA hai ? paraM - bhavAMtara meM bhI avandhya, cAritrakAraNam - sarvaviratikA hetu // zrI jina bhagavAna zrAvakakA yaha vizeSa dharma, isa prakAra kahA haiN| yaha utkRSTa cAritrako pradAna karanekA kAraNarUpa hai tathA isameM 17 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 : dharmavindu mokSa prAptike anukUla uttama bhAvanAeM mukhya haiN| sArA dharma ina cAra bhAvanAoMke Upara AdhArita hai| ucca bhAvanA rakhanA hI pradhAna bAta hai| yaha cAritrakA kAraNa jisa prakAra hai so kahate haiMpadaM padena medhAvI, yathA rohati parvatam / samyak tathaiva niyamAta , dhIrazcAritraparvatam // 17 // mUlArtha- jaise buddhimAn kramagaH kadama kadamase parvata para caDha jAtA hai vaise hI dhIra puruSa cAritra parvata para kramazaH avazya caDha jAtA hai // 17 // vivecana- padaM padena- kramazaH kadama kadamase, medhAvIbuddhimAn , Arohati- caDha jAtA hai| parvatam- jaise raivatAcala Adi para / samyak-bhalI prakArase, hAtha paira toDe vinA, tathaiva-usI prakAra, niyamAta-avazya, dhIra:- niSkalaMkita zrAvaka dharmako pAlana karanevAlA, cAritraparvatam- sarva virati nAmaka mahAna zikhara para / jaise kisI bhI parvata para turata hI nahIM caDhA jA sakatA para eka eka kadama cala kara usakI coTI taka pahuMca sakate haiM vaise hI jo vyakti zrAvaka dharmako bhalI bhAMti pAlatA hai vaha avazya hI kramazaH cAritrake mahAna parvata zikhara para caDha jAtA hai| yaha kaise ho sakatA hai| kahate haiMstokAn guNAn samArAdhya, bahanAmapi jAyate / yasmAdArAdhanAyogyA, tasmAdAdAkyaM mataH // 18 // mUlArtha-manuSya choTe yA thoDe guNoM kI ArAdhanAse adhika guNoMkI ArAdhanAke yogya banatA hai ataH pahale gRhasthake Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANANA gRhastha vizeSa dezanA vidhi : 259 vizeSa dharmakA pAlana kare // 18 // vivecana-stokAn-thoDe-tuccha, guNAn-jo guNa zrAvakake yogya haiM, samArAdhya-pAlana karanese-acchI taraha ArAvana karanese, bahUnAm- zramaNake yogya guNoMko, jAyate-hotA hai, ArAdhanAyogyA-paripAlanake liye ucita avasthAko prAma karanA, tasmAdaisIliye, Adau-pahale, ayam-yaha gRhasthadharma, mata!-satpuruSa saMmata / jo manuSya pahale zrAvaka dharmakA pAlana bhalI bhAMti kara sakatA hai vahI zramagake guNoMkI ArAdhanAke yogya kahA jA sakatA hai| jo gRhasthadharma hI na pAla sake vaha sAdhudharmake yogya kaise ho sakatA hai ? ataH pahale yaha gRhasthadharmake bAremeM kahA hai jise pahale pAlana karanese ina apa guNoMkI ArAdhanAke balase adhika guNoMke lAbhameM bAdhaka karma kalaMkake miTa jAnese una guNoMkI prApti va ArAdhanAkA sAmarthya hotA hai, taba hI manuSya cAritra grahaNa karane ke yogya bana sakatA hai| yaha nyAya puruSa vizeSakI apekSAse hai arthAt sarva sAmAnyake liye hai / anyathA usa prakArake sAmarthyase jinakA cAritra-mohanIya (cAritra lenemeM aMtarAya karanevAlA karma) nirvala ho jAtA hai aise sthUlabhadra Adi mahApuruSoko isa kramako choDa kara bhI zuddha sarvaviratikA lAbha huA hai aisA zAstroM meM kahA gayA hai| arthAt binA vizeSa dharma grahaNa kiye hI ve sIdhe sAdhu vane haiN| zrImunicandrasUri viracita dharmabiMdu vRttimeM vizeSa gRhasthadharma vidhi nAmaka tRtIya adhyAya samApta huaa| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyaay| sAMprataM caturtha Arabhyate, tasya cedamAdisUtramevaMvidhisamAyukta sevamAno gRhAzramam / cAritramohanIyena, mucyate pApakarmaNA // 19 // mUlArtha ava cauthe adhyAyako prAraMbha karate haiM -yaha usakA prathama sUtra hai isa prakAra vidhise gRhasthadharmako pAlanevAlA puruSa cAritra mohanIya nAmaka pApakarmameMse mukta ho jAtA hai / / 19 / / -, vivecana-evavidhinA- pUrvokta sAmAnya va vizeSa gRhasthadharmake lakSaNoM sahita, sAmAyuktaH-yukta yA sapanna, sevamAna:-sevana karate hue, gRhAzrama-gRhasthImeM rahate hue, mucyate-mukta ho jAtA hai; paapkrmnnaa-paapkRtyse| pUrvokta vidhiyoMse kramazaH sAmAnya dharmake pazcAt vizeSa dharmakA pAlana karanese cArina mohanIyakarma tUTate haiN| gRhasthadharma jisameM aNuvratAdika, pAle jAte, haiM cAritrake liye taiyArIrUpa hai / aNuvratoMse mahAnatokA adhikArI banatA hai| AmA cAritra mohanIyase kaise mukta hotI hai so kahate haiM Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhiH 261 sadAjJAnArAdhanAyogAd, bhaavshuddherniyogtH| upAya saMpravRttezca, samyakcAritrarogataH // 20 // mUlArtha - bhagavAnakI sajJAkI ArAdhanA se huI mAtrazuddhise, samyak cAritra para anurAga rakhanese tathA sAdhanoMmeM pravRtti karanese avazya hI cAritra mohanIya karma se mukta hotA hai | } vivecana - sat- kalaMkarahita, AjJArAghanAyogAt - yatidharmake yogya na hone se zrAvakadharmakA pAlana kare aisI jinAjJAko pAlana karanese, bhAvazuddhi - usase utpanna manakI nirmalatAse, niyogataH - avazya hI, upAya saMpravRttezca - zuddha hetuko aMgIkAra karane kI pravRttiseceAse, aura samyak cAritrarAgataH - nirdambha cAritrakI abhilASAse, usameM honevAle anurAgate / prabhukI zuddha AjJAko pAlana karanese- zrAvaka dharmake pAlana karanese hRdayakI jo nirmalatA prApta hotI hai aura samyak cAritra para jo rAga hai usako pAne kI jo abhilASA hai, zuddha hetuko aMgIkAra karanekI pravRttise jo aNutratAdika ke pAlana karane meM hai - ina tIna cittanirma chatA, cAritra para raoNga va hetume pravRtti honese cAritra mohanIya karma kSaya hote haiN| isase "anya koI upAya nahIM hai / yaha zaMkA kare ki cAritra mohanIya karmase mukta ho jAne para bhI yaha kaise siddha hotA hai ki bAdameM pUrNa pacakhANa lenevAlI banegA ? 'uttara isa prakAra haiM vizuddhaM sadanuSThAnaM, stokamapyarhatAM matam / tattvena tena ca pratyAkhyAnaM jJAtvA subahnapi // 21 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ 262 : dharmavindu mUlArtha-zuddha va sadanuSThAna alpa hone para bhI arihaMtako mAnya hai kyoMki tattvase pratyAkhyAnakA svarUpa samajha jAne para bahuta karanekA bhI vicAra hotA hai| vivecana-vizuddha-niraticAra, sata-suMdara, anuSThAna-sthUla prANAtipAta virANa Adi aNuvratakA pAlanarUpa AcaraNa, stokaMthoDA bhI, kyoMki yaha sthUlakA hI pAlana hai, matam-mAnya, tattvena tAttvikarUpase, aticArakI kalupitatAse dUSita nahIM, tena ca-vizuddha anuSThAnake karanese, pratyAkhyAna-Azrava va nirodha lakSaNavAlA, jJAtvA-guruke pAsa zrutadharmase pratyAkhyAnake phala va hetuko malI prakArase jAnakara subahapi-sarva pApasthAnakA tyAga karaneko bhI taiyAra hogaa| zrAvakake bAra vrata jo yatidharmakI apekSA kama haiM niraticAra rItise pAlana ho ve prabhuko mAnya haiN| kyoki isase dharmakA pAlana karanevAlA paJcakkhANake svarUpako usake hetu tathA phalako bhalI prakArase jAnatA hai yaha pragaTa hotA hai| jaba vaha ise tattvarUpase yaha jAnatA hai ki vaha Azrava va nirodha karanevAlA hai to vaha adhika paccakkhANa bhI leneko prerita hogaa| sakSepame jo niraticAra thoDA bhI vrata pAlana karatA hai vaha vratake svarUpa, hetu va phalako jAnatA hai, ataH use yogya samaya para adhika vratakI bhI prApti hogii| iti vizeSato gRhasthadharma uktaH, sAMprataM yatidharmAvasara iti yatimanuvarNayiSyAma iti // 1 // (227) Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 263 mUlArtha-isa prakAra gRhasthakA vizeSa dharma kahA hai| aba yatidharma karanekA avasara hai ataH yatikA va yatidharmakA varNana karate haiM // 1 // yatikA svarUpa kahate haiMarhaH ahaMsamIpe vidhiprajito yatiriti / / 2 / / (228) mUlArtha-yogya adhikArI yogya vyaktise vidhivat dIkSA le vaha yati hai // 2 // vivecana-arha -dIkSA yogya adhikArI, arhasya- dIkSA dene yogya guruke, samIpe-pAsa, vidhinA-vidhivat pravrajita:-dIkSA grahaNa kiyA huA, yti-muni| . dIkSAke yogya ho jAne para jo dIkSA deneke yogya guruke pAsa vidhivat dIkSA grahaNa kare vaha muni kahalAtA hai / ___ dIkSAke yogya vyaktikI yogyatA zAstrakAra batAte haiMatha pravrajyAhaH AryadezotpannaH, viziSTajAtikulAnvitA, kSINaprAyakarmamalaH, tata eva vimalavuddhiH, durlabhaM mAnuSyaM, janma maraNanimittaM, saMpadazcapalAH, viSayA duHkhahetavaH, saMyogeviyogaH, pratikSaNaM dAruNo vipAkaH ityavagatasaMsAranairguNyaH, tata eva tadviraktA, pratanukaSAyaH, alpahAsyAdiH, kRtajJA, vinItaH, prAgapi rAjA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 : bindu mAtya paurajanabahumataH, adrohakArI, kalyANAGgaH, zrAddha:, sthiraH, samupasaMpannazceti ||3|| (229) mUlArtha - dIkSA lene yogya puruSake lakSaNa kahate haiM - 1 AryadezameM utpanna, 2 viziSTajAti va kulavAlA, 3 karmamala prAyaH kSINa hoM, 4 usase nirmala buddhivAlA, 5 manuSya bhava durlabha hai, janma maraNakA nimitta hai, saMpatti caMcala hai, viSaya duHkhakA kAraNa hai, saMyogameM viyoga hai, mRtyu pratikSaNa hai, karma vipAka bhayaMkara hai - aisI saMsArakI asAratAko jAnanecAlA, 6 ataH saMsArase virakta, 7 alpa kapAyavAlA, 8 thoDA hAsya Adi ( nokapAyavAlA), 9 kRtajJa, 10 vinayavAna, 11 pahale bhI rAjA, maMtrI tathA purajana AdidvArA sammAnita, 12 droha na karanevAlA, 13 kalyANakArI aMga va mukhAkRtivAlA, 14 zraddhAvAna, 15 sthira, 16 dIkSAke hetu guru samIpa AyA huA || 3 // 1 vivecana - pravajana - pApa se utkRSTa cAritradvArA dUra jAnevAlA - vaha pravajyA, usake yogya - pravrajyArhaH, Aryadezotpanna-magadha Adi sADhe paccIsa dezoke madhya janmA huaa| Ajakala Arya va anArya kA purAnA bheda samApta ho gayA hai / phira bhI jaina yati honeke pAtra vahI manuSya hai jo mAMsa-madirA, vezyA, corI va juA khelanA - Adi vyasanoMse rahita haiM athavA to inako burA samajhate haiM aura janma tathA puna 1 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 265 jainmameM mAnate yA vizvAsa rakhate haiN| aise loga yA adhikatara aise loga jahA~ raheM vahI Aryadeza mAnanelAyaka hai / mere vicArase aisI saMskRti bhAratavarSa meM hI hai / bhAratase bhinna anArya kahe jA sakate haiN| viziSTajAtikulAnvitA - zuddha vivAha yogya cAra varNake antargata mAtA - pitAvAlA tathA kulIna jAtivAlA, kSINaprAyakarmamala:- jJAnAvaraNIya, mohanIya Adi karmamala jisakA prAyaH kSINa ho gayA hai aura usase utpanna vimalabuddhivAlA arthAt karma kSINa honese nirmala buddhi utpanna ho gaI hai vaha, pratikSaNaM maraNaM - apane kAlake anusAra mRtyu hone kI apekSA kSaNa kSaNa para maraNa / kahA hai ki - "yAmeva rAtri prathamAmupaiti, garbhe vasatyai naravIra ] lokaH / tataH prabhRtya svalitaprayANaH sa pratyahaM mRtyusamIpameti // 143 // - vyAsa yudhiSThirase kahate haiM - he naravIra jisa rAtrimeM jIva garbhameM utpanna hotA hai, usI samayase niraMtara prayANa karanevAlA jIva jisakI AyuSya pratikSaNa kSINa hotA hai vaha pratikSaNa va pratidina mRtyuke samIpa AtA hai prAgapi - dIkSA lenese pUrva sthira - AraMbha kiye hue kAryako bIca meM na choDanevAlA, samupasaMpannaH - samyakUM prakArase sarvathA AtmasamarpaNadvArA pAsa meM AyA huA - sAdhuke samIpa dIkSA lene ko upasthita | jainadharma do prakArase pAlA jAtA hai - eka zrAvakadvArA, dUsarA yati - sAdhudvArA | zrAvakakA dharma Upara kahA jA cukA hai| sAdhukA Age kahate haiM / sAdhu vananeke liye dIkSA lenA hotA hai / dozAke yogya honeke liye jina guNoMkI AvazyakatA hai ve isameM kahe gaye Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma bindu : 266 haiM / yatidharma durgama hai / isameM saMyama, paropadeza, brahmacarya, dezATana, sardIgarmI, parISaha sahanA, abhyAsa tathA tapa Adi karanA paDate haiM / yogya vyakti sAdhu banakara use camakAtA hai / yaha tyAga hai- sasArakI jimmedAriyAM se bacane ke liye nahIM para sAdhudharmakI adhika jimmedArI sahaneke liye / ataH usake guNa Avazyaka 1. AryadezameM janma ke bAra meM Upara vivecana kiyA hai / 2. viziSTajAti va kulavAlA - mAtA pitA ucca kula va jAti ke ho / kulIna varAnoMmeM udAratA, dAkSiNyatA Adi svAbhAvika rIti se guNa hote haiM / 1 3. kSINaprAya karmamala - jJAnAvaraNIya Adi karma bahuta aMzameM kSaya ho jAnese use jJAna hotA hai va rAga dveSa kama hotA hai ataH vaha yogya hai / 4. nirmala buddhi - jJAnase tathA rAga-dveSa na honese buddhi bhI nirmala hotI hai / mana zAMta hotA hai aura Atmajyotise vizuddha hotA hai| 5. saMsArakI asAratA ko samajhanevAlA - yaha do prakArase anubhava va upadeza se jJAta hotI hai | upadezase pUrvabhava ke saMskAra - ke kAraNa vairAgya hotA hai / gRhasthAzrama pAlane se tathA asAratA va anityatA ke anubhava se vizeSa vairAgya paidA hotA hai / manuSya bhava durlabha, mRtyu nizcita, saMpatti caMcala, viSaya dukhase bharapUra, karmake bhayakara phala AdikA anubhava ho athavA unakA jJAna ho / kevala zAstrIya jJAna hI saba kucha nahIM hotA / isase padArthoM parase moha haTa jAtA haiM aura taba Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 267 6. saMsAravirakti - utpanna hotI hai| AtmA hI nitya hai, anya saba anitya hai - aisA jo samajha letA hai usakI virakti kabhI kSaya nahIM hotI / vaha sAdhu samudAyakA AbhUSaNa ho jAtA hai / 7. alpa kapAya - krodha, mAna, mAyA va lobha bahuta kama hone cAhiye / inake adhika honese vaha cAritra padako kalaMkita karatA hai / 8. hAsyAdi - thoDe ho / hAsya, rati, arati, bhIti, jugupsA aura zoka chaH, nau nokaSAya yA doSa kahalAte haiN| ye alpamAtrAmeM hone cAhiye / 9. kRtajJa - kRtaghnI bahuta baDA pApI hai"| kRta guNako kabhI na bhuule| 10. vinayI - vinayamUlo dhammo' dharmakA mUla vinaya hai / yaha eka dIkSArthIkA Avazyaka guNa hai / 11 dIkSAke pahale hI lokapriya ho - uttama cAritravAna ho, saba usakA bahumAna (Adara) karate ho / jo viSayI yA durAcArI hai usake prati pUjyabhAva nahIM ho sakatA, loga usake upadezase dUra rahate haiM ataH vaha sva-parakA hita nahIM kara sakatA ! 12. adrohakArI - 'vizvAsaghAta eka pApa hai" / kisIkA droha karanevAlA na ho / 13. kalyANAMga - sarva indriya zubha ho tathA bhavya mukhAkRti maMga doSavAlA prabhAvotpAdaka nahIM hotA / aiseko AcAryapada denekI AjJA nahIM hai / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 : dharmacindu 14. zraddhAvAna-dharmake prati zraddhA Avazyaka hai| udara pUrtike liye sAdhudharma vRthA hai| 15. sthira-prAraMbha kiyA huA kArya vina Ane para bhI na choDe / aniSTa saMyoga Ane para jo vairAgya AtA hai vaha sthira nahIM rhtaa| saMyama kaida samAna lagatA hai| kSaNika cairAgya sthira nahIM rahatA / 16. dIkSA leneko upasthita-guru ziSyoM ko na DhUMDhe, para vairAgya honese ziSya hI guruke sAmane dIkSA lene Ave / Atma samarpaNa karanevAlA AjJAkArI bhI hotA hai / sAtha hI gurukai prati usameM bhakti honA Avazyaka hai| dIkSAke yogya vyaktike guNa keha kara aba yoga guruke guNa -batAte haigurupAdAstu itthaMbhUta eva-vidhipratipannapravrajyaH, samupAsitagurukulA, asvalitazIlA, samyagadhItAgamaH, tata eva vimalataravodhAt tattvavedI, upazAntA, pravacanavatsalaH, sattvahitarataH, AdeyaH, anuvartaka, gambhIsa, avi. SAdI, upazamalavdhyAdisaMpannaH, 'pravacanArthavaktA, svagurvanujJAtaguru padazvetIti // 4 // (230) meM mUlArtha-aise guNavAlA sAdhuzurupadake yogya hai-1 vidhi-vat dIkSita, 2 gurukulakA samyaka upAsaka, 3 akhaMDa zIla- vAlA, 4 AgamakA samyaka adhyayana karanevAlA, 5 usase Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thati sAmAnya dezanA vidhi : 249 oSa hone se tattvakA jJAtA, 6 upazAMta, 7 saMbake hitameM tatpara, 8 prANi mAtra ke hitameM lIna, 9 jisakA vacana grahaNIya ho, 10 guNI janoM kA anukaraNa karanevAlA, 11 gaMbhIra, 12 viSAda (zoka), 13 upazama labdhivAlA, 14 siddhAMtakA upadezaka, 15 apane guruse gurupada prApta // 4 // vivecana- gurupadArha - gurupada ke yogya, itthaMbhUta. eva-ina guNovAsa, anya nahIM, yadi svayaM nirguNI hai to vaha dIkSA deneke liye ayogya hai, lAyaka nhiiN| vaha dIkSA denevAlA guru kaisA ho jisame nimna 15 guNa ho / , 1. vidhipratipanna pravanyaH - vidhiyukta dIkSA grahaNa karanevAlA / 2. samupAsitagurukula: - guruke parivArakI bhalI prakAra ArAdhanA karanevAlA | 3. askhalitazIla - dIkSA leneke dina se aba taka akhaDa - rUpase satata mahAtratakI ArAdhanA kI ho. vrata khaMDita na huA ho 1 4. samyagadhItAgamaH- acchI taraha AgamakA adhyayana kiyA ho| sUtra va arthake jJAna va kriyAke guNako jAnanevAle gurukI sevAse tIrthaMkara prarUpita Agamake rahasya ko jAnA ho / 5. tata eva vimalataravodhAt taccavedI - Agamake rahasyakA jJAtA va abhyasta honese jise atizaya nirmala bodha hai - vRddhikA pUrNa vikAsa ho cukA hai aura usase tattvajJAtA yA jIvAdi vastukA jJAtA hai| 6. upazAnta:- mana, vacana va kAyAke vikAroMse rahita, / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 : dharmavindu 7. pravacanavatsala!- caturvidha sakala saMghakA yathAyogya vAtsalya krnevaalaa| 8 sattvahitarata:- vividha upAyoMse sAmAnyataH sarva jIvokA hita karanemeM tatpara / 9. AdeyaH- jisakA vacana va ceSTA grahaNIya ho| 10. anuvartaka:- bhinna bhinna svabhAva va guNavAle prANiyoMmeM guNakI vRddhi karaneke liye unakA usa vidhise anukaraNa krnevaalaa| 11. gaMbhIraH- roSa va saMtoSameM jisakA hRdaya na ho| 12. aviSAdI- parISaha Adi duHkha pAkara cha kAyake saMrakSaNameM dIna bananevAlA nahIM-usase zoka na paanevaalaa| 13. upazamalabdhyAdisaMpannaH-dUsareko zAMta karaneke liye samartha aisI labdhivAlA-tathA upakaraNalabdhi aura sthira hastalabdhi sahita / 14. pravacanArthavaktA- Agamake yathArtha arthako kahanevAlA / 15. khagurvanujJAtagurupadaH-apane guru yA gacchanAyaka dvArA jise gurupada arthAt AcAryapadavI dI gaI ho| ye guruke 15 guNa hai| ___gurumai ucca guNokI AvazyakatA hai| ina 15 guNoMke gurumeM honese ziSyameM acche guNa Ate haiN| guruparaMparAse dIkSita guruse hI dIkSA lenA ucita hai| gurukulameM rahanevAlA honA cAhiye / vaha saMpradAyake AcAra-vicArakA jAnakAra hotA hai| usakA eka bhI mahAvrata sAre samayameM khaDita na huA ho| sUtra va arthakA jJAna va kriyA jAne va tIrthakara praNIta Agama rahasya jAnatA ho| kahA hai ki Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 271 "titye suttatthANaM, gahaNaM vihiNA u tatya titthmidN| ubhayanna ceva gurU, vihI u viNayAio citte" // 14 // "ubhayannU viya kiriyAparo, dRDhaM pavayaNANurAgI y| sa samayaparuvago, pariNo ya panno ya aJcatthaM ' // 145 // -tIrthameM vidhise sUtra aura arthakA grahaNa hotA hai| sUtrArthako jAnanevAlA guru tIrtha kahalAtA hai| vidhi to vinaya Adi hai / vaha guru sUtrArthakA jJAnA, kriyA tatpara, dRDha, pravacana anurAgI, jainAgamameM zraddhA sahita paripaka, anya zAstroMmeM nipuNa aura svasiddhAMtame kuzala hotA hai| zAstrakA abhyAsa honese bahuta acchA jJAna prApta hai tathA tatvako samajhatA hai| mana, vacana va kAyAke vikAroM rahita haiN| sagha para bhakti rakhanevAlA hai| unakA kalyANa karanekA icchuka hai| prANI mAtrake hitameM tatpara honA caahiye| saba usakA vacana mAnya rakheM esA vaha honA caahiye| logoMko unake guNa samajha kara anya guNa usameM paidA kre| sabase maitrI rakhe aura sadbodha de| gaMbhIra ho va manameM samabhAva rkhe| parIpahase viSAda paidA na ho| vratapAlanameM dhairya ho| mana va caherA praphullita ho / ciMtA va udvega rahita ho| sahanazIla ho| guru zAMta va alpa kaSAyavAlA ho| anyoMko upadeza de sake / gacchanAyaka dvArA gurupada yA AcAryapada milA huA ho| dIkSArthIke 16 guNa tathA guruke 15 guNokA varNana kiyaa| ina donoMkA mela durlabha hai / ataH yahAM apavAda mArga batAte haiMpAdAddhaguNahIno madhyamA'varAviti // 5 // (231) Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 : dharmavindu mUlArtha-caturtha bhAga va arddha bhAgake guNa kama hoM to madhyama va jaghanya jAno // 5 // vivecana-pAdana- cauthe bhAgase, arddhana- AdhA, hInI-ina guNoMmeM kamI, madhyamAJvarI- madhyama va jaghanya yogyatA / pUrvokta guNa saba eka sAtha ho to dIkSArthI va dIkSA denevAlA uttama samajhanA caahiye| usameM caturtha bhAgake guNa hoM to madhyama samajhanA cAhiye / Adhe guNa kama ho to jaghanya smjhnaa| isa bAremeM dasa prakArake bhinna bhinna mata pradarzita kiye gaye haiN| isake bAda zAstrakAra svayaM apanA mata kahate haiM niyama evAyamiti vAyuriti // 6 // (232) mUlArtha-dIkSA lenevAle tathA denevAlemeM uparokta sarva guNa avazya hone cAhiye, yaha vAyu nAmaka AcAryakA mata hai // 6 // vivecana-niyama eva- avazya hI, ayaM- pUrvokta, sarvaguNa saMpanna,, anya nahIM / arthAt jisameM cauthe aMza- Adi guNa kama ho vaha yogya nahIM / vAyu:- vAyu nAmaka pravAdI vishess|| vAyu nAmaka, AcAryakA spaSTa mata hai ki dono guru va ziSya saMpUrNa guNavAle ho / paripUrNa guNavAle. hI kyo yogya hai ? uttarI kahA haisamagraguNasAdhyasya tadarddhabhAve'pi tasidhya saMbhavAditi / / 7 / / (233) mUlArtha-sakala guNase sAdhya kAryakI siddhi Adhe guNa hone para asaMbhava hai / / 7 / / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M - yati sAmAnya dezanA vidhi : 273 vivecana-samagraguNasAdhyasya-sava guNoMse sAdhane yogya kAryakA, cadabhAve'pi-Adhe guNa athavA cauthe bhAgake guNa kama hone para na tasiddhayasaMbhavAda-Adhe yA cauthe guNake kama honese bo siddhi samasta guNase hotI hai vaha nahIM hotI yA vaha asaMbhava hai| jina guru ziSyameM pUrNa guNa ho taba jo kArya siddha ho sakatA hai vaha kucha yA Adhe guNa kama hone para asaMbhava hai| ataH pUrNa guNa hone cAhiye / anyathA aisA na honese) kArya kAraNako vyavasthAmaryAdAkA nAza honA saMbhava hai| naitadevamiti vAlmIkiriti / / 8 (234) -salArtha-vAlmIkike manase aisA-nahIM hai / / 8 / / vivecana-vAlmIki nAmaka RSikA mata hai ki vAyune jo kahA hai vaha yukta nahIM / arthAt pUrNa guNa hI Avazyaka hai aisA nahIM hai / usakA kAraNa kyA hai ? kahate haiMnirguNasya kazcidguNabhAvopapatteriti / / 9 / / (235) mUlArtha-nirguNa bhI kucha guNakI prApti kara sakatA hai / / 9 / / vivecana-tadguNabhAvopapatteH-una saba guNa jo guru va ziSyameM hone cAhiye ve utpanna honA saMbhava hai| nirguNI jIvameM bhI kisI bhI prakArako svayaMkI yogyatA ho to yaha saMbhava hai ki ve sAre guru va ziSyake guNa usame utpanna ho sakate haiN| yogyatA honese saba guNa na hone para bhI ve saba guNa utpanna ho sakate haiN| aisA yogyatAke balase saMbhava hai / koI manuSya Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 : dharmavindu nirguNa ho to bhI viziSTa kAryake liye Avazyaka guNa pahale hI prApta karatA hai vaise hI gugake abhAvameM bhI vizeSa kArya ho sakatA hai / usameM virodha nahIM hai / jaise daridrI bhI akasmAt rAjya Adi prApta kara sakatA hai / ataH guNarUpa kAraNa binA bhI kAryakI utpatti saMbhava hai| akAraNametaditi vyAsa iti // 10 // (236) .. mUlArtha-yaha (uparyukta) niSkAraNa hai aisA vyAsa kahate haiN| // 10 // vivecana-akAraNa-prayojana rahita, niSphala, etat-vAlmIkikA kahA huA vAkya, iti-isa prakAra kahate haiM kauna ? vyAsa'kRSNa dvaipAyana vyAsa / kRSNa dvaipAyana vyAsa kahate haiM ki vAlmIkikA kahanA nyAya yukta nhiiN| yaha vyartha va prayojanahIna hai isa * kAraNake ayogya honekA kAraNa batAte haiMguNamAnAsiddhau guNAntarabhAvaniyamA bhAvAditi // 11 // (237) __ mUlArtha-guNamAtrakI anupasthiti meM anya guNoMkI utpatti nizcita hI nahIM ho sakatI // 11 // vivecana-guNamAtrasya-svAbhAvika yA tuccha guNa, ,asiddhauanupasthita, guNAntAsya-anya vizeSa guNa Adi, bhAvA-utpatti, niyamAta-avazya, abhAvAta-na honaa| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thati sAmAnya dezanA vidhi : 275 jahAM svAbhAvika mAmUlI guNa hI na ho vahA vizeSa guNoMkI utpatti to avazya hI nahIM ho sktii| guNoke abhAvameM vizeSa guNakI utpattikA honA saMbhava hI nhiiN| "svAnurUpakAraNapUrvako hi kAryavyavahAraH" apane anupa yA yogya kAraNoM se hI kArya hotA hai| kahA hai"nAkAraNaM bhavet kArya, naanykaarnnkaarnnm| anyathA na vyavasthA syAt , kArya-kAraNayoH kvacit" // 14 // ~~-kAraNa vinA kArya nahIM ho sktaa| eka kAryakA kAraNa dUsare kAryakA kAraNa nahIM bana sakatA, aisA na mAneM to ( anyathA) kAryakAraNakI vyavasthA kadApi nahIM raha sktii| jaise vala kA upAdAna kAraNa jo sUtrapiMDa hai vaha ghaTake kAraNarUpa nahIM ho sakatA / arthAt sUtase vala hI hogA, ghaDA kadApi nahIM bana sktaa| naitadevamiti satrADini // 12 / / (238) ___ mUlArtha-yaha (vyAsakA kathana) aisA hI hai yaha sahI nahIM aisA samrAT rAjarSikA mata hai // 12 // vivecana-samrAT rAjarSikA kahanA hai ki vyApakA kathana yathArtha nahIM, kisa kAraNase ? kahate haiM saMbhavAdeva zreyastvasiddheriti / / 13 / / (239) mUlArtha-yogyatAse hI zreyastva(zreyapanA)kI siddhi hotI hai // 13 // vivecana-saMbhavAdeva- yogyatAse hI, zreyastvasiddheH- sarva prayojanokA siddha honekA zreya / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 : dharmavindu vastutaH yogyatA se hI sarva kArya siddha hote haiN| yogyatAke abhAvameM, usake na honese, kevala guNase kalyANa nahIM hotA yA prayojana siddhi nahIM hotI / kahanekA Azaya yaha hai ki kevala guNoMke honese dIkSAkA adhikArI jIva dIkSAke liye yogyatAkI prApti nahIM karatA taba taka usakA AraMbha kiyA huA kArya siddha nahIM hotA / manuSya meM guNa hoM para dIkSAkI yogyatA na ho to usakA prAraMbha kiyA huA kArya siddha nahIM hotA / jo yogya hai vahI adhikArI hai aura 1 jo yogya nahIM hai vaha kisI bhI kAryakA adhikArI nahIM hai / anadhikArIko sarvatra niSedha hai ataH yogyatA hI sarva kAryoM meM kalyANako denevAlA guNa hai / yat kiJcidetaditi nArada iti || 14 || ( 240 ) mUlArtha samrATakA mataM vAstavika nahIM hai aisA nArada kahate haiM. 1 // 14 // vivecana samrATako kahanA bhI yogya nahIM hai, nAradakA mata yaha hai / kisa liye ? usakA uttara dete haiM guNamAtrAMd guNAntarabhAve'pyutkarSA - yogAditi // 5 // ( 241) .. mUlArtha - yogyatA mAtra se anya guNoMkI utpatti saMbhava hai, utkarSa nahIM // 15 // vivecana- guNamAtrAt - yogyatA mAtrase, : utkarSAyogAt - utkRSTa guNoM kA saMbhava nahIM hai / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 277 yogyatA ho to kaI guNoMko prApti saMbhava hai para kevala yogyatAse sarva kArya siddha nahIM hote| jo aisA na mAne aura yogyatAkoM hI mukhya guNa mAna leM to yogyatA to saba manuSyoMmeM apanI sthitike anusAra hotI hI hai| isase satra utkRSTa guNavAle bana jAyaM aura jagatmeM sAmAnya guNavAlA to koI na rhe| ata. yaha siddha hotA haiM ki viziSTa yogyatA utkRSTa guNoMkI sAdhaka hai kevala sAmAnya yogyatA nhiiN| . so'pyevameva bhavatIti vasuriti // 16 // (242) mUlArtha-guNotkarSa-bhI isI prakAra hotA hai yaha vasukAmata hai // 16 // vivecana-evameva-pUrva guNa jo haiM ve uttara guNoMkI zarUAta hai. arthAt .baDe guNoMkI prAptikA AraMbha pahale prApta honevAle choTeM: choTe pUrva-guNoMse hI hotA hai| guNase guNakI vRddhi hotI hai| / sAmAnya guNameMse vizeSa guNa utpanna hotA hai| para kevala yogyatAse ucca guNa prApta nahIM hote| bIja binA kabhI bhI peDa paidA nahIM hotA ataH koI bhI kArya nirbIja honA asaMbhava hai| ataH guNa hone para usakI vRddhi hotI hai aisA vasu nAmaka rAjA kA abhiprAya hai jo vyAsake matako anusAra hai| ayuktaM kArSApaNadhanasya tadanyaviDhapane'pi koTivyavahArAropaNamiti kSIrakadambaka iti // 17 // (243) Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMAN 278 : dharmavindu mUlArtha-kArSApaNa dhanameM anya dhanake juDa jAne para bhI use koTidhvaja kahanA ayukta hai aimA kSIrakadambakakA mata hai| vivecana-ayuktaM- ayogya, kApaNadhanasya- bahuta halake ghanavAlA vyavahArI, tadanyaviDhapane'pi- usa kArSApaNa yA halake dhanase anya kAryApaNa dhana hone para bhI- usase kyA? koTivyavahArAropaNaM- koTidhvajake nAma kA yA vyavahArakA AropaNa karanA yA vaha svayaM apaneko kroDAdhIza mAne / jo vyApArI halakI jAtikA vyavahAra kare, halake dhanase anya aisA hI dhana aura kamAve tathA apane Apako koTidhvaja mAne to vaha ayogya hai| usakA vyavahAra koTidhvajake vyavahArake samAna nahIM ho sakatA / koTidhvajakA vyavahAra bahuta laMbe samayameM sAghA' jA sakatA hai| utane laMbe samaya taka vyApArIkA jIvana saMbhava nahIM hotA / ucca guNa to viziSTa yogyatAse hI A sakate haiM-yaha kSIrakadambakakA abhiprAya hai| nArada aura bhIrakadambakake vacana mAtra, aMtara hai arthameM nahIM unameM matabheda nahIM hai| na doSo yogyatAyAmiti vizva iti // 18 // mUlArtha-yogyatAmeM dopa nahIM aisA vizva AcAryakA mata hai| vivecana-dopa- ayuktatA, yogyatAyAM-yogyatA- kArSApaNa dhanavAlA bhI usa prakArakA bhAgyodaya hone para koTidhvaja ho sakatA hai| vizva- nAmaka AcArya / kArSApaNa dhanavAlA bhI usa prakArakA bhAgyodaya hone para pratidina saugune, hajAra gune Adi kArSApaNa dhanako ikaTThA karake bhI vaha Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 279 koTidhvaja ho sakatA hai ataH esA honA saMbhava nahIM hai yaha dopa saMbhava nahIM arthAt aisA ho bhI sakatA hai| aisA zAstrameM kahA jAtA hai ki kaI jana jo pahale tuccha vyavahAravAle the ve bhI bhAgyodayase thoDe hI samayameM koTidhvaja ho gaye tathA usa vyavahArako prApta hue| aisA vizva AcAryakA mata hai| yaha samrATke matake anusAra hai| anyataravaikalye'pi guNavAhulyameva sA tatvata iti suragururiti // 19 // (245) mUlArtha-kisI guNake abhAvama bhI bahuta guNoMke vidyamAna honese vahI vastutaH yogyatA hai-aisA suraguru-vRhaspatikA mata hai // 19 // vivecana-kisI guNake abhAvameM bhI (vikalatA na hone para bhI), guNavAhulyameva-bahuta guNoMkA honA, sA-yogyatA (Avazyaka), tttvtaa-vstutH| bRhaspatikA mata hai ki kisI guNakI kamI ho taba bhI (yA kamI na ho) guNoMkI bahulatA ( adhikatA) vAstavameM yogyatA hai| pratyeka manuSya saba guNose saMpUrNa nahIM hotaa| bahuta guNose avaguNa apane mApa miTa jAtA hai| ataH cauthe bhAga yA Adhe bhAgake guNoMke kama honese usakI ciMtA na kreN| sarvamupapannamiti siddhasena iti // 20 // (246) . mUlArtha-buddhimAna puruSa jo bhI yogya mAne vaha sarva yogya hai aisA siddhasenakA mata hai // 20 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 : dharmavindu vivecana-puruSa parAkramase sAdhya dharma, artha, kAma va mokSake - saMba vyavahAroMmeM unake bAremeM dravya, kSetra, kAla va bhAvakA vicAra' karake buddhimAna puruSa ' jise yogya mAne vaha AdaraNIya hai, usameM kisI prakArakI hAni nhiiN| upapanna- yogya tathA yogyatAmeM koI maida nahIM / siddhasena nItikArakA yaha mata hai / isa prakAra dasa anya tIrthiyoM ke matoMko batAkara aba granthakAra apanA mata batAte haiM- bhavanti tvalpA api asAdhAraNaguNAH kalyANotkarSa sAdhakA iti // 21 // (247) ' mUlArtha - asAdhAraNa guNa alpa hoM to bhI kalyANa va utkarSake sAdhaka haiM // 21 // vivecana - alpA api-kama hoM to bhI (jyAdA bhI ho sakate haiM ), guNAH- Aryadezotpanna Adi pUrvoka guNa, asAdhAraNa - jo sAmAnya yA pratyeka manuSyame honA sabhava nahIM hai / kalyANotkarSasAdhakAH- dIkSA lenA Adi ucca kalyANa ke sAdhaka haiM / zAstrakArakA mata hai ki - asAdhAraNa va ucca guNa thoDe bhI hoM taba bhI ve ucca kalyANakA sAdhana karanemeM samartha hote haiM / asAdhAraNa guNa avazya hI anya guNoMkA AkarSaNa karane meM saphala hote haiM / ataH cauthe va Adhe guNa kama hone para madhyama va jaghanya yogya haiM aisA kahanA jo pahale kahA hai yogya hai / yahAM vAyu, vAlmIki, vyAsa samrAT, nArada, vasu va kSIrakadambakake jo mata darzAye haiM ve eka dUsare ke mataMkA khaNDana karate haiM Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 281 para hama isameM taTastha haiM aura unakA mata khaNDana kAnekA vicAra nahIM hai| vizva, suraguru aura siddhasenane jo asAdhAraNa guNoMkA anAdara karake kevala yogyatAko aMgIkAra kiyA hai vaha ThIka nahIM haiN| kyoMki kevala yogyatAkA hI pratipAdana nahIM kiyA aura asAdhAraNa guNoMko bhI mAnA hai to hamArA mata bhI usI prakArakA hai| saMkSepameM kaheM to manuSyameM bhale hI saba guNa na ho para yadi usameM kucha sAdhAraNa guNa hoM aura adhika guNa prApta karanekI yogyatA ho to vaha dIkSA leneke yogya hai| . dIkSArthI tathA dIkSA denevAleke bAremeM kaha kara aba dIkSAke cArameM kahate haiM:- upasthitasya praznAcArakathanaparIkSAdi- . vidhiriti // 22 // (248)malArtha-dIkSA leneko Aye hue puruSase prazna, AcArakapana tathA parIkSA Adi vidhi hai // 22 // - vivecana-upasthitasya-svayaM dIkSA grahaNa karaneko AyA huA praznAcArakathanaparIkSA-usase prazna karanA, AcAra kahanA tathA karanA Adi arthAt sAmAyika Adi sUtra kaMThastha ho tathA usa prakArake anuSThAnakA abhyAsa karanA, vidhiH-dIkSA denekI pUrvokta vidhi hai| ___ jo puruSa dIkSA leneke liye Ave' usase prazna karanA, use sAdhukA AcAra kahanA tathA parIkSA karanA tathA sAmAyika Adi sUtra kaMThastha hai aura use aimA abhyAsa Adi vidhi hai| kahanekA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 : dharmavindu tAtparya yaha hai ki saddharma kathA sunanese jisakA mana dIkSA leneko tatpara hai aise bhavya prANIse pUchanA, jaise- " he vatsa! tuma kauna ho? kisa liye dIkSA grahaNa karate ho ?" usake uttarameM yadi vaha yaha uttara de ki- "he bhagavan ! mai kulIna hUM, maiM Aryadezake usa sthAnameM utpanna hUM, aura sarva azubha utpattivAlA bhavasvarUpa saMsArI vyAdhikA kSaya karaneke hetu hI maiM dIkSA leneko tapara ha, yaha saMsAra mujhe asAra lagatA hai aura baMdhanamukta honeke liye hI dIkSA leneko tatpara huuN|" taba vaha praznazuddha huA samajhA jAve ataH usakA uttara sahI hai aura isa kAraNase to dIkSAke yogya hI hai| isa prakAra uttara dene para ziSyako kahe; yaha dIkSAkA mAge kAyarake liye nahIM para zUravIrake vAste hai / yaha pravrajyA (dIkSA)kA puruSa dvArA muzkilase anukaraNa karane lAyaka hai / unase pAlana nahIM ho sakatI / dIkSA zUravIra puruSoM dvArA hI pAlI jA sakatI hai ataH zUravIratA rkhe| aura AraMbhase nivRtta puruSako isa bhavame tathA parabhavameM parama kalyANakA lAbha hotA hai| yadi AjJAkI virAdhanA kI jAya to sasAraphalakA duHkha denevAlI hai| jaise kuSTha Adi rogameM hairAna hone para aupaghi lekara pathyakA pAlana kare to ThIka, anyathA yadi auSadhi lekara apathya kare to vinA auSadhi mRtyu pAtA hai, usase adhika zIghra auSadhameM apathya pAlanese nAzako prAma hotA hai| isI prakAra karmavyAdhikA kSaya karaneke liye saMyamarUpa bhAvakriyA auSadha hai ataH asaMyamarUpa apathyakA pAlana kare to adhika karma upArjita karatA hai / ata: binA dIkSA jitanA karmabaMdha hotA hai, dIkSA lekara asaMyama Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 283 karanese usase adhika karmabaMdhana hotA hai / isa prakAra sAdhukA AcAra use kahA jAya aisA sAdhu AcAra kahane para bhI usakA mana na Digeto usakI bhalIbhAMti parIkSA lenA cAhiye / kahA hai ki 17 65 'asatyAH satyasaMkAzAH, satyAzcAsatyasannibhAH / 'dRzyante vividhA bhAvAH, tasmAd yuktaM parIkSaNam // 147 // " atathyAnyapi tathyAni darzayantyatikauzalAH / citre nimnonnatAnIva, citrakarmavido janAH // 148 // -- kitane hI asatya padArtha satya jaise dikhate haiM, kitane hI satya padArtha bhI asatya samAna dikhate haiM / isa prakAra vividha prakArake bhAva dikhAI dete haiM, ataH parIkSA karanA ( satya va asatya kyA hai ? isakI ) yogya hI hai // jaise kuzala citrakAra citrameM UMcA va nIcA donoM bhAva batAnemeM samartha hote haiM vaise ho ati kuzala puruSa asatyako satya aura atathyako tathya vastukI taraha batA sakate haiM / usameM samyakva, jJAna, darzana, cAritrake argata usakI kaisI kaisI pariNati tathA bhAva hai usakI usa usa prakArase parIkSA karanI cAhiye | parIkSAkAla prAya cha mAsakA hai / usa prakArake pAtrakI 1 apekSAse nyUna va adhika samaya bhI laga sakatA hai / jisane upadhAna na kiyA ho usa puruSako sAmAyika sUtra kaMThase khuda denA arthAt paDhAnA cAhiye / pAtratAkI apekSAse dUsarA bhI sUtra paDhAnA cAhiye / tathA - gurujanAdyanujJeti // 23 // ( 249) mUlArtha - mAtA - pitAdi gurujanoMkI AjJA lenA / * Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 : dharmavindu vivecana- gurujana- mAtA-pitA Adi, anujJA- dIkSA lenekI anumati / dIkSA grahaNa karanevAleko 'mAtApitA, bahana, mAI, strI, putra AdikI samati lenI cAhiye aisI vidhi haiN| zrImahAvIra prabhune bhI mAtA-pitAkI jIvitAvasthAmeM to dIkSA lI nahIM para mAIke bhI kahane para aura do varSa gRhasthAzramameM rhe| . . jaba-savadhIvarga usa prakAra AjJA mAMgane para bhI AjJA na de to kyA karanA cAhiye 1 kahate haiM ki tathA- tathopadhAyoga iti // 24 // (250) salArtha-saMbaMdhIvarga AjA deve aisI yukti karanA // 23 // vivecana-aisI yuktikA usa usa prakArase sarvathA dUsareko mAlama na paDe isa taraha upayoga kre| vaha kisa prakAra karanA so kahate haiM duHsvapnAdikathanamiti // 25 // (251) .. mUlArtha-duHsvapna Adi kaheM // 25 // . . . vivecana-gadhA, UTa, bhaisa Adi para baiThaneke svapna.Aye isa prakAra khe| tathA-viparyayaliGgaseveti // 26 / / (252) mUlArtha aura viparIta cihna sevana kare // 26 // vivecana-apane prakRtike viparIta cihnoMkA dikhAva kare jisase mAtA pitA use AjJA pradAna kreN| jo mAtA pitAdi viparIta cihoMkA na jAne kyA kare ? kahate hai devastithA tathA nivedanamiti // 27 // (253) Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 285 mUlArtha - jozI logoM usa uma prakAra kahalAve ||27|| vivecana - daivajJa arthAt nimittazAstra jAnanevAloM dvArA aisA aisA kahalAve jisase dIkSAkI AjJA de deM / aiseko dIkSA denese kyA lAbha hai ! uttara dete haiM-- na dharme mAyeti // 28 // ( 254) mUlArtha-dharmameM mAyA nahIM hai ||28|| vivecana - dharmakA sAghana karanemeM jo kriyA kI jAtI hai vaha mAyA nahIM haiN| vaha vastutaH amAyA hI hai| aisA kaise kahate ho ? vaha kahate haiM-- 2 ubhayahinametaditi ||29|| (255) mUlArtha - yaha donoM ke hita ke liye haiM // 29 // `vivecana-dIkSAvidhimeM yaha jo kArya kiyA jAtA hai usase svaparakA hita sAdhA jAtA hai ataH svaparake zreya va kalyANa karanevAlI dIkSAke liye yaha kapaTa nahIM hai / "amAyo'pi hi bhAvena, mAyyeva tu bhavet kacit / pazyet svaparayoryatra, sAnubandhaM hitodayam " // 142 // --jahAM sva tathA parake niraMtara hitakA udaya hotA hai vahAM mAyA binA bhI puruSa kucha mAyAvI ho jAtA hai| aisA karane para bhI mAtA pitAdi nirvAha na kara sake aura dIkSA denekI AjJA na de te kyA karanA caahiye| usakA uttara dete haiMyathAzakti sauvihityApAdanamiti ||30|| (256) mUlArtha - yathAzakti mAtA-pitAdikA samAdhAna kare // 30 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 dharmavindu vivecana-yathAzakti-apanI zaktike anusAra, sauvihityApAdana-nirvAhakA upAya karanA / _mAtA-pitA AdikA samAdhAna kreN| unake nirvAhakA upAya karanese mAnA-pitA AdikI bAdame hairAnagati na ho| aisI kRtajJatA karanese ve khuza hokara AjJA de sakate haiN| aisA karane para bhI yadi ve AjJA na deM to kyA kareMglAnauSadhAdijJAtAta tyAga iti // 31 / / (257) mUlArtha-glAna aupadhika dRSTAMtase tyAga kre.||31|| vivecana-koI eka kulIna putra apane mAtA-pitA Adike sAtha unakI sevA karate hue jaMgalameM unake sAtha gyaa| vahAM mAtApitAko roga ho jAne para usane socA ki auSadhi binA unakA roga nahIM jA sakatA aura mere thoDe samayake liye dUra rahanese mare jaise nahIM hai ataH vaha unako choDakara auSadhi lene calA jAtA hai| aisA tyAga karane para bhI vaha sajjana hai| yahA phala pradhAna hai| dhIra puruSa jisameM phara dekhe aisA hI kArya karate haiM / ataH auSadha lAkara vaha mAtA pitAko ThIka kare aisA hai| vaha kulIna putra zuklapakSavAlA mahApuruSa hai / vaha isa saMsArarUpa jaMgalameM paDA hai / vinA samakitake mAtA pitA Adi sAmAnya janokA moha Adi roga huA hai, ataH samakita auSadha binA inakA nAza na hogA aura samakita aupadhase unakA roga miTa sakatA hai ataH samakita auSadhakI prApti ke liye vaha unakA tyAga kre| saMsAra aTavImeMse unakA tyAga tatvataH atyAga hai| yahAM tattva phala pradhAna hai| uttarottara hita karanevAlA hI tatva phala hai / vaha dhIra Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 287 puruSa Amanna bhavya hai| anya svajana logoMkA upakAra karane lAyaka hai / yaha satpurupakA dharma hai / yahA akuzalAnubaMdhI mAtA - pitAdike zokako tyAga karanevAle zrImahAvIra hAM haiM / tathA - gurunivedanamiti ||32|| (258) mUlArtha - dIkSA lenevAlA guruse sarva bAtoM kA nivedana kare | vivecana- gurunivedanaM - sarva AtmAse guruke sAmane AtmasamarpaNa kare | dIkSA lenevAlA guruke sa'mane Akara apanA AtmasamarpaNa kare tathA saba vAtoMkA nivedana kare / guruko hI sarvasva samajhe / gurukI AjJA kA pAlana kare | yaha dIkSArthI ke bAre meM vidhi kahI ava guruke vAre meM vidhi kahate haiManugrahadhiyA'bhyupagama iti ||33|| (259) mUlArtha - anugraha buddhise ziSyakA svIkAra kare ||33|| vivecana - anugrahaviyA - gurudvArA anugraha karanekI buddhise - samyaktva Adi guNoMke AropaNa karanekI buddhise, abhyupagamaH - sAdhu canAne Adike rUpameM aMgIkAra kare / guru ziSya para anugraha karanekI buddhise samyaktva Adi guNoMko denekI vRddhise use giyarUpameM sAdhu banAkara aMgIkAra kre| apanI parSadA (saMghADA ) kI vRddhi karanekI buddhise ziSya na kare / nathA-nimitta parIkSeti ||34|| (260) mUlArtha - nimitta zAstrase usakI parIkSA kare // 34 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 988 : dharmavindu vivecana- nimittAnAM bhAvI kAryasUcaka zakuna Adise, parIkSA - nizcaya karanA | bhAvI arthakI sUcanA karanevAle zakuna Adi dvArA ziSyakI parIkSA kare / nimittazuddhikI AvazyakatA hai| vaha pradhAna vidhi hai / tathA - ucitakAlApekSaNamiti ||35|| (261) 'mUlArtha - dIkSA deneke yogya kAlakI apekSA rakkhe ||35|| vivecana - ucitakAla - dIkSA deneke yogya samaya, tithi, nakSatra AdikA uttama yoga dekhe / gaNitavidyA ke prakIrNaka granthame nirdeza kiye anusAra murhata dekhe / usameM kahA hai--- " tihi uttarAdi vaha rohiNIhiM kujA u sehanikkhamaNaM / gaNivAyara aNunA, mahavyayANaM ca AruhaNA // 150 // " caudasI pannarasiM vajjejA ahami ca navamiM ca / cha ica cathi cArasiM ca donhaM pi pakkhANaM // 159 // // " - tIna uttarA nakSatra, uttarASADhA, uttarA bhAdrapada, uttarA phAlgunI tathA rohiNI nakSatra - ina cAra nakSatroMme ziSyako dIkSA denA / gaNipada yA vAcakapada tathA mahAvratakI AsepaNA bhI inhIM nakSatroM meM karanA cAhiye 1. caturdazI, pUrNimA, aSTamI, navamI, SaSThI, caturthI va dvAdagI (caudasa, pUrNimA, bArasa Adi) ina tithiyoM ko donoM pakSameM choDakara anya tithiyoMmeM denA cAhiye || tathA - upAyataH kAryapAlanamiti ||36|| (262) W Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 289 mUlArtha-pRthvIkAya AdikA rakSaNa kare aisA upAya batAve // 36 // vivecana-upAyatA-nirdoSa anuSThAnake abhyAsarUpa upAyase, kAyAnAM-pRthvIkAya AdikA, pAlanaM-rakSA kare / dIkSA lenevAlA puruSa pRthvIkAya AdikA rakSaNa kara sake usa prakAra nirdoSa anuSThAnakA abhyAsa kre| tathA-bhavavRddhikaraNamiti // 37 // (263) mUlArtha-dIkSA leneke bhAvakI vRddhi kre||37|| vivecana-bhAvavRddhi-dIkSA leneke abhilASakI vRddhi-baDhatI kare, karaNaM-saMpAdana krnaa| dIkSA lenekA phala batAnA Adi vacanodvArA dIkSA lenekI abhilASAkI vRddhi kare / phalako batAnese bhAvameM vRddhi hotI hai| tathA-anantarAnuSTAnopadeza iti // 38 // (264) mUlArtha-bAdameM karane yogya anuSThAnakA upadeza kare // 38 // vivecana-anantarAnuSThAna-dIkSA grahaNa karaneke vAda karanekA AcaraNa / dIkSA leneke bAda ziSya kyA AcaraNa kre| usakA guruke prati kyA kartavya hai, kisa prakAra vyavahAra karanA, dharma kriyA, gurukI bhakti bahumAnAdi karanA, isa dIkSAke bAda karaneke anuSThAnakA bodha va upadeza kare / aisA karanese yadi mana Diga jAya to aisA samajheM ki use asalI vairAgya jAgRta nahIM huaa| .... 19, Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M 290 : dhayAdandu tathA-zaktitastthAgatapasI iti // 39 // (265) mUlArtha-ziSyakI zaktike anusAra tyAga va 'tapa karAve // 39 // vivecana-zaktitI-zakti ke anusAra, tyAga-deva, guru, saMgha AdikI bhakti va pUjA karane meM yathAzakti dravyakA vyaya kare, tapaanazanAdi tapa karAve / dIkSA lenevAle ziSyase usakI zaktike anusAra sanmArgameM vyaya karAve / deva, guru va saMghakI bhakti tathA jAnakArya va svAmI bhAiyoMkA duHkha dUra karane Adi sanmArgAmeM dIkSArthIkI sthiti va zakti ke anusAra dhanakA sadvyaya karAnA / parigraha tyAgakI parIkSA bhI umase hotI hai| AyaMbila, upavAma Adi tapasyA bhI karAnA cAhiye / zaktike anusAra zarIra va idriya para kyA saMyama hai usakA yathArtha patA lge| tathA-kSetrAdizuddhI vandanAdizuddhayA zIlA ropaNamiti // 40 // (266) / , mUlArtha-aura kSetra AdikI zuddhi karake vaMdana AdikI zuddhise zIlakA AropaNa kare // 4 // vivecana-kSetrasya-bhUmi va dizAoMkI, zuddhau-zuddhi karAnA, bandanAdivizuddhyA-vandana AdikI zuddhisai caityavaMdana, kAyotsarga (kAusaMgga ) tathA sAdhuvezako dekara yA pahanAkara sudera Acariko suMdaratAse tathA zuddhatAse zIlakA AropaNa kare arthAt sAmAyikako 'pariNAmarUpa AcAra tathA usakA arpaNa karanA-arthAt 'kami bhate sAmaiyaM' Adi daMDakake uccAraNapUrvaka dIkSAMke yogya puruSako dIkSA denaa| - / / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 391 jahA~ dIkSA denA ho vaha sthAna zuddha ho| umameM dizAzuddhi bhI A jAtI hai phira caityavaMdana tathA kousaMga karAnA cAhiye / ta dIkSArthIko sAdhuveza pahanAkara zIlakA yA sAmAyikakA uccAraNa karAve arthAt 'karemi bhate sAmIithe 'kaha kara dIkSA uccarAve / kSetrazuddhike bAre meM kahA hai "ucchavaNe sAlivaNe pausasare kusumie vaNasaMDe / gaMbhIrasANuNAe, payAhiNajale jiNehare vA" // 152 // tathI "purAbhimuhI uttaramuhI ve, dijA'havA pNddicchejaa| jAe jiNAdao vA, disAe jiNaceiyAI vA" // 153 // ganne kA kheta yA vanaM, zAli gAM dhAnyako kSetra, padmasarovara, yA puSpavAle vanakhaMDameM gaMbhIra zabda karate hue aura pradakSiNA meM bahate hue jalake pAsa athavA jinagRha yA maMdirameM dIkSA denA caahiye| pUrvAbhimukha yA uttarAbhimukha hokara yA jisa 'dizAmeM kevalI vihAra karate hoM yA jinacainya ho usa dizAMkI ora ziSyakA mukha karake dIkSA denA caahiye| __ zIlake bAremeM kahate haiMasaGgatayA samazatrumitratA zIlamiti // 41 // (267) malArtha-anAsaktise zatru va mitra ke prati saMmabhAva rakhanA zIla hai // 41 // "vivecana amagatayA kisI vastumeM 'Asakti yA pratibaMdha rohita mamatvahInatA, samazatrumitratA-zatru va mitrake prati samamAva yA cittahI smaanvRtti| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ 292 : dharmavindu kisI bhI vastumeM Asakti na rakheM tathA zatru ho yA mitra sabake prati eka hI vRtti rakhe, samabhAva rakhe use 'zIla' kahate haiN| zIla to apane pariNAmase sAdhya he phira kSetrAdi zuddhise usakA AropaNa kaise hotA hai ? uttarame kahate haiMato'nuSThAnAt tadbhAvasaMbhava iti ||42|| (268) mUlArtha isa anuSThAnase zIlakI utpatti saMbhava hai / / 42 // vivecana-anuSThAnAt- zIlaka AropaNa karaneke kAryase, tadbhAva-zAlakA pariNAma utpanna honA, saMbhava-pedA honA zakya hai| isa anuSTAnase kSetrAdi zuddhi karake zIlake AropaNa karanese zIlake pariNAmakI hRdayameM utpatti honA saMbhava hotI hai tathA jisameM zIla vidyamAna ho usameM usako sthira karate haiM yA usameM zIlakI vRddhi hotI hai| dravyakriyA bhAvakriyAkI kAraNabhUta hai| acche kAryase acchI vRtti paidA hotI hai aura acchI vRtti ho to usakI vRddhi hotI hai| tathA-tapoyogakAraNaM cetitii||43|| (269) , mUlArtha-aura ziSyake pAsa tapoyoga karAnA cAhiye // 43 // vivecana-tapoyoga- guruparaMparAse prApta Abila Adi tapaM, kAraNa- kraanaa| vivivat dIkSA liye hue ziSyake pAsa guruparaMparAse prApta AMbila Adi tapa karAnA caahiye| tapase indriye manake svAdhIna hotI hai tathA icchAnirodha hotA hai| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi : 223 isa dIkSAvidhikI samApti karate hue granthakAra kahate haievaM yaH zuddhayogena, parityajya gRhAzramam / saMyame ramate nityaM, saM yatiH parikIrtitaH // 22 // mUlArtha- isa prakAra zuddha AcArase gRhasthAzrama choDakara jo nitya saMyamameM vicaraNa karatA hai vaha yati kahalAtA hai|||22|| vivecana-evaM-isa prakAra, ya:- jo bhavya prANI, zuddhayogenasamyak va zuddha AcArase, parityajya- choDa kara, saMyame- hiMsAdi viramaNa mahAvratake pAlanarUpa saMyamameM, ramate- AsaktivAna yA rAgasahita, sA- aisA guNavAna parikIrtitaH- kahalAnA hai|| 'yatate'sau yatiH / 'jJAnasya phalaM viratiH'- vahI yati hai jo yatna karatA hai| jJAnakA phala virati hai| dharmazravaNase jJAna prApta karake jo virati grahaNa karatA hai tathA usameM pravRtti karatA hai so yati hai| jo ukta vidhise saMyama yA cAritra dhAraNa kare aura usameM AnaMda mAne tathA usImeM rAgasahita vicaraNa kare, hiMsAdi viramaNa mahAvatoMkA pAlana kare vaha yati kahalAtA hai| etat tu saMbhavatyasya, sadupAyapravRttitaH / anupAyAt tu sAdhyasya, 'siddhi necchanti paNDitAH // 23 // mRlArtha- saca upAyoMse pravRtti karanese hI yaha yatitya saMbhava hai| sAdhya kAryakI siddhi paMDitajana upAya vinA nahIM iMcchate yA upAya vinA kAryakI siddhi saMbhava nahIM // 23 // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 : dharmavidu vivecana- etat tu saMbhavatyasya - yaha yatitva dIkSA dene - bAlako samava hai, vaha vidyamAna rahatA hai yA TikatA hai| kaise ? sadupAyapravRttitaH- suMdara upAya se pravRtti karane se, yogya guru se dIkSA le ityAdi ukta vidhi veza karanese / anupAyAt tu upAya rahita, siddhiM - sAmAnyata sarvaM kAyoMkI siddhiko kAryakI pUrNatA ko, necchanti - icchA nahIM karate, paNDitAH - kArya kAraNa ke vibhAgame kuzala | " sadupAya se dIkSA lenevAlA mRtitva ke yogya hai| uparokta prakArase yogya ziSya yoga guru yogya vidhi sahita dIkSA le taba vaha vastutaH yati hogaa| kyoMki upAya yA sAdhana acche hoM to phala bhI suMdara milatA hai| suMdara upAya vinA paMDitajana kAryakI siddhikI icchA nahIM karate / kyoMki qahA hai ki kAraNa vinA kArya nahIM ho / uparokta rIti se UlaTe calaneme jo doSa hai use batAte hue madhyAya samApta karate hai yastu naivaMvidho mohAceSTate zAstravAdhyA / sa tAn liGgayukto'pi na gRhI na yatirmataH ||24|| mUlArtha- jo uparokta rItise na cala kara mohake kAraNa zAkhollaMghana karatA hai, vaha yati liMgradhArI hone para bhI ubhaya bhraSTa hai ||24|| vivecana - yastu - jisakI savabhramaNA kama na huI, naivaMvidha uparokta vidhise viparIta, mohAt-- moha yA ajJAnase, zAstravAdhyA Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yati sAmAnya dezanA vidhi . 295 zAstrollaMghanase, vAliGgayukto'pi - zuddha yati liMgadhArI hone para bhI- yati vezadhArI hone para bhI / jo puruSa uparokta vidhi rahita yatidharma grahaNa kare vaha moha tathA ajJAnase zAstrakA ullaMghana karatA hai tathA usakI aisI pravRtti honese vaha yati veSadhArI hone para bhI ubhavabhraSTa haiM / jo zAstrIke I arthake viruddha cale tathA uparokta vidhi binA dIkSA le vaha zuddha yatike samAna hone para bhI, yatiliMgadhArI hone para bhI na yati hai, na gRhastha / gRhasthAzramakA tyAga ho jAtA hai para bhAva cAritra se rahita honeke kAraNa yati bhI nahIM hotA ata ubhayamraSTa hai| jisakI bhavabhramaNA bAkI hai tathA mohagarbhita vairAgyase yatitrata dhAraNa kare tathA yatike guNa usameM na ho taba vaha ubhayabhraSTa hai| gRhasthAvAsa bigaDatA hai tathA yatidharmake yogya vaha nahIM hotA / ayogya ziSyako saMyama denese aniSTa pariNAma AtA hai| tathA jainazAsanako apakIrti hotI hai isakI jimmedArI guru para AtI hai| zrImuni candrasUriviracita dharmavindu vRttimeM yatividhi nAmaka caturtha adhyAyaH samApta huA. 12 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya / dIkSArthI va guruke guNa tathA dIkSA vidhikA varNana caturtha adhyAyameM karake yatidharmakA varNana isa pAMcave adhyAyameM karate hai| usakA pahalA sUtra yaha hai-- bAhubhyAM dustaro yadvat, krUranako mahodadhiH / yatitvaM duSkaraM tadvat , ityAhustattvavedinaH // 25 // __ mUlArtha- tatvavettA kahate haiM ki jisa prakAra krUra magara va matsyavAle mahodadhiko apanI donoM bhujAoMse tairanA kaThina hai usI prakAra yaha yatidharma duSkara he // 25 // vivecana- bAhubhyAM- bhujAome, dustara:- tairanA azakya hai, krUranaka:- bhISaNa jala jantuoMse AkrAMta- bharA huA, jaisemagara maccha Adi jIvoMse, mahodadhira- mahAsamudra, duSkaraMmuzkilase AcaraNayogya kaSTase kiyA jAnevAlA, tattvavedina:dIkSAke paramArthako jAnanevAle / ____ tattvajJa janoMkA mata hai ki jisa prakAra krUra va bhISaNa jalajaMtuoMse bharA huA mahAsamudra hAthoMse tairanA mahA muzkila hai utanA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 297 hI kaSTasAdhya yatidharmakA pAlana hai| mahAn phala baDe puruSArthase hI prApta hote haiM / yatidharma duSkara hone kA kAraNa kahate haiM apavarga: phalaM yasya, jnm-mRtyaadivrjitH| paramAnandarUpazca, duSkaraM tanna cAdbhutam // 26 // mUlArtha- parama AnaMdarUpa janma mRtyu zrAdise rahita mokSa jisa yatidharmakA phala hai vaha duSkara ho usame kyA Azcarya hai| vivecana- janma-mRtyAdivarjita:- janma, mRtyu, jarA Adi saMskAra vikAra rahita, paramAnandarUpaH- jahAke AnadakI na sImA haiM, na upamA / isa yatidharmakA bhalIbhAMti pAlana karanese mokSakI prApti hotI hai / usake prApta honese AtmA janma, jaga, mRtyu Adi mahAn kaSTose pUrNatayA mukta ho jAtI hai| vahAMkA AnaMda asIma, upamA na dene lAyaka tathA anata hai| usakI prAptike liye jo mArga hai vaha yatidharma hai ataH isameM koI Azcarya nahIM ki vaha rAstA itanA kaSTa sAdhya ho sAdhya yA phala mahAn hai ata' usako lakSyame rakhakara mArgabhraSTa hue binA isa kaSTasAdhya va durgama rAha para calate rahanA cAhiye / jaise vidyA, maMtra yA auSadhikI sAdhanAke liye isa lokameM kitanA yatna karanA par3atA hai| jaba yahI itane kaSTase prApta hote haiM to mahAna Atmika labdhike phalako pAnemeM adhika prayAsa honA avazyaMbhAvI hai / aiyA duSkara yatidharma kaise pAlA jA sakatA hai ? uttarameM kahate haiM Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wwwwwww 298: dharmavindu avasvarUpavijJAnAta , tadvirAgAca tttvtH| apavargAlurAgAca, sthAdetannAnyathA, kacit // 27 // mUlArtha- saMsArake svarUpako jAnanese, usa para vastutaH vairAgya honese tathA mokSake prati anurAgase yatidharmakA pAlana ho sakatA hai anyathA kisI taraha nahIM // 27 // dilecna - manasvarUpasya- sasArakA svarUpa jo kSaNamuMgura hai athavA indrajAla, mRgatRSNA, gundharvanagara yA svapnake sadRza hai / vijJAnAt- zAstracakSuse bhI prakAra pahalese dekhaneme, tadvirAgAtUjaise tape hue lohe para paira rakhanese jo udvega ho aisA, vairAgya saMsArase hone para pUrNataH viraktise, tattvataH- vastutaH- dinA kapaTabhAvake vAstavika virakti, apavargAnurAgAva- parama padako prApta karanekI tIvra icchAse, syAdetat- yatidharmakA pAlana honA, nAnyathAanya kisI bhI prakArase nahIM, kacita- kisI bhI kSetra yA kaalmeN-nhiiN| ___ sasAra anitya hai| sarva vastueM tathA sukha kSaNabhagura hai| saMsArake aise vAstavika rUpake jAna Tenese usase vairAgya ho jAtA hai| usake prati tIvra udvega ho jAtA hai tathA isase chuTakArA pAnaka liye jaba mokSakI prAptikI utkaMThA bar3ha jAtI hai| pUrNa icchAse mukti pAnA cAhe tabhI yatidharmakA pAlana ho sakatA hai taba vaha itanA kaSTa sAdhya bhI nahIM lagatA / AsAna dikhatA hai| jo puruSa saMsArakI asAratAko samajha le vahI isa sayamake yogya hai, lakSya mokSakA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 39 1 ora honA cAhiye | Ube sahAreko pAkara hI choTe sahAreko choDanA cAhiye / isa taraha virakti utpanna hokara mokSameM, anurakti ho, taba atidharma kA pAlana sarala ho jAtA hai| acche upAya na honese kadAciva upeya (pratidharma) kA abhAva ho sakatA hai / ityukto yatiH, adhunA'sya dharmamanuvarNayiSyAmaH / yatidharmo dvividhaH, sApekSayatidharmo nirapekSayatimazceti // 1 // (270) "... "mUlArtha - isa prakAra yatikA svarUpa kahA aba yatidharma kahate haiM | yatidharma do prakArakA hai - 1 sApekSa yatidharma tathA 2 nirapekSa ratidharma // 1 // vivecana- guru va gacchakI sahAyatA kI apekSA ( icchA ) rakhanevAlA sApekSa yati kahalAtA hai| jo apekSA vinA dIkSA pAlana kare- vaha nispekSa | inake lakSaNa gacchase nivAsa karanA tathA jinakalpAdi hai yA gacchavAsa, sApekSa hai tathA jinakalpa nirapekSa hai / tatra sApekSayatidharma iti ||2|| (271) mUlArtha-usameM sApekSa yatidharmakA varNana pahale karate haiM // 2 // vivecana - sApekSa va nirapekSa do prakArake yatidhamaumese sApekSakA varNana pahale karate haiM / yathA - gurvantevAsiteti // 3 // (272) mUlArtha - guruke pAsa ziSyabhAvase rahanA // 3 // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 : dharmavindu vivecana- guroH- dIkSA denevAlA AcArya, antevAsitAyAvajjIva gipyabhAvase rhnaa| dIkSA denevAle AcArya jo usake guru hai unake sAtha Ajanma ziSyabhAva rakhakara rahe / ziSyabhAvase rahanekA mahAn phala hai| vaha kahate haiM'nANassa hoi bhAgI, thirayarao desaNe caritte y| dhaNNA AvakahAe, gurukulavAsaM na muJcanti // 154 // " - -jo ziSya mRtyu hone taka (Ajanma) guruke sAtha rahate haiM ve dhanya puruSa jJAna prApta karate haiM tathA darzana va cAritrameM pUrNataH sthira hote haiN| tathA- tadbhaktivahumAnAviti // 4 // (273) - mUlArtha- aura gurukI bhakti tathA bahumAna kare // 4 // - vivecana- bhakti bAhya AcaraNase tathA bahumAna hRdayase hotA hai / guruke sAtha rahe tathA anna-pAna Adi lAkara denA, paira dhonA Adi sevA kare tathA hRdayase Adara va prema rakhe / vinaya va vaiyAvacca karanA caahiye| tathA- sadAjJAkaraNamiti // 5 // (274) mUlArtha- niraMtara guruka AjJAkA pAlana kare // 5|| vivecana- sarvadA, hara samaya guru jo bhI AjJA de, cAhe rAtri ho, cAhe divasa usakA tatkAla pAlana karanA cAhiye / tathA- vidhinA pravRttiriti // 3| (275) Ahc Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 309 mUlArtha aura vidhivat AcAra AdikA pAlana kare // 6 // vivecana - zAstroka dvidhike anusAra paTilehaNa, pramArjana, gocarItra buka bAjAra galI bhAtima pAlana karanA cAhiye / zuddha mArgI pAlana karanA / tathA - AtmAnugraha cinnanamiti ||7|| (276) mUlArtha - apane para kiye upakArakA ciMtana karanA ||7|| vivecana- gurudvArA kiye hue upakArIkA vicAra karanA naahiye| TIkAkAra ke anusAra gurukI sArI AjJAeM anugraha (upakAra) rUpa meM mAnanA cAhiye kahA hai ki "dhanyasyopari nipatatyadhitasamAcaraNadharmanirvApI / dalato, vacanarasanyanasparza. " // 155 // -ahita anagNa (amagala kArya ) garamIko zAMta karanebAlAgurake isarUpI malyAnaTase nikalA huA vacanarala caMdanake sparza samAna hai / yaha bhAgyavAn puruSoM para hI paDhatA hai / ataH guruke vacana amagalakArI Acaroko miTAnevAle haiM aura bhAgyavAna puruSoM para hI paTate hai - isa prakAra vicAra kreN| tathA - vratapariNAmarakSeti ||8|| (277) mUlArtha vratake pariNAmakI rakSA karanI cAhiye ||8|| vivecana - cAritra pAlanameM jo upasarga tathA parIpaha Arve to unako yathocita rItisa dUra karanA caahiye| upasargosa na Dare tathA parI pahako sahana kreN| jisa prakAra ciMtAmaNiratna kI rakSA karaneke liye pratyeka prakArake kara saha phara bhI tatpara rahate haiM usI prakara Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 // dharmavindu cAritra ciMtAmaNinI rakSaNa karanI caahiye| pratikSaNa isakI saMbhAla rakhanI caahiye| tathA- 'ArambhayAMga iti // 9 // (278) mUlArtha-aura AraMbhakA tyAga kre||9|| 'vivecana-jina kAryoMse chakAyakI virAdhanA ho utanI tyAga kreN| aise saba kArya jinase chakAyamase kisI bhI kAryaka jIvakI virIdhanA ho ve saba kArya tyAjya haiN| yati unako na kreN| usa (AraMbha tyAga)kA upAya kahate hai / pRthivyAdhasaMghaTTanamiti // 10 // (279) malAtha-pRthvIkAya Adiko sparza na kre||10|| 'vivecana-asaMghaTana-sparzakA na karanA jisase jIvoMko pari. tApa yA kaSTa kama yA adhika ho, unako phaiMkanA AdikA tyAga krnaa| "pRthvI kAya Adi jIvoMkI sparza na kreN| ina cha kAye jIvAmase kisIkA sparza yA virIdhanA na kre| saMkSepamai cha kAya jIvoM kI rakSA kreN| tathA- tridhAzuddhiH // 11 // 1280) bhUlArtha-tIna prakArakI IyA~zuddhi karanA // 11 // vivecana-vidhA-U~ce nIce yA tirachI-ina tIna dizAoMkI apekSAse tIna prakArakI, IyayAH zuddhiH jAne AnekI-gamanakI zuddhi rakhanA / arthAt bhalIbhAMti dekhakara clnaa| tInoM dizAmise jIte ati 'dRSTi DAlate hue "malI prakArase caleM tAki calanameM kisI jIvako virAdhanA nahIM, koI bhI jIva paira nIce ne Ave / isa prakAra IyAsamiti paale| 1. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 303 'tathA bhikSAbhojanamiti // 12 // (281) mUlArtha aura bhikSA mAMgakara bhojana karanA ||12|| vivecana - bhikSA tIna prakArakI hai - 1 sarvasaMpatkarI, 2 pauruSaghnI, aura 6 vRttibhikSA / unake lakSaNa isa prakAra haiM "yatirdhyAnAdiyukto yo, gurvAjJAyAM vyavasthitaH / 'sadA'nArambhiNastasya sarvasaMpatkArI maMtA // 56 // "vRddhAdyarthamasaGgasya, bhramaropamayA'TanaH / gRhidehopakArAya, vihiteti zubhAzayAMt // 157 // "pravajyAM pratipanno, yastadvirodhena vartate / asadArambhiNastasya paurupanI prakIrtitA // 158 // "niHsvAndhavo ye tu na zaktA vai kriyAntare / bhikSAmanti vRtyarthaM vRttibhikSeyamucyate " // 159 // J J -- jo yati dhyAna Adi sahita, gurukI AjJAme rahanevAlA, * niraMtara AraMbharahita, vRddha guru Adike liye bhramara kI taraha anAsaktise ghUmanevAlA, jo bhikSA gRhastha tathA dehake upakAra ke liye lAtA hai vaha sarvasaMpatkarI bhikSA hotI hai usameM zubha Azaya rahA huA hai| jo puruSa dIkSA lekara usake viruddha pravRtti karatA hai tathA asad AraMbhako karanevAlA hai usakI mikSA paurupanI kahalAtI hai / jo vyakti nirdhana, adhe tathA laMgaDe yA lUke haiM aura anya koI kriyA karanemeM asamartha haiM ve vRtti yA AjIvikA ke liye jo bhikSATana karate hai, bhIkha mAgate haiM vaha vRttibhikSA kahalAtI hai / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 : dharmavindu inameMse yati sarvasaMpatkarI bhikSAse piMDa lAkara bhojana kare tathA- AghAtAcadRSTiriti // 13 // (282) mUlArtha-jahAM jIvahiMsA Adi ho, sAdhu use na dekhe / TIkArtha-AghAgadeH-jahAM jIvahiMsA Adi ho arthAt kasA. IkhAnA, tathA jahA juA khelA jAve yA anya duSTa kArya hote ho tathA aise hI anya pramAda sthAnokI ora adRSTi:- nahIM dekhanA, dRSTipAta na krnaa| jahA jIvahiMsA ho athavA to jUA, vezyAgamana, anya vyasanADhimeM paDe hue manuSya ho yA jahA vyasana kiye jAte hoM, nATaka Adike sthala jahA bhI pramAda ho aise sarva sthAnoMkI ora sAdhu na dekhe / apanI dRSTi na ddaale| kyoki usake dekhanese kaI pUrvabhavoMke saMskAroke jAgRta ho jAne tathA pramAdase hRdaya udhara AkarSita ho jAnekI saMbhAvanA rahatI hai / usase anartha hotA hai ataH sAdhu aise sarva sthAnoMkI ora dRSTi bhI na DAle / tathA- tatkathA'zravaNamiti // 14 // (283) mUlArtha-aura aise sthAnoMkI bAta bhI na suneM // 14|| vivecana-AghAta Adi jahA ho aise uparokta sthAnokI bAta bhI yadi kisI dvArA kahI jAya to use bhI na sune / usake sunanemeM uparokta doSa hI hai| aise saMskAra jAgRta honA saMbhava hai ataH sanmArgase patita ho sakate haiN| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 305 tathA - araktadviSTati ||15|| ( 284 ) mUlArtha - aura rAga-dveSakA tyAga kare || 15 || vivecana - sarvatra rAga-dveSake rahita honA / jo priya karate haiM una para rAga tathA apriya karanevAle para dveSa- donoMkA tyAga kare / mamatva yA asakti na rakhe para prANimAtra para premabhAva to rakhe / jo apaneko pratikUla ho - apane ko sahana na ho vaha dUsareke prati nahIM karanA cAhiye | kahA hai ki 'rAga-dveSau yadi syAtAM, tapasA ki prayojanam ? / " - yadi rAga-dveSa vartamAna hai to tapase kyA prayojana hai? arthAt rAga-dveSa na rakha kara hI tapa karanese phaladAyI hotA hai / tapase bhI rAga dveSa naSTa hotA hai / tathA - glAnAdipratipattiriti ||16|| ( 285 ) mUlArtha -aura bImAra AdikI sevA karanI cAhiye // 16 // vivecana-- glAnAdi- jvara pIDA yA bImAra, bAla, vRddha, bahuzruta, mehamAna Adi, pratipatti:- yogya anna, pAna Adi lAkara denA - vaiyAvacca karanA | jo bImAra ho, umra meM bAlaka ho yA vRddha ho, jJAnopArjanameM jyAdA lagA ho yA vidyAbhyAsa adhika kare va vidvAna ho athavA koI mahemAna ho ina sabakI sevA-zuzrUSA karanI cAhiye / unako anna-pAna Adi yogya vastu lAkara denA chiye| isa vaiyAvacakA mahAn phalla hai / kahA hai ki 20 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 : dharmazindu "paDimaggassa mayassa va, nAsai caraNasu agunnnnaap| no vaiyAvasAyaM, suhodaya nAlai kammaM // 16 // tathA"jaha bhamaramahuariMgaNA, nivayaMti kusumiyammi vaNasaMDe / zya hoi nivaiyavvaM, golagNe kaiyavajaDheNaM // 16 // " -~caritrake pariNAmase bhraSTa hue vyaktikA aura mRta vyaktikA caritra naSTa ho jAtA hai aura gaNanA yA abhyAsa binA zAstra vismRta ho jAtA hai para zubha udayavAlA vaiyAvaca karanese upajArjita karma naSTa nahIM hotaa| aura jaise puSpavAle vanakhaMDameM bhramarIke samudAya Akara rahate hai usa prakAra lAna sAdhukI sevAke liye puruSoko AnA cAhiye / arthAt Adara sahita sevA kre| isase usake cAritrapariNAma bhI zuddha rahate haiN| tathA-parodvegAhetuteti // 17 // (286) / mUlArtha-aura dUsaroMko udvegakA kAraNa na vane // 17|| vivecana-parodeza-apane pakSake yA anya pakSake gRhastha yA anya kisIko udvega upaje, ahetutA-usakA kAraNa na bane yA aisA kArya na kre| sAdhu koI bhI kArya aisA na kare jisase kisI bhI anyako udvega utpanna ho / vaha aisA vacana bhI na bole| usase zAMti utpanna honA cAhiye na ki udvega / kahA hai ki " dhammatthamujapaNaM, savvasApattiyaM na kAyavyaM / iya sajamo'vi seo, etya ya bhayavaM udAharaNaM // 16 // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 307 "so tAvasAsamAo, tesi appattiyaM muNeUNaM / paramaM avohivI, tao gao iMtakAle'vi // 164 // "iya yatreNa'vi sammaM, sarka appattiyaM saijaNassa / niyamA parihariyAM, iyarammi satattacitAu ci // 165 // " - dharmameM tatpara puruSa dUsaroko aprIti karanevAlA kArya na kare | aprItike kAraNako dUra karanese saMyama adhika zreyakArI hotA hai / bhagavAnakA udAharaNa vicAraNIya hai / jaise- bhagavAna kisI tApasake Azrama meM utare para yaha jAna kara ki use aprIti utpanna hogI aura bodhivIjakI prApti na hogI ataH akAlameM bhI (jatra vihAra na karape - varSAkAlameM) vihAra kara gaye / ataH saMyamameM tatpara sAdhujana bhAvazuddha rakhaneke liye logoM ko aprIti ho to yathAsAdhya usa sthAnakA tyAga kre| yadi sthAna tyAga na kara sake to apane -doSa yA aparAdhakA vicAra kare / vaha isa prakAra vicAra kare- "mamevAyaM doSo yadaparabhave nAjitamaho, zubhaM yasmAlloko bhavati mayi kuprItihRdayaH / apAsyaivaM me kathamaparayA matsarabhayaM, jano yAti svArthe prativimukhatAmetya sahasA // 166 // " -- are ! yaha merA doSa hai, maiMne parabhavameM puNyopArjana nahIM kiyA ataH logo meM mere prati aprIti hotI hai / yaha merameM hI kisI doSake hone ke kAraNa hai / yadi maiM apApI hotA, zubha karmavAlA hotA to loga nizcita hI apanA kAma chor3a kara mere prati vimukha na hote / mere para masara kyoM rakhate ! ataH yaha merA hI doSa hai - aisA vicAre para krodha na kara ! Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 : dharmabindu bhAvataH prayatna iti // 18 // (287) mUlArtha - bhAva se prayatna kare, (manase aprItikA kAraNa TAle )|| - vivecana - bhAvataH - cittake pariNAmase, prayatnaH- aprIti ke kAraNako haTAne kA prayAsa / cittake mana ke bhAvase usa kAraNako haTAnekA prayatna kare / tAtparya yaha ki yadi esI viSama paristhiti A jAve to kAyAse aura vacanase yA kAyA va vacana donose dUsaroko aprIti karaneke kAraNako haTAnekI koziza kareM / sthAna tyAga kare yA zAMta va madhura vacanose samajhAve / donoke na honepara bhAvase dUsaroMkI aprIti yA udvegako miTAnekA prayatna kare / dveSa dveSase naSTa nahIM hotA, premase miTatA hai / bhAvakA phala nizcita hai ataH uttama bhAvase aprIti avazya naSTa hotI hai| kahA hai ki -- 'abhisandheH phalaM bhinnamanuSThAne same'pi hi / paramotaH sa eveha vArIva kRSikarmaNi // 167 // - anuSTAna samAna hone para bhI bhAvakI bhinnatA se bhinna bhinna phalakI prApti hotI hai / jaise khetI meM pAnI hI parama kAraNa hai usI 1 prakAra bhAva phalakI prAptimeM pradhAna kAraNa hai / tathA - azakye bahizcAra iti ||19|| ( 288 ) tyAga kare yA mUlArtha - azakya AraMbha na kare // 19 // anuSThAnakA M vivecana - azakye - kisI bhI kAraNa se dravya, kSetra, kAla va Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 309 bhAvakI pratikUlatAse, kisI tapa AdikA koI anuSThAna karanA saMbhava na ho, bahizvAra:- tyaag| ___ jo anuSThAna kisI bhI hetuse karanA azakya ho use tyAga kare aiseko prAraMbha hI na kare / usakA pariNAma zubha nahIM hotaa| iMdayameM kleza hotA hai aura sAdhyavastukI siddhi nahIM hotii| isase zakya kAryameM bhI bAdhA AtI hai ataH apane sAmarthyakA vicAra karake pratyeka dharmakAryakA prAraMbha kare / tathA asthAnAbhASaNamiti // 20 // (389) mUlArtha-navaulaneke sthAna para (asthAnameM) bolanA nhiiN| vivecana-asthAne-jahAM bolanekA upayoga na ho yA bolanA bhayogya ho| - ucita vastu hI vole tathA yogya sthAna para hI bole / asthAna para na bole / na bolane yogya sthala para kisI bhI kAryake vAremeM kahanA nhiiN| ayogya sthala para bolanese bhASAsamitikI zuddhi nahIM rhtii| satya, priya va hitakara bole, anya nahIM / tathA-skhalitapratipattiriti // 21 // (290) mUlArtha-aura dopa skhalana)kA prAyazcitta kare // 21 // vivecana-skhalitasya-kisI bhI kAraNase pramAdake kAraNa kisI bhI mUlaguNa Adike AcArameM virAdhanA hui ho to, pratipraciH usakA zatrokta prAyazcitta karanA / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 : dharmabindu kisI bhI kAraNa se pramAdavaza kisI mUlaguNa Adike AcArakI koI virAdhanA huI ho to usakA svataH yA kisIkI preraNAse doSako svIkAra karake zAstrokta prAyazcitta aMgIkAra kare 1 yadi prAyazcitta yA AlocanA na lI jAve to doSa hone ke samaya se dopakA ananta gunA dAruNa pariNAma AtA hai, jise bhoganA paDatA hai / mUlako mAna lenese tathA prAyazcittase pApa Tala jAtA hai para doSako svIkAra na karanese ananta gunA doSa lagatA hai / zAstrameM kahA hai--- "uppaNNA mAyA aNumaggaya nihaMtA / "alomaNa niNamarahaNAhi na puNo vidhIyati // 16 // "aNagAraM para kammaM, nevaM gRhe na niNDave / suI sayA viyaDabhAve, asaMsatte jiiMdipa // 169 // " - apane pramAdase utpanna : doSase mUlaguNakI jo virAdhanA huI ho usakI AloyaNa, niMdA aura garhaNA se tathA phirase pramAda na karane se usa virAdhanAkA nAza karanA arthAt doSakA prAyazvita karanA aura phirase mUla na ho usakA saMkalpa karanA / nirmala buddhi - vAlA, suMdara bhAvavAlA, Asaktirahita, aura jitendriya kadAcit pApa kare para tatkAla guruke pAsa usakA prAyazcitta kare para use chipA nahIM | tathA - pANyaparityAga iti // 22 // (291) sUlArtha aura kaThoratAkA tyAga kare ||22|| vivecana - pAruSyasya - tIna kopa tathA kaSAyake udayase utpanna Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 311 kaThoratA yA kaThora bhASaNa yA svapakSa va parapakSako lekara ayogyatAse jaisA taisA bolnaa| hareka vyakti ko cAhiye ki vaha kaThoratAkA tyAga kare / sAdhumeM to kaThoratAkI jaMga bhI jarUrata nahIM / hRdayameM ArdratA va prema honA cAhiye / kaThora puruSakA caherA ca netra bhI kaThora hotA hai tathA vacana bhI 1 ina sabako choDa denA cAhiye / kaThoratAse aprIti va uddhaga utpanna hotA hai tathA vizvAsa naSTa ho jAtA hai / akaThoratA rUpa vizvAsa hI sarva siddhiyoMkA mUla hai / kahA haiM "siddhavizvAsitAmUlaM, yAthapatayo,gajA / siMho mRgAdhipatye'pi, ne mRgairanugamyate" // 17 // - --vizvAsa sarva siddhikA mUla hai jaise hAthI yUthapati hokara vicAratA hai paira siMha mRgendra hone para bhI mRga usake pIche nahIM jAte / hAthI nahIM mAregA aisA usa para vizvAsa hai para siMha krUra hai smataH koI usakA sAtha nahIM detaa| ataH milanasAra svabhAva rakhake apane para vizvAsa jamAve tAki saba manuSya apane para prIti, vizvAsa va ruci rkhe| kaThora tyAgase hI ruci hogI / tadhA-sarvatrApizunateti bArazA (292) mUlArtha-sabake doSa nahIM dekhanA yA doSAropaNa naM karanA // 23 // vivecane-apane va parAye sabake parokSame dopadarzana nahIM karanA / kisIke bhI doSoke prati sAdhu apanI dRSTi na kre| kisIkI Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 : dharmavindu gupta bAta kisI anyako na kahe / sAdhu gaMbhIra rahe / dUsaroMke doSa dekhanase svayaMkI AtmA malina hotI hai ata. doSa na dekhe / kahA hai "loo parassa dose, hatthAhanthi guNe ya giNhato / / apANamappaNa ciya, kuNai sadosaM ca saguNa ca // 17 // * ~jo manuSya parAye dopako khuda hI grahaNa kAtA hai vaha svayaM doSayukta hotA hai aura jo parAye guNoMko dekhatA hai vaha svayaM guNavAna banatA hai| tathA-vikathAvarjanamiti // 24 // (293) mUlArtha-aura vikathAkA tyAga karanA cAhiye // 24 // vivecana-vikathAnAm-vikathA cAra prakArakI haiM-strIkathA, bhojanakathA, dezakathA va rAjakathA-inakA sAdhu tyAga kare kAraNa ki svabhAvase hI iname azubha Azaya rahatA hai| ... sAdhu ina cAroM vikathAoMkA tyAga kare / inase aMtaHkaraNa malina hotA hai| sphaTika maNi nirmala hone para bhI kAle nIle yA jisa kisI raMgake saMbaMdhoM Ave vaisA dIkhatA hai| usI prakAra AtmA nirmala hone para bhI strI AdikI kathA sunakara usame lIna ho jAnese vaise bhAvako pAtA hai| ataH ina kathAoMse -AtmA ko lAbhake bajAya hAni hai / kaSAyodaya hotA hai ataH na kare na sune| tathA-upayogapradhAnateti // 25 // (294) mUlArtha-aura upayogakI pradhAnatA rakhe // 25|| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 313 vivecana-sarva kAryoMmeM, pratyeka dharma anuSThAna AdimeM upayogako dhyAnameM rakhe / bhAvasahita kriyA kare / dAna, gIla, tapa va bhAvameM meM bhAva mukhya hai| upayoga rahita anuSThAna kevala dravya anuSThAna hai| vaha kriyA kevala dravya kriyA hai / anuyogadvArameM kahA hai- . ___"anupayogo dravyam"-ataH bhAva pradhAna rkhe| usake vinA adhika lAbha nahIM hotaa| tathA-nizcitahitoktiriti // 26 // (294) mUlArtha- aura nizcita kiyA huA hita vacana bole // 26 // vivecana-nizcita-samaya, viparyaya va anadhyavasAya doSoMse rahita nizcaya kiyA huA, hitasya-suMdara pariNAmavAlA, ukti-bolnaa| ___ jaba sAdhuko pUrNataH sava doSarahita kisI vacaname vizvAsa ho ki yaha hita hI karegA ahita nahIM tava aisA nizcita vacana bole| kahA hai ki 'kudRSTaM kuzruta cava, kujJAta kuparIkSitam / kubhAvajana kaM santo, bhASante na kadAcana // 172 // jo satajana haiM ve sune hue, dekhe hue, jAne hue, parIkSA kiye hue aura nidita bhAva utpanna karanevAlI esI ina curI bAtoMko kadApi nahIM bolate / yadi ye saba kArya acche hoM to bole, eka bhI kharAba hone para na bole tathA-pratipannAnupekSeti // 27 // (296) mUlArtha-aMgIkRta sadAcArakI upekSAna kare // 27 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 : dhasadindu vivecana-gurukA vinaya, svAdhyAya, 'sAdhukA samyak bhAcAra, Adi jo bhI aMgIkAra kiyA hai vaha kadApi na chor3e, usakI upekSA 'yA anAdara na kare / use yathArtha rItise pAlana kre| sAdhuke AcAra jo puruSa tiraskAra karate haiM unako janmAntarameM bhI vaha acAra durlama hotA hai / / 296 // tathA-asatpralApAzrutiriti // 28 // (297) jhUlArtha-asada (duSTa) puruSoM ke vacana nahIM sune // 28 // -vivecana--asatAM-jo saMta nahIM, khala yA duSTa, pralApA:-vinA matalabake nirathaka vacana, azruti nahIM sunanA-dhyAna na denA / aise duSTa jano nirarthaka vacanoMko nahIM sunanA, unakI ora lakSa na denA / yadi vaha apane apamAna Adime kahe jAve to usake prati dveSa na karake usako ulaTA anugraha samajhanA, apane para kiyA upakAra smjheN| kAraNa ki vaha apaneko hamAre doSa dikhAtA hai| kahA hai ki"nirAkariSNuryadi nopalabhyate, bhaviSyati zAntiranAzrayA katham / thadAzrayAt zAntiphalaM mayA''pyate, sa satkRti karma ca nAma nAhati" // 173 // -~-yadi koI apamAna karanevAlA na huA to kSAMti (kSamA)kA AdhAra kyA ? apamAna honese merI kSamAko jo sthAna milA hai usase kSamA rakhanekA phala mujhe milatA hai| kSamAguNa va loko. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 335 ghara dono lAbha haiN| para apamAna karanevAlA na isa bhavameM satkAra yogya rahegA na parabhavameM use satkarmakA phala hI milegA, aMtaH 'usakI kyA gati hoMgI ? yaha socakara usa para dayA kare / khuda para upakAra kiyA aisI anugraha buddhi tathA dayA rakhe / tathA - abhinivezatyAga iti ||29|| (298) mUlArtha - mithyA AgrahakA yoga kare // 29 // vivecana - kadAgraha na rkhe| apanI mUlako 'adhika jJAnI dvArA batAye jAne para turaMta mAna lenA cAhiye / koI gItArtha puruSa bhUla samajhAve use na mAnanA kadAgraha hai ise chor3a denA cAhiye / sabhI kAryoM meM aise kadAgrahakA tyAga kare | tathA - anucitAgrahaNamiti ||30|| (299) - mUlArtha - aura ayogyako grahaNa na kare ||30|| vivecana - anucitasya - sAdhuke AcArako bAdhA kare yA prayogya vastuokA tyAga kare | hAni kare vaha ayogya - sarva azuddhapiMDa (AhAra), zayyA, vastrAdi dharmake anya upakaraNa jo ayogya hoM unako grahaNa na kare, na le | dIkSAke ayogya bAlakavRddha tathA napuMsaka Adiko dIkSA na de| kahA hai ki " piMDa sijjaM ca vatthaM ca vautthaM pAyameva ca / akappiyaM na icchijA, paDigAhijja kappiyaM // 974 // "aTThArasapurisesuM, vIsaM itthIsu dasanapuMsesu / pavvAvaNA aNarihA, pannattA vIyarAgehiM" // 175 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 : dharmavindu - piMDa, zayyA, vastra tathA pAtra - ye sava yA jo koI akalpita ho, sAdhuko na kalpe aise hoM to use grahaNa na kare / aura kalpanIya ho, grahaNa yogya ho to jitanI AvazyakatA ho utanA hI ( ucita mAtrAmeM grahaNa kare / ' zrIvItarAga prabhuke kathana ke anusAra aThAraha prakArake puruSa, vIsa prakArakI striya tathA dasa prakArake napuMsaka dIkSA ke yogya nahIM haiN| ve isa prakAra hai--- 'vAle vuDDhe napuMse ya, kIve jar3e ya vAie / teNe rAyAvagAhI ya, ummatte ya asaNe // dAse duDeya sUDhe ya, aNatte juMgie iya / oaar ya bhayo, saha nippheTie iya" // 176 // ---bAlaka, vRddha, napuMsaka, klIva, jaDa, rogI, cora, rAjAkA apakAra karanevAlA, unmatta, andhA, dAsa, duSTa, mUDha, RNI jAtikarma va zarIrase azuddha yA dUSita, svArthase prerita yA baMdhA huA, - dravyase rakhA huA cAkara aura mAtA pitA AdikI AjJA binA AnevAlA - yaha aThAraha prakArake puruSa dIkSA lene yogya nahIM hai / sagarbhA tathA choTe baccevAlI ina do prakArakI uparokta doSoMbAlI khiyoMki 18 prakArake sAtha joDane se 20 prakArakI ina doSoM- vAlI khiye dIkSAke yogya nahIM haiN| ina sabake bAremeM kucha vivecana idhara-udhara se lekara joDA jAtA hai| ye nimnokta loga dIkSAke yogya nahIM haiN| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 317 1. vAla-janmase 8 varSa taka bAlaka rahatA hai, vaha dIkSA yogya nahIM hai / 'pravacanasAroddhAra ke anusAra dIkSAkI jaghanya yA laghutama Ayu 8 varSa kahI hai, isase kama dIkSAke yogya nahIM / vaha dezavirati yA sarvaviratikA adhikArI nahIM / vajrasvAmIne chamAsakI AyumeM hI bhAvase sarva sAvadha viratikA rAga kiyA thaa| aisA apavAda hai udAharaNa nahIM mAnA jA sktaa| cAlaka honese parAbhava bhI hotA hai| saMyamakI virAdhanA va lokaniMdA hotI hai ataH bAlakako dIkSA na de| 2. vRddha- sittara-70 varSase adhika vRddha kahalAtA hai| koI 60 varSase adhikako bhI vRddha kahate haiN| usa vayameM iMdriya hAni ho jAtI hai| 100 varSake AyumeM yaha pramANa hai| jaba AyumAna kama ho, manuSyakI sAdhAraNa Ayu kama yA adhika ho to dasa bhAgameMse 7 bhAga taka hI dIkSAke yogya mAnA gayA hai| 10 mese 8 vAM yA adhika bhAgameM vRddha ginA jAtA hai| 3. napuMsaka- strI va puruSa donoMkA abhilApI, puruSa AkRtibAlA athavA dono liMgo rahita vyakti napuMsaka hai| 4. klIca- darzana va zravaNase vikArako sahanemeM asamartha, niyoMdvArA prArthanA kiye jAne para yA aMgopAga dekha kara yA aisI vArtA sunakara kAmAtura honevAlA klIva hai| vaha kabhI balAtkAra bhI kare ataH vaha ayogya hai| 5. jaDa- ye tIna prakArake haiM- bhASAjaDa, zarIrajaDa tathA karaNajaDa / tutalAnA, hakalAnA yA avyakta zabda kahanA tInoM bhASA Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 : dharmapincha jar3a haiN| sthUla zarIra honese bhikSATana, vaMdana tathA vihAra Adi karanemeM asamartha ho vaha zarIranaDa tathA sAdhu kriyAke pAlanameM asamartha vaha karaNajaDa / arthAt pAMca samiti, tIna gupti, pratikramaNa, paDilehaNa Adi saMyamakI kriyAeM upadeza karane para bhI na kara sake, pramAdavaza, yA jaDatAvaza vaha karaNajada hai| tIno dIkSAke, ayogya haiN| bhASAjaDa jJAnaprAptimeM asamartha hai, zarIrajaDa Avazyaka kriyAomeM, tathA karaNajaDa Avazyaka niyamAdike pAlanameM asamartha haiN| 6. rogI- bhagaMdara, atisAra, koTa, patharI, kSaya, jvara Adi vyAdhi yA rogoMse pIDita vyaktiko dIkSA nahIM denA cAhiye / cikitsAmeM chakAya jIvakI virAdhanA saMbhava hai tathA svAdhyAya honA bhI kaThina hai| 7. stena yA cora anarthakA kAraNa honese ayogya hai| 8. rAjApakArI- rAjAke bhaMDAra, aMtaHpura, zarIra yA kuTuMbakA droha karanevAlA kArAgRha dezanikAlake pAtra hai ataH dIkSAke yogya nhiiN| .. 9. unmatta- pAgala. yA mohake udayase paravaza dIkSAke yogya nahIM hai| usase svAdhyAya, dhyAna va saMyamakAH pAlanA azakya hai| / / 10. adarzana yA aMdha, netrarahita yA samakitadRSTihIna isase chakAya jIva virAdhanA hotI hai| samakita na honese cAritrake yogya nahIM hotaa| 11. dAsa- dAsIse utpanna yA mola liyA huaa| vaha svayaM apanA adhikArI nahIM hai / svAmIkA usa para svatva hai| . Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 319 12. duSTa - kaSAyaduSTa jo mAmUlI kAraNa honese vyatikaSAya yA krodha' karanevAlA tathA viSayaduSTa jo parastrI AdimeM yA vyasanomeM dha ho; ye donoM hI dIkSAke ayogya haiN| 13. mUDha - sneha yA ajJAnase vastujJAnarahita mUDhameM kArya, bhakAryakA viveka nahIM hotA / 14. RNI - rAjA yA anyakA karjA ho / usakA nirAdara hotA hai / 15. juMgita - jAti, karma yA zarIra se dUSita - halakI jAticAlA, caMDAla, mocI Adi jAtijuMgita hai / mora, totA Adi pAlakara becanevAle, naTa tathA zikAra Adi nindya karma karanevAle karmajuMgita haiM / vikalAMga jaise bahare, lule, laMgaDe, kAne, kubaDe Adi zarIrajuMgita haiM / 16. avabaddha - dravya yA vidyA nimitta dIkSA lenevAlA yA kAla niyata karake dIkSA lenevAlA avabaddha hai| usase kalaha Adi doSakI utpatti saMbhava hai / 17. bhRtaka - avadhi sahita rakhA huA cAkara avadhi samApti taka ayogya hai| J 18. niSpheTikA - mAtA-pitA AdikI AjJA binA Aye hue yA apaharaNa kiye hueko dIkSA na de| isase mAtA, pitA dikA karmabaMdha hotA hai tathA dIkSA denevAleko adattAdAna lagatA hai / tathA -- Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 : dharmabindu "paDae vAie kIve, kuMbhI IsAlaya tti y| sakaNI takkammalevI ya, pakkhiyApakkhie iya" // 17 // "sogaMdhie ya Asatte, ee dasa npuNsgaa| saMkiliTTha tti sAhUNaM, pavvAveuM akappiyA" // 178 // -paMDaka, vAtika, klIba, kuMbhI, IrSyAlu, zakuni, tatkarmasevI, pAkSikApAkSika, saugaMdhika aura Asakta-ye dasa prakArake napuMsaka haiN| ye saMklezakA kAraNa honese dIkSAke yogya nahIM haiM--- . 1. paMDaka- jisakA AkAra puruSakA ho para svabhAva strIkA ho / madagati, zItala zarIra, strIkI taraha kezavaMdhana karanevAlA, AbhUSaNoMkI adhika icchA karanevAlA, puruSoMmeM zaMkA va bhaya rakhanA, ye usake lakSaNa haiN| puruSa cita baDA, vANI strIke jaisI, svarameM bheda tathA rasa, gaMdha, varNa, sparza AdimeM strIse vilakSaNa ho| . 3 vAtika- puruSaciva stabdha hone para sIsevA binA vedako dhAraNa karanemeM asamartha ho| 4. klIva- strIko dekha kara, zabda suna kara, AliMganase-yA nimantraNase jo kSobha pAtA hai vaha klIba hai| 5. kuMbhI- jisakA puruSacihna kubhakI taraha stabdha ho athavA kuMbha jaise stana ho vaha kubhI kahalAtA hai| 5. IrSyAlu- svayaM strIkA sevana karanemeM asamartha honese anya koI strIkA sevana kare to usa strIko dekha kara IrSyA karanevAlA IrSyAlu hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 321 6. zakuni - jo bAra bAra strIsevanameM Amata ho / 7. tatkarma sevI - jilhA Adise cATane jaise niMdya karma karanevAlA | 8. pAkSikApAkSika- jise eka pakSa atizaya moha va dUsaremeM apa moha ho / 9. saugaMdhika- apane liMgako zubha gaMdhavAlA jIna kara sUvA kare 1 10. Asakta- vIryapAta bAda bhI AliMgana baddha hI rahe / puruSa va strImeM jo napuMsaka meda batAyA vaha puruSAkRti tathA strIyAkRtivAle napusakake liye kahA hai / uparokta dasa bheda napuMsaka AkRtivAle napuMsakake haiN| yaha tInoM tarahake napuMsakoMmeM bheda hai / zAstrameM kula napuMsaka 16 kahe haiN| uparoka 10 dIkSAke syayogya haiN| jo cha prakArake napuMsaka dIkSAke yogya nizIthAdhyayana sUtrameM kahe haiM va ye haiM-arthAt nimna cha prakAra ke dIkSA ke yogya samajhanA / 1. varddhitaka- rAjAdvArA aMtapurakI rakSAke liye nAjara kiyA huA puruSa / 2. cipita - janma hote hI aMguliyoMke mardanase vRSaNa gaLAyehoM vaha puruSa / 3. matropahata - maMtrase jisakA puruSaveda naSTa huA ho / 4. auSadhyupahata - 'auSadhise jisakA puruSaveda naSTa huA ho / 5. RSizasa) jo RSi yA devake zrApate puruSaveda naSTa 6. devazapta hokara napuMsaka banA ho / 21 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 : dharmavindu ye dIkSAke yogya hai| isakA vizeSa svarUpa nizIthAdhyayanase jaannaa| tathA-ucite anujJApaneti // 31 // (300) mUlArtha-yogya vastuke grahaNameM anujJA lenA // 31 // vivecana-jo uparokta piMDa Adi vastueM grahaNake yogya hoM, ayogya na ho, unako grahaNa karanemeM gurukI yA svAmIkI anumati lenA cAhiye / jaise 'Apa yaha vastu grahaNa karane kI AjJA dIjiye' anyathA adattAdAna hotA hai| tathA nimittopayoga iti // 32 // (301) mUlArtha-zakuna Adi nimittakA vicAra karanA // 32 // nivecana-ucita Adi AhAra grahaNa karanemeM sAdhu zuddhi va azuddhike sAdhujanoMmeM prasiddha zakunakA vicAra kre| jo nimitta azuddha lage to catyavaMdana Adi zubha kriyA karanA cAhiye aura nimitta yA zakunakA punaH vicAra kre| aisA tIna bAra karane para yadi tInoM bAra nimittazuddhi na ho to sAdhu usa dina kucha bhI grahaNa na kre| yadi koI dUsarA le Ave to use khA lenemeM koI hAni nhiiN| nimittazuddhi hone para bhI ayogye'grahaNamiti // 33 // (302) mUlArtha-ayogya vastu grahaNa na kare / / 33 / / vivecana-ayogya yA anucita AhAra grahaNa nahIM karanA cAhiye kyoki vaha koI upakAra nahIM krtaa| zAstrameM AhAragrahaNa Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi H 323 karanekI jo vidhi hai usa prakAra nayAlIsa doparahita AhAra grahaNa karanA cAhiye / tathA anyayogyasya graha iti // 34 // (303) mRlArtha-anyake yogya vastuko bhI grahaNa kara sakatA hai|||34|| vivecana-khudako choDa kara guru athavA glAna, bAla Adi sAdhuke yogya jo vastu ho to use avazyatA hone para grahaNa kiyA jA sakatA hai / aisA grahaga karane para kyA kare so kahate haiM guronivedanamiti // 35 // (304) mUlArtha-guruse nivedana kare // 35 // vivecana-upAzraya yA rahaneke sthAname sau hAthase adhika dUra jAne para yA jAkara vastu lAne para pahale Ane kI IryApatikamaNa Adi AloSaNA karanA / aura taba gurupe nivedana karanA / so hAthake bhItarase lAne pA AloyagA binA hI gurune nivedana karanA / jisake hAthase jisa prakAra vastu prAma ho vaha maba nivedana karake vaha guruko sauMpanA cAhiye / yaha kara lenese--- svamamadAnamiti // 36 // (305) mUlArtha-svaya dUsareko (guru AjJA vinA) na de // 36 // vivecana-vaha svayaM lAne para bhI apane Apa dUsaroMko na de kyoMki vaha guruko samarpita kI huI hai| ataH guru AjJA vinA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224-: dharmavindu kisIko na de| yadi guru svayaM bAlaka, vRddha yA bImArako kucha de to acchA hai| yadi guru kisI kAmameM lage hue ho aura khuda na dekara usIseM dilAve to tadAjJayA pravRttiriti // 37 // (306) mUlArtha-gurukI AjJAse pravRtti karanA // 37 // vivecana-gurukI AjJAse lAI huI sArI sAmagrIko bAMTa denA cAhiye / usameM bhI ucitacchandanamiti // 38 / / (307) malArtha-yogya purupakI nimantraNA karanA // 37 // vivecana-apane sAtha jo barAvara bhAgame khA sake aise bAla Adi sAdhuko annagrahaNakI abhilApA utpanna karA kara usako deve| dUsareko nahIM denA kyoki dUsareko denekA use adhikAra nahIM hai| savako dene ke bAda bace hue antakA dharmAyopabhoga iti // 39 // (308) mUlArtha-dharmake liye upabhoga karanA // 39 // vivecana-zarIra ,dharmakA- sAdhana hai| ataH dharmake AdhArabhUta zarIrake liye dharma sAdhanArtha usa annako khAve / para zarIra, AkRti yA vIryavalakI vRddhika liye nahIM / kahA hai ki "veyaNa veyAvacce, zarayaTThAe ya sayamahAe / taha pANavattiyAra, chaTuM puNa dhammaciMtAe // 179 // " Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 325 mukhakI zAMti ke liye vaiyAvaca (sevA) karaneke liye, IryAsamiti ke godhanake liye, saMyama dhAraNa karaneke liye, prANa dhAraNa karaneke liye aura dharma citavanake liye annakA upabhoga kare yA anna grahaNa kare / tathA - viviktavasatiseveti ||40|| (309) mUlArtha - aura ekAMta sthAnameM nivAsa karanA ||40|| vivecana - viviktAyAH - strI, pazu yA napuMsaka jahAM na rahate hoM; vasate:- sthAnakA, sevA - upayoga karanA / aise sthAna para jahAM strI, pazu yA napusaka na rahate hoM vahAM - rahe / arthAt ekAnta sthAnameM vAsa kare / ekAMta meM na rahane se sAdhuko brahmacaryabhaMgakA prasaMga upasthita ho sakatA hai / arthAt brahmacarya pAla - nake liye ekAMta meM rahe | brahmacarya pAlana karane meM bacI huI guptiyoM ke pAlanake liye aba kahate haiM | tatra strIkathA parihAra iti // 41 // (310) mUlArtha - usameM strIkathAkA tyAga kare ||41 // vivecana - brahmacarya pAlanake liye, zeSa guptiyoM ke pAlanake liye jo Age ATha sUtra kahe jAte haiM unameM pahalA yaha hai / strIkathA cAra prakArakI hai - jAti, kula, rUpa va vastra Adi veSake bAremeM kathA / jaise brAhmaNa Adi jAti caulukya Adi kula, zarIrake AkAra prakAra tathA veSabhUSA ke bAremeM bAteM karanA / strIkathA kAmoddIpana karatI hai ataH -na sune, na kare aura na paDhe / brahmacarya ke liye yaha Avazyaka hai / jaise Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 : dharma vindu "dhi brAhmaNIrdhavAbhAve, yA jIvantI mRtA iva / dhanyAzI janairmAnyA, patilakSe'pyaninditA // 180 // "aho ! caulukyaputrINAM sAhasaM jagato'dhikam / vizantyagnAM mRte patyo, yA premarahitA api // 182 // "aho ! andhrapurandhrINAM rUpaM jagati varNyate / yatra yUnAM zo lagnA, na manyante parizramam // 182 // "dhig nAroraudIcyAH, bahucastrAcchAditAdgalatikatvAt / yadyauvanaM ca yUnA, cakSumodAya bhavati sadA // 183 // " brAhmaNa nArIko vikAra hai jo patike mRtyu para mRtavat rahatI hai / dhanya hai gUdra nArIko jo kaI pati hone para bhI logoM meM mAnya va aniMdita rahatI hai / aho ! colukya putriyokA sAhasa sabase adhika haiN| prema rahita hone para bhI ve pati ke marane para anime praveza karatI hai | aho | AndhradezakI striyoM kA rUpa jagat meM prasiddha hai jahA sIke rUpako dekhate hue netra kabhI thakate hI nahIM | audIcya nArI yA uttarIya nArIko dhikkAra hai jo apane latA samAna aMgoMko bahuta vastroMse AcchAdita kara letI hai jisase unakA yauvana yuvAnoMke dekhaneke upayoga meM nahIM aataa| aisI strIkathAko tyAga kare, aisI pustakeM bhI par3he niSadyAnupavezanamiti // 42 // (311) mUlArtha - strIke Asana para nahIM baiThanA cAhiye // 42 // vivecana-strIke baiThaneke paTTa Adi Asana para brahmacArI strIke "UTha jAne para bhI do ghaDI ( 48 miniTa ) taka na baiThe / tatkAla Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 327 aise Asana para baiThanese strIke saMyogase utpanna uSNatAke sparzase sAdhu yA brahmacArIkA mana vihvala ho sakatA hai| ataH usI sthAna para turaMta nahIM baitthnaa| indriyAprayoga iti // 43 // (312) mUlArtha-strIke avayavoMkI tarapha iMdriyoMkA prayoga na kare // 4 // vivecana-indriyANAM-netra Adi indriyose strIke zarIrake guhya, sAthala, mukha, kAna, stana Adi avayavAMko dekhanA, chunA mAdi, aprayoga:-prayoga nahIM karanA / brahmacArI strIko viSayabhAvase dekhe nahIM / strIke ina avayavAko viSayabhAvasa dekhanese, unako nirakhanema kAmakrI uttejanA hotI hai| dekhanese maname kAmabhAva paidA hotA hai| kisI bhI aMgakA strI para prayoga nahIM karanA-jaise sparga, netra, hAtha yA anya karmendriyakAsavakA prayoga varjita hai| kuDayAntaradAmpatyavarjanamiti // 44 // (313) . mUlArtha-eka dIvArake aMtarase dampati rahate hoM vahAM na rahe // 44 // vivecana-kuDacaM-eka dIvAra, dAmpatyaM-strI va patikA joddaa| yadi eka hI dIvAra vIcameM ho va usake dUsarI ora patipatnI rahate hoM to aise sthAna para sAdhu na rahe / aisI jagaha para svAdhyAya va dhyAna bhI nahIM ho sakatA / sAtha hI aise sthAna para jaba kAma Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 : dharmavindu krIDAkI bAta hotI ho to vaha sunanemeM Ave ataH sAdhukA mana skhalita ho tathA vihala ho aura dhyAna, svAdhyAya na ho ske| pUrvakrIDitAsmRtiriti // 15 / / (314 mUlArtha-strIke sAtha kI huI pahalekI krIDAkA smaraNa na kare // 45 // vivecana-dIkSA leneke pahale strIke mAthake kAmabhoga tathA krIDA vA vilAsa, khAsa taurase ve prasaga jo AnaMdadAyaka the, unako yAda na kare / isase mana usakI ora prerita hotA hai tathA kAmoddIpana bhI hotA hai / yaha bhuktabhogI sAdhuke liye vizeSatayA kahA hai| praNItAbhojanamiti // 46 // (315) mulAthe-atisnigdha bhojanakA tyAga kare // 46 // vivecana-jo AhAra bahuta snigdha yA gsaprada ho jaise ghIke biMdu Tapake aisA rasIlA AhAra sAdhu na kre| isase kAmavikArakI utpatti hotI hai| sAtha hI aisI sarva vastuoMkA bhI tyAga kare jo kAmavRddhi karatI haiN| atimAtrAbhoga iti // 47 // (316) mUlArtha-atizaya AhAra nahIM karanA // 47 // . vivecana atisnigdha na ho taba bhI adhika mAtrAmeM khAnA nahIM cAhiye / zAstrokta pramANa 32 kavalakA hai| jyAdA bhojana karanese idriya sateja hotI haiM jisase kAmavikArakI utpatti hokara Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 329 use vazameM karanA kaThina hotA hai / vibhUpAparivarjanamiti ||18|| (317) mUlArtha - zRMgArakA tyAga kare ||18| vivecana - vibhUSA arthAt zarIrakA gaMgAra karanevAle vepako dhAraNa na kare / zarIrakI zobhA baDhAneke liye kiyA huA vega tathA te, itra Adi lagAnA bhI kAmoddIpaka hai aura indriyoM ko vilAsI banAtA hai / ata sAdhu ise tyAge / strIyAse lekara kahe hue ye nau sUtra jisameM brahmacaryapAlana saMbaMdhI nau niyama haiM. brahmacaryapAlana sahAyaka haiM / ye brahmacaryakI nau vADa yA brahmacaryako pAlaneke liye nau dIvAra haiN| mAdhu va brahmacArI ina niyamoM kA pAlana kreN| ye mor3ake uttejanAke nimitta haiN| ataH inakA niSedha kiyA hai / tathA tattvAbhiniveza iti ||19|| ( 318) mUlArtha-tattvake prati pUrNa Adara rakhe ||19|| vivecana - samyag darzana, jJAna aura cAritrakI puSTi karanevAlI saba kriyAoM meM asamartha ho athavA agakta ho usake prati manase bhAva rakhe tathA use karanekI icchA rakhe // tathA - yuktopadhidhAraNamiti // 50 // (319) mUlArtha - aura yogya sAmagrI rakhe yA dhAraNa kare // 50 // -vivecana - zAlaka pramANavAlI, lokApavAda rahita tathA svayaM Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 dharmavindu va anya kisIko rAga utpanna na kare aisI vastu yA sAmagrI grahaNa kare va rakhe / vasna, pAtra Adi vastueM saba yogya pramAName zastrokta tathA AvazyakatAnusAra grahaNa kare / ina upakaraNoMmeM kisIkA rAga utpanna na ho| yadi adhika ho to unakA tyAga bhI ucita hai| upayogase adhika sAmagrI hAnese mamatA baDhatI hai tathA saMyamapAlanameM vAdhA AtI hai / kahA hai ki "dhAraNayA uvabhogo, pariharaNA hoi parimogoM" // 18 // -vana, pAtrAdikakA dhAraNa karanA tathA tyAga karanA kramazaH upabhoga va paribhoga kahalAtA hai ata adhika vastukA paribhoga aura tyAga kr| tathA-mUchAtyAga iti // 51 // (320) mUlArtha-aura mUrchAkA tyAga kare / / 51 // vivecana-sAmagrI kama honeke sAtha usame mamatva to jarA mAtra bhI na rkhe| jahA mamatva bhAvanA hai cAhe sAmagrI kama ho yA adhika vahA parigraha hai aura pAcave mahAvratakA khaNDana hotA hai / saba bAhya va abhyatara vastuoMme jaise zarIrakA bala Adi, mamatA va mUrkhAkA tyAga kr| tathA-aprativaddhaviharaNamiti // 52 / / (321) malArtha-aura pratibaMdhabhAva rahita vihAra kare // 52 // vivecana-deza, grAma, kula Adi kisIma mamatA na rkhe| mUrchA bhAvanAkA tyAga karake vihAra kre| sAdhuloka kalyANake Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi - 331 liye vividha sthalomeM ghUme / kisI deza, sthAna, kula athavA bhaktajanake prati mamatA nahIM rakhanA caahiye| tathA-parakRtavilavAsa iti / / 14 / / (322) mRlArtha-anujJAse zuddhi karake nivAsa kare // 54 // vivecana-avagraha pAca hai- devendra, rAjA, gRhapati, zayyAtara va sAdharmika-ina pAcauMkI AjJA yA anujJA lekara taba usa sthAna para rahe / sAdhuke pAsa apanA koI sthAna nahIM ata jisake ASipatyameM jagaha ho usakI AjJA lenA jarUrI hai| saudharmendra jo isa sthAnakA adhipati hai, rAjA, cakravartI Adi jisakA rAjya ho, gRhapati, usa dezakA nAyaka yA jAgIradAra ho, zayyAtara-usa gharatA khuda mAlika yA jisake kabajemeM vaha sthAna ho tathA AcArya, upAdhyAya Adi jo AsapAsa pAca kosa taka rahate ho unakI AjJA lenA cAhiye / ina sabakI AjJA hI avagraha zuddhi haiN| usake bAda hI vahAM nivAsa kre| mAsAdikalpa iti // 55 // (323) mUlArtha-mAsa Adi kalpake anusAra vihAra kare // 55 // vivecana-mAsa kalpa va caturmAsa kalpa no gAlameM kahA hai usake anusAra vihAra kare / sAdhu cAturmAsameM cAroM mahine (athavA pAMca) tathA anya samayameM eka mAsase adhika eka jagaha raha nahIM sakate / ata: usa prakAra vihAra karanA cAhiye / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAP 332 : dharmayindu jaba duSkAla ho, rAjAokA paraspara yuddha ho, apane pairase calanekI -zaktikA hAsa ho aise samaya mAsakalpa Adike anusAra vihAra yA bhramaNa na kara sake to kyA kare ? ekatreva takriyeti // 56 // (324) mUlArtha-eka hI kSetrameM mAsakalpa Adi kare // 56 // vivecana-uparokta kAraNose eka 'nagara yA deza choDakara dUsarI jagaha jAnekA na ho sake to eka gAMvase dUsare gAMva, eka sthAnase -dUsare sthAna, eka galIse dUsarI galI athavA to bhinna upAzraya, usI upAzrayame bhinna sthAna, athavA to aMtataH jisa sthAna para saMthArA ho usako chor3a kara dUsare sthAnameM saMthArA kare para kalpako dUSaNa na lage / kahA hai ki "sathAraparAvatta, abhiggahaM ceva cittarUvaM tu / etto carittiNo iha, vihArapaDimAisu karitti" // 184 // -jinazAsanake cAritradhArI munivihAra aura paDimAko karaneke liye aMtata saMthArA parivartana bhI karake aura abhigraha karake usakA pAlana kreN| tatra ca sarvatrAmasatvamiti // 57 // (325) malArtha-vahAM bhI saba vastuoMmeM mamatvarahita ho // 17 // vivecana- vRddhAvasthA Adi uparokta kAraNoMse yadi eka hI -sthala para rahanA paDe to bhI vahA rahI huI saba vastuoM, upAzraya, pustaka yA anyake prati mamatvabhAvanA rahita rahe, isIliye bhramaNa Avazyaka hai| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 333 tathA - nidAna parihAra iti // 58 // (326) mUlArtha aura niyANAkA tyAga karanA cAhiye // 58 // vivecana - devatA yA rAjAdikakI Rddhi prApta karanekI icchA karanA nidAna yA niyANA haiM / dharmarUpI kalpavRkSakA mUla samyag - darzana hai| jJAna va vinaya usakA thaDa haiN| dAna gIla, tapa aura bhAvanA usakI DAliyA haiM / deva va manuSyake sukha usake puppa haiM tathA mokSa usakA phala hai ataH hamezAM lakSya mokSakA rakhanA / niyANA yA nidAna karanA dharmarUpI kalpavRkSako chedanA hai / ataH usa nidAnakA tyAga kre| aisI Rddhi AdikI vAMchA (icchA) na kare / mokSaprApti ke liye kiye gaye prayatnake phalasvarUpa anya Rddhi apane Apa prApta ho jAtI hai jaise annakI khetIme ghAsa | ataH niSkAmavRtti rakheM / nidAnakA pariNAma burA hai / kahA hai ki ' yaH pAlayitvA caraNaM vizuddhaM karoti bhogAdinidAnamajJaH / hI varddhayatvA phaladAnadakSaM, sa nandanaM bhasmayate vkH| 185 / " -- jo ajJa zuddha cAritrakA pAlana karake bhoga AdikI prAptikA nidAna karatA hai vaha mandabuddhi suMdara phala denevAle nandana banako baDhA karake bhI jalA detA hai| taMtra kyA kare, vaha kahate haiM vihitamiti pravRttiriti // 59|| (327) mUlArtha - saba kriyAyeM zAstrokta hai ataH pravRtti karanA cAhiye // 59 // vivecana - saba dharma kriyAye bhagavAna dvArA nirUpita haiM, zAstra meM Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 : dharmavindu kahI huI haiM aisA soca kara kriyAyeM kare / sava dharma kAryoMmeM pravRtti isI dhAraNAse kare / vaha bhagavAna dvArA kartavyarUpameM kahI haiM ataH karanI haiM / puNya va pApa svarNa va lohekI veDI samAna haiM jo dono vandhanayukta haiM, ataH Asakti rahita niSkAma vRttise karma karanA caahiye| tathA-vidhinA svAdhyAyayoga iti // 60 // (328) mUlArtha-aura vidhivat svAdhyAya kare // 60 // vivecana-kAla, vinaya Adi zAstrokta vidhisahita svadhyAya kare / paDhanA, sunanA va manana karanA, usakA samaya tathA vinayapUrvaka vAcanA lenA Adi vidhise kare / gurukA vinaya va bahumAna karanekA niyama pAle / tathA-AvazyakAparihANiriti // 61 / / (329) mUlArtha-Avazyaka kAryoMkA bhaMga nahIM karanA // 61 // vivecana-Avazyaka-samayake anusAra karaneyogya niyamita kartavyoMkA jaise paDilehaNa Adi, aparihANiH-toDanA nahIM bhaMga na hone denaa| jisa jisa samaya para sAdhuko karaneke jo jo anuSThAna hai vaha usake Avazyaka karma haiM, unako avazya hI karanA cAhiye / ve sAdhupaneke mukhya cihna haiN| usake liye dazavakAlika sUtrameM likhA hai "saMvego nivveo, visayavivego susiilsNsggii|' ArANA tavonANadasaNacArittaviNao ya // 186 // " Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 335 "khatI ya maddava'java, vimuttayA'dIyA titikkhA ya / AvassagaparisuddhI ya bhikkhuliMgAi eyAI" // 187 // -~-saMvega mokSakI abhilASA), nirveda (sasArase virakti', viSaya viveka (heya va upAdeyakA viveka), suzIla sAdhukI saMgati, jJAnAdi guNakI ArAdhanA, bAhya-abhyaMtara tapa karanA, jJAna-darzana aura cAritrakA vinaya karanA; kSamA, mRdutA, mAna, mAyA va lomakA tyAga, dInatA choDA tathA parISaha-upasarga Adi sahanA aura Avazyaka kA~kI zuddhi (paDilehaNa Adi) yA dharmAnuSThAna-ye saba sAdhuke lakSaNa haiM yA sAdhuke cihna haiN| tathA-yathAzakti tapAsevanamiti // 2 // (330) / mUlArtha-aura zaktike anusAra tapa kare // 2 // vivecana-apanI zaktike anusAra na adhika kRza karake, na zarIrako bacAkara, tapakA AcaraNa karanA cAhiye / kahA hai ki"kAyo na kevalamaya paritApanIyo, miSTai rasairvahuvidherna ca laalniiyH| cittendriyANi na caranti yatotpathena, vazyAni yena ca tadAcarita jinAnAm // 188 // " ----zarIrako kevala kaSTa ho aisA tapa na kare, nahI bahuta madhura tathA rasaprada padArthoM dvArA usakA lAlana pAlana kare jisase citta va indiyAM galata rAha para na caleM aura vazameM ho aisA jina paramAtmAkA kahA huA tapa hai| tathA-parAnugrahakriyeti // 63 / / (331) Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 : dharmavindu mUlArtha-aura dUsaroM para anugraha ho aimI kriyA na kre|63| vivecana-apane va parAye saba para karuNA karake jJAna dAna Adi upakAra karanA / logoMko upadeza denA / isase zrotAko lAbha hotA hai tathA vaktAko bhI karuNA va anugraha dvArA upadeza dene ke kAraNa lAbha hotA hai| tathA-guNadoSanirUpaNamiti // 64 / / (332) sUlArtha aura sara kriyAoMmeM guNadoSakA dhyAna rkhnaa|6|| vivecana-jo jo bhI kArya kare usa sabameM guNa tathA doSakA vivecana karake usa kAryako kare, isase doSa TAlakara kevala guNa karanevAlI kriyA hI kI jAyagI, jisase bahuta lAbha hogA / vihAra Adi saba kAmoMme aisA kare / tathA-bahuguNe pravRttiriti // 65 / / (333) .. mUlAthai-aura adhika guNavAlI kriyA pravRtti kreN||15|| vivecana-jo kArya bahuta guNoMvAlA athavA kevala guNoMvAlA ho usa kAryameM pravRtti kreN| anya kArya jisame doSa adhika ho va guNa kama ho vaha kadApi na kre|| tthaa-kssaantirmaadvmaajvmlobhtNti||66|| (334) mUlArtha-kSamA, mRdutA, saralatA aura saMtopa rakhanA // 66 // vivecana-cAro kaSAya-krodha, mAyA va lobhakA tyAga karake unake zatrurUpa kSamA, mRdutA, saralatA va satoSako apanAnA caahiye| ye cAroM guNa sAdhudharmake mUla bhUmikA rUpa hai, ataH inheM niraMtara hRdayameM rkhnaa| , Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - yatidharma dezanA vidhi : 337 krodhAdyanudaya iti // 67 // (335) mUlArtha-krodha AdikA udaya na hone de // 6 // vivecana-krodha Adi cAroM kapAyokA udaya na ho, mUlase hI utpanna na hoM aisA yatna karanA cAhiye / jina kAraNoMse in kaSAyoMkA udaya ho unakA hI tyAga adhika acchA hai| - tathA-vaiphalyakaraNamiti // 68 // (336) mUlArtha-aura udaya hue krodha Adiko niSphala kre||68|| vivecana-pUrva janma upArjita karmase, usake kAraNa mila jAne para, krodha Adi kaSAyakI utpatti kadAcit ho jAya to use niSphala karanA cAhiye / krodha Adike Aveza jo kAma karanekI icchA ho usako nahIM karanA yA na hone denaa| aisA hone para hI pUrvokta kSamA, mRdutA, saralatA va saMtoSa Adi guNokA sevana kahA jaaygaa| krodha AdikA udaya na hone deneke liye jo karanA cAhiye vaha kahate hai vipAkacinteti // 69 // (337) mUlArtha-kapAyoMke phalakA vicAra karanA // 69 // vivecana-krodha Adi kaSAyoMke jo bure pariNAma hote hai, isa bhavameM tathA parabhavameM, una pariNAmoM va phaloMko soce jisase ve kama ho / jaise. "kroghAt prItivinAza, mAnAd vinayopaghAtamApnoti / zAThyAt pratyayahAni, sarvaguNavinAzanaM lobhAt // 189 // " -krodhase prItinAza, mAnase vinayakI hAni, zaThatA yA mAyAse (kapaTase) vizvAsakI samApti tathA lomase sarva guNoM kA nAza hotA hai| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 : dharmavindu nathA-dharmottaro yoga iti ||77 / / (338) mUlAtha-mana, vacana va kAyAse aisA kAma kare jisakA phala dharma ho ||77 // vivecana-mana, vacana va kAyAse saba aise hI kAma karane cAhiye jinase dharmakI prApti ho / ataH manase zubha vicAra, zAMti va jJAnako denevAle zabdoMkA uccAra aura duHkha dUra karane yA kisIko hAni na pahuMcAnekA kAyika vyApAra yA kArya kre| aise vicAra, vacana yA kArya na kare jinakA phala pApa ho, jaise-jorase haMsanA, kuvacana bolanA, kharAba vicAra karanA Adi karma na kare / tathA-AtmAnuprekSeti // 71 / / (339) mUlArtha-aura-AtmAkA vicAra kare 71 // vivecana-sAdhu pratikSaNa AtmanirIkSaNa kreN| apane ApakI, apane manake UThate hue bhAvokI tathA kAryoMkI AlocanA svayaM kre| jaise 'kiM kayaM ki yA sele, kiM karaNijja tavaM na karemi / puvAvarattakAle, jAgarao bhAvapaDileha tti // 190 // ~maiMne kyA kiyA, kyA karanA bAkI hai, aura karane yogya kaunasA tapa mai nahIM karatA hUM-isa prakAra prAtaHkAlameM UTha kara bhAva paDilehaNa kare / arthAt savere jaba rAtrike atima bhAgameM jAge taba isa prakAra apane bhAvoMkA vizleSaNa kre| isa prakAra prati samaya AtmanirIkSaNa karanese yA maiM kauna hUM, kahAMse AyA, - kyA dharma hai, Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi. : 339 kyA kartavya hai, anya prANiyoMse kyA saMbadha Adi praznoM para vicAra karate rahane se manuSya apane dopoko haThAtA tathA zubha karmoko karatA hai va karaneko prerita hotA hai / isa prakAra sAdhu va zrAvaka soceM / ucitapratipattiriti / [72 / / (340) mUlArtha-yogya anuSThAna aMgIkAra kare // 72 // vivecana-Dama prakAra AtmanirIkSaNa karake jo anuSThAna yogya lage aise zuga anuSThAna kare / guNakI vRddhi karanevAlA, pramAdako haThAnevAlA-aisA ucita kArya kre| nathA-pratipakSAsevanamiti // 73 // (341) mUlArtha-aura dopoMke zatrurUra yugoMkA sevana kare // 73 // vivecana-jaise himapAtase takalIpha pAyA huA prANI agnikA upayoga kare vaise hI jaba bhI kisI puruSameM koI bhI DhoSa utpanna ho taba vaha usa dopake zatrubasa guNakA sevana kreN| jaise krodhake liye kSamA, dveSake liye prema-isI prakAra saba doSoMkA samajhanA / ata' durguNa tyAgake liye usakA virodhI guNa grahaNa karanA caahiye| tathA-AjJA'nusmRtiriti // 74 // (342) mUlArtha-aura bhagavAnako AjJAkA smaraNa rakhe. // 74 // . vivecana-bhagavAnake vacanoko hara samaya apane hRdayameM smaraNa, rakhe / bhagavAnake vacanakA smaraNa bhagavAnake smaraNake samAna hai ataH bhagavAnake smaraNakA mahAn lAbha hotA hai| kahA hai ki Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 : dharmavindu "asmin hRdayasthe sati, hRdayasthastattvato munIndra iti / hRdaya sthite ca tasmin niyamAt sarvArthasaMsiddhiH // 191 // " -jaba prabhukA vacana hRdaya meM hai to vAstavameM prabhu hI hRdayameM haiM / jaba prabhu hI hRdayameM haiM to nizcaya hI sarva arthakI siddhi huI aisA samajhe / tathA - samazatru mitrateti // 75 // (343) mUlArtha - zatru va mitrameM samAna bhAva rakhanA ||75|| vivecana - sAdhuko zatru tathA mitra ke prati samAna pariNAma rakhanA cAhiye | zatru tiraskAra kare tathA mitra stuti tathA caMdana kare taba bhI sAdhu ekabhAvase dekhe / vaha soce ki donoMko isase saMtoSa milatA hai / mai to donoke kArya ke liye nimittamAtra huuN| mujhe kisIse bhI kAma nahIM / mere koI bhI na jyAdA hai na kama hai marthAt mere liye barAbara hai - aisA soce / eka para rAga va eka para dveSa na rkhe| donokA kalyANa ho aisI pravRtti kare / 1 tathA - parISahajaya iti // 76 || (344) mUlArtha aura parIpahako jIte // 76 // vivecana-kSudhA, pipAsA Adi bAIsa parIpaha haiM / ina sabako jItanA cAhiye | yA harAnA cAhiye para svayaM inase na hAre / ina sabako samabhAvase sahana karake karma nirjarA kare / darzana parISadako sahanA yA jItanA samyag mArga yA mokSamArgase patita honese bacAnekA hai aura bAkI parIpaha karmakI nirjarAke liye haiN| kahA hai ki" mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISaddAH / " Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 341 - mokSa mArga se bhraSTa na hoM tathA karmakI nirjarA ho isake liye parISada sahana kare / tathA - upasargAtisahana miti ||77|| (345) mUlArtha - aura upasagako ati sahana karanA ||77 || vivecana-dharmamArga meM prayANa karate hue jo saMkaTa Ate haiM ve upasarga kahalAte haiM yA pIDAsahita jo puruSa vedanA yA kaSTa de vaha upasarga hai / vaha cAra prakArake haiM - divya (deva) saMbaMdhI, manuSyasaMbaMdhI, tiryacasaMbaMdhI aura AtmAsaMbaMdhI / jaba puruSa saba karmoMse chUTanekI koziza karatA hai to saba karma ekadama Akara kaSTa dete haiM isa prakAra tathA usake sadguNoMkI kasauTIke liye bhI upasarga hote haiN| laba ye cAra prakArake yA inameMse eka upasarga ho to manakA samabhAva nahIM khonA cAhiye / sahanazIlatA se pUrvopArjita karmakA phala samajha kara use jIte tathA sanmArgase DIganA nahIM / saMsAra kaSTamaya hai aura kaSTako sahana na karanese mUDhatA mAlUma hotI hai| kahA hai ki"saMsAravartyapi samudvijate vipadbhyo, yo nAma mUDhamanasAM prathamaH sa nUnam / ambhonidhau nipatitena zarIrabhAjAM, saMsRjyatAM kimaparaM salilaM vihAya ? // 192 // -- jo saMsArameM raha kara Tu khase DaratA hai vaha prathama mUrkha hai yA mahAmUrkha hai / jo samudrameM gira gayA hai use pAnI choDakara anya kisakA saMsarga hogA ? ataH kaSTa hogA hI | I tathA - sarvathA bhayatyAga iti ||18|| (346) Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342: dharmavindu mUlArtha-aura saba prakArase mayakA tyAga kare / / 78 // vivecana-saba prakArase isa loka tathA paralokameM honevAle saba bhayose DaranA choDa de / karmame mAnanevAlA kabhI bhaya na rkhe| saba bhogya karma avazya bhoganA hai aura nahIM kiyA huA bhoganA hI nahIM hai / aura jo niraticAra yatidharmakA pAlana karatA hai aura jisane esA karma upArjana kiyA hai jisase ananta sukha mile, mokSako prApta karanevAlA hai ataH use mRtyukA bhI bhaya nahIM hai to aura sAmAnya saya to ho hI kaise ! kahA hai ki "prAyeNAkRtakRtyatvAnmRtyorudvejate janaH / kRtakRtyAH pratIkSante, mRtyu primivAtithim // 19 // " -~-jo manuSya prAyaH karaneyogya kAryako nahI karate haiM ve hI mRtyuse udvega pAte hai para jinhone yogya karma kiyA hai ve to apane priya atithikI taraha mRtyukI rAha dekhate haiN| mRtyu unakA priya atithi hai / mRtyu hI ucca jIvana denevAlI hai| tathA tulyAzmakAJcanateti // 79 // (347) mUlArtha-aura patthara va svarNako barAbara mAne // 79 // vivecana-sAdhu Asakti rahita hokara svarNa va patthara ko barAbara samajhe / 'sama gaNe suvarNa pASANa re' yaha sAdhukA cida hai / ataH dhana para mamatvabhAva na rkhe| tathA-abhigrahagrahaNamiti ||80 // (348) mUlArtha-aura abhigraha dhAraNa kare // 8 // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 343 vivecana-dravya, kSetra, kAla va bhAvase vibhinna avagrahako sAdhu dhAraNa kare / aneka prakArake abhigraha lenekA gAstrameM kahA huA hai| koI khAsa dravya lenA yA vigaIkA tyAga karanA yA kucha kAla taka maunavrata rakhanA Adi vibhinna abhigraha hai / jaise-- "levaMDamalevarDa vA, amuga davvaM ca yaja becchaami| amuMgeNa va vveNa va, yaha davvAbhigaho esa // 194 // " ---"lepavAlA yA vinA lepavAlA amuka dravya grahaNa karuMgA yA bhamuka dravya sahita AhArAdi vastu amuka vastu dvArA de to lenA yaha dravya abhigraha hai" aisA zAstroka abhigraha le / tathAvidhatvapAlanamiti / / 8 / / (341) mUlArtha-aura vidhivat unakA pAlana karanA ||81|| vivecana-jisa prakAra vidhisamita abhigrahoMkA pAlana ho usa prakAra karanA / yathArtharItise pAlana karanA tathA unako saMbhAlanA, lage hue aticArakI AloyaNA leve va phirase aticAra na lage aisA nizcaya kre| tathA-yathAhaMdhyAnayoga iti // 82 / / (361) mRlArtha-aura yogya dhyAnako dhAraNa kare / / 82 // vivecana-jaisA ucita ho vaisA dharmadhyAna va zulla dhyAna dhyAve / jo yogya ho usakA ullaMghana kiye binA donoM zubha dhyAnoko dhAraNa kareM / athavA dhyAnake yogya deza va kAlakA jo ucita ho unakA ullaMghana na kre| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 dharmavindu tathA-ante saMlekhaneti // 83 / / (351) malArtha-aura aMtakAlameM saMlekhanA kare / / 83 // vivecana-ante-mRtyuke samIpa Ane para, saMlekhanA-zarIra va kapAyoMko tapadvArA kRza karanA / AyuSyakA aMta jAnakara yA zarIrake vekAra ho jAne para sAdhu salekhanA kre| tapase zarIra va bhAvase kapAyoMko kama kare / zarIra va pAya durbala kara / usameM-- saMhananAghapekSaNamiti // 84 / / (352) malArtha-apane sAmarthyakI apekSA rakhe // 84 // vivecana-zarIrasAmarthya, apanI cittavRtti tathA AsapAsake anya sAdhuoMkI sahAyatAkA vicAra karake saMlekhanA karanA / zarIra zaktike anusAra tapa kare / inadravya va bhAva do saMlekhanAmeMse kaunasI jyAdA karane lAyaka haibhAvasaMlekhanAyAM yatna iti // 8 // (353) mRlArtha-bhAva saMlekhanAkA prayatna karanA / / 85 // vivecana-kapAya aura iMdriyake vikAroMko kama karaneke hetuse bhAvasaMlekhanA kre| dravya saMlekhanA karanekA hetu bhI bhAvasaMlekhanA hI hai / tAtparya yaha ki mokSakI icchAvAlA bhikSu-sAdhu pratidina mRtyuke samayako jAnanekA prayatna kre| mRtyukA samaya jAnaneke liye zAstra, devatAke vacana, khudakI subuddhi aura usa prakArake aniSTa svapna Adi aneka upAya haiM jo zAstrameM va lokameM prasiddha hai usa prakAra samaya jAna lene para vAraha varSa , pahalese hI Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 345. utsargamArgame saMlekhanA karanA prAraMbha kre| vAraha varSa saMlekhanA karanA cAhiye, usameM--, "cattAri vicittAI, vigaInitahiyAi dhattAri / saMvacchare ya doNNi u, egariya ca AyAmaM // 195 // "nAivigiTTho ya tavo, chammAse parimiyaM ca AyAmaM / annevi ya chammAle, hoi vigiTuM tavokammaM // 196 // "vAsa koDisahiya, AyAmaM kAumANupubIe / girikaMdaraM tu gaMtuM, pAyavagamaNaM aha karei // 197 // ' [paJca0 1574, 75, 76]] -~-pahale cAra varSa taka vicitra tapa, caturtha, aSTama, dvAdaza Adi (eka, do, tIna, cAra, pAca upavAsa) Adi kare / phira cAra varSa taka vicitra tapa kare para pAraNeme nIvI tapa kare arthAt utkRSTa rasakA tyAga kare / phira do varSa taka upavAsa Adi kare aura pAra-. gemeM AyaMbila kare / isa prakAra dasa varSa vyatIta hone para gyArahaveM varSameM prathama cha mAsameM caturtha, SaSTha (eka yA do upavAsa) tapa kare aura pAraNeme AyaMbila kare para kucha kama AhAra grahaNa kare aura pAraNemeM Ayavila karake gyArahavAM varSa pUrA kare / vArahaveM varSama ata taka koTisahita (uNodarIvratasahita) AyaMbila niraMtara kre| koI kahate haiM ki bArahaveM varSameM caturtha karake pAraNemeM Ayavila kare / tapameM bheda honese paraMparAnusAra tapa kre| isa prakAra bAraha varSa saMlekhanA karake parvatakI guphAmeM yA jahAM SaTjIvanikAyakI rakSA ho vahAM jAkara pAdopagamana nAmaka anazana vrata kare / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 : dharmabindu ____ bArahaveM varSameM AyaMbila karate karate eka eka kaMvala kama kare aura aMtameM sirpha eka kaMvala bAkI rakhe usameM bhI dhIre dhIre kama karake eka aMza hI rakhe-jaise dIpakameM tela va leha eka sAtha khatama hotA hai vaise hI zarIra va AyuSyakA eka sAtha aMta Ave vaha sudara hai / aMtima cAra mAsameM hara tIsare dina telakA kullA bhara kara muhameM rakhe aura rAkhameM DAla de phira garama pAnIse kulle kare / aisA na karanese muha bahuta lakhA (snigdhatA rahita) ho jAtA hai aura navakAra maMtrakA bhI uccAra nahIM ho sktaa| ___ jaba kisI prakAra zarIrake sAmarthya (saMhanana)ke kama honese itane samaya saMlekhanA na ho sake taba kucha varSa aura mAsa kama karate aMtate. cha mAsakI saMlekhanA kare / bAraha varSake bajAya 11,10,8; 6,5,4,3,2,1 varSa athavA 11,10,9,8,7 yA 6 mAsakA kamase kama vrata kre| kyoMki jo sAdhu zarIra va kaSAyoMko kSINa na kare usake anazana lenese zIghra dhAtukSaya honese samAdhi maraNa va sugati nahIM ho sakatI ata nikRSTatama (kamase kama) cha mAsa to saMlekhanA karanA hI caahiye| tato vizuddhaM brahmacaryamiti // 86 // (354) mUlArtha-phira vizuddha brahmacaryakA pAlana kare // 86 // vivecana-vizuddha-vizeSata. zuddha-atigahana rUpase guptisahita brahmacaryakA zuddharUpase pAlana / - sAdhu brahmacaryakA pAlana to karatA hI hai para saMlekhanA vratameM brahmacarya pAlana karanekA kahanekA tAtparya yaha hai ki zarIra zuSka Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 347 ho jAne para bhI maithunakI abhilASA utpanna ho sakatI hai| usa vedanAke udayako rokanA hai jo vahuta kaThina hai / saMlekhanA karate hue zIghra mRtyu upajAnevAle vipavizUcikA Adi roga ho jAne para kyA karanA cAhiye so kahate haiM vidhinA dehatyAga itIti / / 87 / / (355) mUlArtha-vidhivat dehakA tyAga kare // 8 // . vivecana-dehatyAga karate samaya, mRtyuke upasthita hone para AloyaNA karanA, vratakA uccAra karanA, anazana karanA, sarva jIvako khamAnA, prAyazcitta karanA, zubha bhAvanA rakhanA, paMca parameSThitmaraNa Adi vidhise dehatyAga kare / paMDita maraNakI ArAdhanA kre| isa prakAra sApekSa yatidharma khaa| ava dUsarA nirapekSa yatidharmakA varNana karate haiM nirapekSayatidharmastviti // 86 // (356) mRlArtha-nirapekSa yatidharma isa prakAra hai // 48 // vivecana-jo guruke kulake sAtha nahIM rahate aise jinakalpI sAdhukA nirapekSa yatidharma kahate haiN| vacanaguruteti // 89 / / (357) mRlArtha-Agamako guru mAne / / 8 / / vivecana-jaise sApekSa yatidharma pAlana karanevAlA saba bAtomeM guruse pUcha kara usakI AjJAke anusAra pravRtti va nivRtti karatA hai usI prakAra nirapekSa yatidharma pAlana karanevAlA zAstrokta vidhi Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 : dharmAdindu - anusAra yA zAstrakA anusaraNa karake pravRtti va nivRtti kare / zAstra hai hI unakA guru 1 tathA - alpopadhitvamiti // 90 // (358) mUlArtha - upakaraNa (sAmagrI) kama rakhe ||10|| vivecana - sApekSa yatidharmako pAlana karanevAlekI apekSA usake upakaraNa va sAdhanasAmagrI, jaise - vastra - pAtra Adi bahuta kama hone cAhiye / sAmAnakA prakAra anya vizeSa zAstra se jAnanA cAhiye / tathA - niSpratikarmazarIrateti // 91 // (359) mUlArtha aura pratIkAra rahitatA se zarIra dhAraNa kare // 91 // vivecana - binA kisI pratIkArake roga miTAne Adike sAghana kiye vinA, zarIrako unakI sAmAnya prakRtistha avasthAmeM rahane deve / jaisI sthiti ho vaisI hI rahe / apavAdatyAga iti // 92 // (360) mUlArtha - apavAda mArgakA tyAga kare ||12|| vivecana - isa kAraNa se apavAda mArgakA tyAga karanA caahiye| sApekSa yatidharmavAlA utsarga mArga para cale aura na cala sake to jyAdA guNa va kama doSavAlA apavAda mArga grahaNa kare para nirapekSa - yatidharma meM jIva jAya to bhI apavAda mArga grahaNa nahIM kare / kevala guNavAlA utsarga pathakA hI AcaraNa kare / vaha kevala utkRSTa - rAste para cale / nyUna va apavAda mArga para sApekSavAnakI taraha nahIM / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 349 tathA-grAmaikarAtrAdiviharaNamiti // 93 / / (361) malArtha-aura gAmameM eka rAtri Adi prakArase vihAra kre| vivecana-eka gAMva yA nagarameM kevala eka rAtri athavA to do rAtri yA mAsa taka rahe para jJAtarUpase ki paDimAkalpI sAdhu bhAye haiM vahAM eka rAtri hI rhe| ajJAta avasthAmeM adhika rahe / kahA hai ki "nAegarAyavAsI, ega ca duga ca annAe // 19 // " --jJAta avasthAmeM eka rAtri rahe, ajJAtameM eka yA do rAtri rhe| jinakalpI yA usake jaise yathAlandakalpika aura zuddha parihArika aise nirapekSa sAdhu jJAtarUpase yA ajJAtarUpase eka mAsa taka rhe| tathA-niyatakAlacAriteti / / 14 / / (362) mUlArtha-aura niyatakAlameM bhikSATana kare // 94 / / vivecana-niyata samayameM arthAt tIsare praharameM bhikSAke liye nAve / kahA hai ki "mikkhApaMtho ya taiyAe tti"|| -bhikSAke liye tIsarI porasI (prahara )meM jAve / tathA-prAya UrdhvasthAnamiti // 15 // (363) mRlArtha-aura prAyaH kAyotsarga mudrAme rahe // 15 // vivecana-nirapekSa yatidharma pAlana karate bahudhA kAyotsarga mudrAmeM hI rhe| tathA-dezanAyAmapravandha iti // 96 // (364) mRlArtha-aura dezanA dene meM bahuta bhAva na rakhe // 16 // Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 : dharmavindu vivecana-dharmakathArUpa dezanA yA vyAkhyAna denemeM dharmako sunanevAle usa prakArake logoMke upasthita hone para bhI bahuta bhAva na rkhe| bahuta Agraha kare to 'egavayaNaM duvayaNaM'--eka yA do vacana kahe-aisA zAstrakA pramANa hai / nirapekSa muni adhikAMza kAyotsargameM rahatA hai| kabhI koI dharma sunane Ave to use sArabhUta zAstrake eka do vacana kahe-yahI bhAva hai| tathA-sadA'masantateti // 97 // (362) mUlArtha-aura niraMtara pramAda rahita rahe / / 97 // vivecana-niraMtara mana tathA idriyoko svAdhIna rkhe| pAMcoM prakArake pramAdakA tyAga kre| divasa yA rAtrimeM jarA bhI pramAda na kre| nidrA AdikA tyAga kre| pratikSaNa sAvadhAna rahe / tathA-dhyAnakatAnatvamini // 98 // (366), bhUlArtha-aura dhyAnameM ekAgratA rakhe / / 98 // vivecana-dharmadhyAnameM manako tallIna rkhe| manako bhaTakane na de, para dharmadhyAna va svAdhyAyameM tallIna rahe aura- citta ekAgra rkhe| iti zabda samAptyarthaka hai| ___ aba upasaMhAra karate hue kahate haiMsamyagyatitvamArAdhya, mahAtmAno yathoditam / saMmApnuvanti kalyANamihaloke paratra ca // 28 // artha-mahAtmA loga uparokta yatidharmako dravya va bhAvase samyak prakArase. ArAdhana karake isa loka tathA paralokame kalyANako prApta Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma dezanA vidhi : 351 Upara jo yatidharma kahA hai use bhalI prakArase jo mahAtmA ArAdhatA hai use isa lokameM kalyANakI prApti hotI hai tathA paraMparAse mokSakI prApti hotI hai| isakA vivaraNa Age karate haiMkSIrAzrayAdilabdhyoghamAsAdya paramAkSayam / kurvanti bhavyasattvAnAmupakAramanuttamam // 29 // mUlArtha-ve mahAtmA kSIrAzrava Adi uttama tathA akSaya labdhi pAkara bhavya prANiyoM para ati uttama upakAra karate haiN| vivecana-kSIrAzravAdi- zrotAjanoke kAnome dUdha, dahI yA amRtake samAna madhura laganevAle vacana bolanerUpa labdhi, labdhyopAlabdhisamUha, AsAdya-prApta karake, parama- sundara, akSayam- aneka rItise sahAyatA karane para bhI kSaya na honevAlI, upakAras- samyak jJAna, cAritra Adi denekA,, mavyasattvAnAM- bhavya prANiyoMkA, anuttmm-nirvaann| ve mahAtmA kSIrAzrava Adi mahAn labdhiyoko prApta karake bhatrya prANiyoMko samyag jJAna, darzana, cAritra AdikI prApti karAnekA upakAra karate haiM tathA unako nirvANarUpI uttama phala pradAna karAnemeM sahAyaka hote haiN| una labdhiyokA upayoga apanI mahattAke liye nahIM para anya jIvoMkA upakAra karanemeM karate haiN| mucyante cAzu saMsArAdatyantamasamaJjasAt / janma-mRtyu-jarA-vyAdhi-roga-zokAyupadrutAt // 30 // mUlArtha-ve mahApuruSa janma, mRtyu, jarA, vyAdhi, roga, Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 : dharmabindu zoka Adi upadravayukta tathA atyaMta ayogya aise isa saMsArakhe turata mukta karate haiM ||30|| vivecana - mucyante - mukta karate haiM, Azu zIghra, saMsAzat-bhavase, saMsAra bhramaNase, atyantamasamaJjasAt - atyanta ayogya isa saMsAra ke svarUpase / - isa mahAna ayukta saMsArase tathA isake aMdara rahe hue kaI upadravose ve mahAtmA zIghra hI mukta karate haiM - svayaMko tathA anyoMkoarthAt ve svayaM zIghra muktilAbha karate haiM tathA anyoko bhI nirvANa dilAnemeM sahAyaka hote haiN| isa saMsArake jo kaI upadrava haiM una sabase mukta honA hI mokSa hai || zrImunicandrasUri viracita dharmavindukI TIkA meM yatividhi nAmaka pAMcavA adhyAya samApta huA / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThA adhyaay| nirapekSa tathA sApekSa yatidharmakI vyAkhyA nAmaka pAcaveM prakaraNakI vyAkhyA karake aba chaTTe adhyAyakI vyAkhyA karate haiM / yaha prathamasUtra haiAzayAdhucitaM jyAyo'nuSTAnaM sUrayo viduH / sAdhyasiddhayaGgamityasmAd yatidharmo-dvidhA mNtH||31|| mUlArtha-Azayase ucita anuSThAnako AcArya zreSTha kahate haiN| vaha sAdhyA (mokSa) kI siddhikA aMga hai ataH yatidharma (sApekSa aura nirapekSa) do prakArakA hai| .. vivecana-Azayasya-cittakI vRtti Adi, jJAna, zarIravala, paropakAra karanekI zakti va azakti, ucita-usake yogya, jyAyaH anuSThAna-bahuta prazasta, jainadharmakI sevArUpa AcaraNa, sAdhyasitsaMga-sAdhya jo saba klezako haranevAlA-mokSa, usakI prAptikA kAraNa, tasmAda-isa kAraNa, dvidhA-do prakArakA / . . -: -hRdayake Azaya, jJAna, zarIrake saMhanana, sAmarthya tathA paropakAra karanekI mazakti athavA na kara sakaneke sAmarthyase-jo jainadharmakI sevArUpa AcaraNa kiyA jAtA hai use sUrigaNa-AcArya bahuta prazasta. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 : dharmavindu prazaMsanIya kahate haiN| vaha saba klezako nAza karanevAle mokSakI prAptikA kAraNa hai / ataH isa sAdhya vastuke sAdhanarUpa AcaraNa nirapekSa va sApekSa yatidharma kahe haiN| samayA yatra sAmagrI, tadapekSeNa siddhayati / davIyasApi kAlena, vaikalyetu na jAtucit / 32 // mUlArtha-jahAM saba sAmagrI hotI hai to kArya tatkAla siddha hotA hai para sAmagrIke abhAvameM to kAphI samaya jAne para bhI siddhi ho yA na bhI ho // 32 // vivecana-samagrA-pUrNa, sAmagrI-saba saMyoga pUre hoM,apekSeNaturaMta, davIyasA'pi-bahuta samaya bAda tathA dUra rahe hue samayameM bhI, vaikalye-sAmagrIkI kmiise| jisa kAryame sArI paripUrNa sAmagrI ho, saba saMyoga pUre ho to vaha kArya zIghra hI pUrA ho jAtA hai| anyathA saba sAmagrIke na honese bahuta samaya vyatIta hone para bhI kucha sAmagrIkI kamIse vaha kAma kadAcit ho yA na ho| vaha sAmagrI kyA hai ? va kyA kartavya hai so kahate haiMtasmAd yo yasya yogyAsyAt, tattenAlocya srvthaa| bhArabdhavyamupAyena, samyageSa satAM nyH||33|| mUlArtha-ataH jo jisake yogya ho, usakA, sApekSa yA nirapekSa yatidharmakA) pUrNatayA vicAra karake upAya sahita prAraMbha kre| yahI satpuruSoMkA nyAyya mArga hai| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 355 vivecana-yasya- sApekSa va nirapekSase jisakA AcaraNa kara sake, yogya- samucina, Alocya- pUrNa nipuNatAse UhApohase vicAra karake (tarka vitarka shit)| ___ Upara donoM yatidharmAkA varNana kiyA hai ataH unameMse jisa mArgakA pAlana sAdhu kara sake use tarka vitarka sahita pUrNatayA socakara jo ucita lage use yogya sAdhanoM sahita prAraMbha kre| jo yogya ho vahI AcaraNIya hai yahI satpuruSokA nItimArga hai| ityukto yatidharmaH, idAnImasya viSayavibhAga manuvarNayiSyAma iti // 1 // (368) ; 'mUlArtha-isa prakAra yatidharma kahA hai / aba isake viSaya vibhAgoMkA varNana karate haiMtatra kalyANAzayasya zrutaratnamahodadheH upazamAdilabdhimatAparahitodyatasya atyantagambhIracetasA ' pradhAnapariNatervidhUtamohasya paramasattvArthaka H - sAmAyikavata: vizuddhamAnAzayasya ' -yathocitapravRtteH sAtmIbhUtazubha yogasya zreyAn sApekSayatidharma , . - . eveti // 2 // (369) mUlArtha-yatidharmameM zubha AzayavAlA, zAstraratnoMkA samudra, upazama Adi labdhiprApta, parahitameM tatpara, atyaMta gaMbhIra cittavAlA, uttama pariNativAlA, moha (mUrkhatA)ko nAza / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 : dharmavindu karanevAlA, jIvoMke liye uttama mokSarUpa prayojanako sAdhanevAlA, sAmAyikavAlA, jisakA Azaya zuddha pavitra) hai, ucita pravRtti karanevAlA, aura zubha yogako AtmAke sAtha joDanevAlA jo puruSa (yA sAdhu) ho usake liye sApekSa yatidharma hI zreyaskara hai| vivecana-tama-viSaya vibhAgake varNanameM, kalyANAzayasyajisake pariNAma-bhAva arogyarUpI muktinagarako le jAnevAle haiM yA jo sarva jIvoMkA kalyANa karanekA Azaya rakhatA hai, zUtaratnamahodadhe:-jaise samudra, ratna rahate haiM vaise hI usake hRdayameM siddhAMta. yA zAstrake rala hoM, arthAt jJAnI ho, upazamAdilabdhimata:upazama Adi hita karaneme tatpara yA unake hitako hI dhana samajhanevAlA, atyantagambhIracetasaH-usake manameM harSa yA viSAda kyA hai usako bahuta nipuNa manuSya bhI na samajha sake yA vaha ye cittavikAra usameM na pA sake aisA gaMbhIra hRdayavAlA, tathA dUsarekI gupta bAta pragaTa na kare aisA baDe manavAlA, isase hI pradhAnapariNate:sarvottama AtmapariNativAlA, vidhUtamohasya-moha arthAt mUDhatA tathA AlasakI mudrAse rahita, paramasattvArthakataH ucca vastu mokSake vIjarUpa samyatva AdikA anyoMmeM prayojana karanevAlA, yA logomeM samyaktva upajAnevAlA, 'sAmAyikatA-sabake prati samabhAva tathA mAdhyasthyadRSTi rakhanevAlA, vizuddhyamAnAzayasya-zuddha Azaya arthAt zukla pakSake caMdramAkrI taraha pratikSaNa ujjvala hRdayavAlA, yatho; citapravRtte:-prasaMgake yogya prayojana yA kArya karanevAlA yA kAlo-- Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizepa dezanA vidhi : 357 'cita pravRtti karanevAlA, isase hI sAtmIbhUtazubhayogasya-jaise tapta lohapiMDa amike sAtha ekameka yA eka samAna ho jAtA hai aise hI jisakI AtmAmeM zubha yoga vyApta hai aisA, arthAt zubha bhAvanAmaya / yatidharma do prakArakA hai / sApekSa yatidharmako pAlane lAyaka jo yati hai usake guNa yahAM kahe gaye haiN| jisa yatimeM yA vyaktimeM uparokta (isa sUtrama) varNana kiye hue guNa hoM usake liye sApekSa yatidharma hI zreyakArI yA maMgalamaya hai, anya nhiiN| aisA kyoM ? arthAt ina guNopAlA nirapekSa yatidharma kyoM na pAle ? kahate haiM vacanaprAmANyAditi // 3 // (370) mRlArtha-bhagavAnakI AjJA isakA pramANa hai // 3 // . vivecana-uparokta guNavAlA nirapekSa yatidharma na pAle para sApekSa rItise pAle aisI bhagavAnakI AjJA hai / yaha kaise kahA hai ? kisa AdhArase ? kahate haiMsaMpUrNadazapUrvavido nirapekSadharmapratipatti- .. pratiSedhAditi / 4 // (371). mUlArtha-saMpUrNa daza pUrva jAnanevAleko nirapekSa yatidharma aMgIkAra karanekA niSedha hai // 4 // niSedhake liye nimna sUtra kahA hai"gacche ciya nimmAo, jA punvadasamave. asNpugnnaa| navamarasa taiyavatthU , hoi jahanno suAbhigamo // 198 // -~~-sAdhu samudAyameM raha kara nirapekSa yatidharma pAlana karaneke abhyAsameM paripakka ho aura isa pratimAkalpAdika nirapekSa yatidharmake Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 : dharmavindu / pAlana karanevAleko utkRSTa zrutajJAna sUtra va arthate kucha kama daza pUrvakA hotA hai aura jaghanyatAse navama pUrvakI tIsarI vastu (pratyAkhyAna nAmaka pUrvakI AcAra nAmaka tIsarI vastu) taka zrutajJAna hotA hai / ina vacanoMse sapUrNa daza pUrvadhArIko nirapekSa yatidharmake svIkArakA niSedha siddha hotA hai / sapUrNa daza pUrvadhara 'amoghavacanI' hote hai ataH unakA vacana tIrthakara samAna hotA hai ataH ve dharmadezanAdvArA bhavya jIvoMkA upakAra karake tIrthavRddhi karate haiM ataH pratimA Adi kalpako aMgIkAra nahIM karate / yaha niSedha kisa liye kiyA hai (nirapekSa yatidharmakA ?) kahate hai parArthasaMpAdanopapatteriti // 5 / / (372) mUlArtha-paropakAra karane kA artha siddha hotA hai // 5 // vivecana-sApekSa yatidharmakA pAlana karanese paropakAra hotA hai ataH nirapekSakA niSedha hai / daza pUrvadhara tIrthaka AdhArabhana haiM ataH ve sApekSa yatidharmakA pAlana karake jagatke kalyANake mArgako svIkAra karate haiN| yadi paropakAra hotA hai to bhI kyA kahate haitasyaiva ca gurutvAditi // 6 // (373) mUlArtha-paropakAra hI sabase uttama hai // 6 // vivecana-dharmake saba anuSThAnoMmeM paropakAra sabase gurutara hai| paropakAra hI sarvottama hai / vaha uttama kaise 8 kahate hai sarvathA duHkhamokSaNAditi // 7 // (374) mUlArtha-isase saba duHkhoMmeMse mukti hotI hai // 7 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 359 vivecana-paropakAra karanese saba prakArase apane va dUsaroke zarIra va mana saMbaMdhI saba kaSToMkA ata hotA hai ata. paropakAra hI uttama hai| tathA-saMtAnapravRttaH // 8 // (372) mUlArtha-aura usase saMtAna pravRtti hotI hai |8|| vivecana-paropakAra karanese ziSya, praziSyake pravAharUpa saMtAnakI utpatti hotI hai| tathA-yogatrayasyApyudagraphalabhAvAditi // 9 // (376) mUlArtha-aura tInoM yogoMkA vaDA phala milatA hai isa hetuse // 9 // vivecana-dUsaroMko dharmake ucca jJAnakA bodha dene jaisA uttama mArga isa jagatmeM eka bhI nahIM hai| usameM tInoM hI yoga-mana, 'vacana va kAyA jaise zuddha vyApArameM pravRtta hote haiM vaise kisI bhI dUsare anuSThAnameM nahIM / ataH paropakAra karanese tIno yogoMse uttama karma honese uttama phalakI prApti hotI hai| isase aneka kaukI nirjarA hotI hai / anya kisI bhI prakArase aisA karmanirjarAkA phala nahIM milatA / ataH jJAnazaktivAlA dUsaroMko sadbodha deve / jJAnaprApti uttama hai para jJAnadAna adhika uttama hai| tathA-nirapekSadha citasyApi tatpratipattikAle paraparArthasiddhau tadanyasaMpAdakAbhAve pratipattiprati SedhAceti // 10 // (377) Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 : dharmavindu - mUlArtha aura nirapekSa yatidharma ke yogya puruSako bhI aMgIkAra karate samaya anya jIvoMkI utkRSTa siddhi karAneke liye anya puruSakA abhAva ho to nirapekSa yatidharmakA aMgIkAra karanekA pratiSedha hai ataH parahita hI uttama mArga hai // 10 // vivecana - tatpratipattikAle - nirapekSa dharma aMgIkAra karaneke samaya, paraparArthasiddhau-anya janoM ke samyagdarzana Adi uttama prayojanakI siddhi karane meM, tadanyasaMpAdakAbhAve - jo nirapekSa yatidharmake yogya hai usase dUsarA sAdhu jo dUsaroko jJAna de na sakatA ho to, pratipattipratiSedhAt - aMgIkAra karanekA niSedha hai / * koI sAdhu nirapekSa yatidharma pAlana karaneke yogya ho, aura anya jIvoko saddbodha se samyagdarzana AdikI prApti karAnevAle dUsare sAdhu yA vyaktikA abhAva ho to vaha sAdhu nirapekSa yatidharma aMgIkAra na kare, use niSedha hai / ata paropakAra hI adhika uttama mArga hai| sApekSa yatidharmakI yogyatA ke lakSaNa kaha kara nirapekSake liye kahate haiM--- vAdipUrvadharasya tu yathoditaguNasyApi sAdhuziSyaniSpattau sAdhyAntarAbhAvataH sati kAyAdisAmarthyaM sadvIryAcArasevanena tathA pramAdajayAya samyagucitasamaye AjJApramANyatastathaiva yogavRddheH prAyopavezana vacchreyAnnirapekSayatidharma ini // 11 // (378) Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 361 mUlArtha-pUrvokta guNoM sahita nabase adhika pUrvadhArI acche ziSya prApta karake, anya sAdhya kAryake abhAva meM, zarIra sAmarthya hone para, sadvIryAcArake sevanase, pramAdako jItaneke liye yogya samaya hone para tathA bhogakI vRddhi ke liye AjJAke 'pramANase anazanakI taraha nirapekSa yatidharma aMgIkAra kare vaha ati uttama hai // 11 // vivecana-navAdipUrvadharasya-naveM pUrvakI tIsarI vastuse lekara daza pUrvase kucha kama jJAnavAlA, yathoditaguNasyApi-tatra 'kalyA. NAzayaste' sUtrameM kahe hue jo sApekSa yatidharma pAlanake guNa haiM ve saba nirapekSa yatidharma pAlana karanevAlemeM ho, sAdhuziSyaniSpattIacche ziSya hone para AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira, tathA gaNAdhipati aise pAMca yogyatAvAle sAdhu usake ziSya hoM, sAdhyAntarAbhAvata-nirapekSaH yatidharmake yogya zarIravala tathA manobala honA cAhiye aura sAmarthya honekA vizvAsa sAmarthyake upayogase paidA huA ho / vaha bala vajraRSamanArAca saMhananarUpa zarIrakA baMdhAraNa ho aura vajrakI dIvArake jaisI dhIraja ho-isase kAya va manakA mahAn sAmarthya ho, sadvIryAcArAsevanena-acche yatidharmake viSayameM pravRtti karanese suMdara vIryAcAra arthAt apane sAmarthya va valako nahIM chipAve aise vIryAcArake sevanase, tathA pramAdajayAya-aura nirapekSa yatidharmako aMgIkAra karake nidrAdi pramAdako harAve, pramAdako harAneke liye, samyagucitasamaye-zAstrokta natike anusAra tapa, sattva, sUtra, ekatva aura vala-ina cAMca prakArako tulanAse apanI AtmAko Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 : dharmabindu / bhalI bhAMti tolakara, jAMcakara ucita samayameM arthAt tithi, vAra, nakSatra, yoga aura lamakI zuddhi dekara, AjJAprAmANyata:-isa viSayame AjJA hI pramANa hai aisA pariNAma rakhakara, tathaiva-aura aMgIkRta nirapekSa yatidharmakI yogyatA dvArA yA usake anurUpa hI, yogavRddheHsamyag darzana, jJAna, cAritrarUpa dharmake.vyApArake yogakI vRddhike liye, prAyopavezanavat-aMta samayameM karane yogya anazanavratakI kriyAke samAna hai aisA samajhakara, zreyAn-atiprazasta, bahuta zubha yA kalyANakArI hai, nirapekSayatidharma:-jinakalpa Adi jisakA svarUpa anthomeM prasiddha hai vaha nirapekSa ytidhrm| jisasAdhumeM kamase kama Upara kahe hue sApekSa yatidharmake pAlanameM Avazyaka jo guNa haiM, ve ho aura vaha navAdi pUrvadhara tathA anya isa sUtrameM kahe gaye ( tathA jinakA vivecana abhI yahAM kiyA hai ) saba guNa sthita haiM jisameM-itanA sAmarthya hai, vaha ucita samayame samyagapase pramAdako jaya karaneke liye, yogakI vRddhi ke liye, AjJAko pramANa mAnakara anazanavatakI taraha nirapekSa yatidharmako svIkAre usake liye yaha atizaya zreSTha hai| isa nirapekSa yatidharmake liye sAdhume mahAn guNoMkI bhAvazyakatA hai| itanA bala, vIrya tathA navAdi pUrvakA jJAna jaMbUdvIpake bharatakSetrameM vartamAna samayameM vidyamAna pratIta nahIM hotaa| phira bhI usakA varNana jAnanA bhavya AtmAoMke liye tathA usakI ora lakSya karaneke liye Avazyaka honese athakArane batAyA hai| tathA-tatkalpasya ca paraMparArthalabdhi vikalasyeti // 12 // (379) Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 363 mRlArtha-aura jo pUrvokta guNavAlA ho parantu anyoM para upakAra karanekI zakti rahita ho vaha bhI nirapekSa yatidharmake. yogya hai // 12 // vivecana-tatkalpasya-nirapekSa yatidharmake pAlanake samartha puruSake samAna dUsarA bhI, paraM-kevala, parArthalabdhivikalasya-usa prakArake aMtarAya Adi doSake kAraNa va karmake kAraNa paratantra honese paropakAra karanemeM-sAdhu va zipya Adi karanemeM asamartha ho jo sAdhu ziSya Adi na kara ske| jo sAdhu nirapekSa yatidharma pAla sakatA hai usake samAna guNavAlA jo Upara kahe jA cuke haiM dUsarA bhI koI vyakti ho para kisI aMtarAya karmake kAraNa paropakAra na kara sake, ziSya-praziSya na banA sake vaha bhI nirapekSa yatidharmakA pAlana kre| jo paropakAra karanemeasamartha ho vaha apanA hita to sAdhe yaha bhAvArtha hai| ye do vibhAga karanekA hetu zAstrakAra batAte haiMucitAnuSThAnaM hi pradhAnaM karmakSayakAraNa miti // 13 // (380) mUlArtha-yogya anuSThAna karmakSaya karanekA mukhya kAraNa hai| vivecana-jisake liye jo AcaraNa zreSTha hai yA ucita hai vaha karmake kSaya karanemeM mukhya kAraNa hai jo jisake lAyaka ho vaha usakA ucita anuSThAna hai aura ucita pravRttime prayAsa karanese vijaya hotI hai ata ucita anuSThAna karmakSayakA pradhAna kAraNa hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 : dharmavindu ucita anuSThAnase karmakSaya kaise hotA hai| kahate haiMudagravivekamAvAda rtntryaaraadhnaaditi||14|| (381) mUlArtha-utkaTa vivekase tIna ratnoMkA ArAdhana hotA hai, usase karmakSaya hotA hai // 14 // vivecana-viveka-ucita va anucitakA yathArtha bheda samAnA, karane yogya va na karane yogyakA bheda jAnanA, udaga-unphaTa, pUrNarUpase khilA huaa| ___ jisame yaha viveka pUrNa jAgrata haiM va khilA huA hai| vaha jJAna, darzana, cAritrarUpa ratnatrayakA ArAdhana ThIka tarahase kara sakA hai| ratnatrayake ArAvanase hI karmakA bhaya ho sakatA hai| tAtparya yaha ki ucita anuSThAnake AraMbha karanese hI natrayakA ArAdhaka utkRSTa, viveka utpanna hotA hai aura natrayake ArAdhanase hI karmakSaya hotA hai ataH vivekako utpanna karanevAlA ucita anuSThAna karmakSayakA pradhAna kAraNa hai / yadi ucita anuSThAna na ho to kyA phala hotA hai| kahate hai ananuSTAnamanyadakAmanirjarAGgamukta viparyayAditi // 15 // (382) mUlArtha-pUrvoktase viparIta anuSThAna anuSThAna hI nahIM, vaha akAma nirjarAkA aMga hai| vivecana-ananuSThAna-anuSThAna hI nahIM hotA, anyat-ucita anuSThAnase bhinna, akAmanirjarAGga-akAma, vinA icchAke baila AdikI taraha, jo karmanirjarA hotI hai usakA aMga hotA hai-vinA Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 365 icchAke karmakSaya jaisA hotA hai-jo nirjarA muktiphala-denevAlI nahIM, viparyayAva-utkRSTa vivekake abhAva meM ratnatrayakI ArAdhanA nahIM hotI hai ataH ucita anuSThAnase bhinna anya anuSThAna anuSThAna hI nahIM / isI bhAvako Age spaSTa karate haiM--- nirvANaphalamatra tattvato'nuSTAnamiti // 16 // (383) mUlArtha-jisa anuSThAnakA phala mokSa hai vahI tatvataH anuSThAna hai // 16 // vivecana-nirvANaphalaM-mukti denevAlA, atra-jinavacanameM, tattvataH-vastuta., anuSThAna-samyaga darzana Adike ArAdhanAke rUpameM jo kahA jAtA hai| samyagdarzana Adi jo anuSThAna kevala mekSa phalakI AzAse kiyA jAya vahI jainazAstra ke anusAra yathArtha anuSThAna haiN| mokSake phalake binA anya koI phalakI AgAse kiyA jAnevAlA anuSThAna nhiiN| svargAdi padArthakI prApti hone para bhI sAdhyabiMdu moma honese vaha anuSThAna hai| mokSako le jAnevAlI kriyA hI anuSThAna hai| . aisA kahanese kyA ' zAstrakAra uttara dete hai na cAsadabhinivezavat taditi // 17 // (384) mUlArtha-vaha anuSThAna mithyAbhinivezavAlAnahIM hotA // 17 // -- vivecana na ca asad abhinivezavat-mithyA Agrahayukta nahIM hotA, tat-nirvANa phala denevAlA anuSThAna / - ' jo anuSThAna mokSaphala denevAlA hai vaha mithyA AgrahavAlA nahIM hotaa| mithyA AgrahavAlA baDA anuSThAna bhI mokSaphala rokanevAlA : Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 : dharmavindu hotA hai ataH aise asad AgrahakA tyAga karaneke hetu saccA anuSThAna asat AgrahavAlA na ho, kahA hai mithyA Agrahase viveka buddhi naSTa ho jAtI hai ata ucita va anucitakA bheda nahIM pratIta hotaa| anucita anuSThAna bhI mithyA Agraha binA saMbhava hai-isa zaMkAkA uttara dete haiM anucitapratipattI niyamAdasadabhinivezo'nyatrAnAbhogamAtrAditi // 18 // (385) mUlArtha-ajJAta avasthA sivAya anucita anuSThAnameM pravRtti ho vaha nizcita durAgraha hai / / 18 // vivecana-anucitapratipattI- anucita anuSThAna aMgIkAra karanA, niyamAt- avazya, asadabhiniveza- mithyA Agraha rUpa, anyatra-vinA, anAbhogamAtrAt-Agraha rahita ajJAnatAke kaarnn| ___ anucita anuSThAna avazya hI mithyA AgraharUpa hai| mithyA Agraha hI anucita anuSThAnakA kAraNa hai para apavAdasvarUpa mithyA Agraha rahita kevala ajJAnatAse kiyA huA anucita anuSThAna bhI Agraha nahIM hai| ataH ajJAnatAko choDakara anya saba anucita anuSThAnakI pravRtti mithyA Agraha hai| vaha durAgraha nahIM hai, aisA karanese kyA siddha huA ? kahate haiMsaMbhavati tadvato'pi cAritramiti // 19 // (386) mUlArtha-kevala ajJAnatAse anucita pravRtti karanevAleko bhI cAritra saMbhava hai // 19 // . . Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 367 vivecana-saMbhavati- hone para, tadvato'pi- ajJAnatAse anucita mArgameM pravRtti ho to bhii| jo puruSa kevala ajJAnatAse apane sAmarthyako na samajhakara athavA anya kAraNase anucita anuSTAnameM pravRtti kare to bhI use sarva viratirUpa cAritra saMbhava hai| ucita pravRttivAleko to cAritra saMbhava hI hai| vizeSa kahate haiManabhinivezavAstu tadyuktaH khalvatatve // 20 // (387) mUlArtha-cAritravAna puruSa atatvameM Agraharahita hotA hai| vivecana-anabhinivezavAna- nirAgrahI, khalu- nizcita hI, atace- pravacanadvArA niSiddha / jo kArya pravacanadvArA niSiddha hai aise kAryako nirAgrahI puruSa yukta hai aisA nahIM khegaa| ajJAnatAse anucita mArgameM bhI pravRtti kare para cAritravAn puruSa aise atattvako mAnanekA durAgraha nahIM karegA athavA durAgraha rahita cAritravAn usa anucita mArgako nizcaya hI yogya na khegaa| yaha kaise kahA hai ? uttara dete haiM___ svasvabhAvatotkarSAditi // 21 // (388) mUlArtha-apane svabhAvakI utkRSTatAse // 21 // vivecana-svasya- upAdhi rahita honese apane khudake, svabhAvasya- bhA.matatvake, utkarSAda- utkRSTatAke kAraNa-vRddhi honese(vaha atattvako yogya nahIM kahatA) // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 : dharmavindu . . . . . :. , jinhoMne cAritra grahaNa kiyA hai ve chadmastha haiM ataH ajJAnatAse anucita mArgameM pravRtti hone para bhI atattvako tattva mAnanekI ajJAnatA to unameM nahIM hotii| unakA svabhAva samyagdarzanamaya hotA haiN| usameM nyUnatA nahIM AtI, vaha utkRSTa hai / ataH svabhAva utkRSTa honese atattvako tattva nahIM maante| gautama Adi mahAmunikI taraha chamastha honese usa prakArake ativAdhaka karma rahita honese samyagdarzana AdirUpa apane svabhAvako nyUna nahIM hone dete / unakA svabhAva nyUna na hokara vRddhi pAtA hai| kyoMki tattvoke sAtha unakA svabhAva tanmaya ho gayA hai aMtaH vaha utkarSa hI pAtA hai| svabhAvakI utkarSatA kisase hotI hai / vaha kahate hai* mArgAnusAritvAditi // 22 // (389). mUlArtha-mArgAnusAritAse (svabhAvakI uccatA hotI hai)| vivecana-jJAna, darzana va cAritra Adike samyag mArgake anusAra calanese AtmA ucca svabhAvavAlA hotA hai| muktimArgako anusaraNa karanese svabhAva uccatAko prApta hotA hai| . ratnatrayake mArgakA anusaraNa kisase hotA hai / kahate hai tathA-rucisvabhAvatvAditi / / 23 / / (390). ra mUlArtha-usameM rucikA svabhAva honese // 23 // - vivecana-mokSa mArgako anusaraNa karaneke liye ratnatrayake ArAdhanarUpa mArgame ruci va zraddhA honese mArgAnusAritA prApta hotI, Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 369/ - haiM / mokSakI icchAra honese usake liye Avazyaka mArga ratnatrayake byArAdhanakA hai ataH usameM ruci hone se mArgakA anusaraNa: prApta hotA hai| sanmArga para calane kI ruci kaise hotI hai? kahate haiMzravaNAdau pratipatteriti // 24 // (391)-- mUlArtha zAstra zravaNase (bhUla):aMgIkAra karanese: (mArga meM ruci hotI hai ) ||24|| " vivecana - zAstrakA zravaNa karanese svayaM athavA dUsarekI preraNAseapanI mUla maiMne yaha asuMdara karma kiyA hai? aisA aMgIkAra karanese --- mAnane se mArgAnusAritA AtI hai| mUla jJAta honese hRdaya - manthanaH hokara sanmArga khojatA hai, isase mArga meM ruci hotI hai| asadAcAragarhaNAditi // 25 // (392) mUlArtha - asadAcArakI nindA karane se // 25 // - vivecana aghaTitava yuktamAcaraNakI nindA kare va ucita prAyazcitta kare, vaha apanI mUlake aMgIkAra karanA huA / prAyazcittaH dvArA nindA kareM taba sanmArga meM ruci hotI hai| ityucitAnuSThAnameva sarvatra zreya iti||26|| (393)=== mUlArtha - ataH ucita-anuSThAna hI saba jagaha zreyaskara hai| vivecana - iti- isa ) prakAra : anucita - anuSThAna meM avazya hI miyAyAmahaH hai, mata sarvatra gRhasthadharma meM tathA'yatidharma meM zreyaHprazaMsanIya, zreyaskara / 24 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 : dharmavindu h ata: cAhe gRhasthadharma ho, cAhe yatidharma - ucita anuSThAna hI yatkArI hai usame durAgraha nahIM hai / X ucita anuSThAna hitakArI kyoM hai ? vaha kahate hai - ; bhAnasAratvAt tasyeti ||27|| (394) mUlArtha - bhAvanAkI pradhAnatAse ucita anuSThAna zreyakArI hai| vivecana - bhAvanA hI ucita anuSThAnameM pradhAna hotI hai ataH vaha "zreyaskArI hai| bhAvanA ucca honese pariNAma lAbhaprada hI hotA hai| bhAvanA ucca kAryakI preraNA hotI hai ataH niraMtara ucca bhAvanA rakhanA cAhiye / ucca bhAvanA se hI ucita anuSThAna zreyaskArI hai | F iyameva pradhAna' niHzreya- ref 6 1 3. sAGgamiti ||28|| (195)7 mUlArtha - bhAvanA hI mokSakA pradhAna kAraNa hai // 28 // | vivecana-bhAvanA, arthAt ucca, vicAra, vahI vAstavame mokSakA mukhya kAraNa hai| Ipa "mana eva manuSyANAM kAraNa - mokSayoH // -- mana hI manuSyoM ke saMgha aura mokSakA kAraNa hai / ataH ucca vicAra va zubha bhAvanA hI mokSakA hetu hai etatsthairyAddhi kuzalasthairyo patteriti // 29 // (396) , ~+mUlArtha - bhAvanAkI sthiratAse sarva kuzala AcaraNoMkI sthiratA hotI hai // 29 // pacAdAra ziyanitoiu ' Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 371 vivecana- etasya - bhAvanAM ke, kuzalAnA - saca kalyANakArI caraNoMkI / Tag 1 yadi bhAvanA ucca ho to vicAra, kArya va vacana - saba ucca 1 f 1 hoMge / ataH bhAvanA para saba kAryoM kA AdhAra hai / ata' jaba bhAvanA sthira rahatI hai taba saba kuzala va kalyANakArI AcaraNa bhI sthira-1 I 7 R.C " tAko prApta hote hai ataH ve nizcitarUpase kiye jA sakate hai / isase hI mokSakA pradhAna kAraNa zuddha bhAvanA hai| yaha kaise ? kahate hai - bhAvAnugatasya jJAnasya tattvato 'jJAnatvAditi // 10 // 397) d F mUlArtha bhAvanA ke anusAra jJAna hI vastutaH jJAna hai // 3 // vivecana - jJAnake tIna bheda haiM- zrutajJAna, cintAjJAna, bhAvanAjJAna / inake lakSaNa ye haiM | 1274 PHO , Sr "vAkyArthamAtraviSaya, koSThakagatavIjasaMnibha jJAnam / zrutamayamiha vijJeyaM mithyAbhinivezarahitamalam // 199 // yattu mahAvAkyArthajamati sUkSmasuMyukticintayopetam / 1. udaka iva tailabindurvisapi - cintAmayaM tat syAt // 200 // "damparyagataM yad vidhyAdau yatnavat tathaivocaH / patat tu bhAvanAmayamazuddhasadratnadIptisamam // 201 // 1 17 - vAkyake artha mAtrako batAnevAlA, mithyA "Agraha rahita, bhaMDArameM rahe hue anake bIjake sadRzaM zrutajJAna hai / sarva dharmAtmaka vastuko pratipAdana karanevAlA, anekAMtavAda viSayavAlA, ati sUkSma buddhise jAnane lAyaka, suyuktidvArA sonA huA, jalamai tela vindukI Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 : dharmapindra - bhAMti vistAravAlA cintAjJAna hai| sarvajJakI AjJAko grahaNa karanevAlA; vidhi, dravya, dAtA va pAtrake prati AdaravAlA, aura, ucca, tAtparya sahita jo jJAna hai vaha bhAvatAjJAna hai / vaha azuddha sadratnake samAna kAtivAlA hai| jaise acchA ratna sApha na kiyA huA. ho taba bhI adhika kAMtivAna hai vaise hI azuddha rakhna samAna bhanyaH , jIvameM rahA huA yaha jJAna anyose adhika prakAza denevAlA hai| ___ jJAna prAptike tIna sAdhana hai-zravaNa, manana va nididhyAsana / zravaNakA jJAna zrutajJAna hai jo bIjakI taraha jitanA ho utanA hI rahatA hai| mananase jJAna bar3hatA hai aura vaha cintAjJAna hai| pUrNa AtmA jaba eka dhyAna hokara udhara bhAvanA va nididhyAsana kare taba pUrNa sAmarthya pragaTa honevAle bhAvanAjJAnase, hI pUrNa rahasya, prApta hotA hai, ataH bhAvanAke anusAra jo vizeSa jJAna hotA hai vahI... vastutaH jJAna kahA jA sakatA hai| ... / 'pahale zravaNa hotA hai vaha zrutajJAna, phir| dimAgameM vicAra va tarka Adi hotA hai vaha ciMtAjJAna tathA phira vaha. hRdayameM utaratA hai taba bhAvanAjJAna hotA hai / jisa jJAnako hRdaya anubhavase svIkAra karatA hai vaha bhAvanAjJAna hI vastutaH 'jJAna haiM, vahI zraddhA hai| - na na hi zrutamacyA prajJayA, bhAvana One + mUlArtha-zrutamaya, dhuddhise jAnA, huA jJAna nahIM, parata bhAvanAse dekhA va jAnA huA jAnA hai, // 31 // Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arma - L. E. 37 - - T.IN yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 373 vivecana- jo prathama jJAnarUpa buddhidvArA dekhA va jAnA yA zrutamaya prAjJadvArA dekhA yA jAnA gayA vaha vastutaH jJAna nahIM hai para bhAvanAjJAna dvArA jo sAmAnya prakArase dekhI jAya tathA vizeSa prakArase 'dekhI jAya tathA vizeSa prakArase jAnI jAve ve vastu jAnI huI hai, ataH bhAvanA dvArA dekhA va jAnA hI vastutaH jJAna hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra bhAvanA vastukA jJAna hotA hai vaisA kevala zrutajJAnase nahIM hotaa| jo sunA, manana kiyA kiyA tathA bhAvanAse jAnA vahI yathArtha jJAna hai| ___ uparArgamAtratvAditi // 32 // (399) - mUlArtha-kyoMki zrutajJAna kevala bAhya jJAna hai // 32 // TIkArtha-zruttajJAna kevala uparase raMge hue samAna hai jaise sphaTika maNike pAsa kisI bhI raMgakA puSpa rakha denese vaha usa raMgakA dIkhatA hai para vastuta. vaha usakA raMga nahIM ataH vaha uparI raMga hai / usI prakAra zrutajJAnase uparakA jJAna hotA hai para bhAva pariNati nahIM hotii| ata 'zrutajJAnase jAnA huA nahIM jAnane samAna hai, bhAvanAjJAna hI vastutaH jJAna hai / zrutaMjJAna kevala UparI jJAna hai ? yaha kaise ho sakatA hai| kahate haiM"dRSTavaMdapAyebhyo'nivRttariti // 33 // (400) mUlArtha-dRSTa anarthase vyakti nivRtti nahIM pAtAM // 33 // - vivecana jo manuSya yathArtha rItise aneko dekhe va jAne, 'bhAvanAjJAnase use anartha samajhe vaha use choDatA hai para zrutamaya Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 : dharmavindu prajJAse dekhe va jAne hue anarthako vaha nahIM chor3atA hai| bhAvanAse -jAnA huA anartha chUTa jAtA hai kevala dRSTa anartha nahIM chUTatA / ataH zrutajJAna bAharI jJAna hai tathA bhAvanA jJAna hI vastutaH jJAna hai, bhAvanA jJAnase jaisI nivRtti hotI hai vaisI dRSTa yA zrutajJAnase nahIM, ataH zruta UparI hai / jo yathArtha jJAna ho to pravRtti bhI vaisI hI hotI hai ata. anartha chUTatA hai / bhAvanA jJAna hone para bhI anarthase nivRtti nahIM hotI taba ? uttara dete haiM- . . etatsUle ca hitAhitayoH pravRtti . nivRttiriti // 34 // (401) , mUlArtha-hitameM pravRtti va ahitase nivRtti-isakA mUla hI bhAvanAjJAna hai // 34 // vivecana-jisa buddhimAna puruSako bhAvanAjJAna huA hai vahI hita-ahitameM bheda kara sakatA hai tathA vahIM hitameM pravRtti tathA ahitase nivRtti karegA / hita va ahitake bheda karanemeM mUlabhUta bhAvanAjJAna hI hai, dUsarA jJAna nhiiN| ata eva bhAvanAdRSTajJAtAd viparyayA- . yoga iti / // 35 / / (402) mUlArtha-isa kAraNase hI bhAvajJAna. dvArA--dekhe jAne va jAnane para viparIta pravRtti nahIM hotI // 35 // .. , . vivecana-ata eva-hita, ahitame pravRtti va nivRttike mUlameM bhAvanAjJAna hI hai| bhAvanAdRSTajJAtAna-bhAvanA dvArA dekhI va Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 375 jAnI vastuko prApta karake, viparyayAyogaH-viparItatAkA yoga nahIM hotA-viparItameM pravRtti nahIM hai to| / - - hitamArga va ahita mArgakA bheda batAnevAlA hI bhAvanAjJAna hai| bhAvanAjJAna dvArA dekhe hue tathA jAne hue padArthoMke bAremeM viparIta pravRttikA saMbhava nahIM hai / vinA mativibhramake hitameM apradhRtti tathA ahitame pravRtti nahIM hotI / yaha viparItatA bhAvanAjJAnameM hotI hI nahIM / yaha kaise siddha hotA hai ? kahate haiM.. tadvanto hi dRSTApAyayoge'pyadRSTApAyebhyo nivartamAnA dRzyanta evAnya- rakSAdAvitIti // 36 // (403) mUlArtha-bhAvanAjJAnavAle puruSa dRSTa kaSToMkI. (maraNa Adi) prApti hone para bhI adRSTa (naraka) kaSToMse nivRtti pAkara anya jIvoMkI rakSA pravRtta hote haiM // 36 // vivecana-tadvanta:-bhAvanAjJAnavAle, dRSTApAyayogepipratyakSa dIkhanevAle maraNa Adi kaSTa prApta karane para bhI (unake na pAne para to aura bhI -vizeSataH) adRSTApAyebhyA-naraka Adi gati dene vAle (hiMsA Adi karma), anyarakSAdau-apanese bhinna dUsare prANiyoMkI rakSA, mRtyuse bacAnA, upakAra karanA tathA jainamArgakI zraddhA mAdi AropaNa karanemeM-(tatpara dekhe jAte haiN)| . jo bhAvanAjJAnavAle puruSa haiM ve maraNa Adi kaSTa jo dIkhate haiM unako pAne para naraka Adi kugatiko le jAnevAle hiMsA Adi Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 376 : dharmacindu karmase 'nivRtti pAte haiN| ve aise anarthakArI kArya nahIM karate, itanA hI nahIM anya jIvoMkI rakSA va upakAra karanemeM sarvadA tatpara rahate haiN| 'metArya munikA dRSTAnta isa bAremeM prasiddha hai / "ve bhikSAke liye eka sUnArake yahAM gaye jo soneke jo banA rahA thaa| vaha bhikSA 'deneke liye aMdarase lAne gayA 'itanemeM usakA murgA kaI jo nigala gayA / muMni maunavrata rakha kara cale gaye / sUnArane jI curAye hue jAna kara muniko pakaDA / unake nAma na batAne para sira para gilA camaDA bAMdha kara sUnArane unakI mRtyukA prAraMbha kiyaa| svayaM kaSTa uThA kara bhI hiMsAke bhayase murgAkA nAma n-btaayaa| aise mahAsattvavAle mahApuruSa aba bhI. dekhe jAte hai jo jIvoMkI rakSA tathA anyoMko dharmamArga meM pravRtta va sthira karane AdikA upakAra karate haiN| isa viSayakI samApti karate hue kahate haiiti mumukSoH sarvatra bhAvanAyAmeva yatnaH . zreyAniti // 37 // (404) - mUlArtha-isa prakAra mumukSu sarvatra bhAvanAmeM hI yatna kareM yahI zreyaskArI hai // 37 // vivecana-ata: saba kAryoMmeM, saba anuSThAnoMmeM yati ucca prakAra'kI bhAvanA rakhe yahI zreyaskArI mArga hai / bhAvanAjJAna hI sadvicAroMkA preraka jJAna hai| sadvicAra hI satkArya karanevAle haiM / bhAvanAjJAna pratikSaNa maname rakhe / bhAvanAkAhI Adara karanA bahuta prazaMsanIya hai| tadabhAve nisargata eva sarvathA doSo paratisiddheriti // 34 // (405) Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizepa dezanA vidhi : 377 mUlArtha-bhAvanAjJAna dvArA svabhAvataH uparAmasiddhi (dopoMse nivRtti) hotI hai|||38|| vivecana-tadbhAve-bhAvanAke honese, nisargata eva-svabhAvase - hI, doSANAM-rAgAdi dopoMkA, uparatisiddheH-nivRttikA siddha honA-doSoMkA Tala jaanaa| - jaba-bhAvanA hRdayameM rahI huI ho taba svabhAvase hI rAga Adi "doSa haTa jAte haiN| unase nivRtti hotI hai athavA to bhAvanAjJAnase hI saba prakArake manovikAra-tathA vRttiye haTa jAtI haiM-miTa jAtI hai| bhAvanAke honese svabhAvase hI rAgAdi-doSa naSTa ho jAte haiM / bhAvanAkI utpatti va kAraNa batAte haiM vacanopayogapUrvA vihitapravRtti'yonirasyA 'iti // 39 // (406) mUlArtha-vacana ke upayoga sahita zAstra meM kahe hue anuThAnakI pravRtti bhAvanAkA kAraNa hai // 39 // vivecana-vacanopayogaH-zAstrameM isa isa prakAra kahA hai "aisA soca kara. yoniH-utpatti sthAna / bhAvanAjJAnako utpatti zAstrokta pravRttimeM haiN| zAstrake vacanako bhalI prakAra socanA va samajhanA tathA usakI AlocanA sahita "kisI kAryameM pravRtti, karanA vaha bhAvanAjJAnakA utpatti sthAna hai| zAstradvArA kathita anuSTAnoMmeM upayogasahita kI huI pravRtti bhAvanAjJAnako paidA karatI hai| vacanopayoga sahita zAstrokta pravRtti bhAva Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 : dharmavindu nAkA kAraNa kyoM hai ? kahate haiM mahAguNatvAd bacanopayogasyeti // 40 // (407) mulArtha-vacanopayoga mahAguNakArI hai // 40 // vivecana-vacanopayoga-zAstrameM yaha bAta isa prakAra hai va isa prakAra kahI hai ataH aise karanA cAhiye Adi AlocanA 'sahita kArya karanA vaha bahuta guNakArI hai, zAstrokta vacanakA vicAra karanA bahuta upakArI hai / zAstrameM jJAnI janoMkA anubhava tathA jisa rAste calnese iSTasiddhi hotI hai usakA varNana hotA ataH usake anusAra vicArapUrvaka pravRtti karanese bhAvanAjJAna hotA hai| " tana dhacintyacintAmaNikalpasya bhagavato bahu mAnagarbha smaraNamiti // 41 // (108) - mUlArtha-vacanopayoga dvArA pravRttise acintya cintAmaNi samAna bhagavAnakA bahumAna sahita smaraNa hotA hai / / 4 / / - vivecana-zAstrokta vicArakA smaraNa karake tadanusAra pravRtti karanese zAstrake praNetAkA bhI smaraNa hotA hai / jisake prabhAvake bAreme socanA azakya hai aise ciMtAmaNi ratnake samAna prabhu bhagavAna hai unakA smaraNa bhI ho AtA hai| prabhukA bahumAnapUrvaka smaraNa bhI atyaMta lAbhadAyaka hai ataH zAstrokta vacanako vicAra karake niraMtara pravRtti kare / vaha smaraNa kisa prakAra hotA hai ? kahate hai... bhagavataivamuktamityArAdhanAyogAditi // 12 // (101) Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 375 mUlArtha-bhagavAnane aisA kahA hai isa prakArake arAdhanA yogase (smaraNa hotA hai) // 42 // vivecana-jaba zAstravacanoMkA vicAra karate haiM tathA manana karate hai taba bhagavAnane isa bAremeM aisA kahA hai aisA vicAra - svabhAvika rUpase AtA hai / usase zAstra va usake praNetAke prati anukUla bhAva jAgRta hote haiM aura isase bhagavAnakA smaraNa hotA hai| ' evaM ca prAyo bhagavata eva cetasi " samavasthAnamiti // 43 // (410) mUlArtha-isa prakAra prAya. bhagavAnakI hI ThIka prakArase cittameM sthApanA hotI hai // 43 // vivacana-aise vahumAnapUrvaka bhagavAnakA smaraNa karanese hRdayameM bhagavAnakI hI sthApanA hotI hai| kriyA karate samaya citta kriyAmeM hI sthira hotA hai anyathA vaha bhAvakriyA na hokara kevala dravya kriyA rahatI hai ataH isa prakAra kucha samayako chor3a denese bhagavAnakA smaraNa prAyaH hI hotA hai, sarva kAlameM nhiiN| kriyAke samaya citta usameM hI rkhe| bhagavAnakA kahA karanese kyA siddha hotA hai ? kahate haiM tadAjJArAdhanAca tadbhaktireveti // 44 // (411) . mUlArtha-bhagavAnakI AjJAkI ArAdhanAse bhagavAnakI hI bhakti hotI hai // 44 // vivecana-bhagavAnakI AjJakA anusaraNa karanA yahI bhagavAna Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 380 : dharsadindu kI bhakti hai| bhaktike liye unakI AnAkA pAlana Avazyaka hai ataH ArAdhanAse unakI bhakti hotI hai| "upadezapAlanaiva bhagavadbhaktiH, nAnyA, kRtakRtyatvAditi // 45 // (412) "mUlAtha-bhagavAnake upadezakA pAlana karanA hI bhagavAnakI bhakti hai // 45 // vivacana-bhagavAnakI bhakti karanekA eka hI mArga hai vaha unakA upadezapAlana / jo bhagavAnakI AjJAke anusAra kArya karatA hai vahI vastutaH bhagavAnakA bhakta hai yaha nizcita hai / bhagavAna to apane karaneyogya saba kucha kara cuke va mokSa sidhAra gaye haiM ve kRtakRya hai / prabhu kRtakRtya hai to puSpAdise pUjA karanekA kyA prayojana ? kahate haiMucitadravyastavasyApi tadrUpatvAditi // 46 // (413) mUlArtha-ucita dravyastava bhI upadezapAlanarUpa hai ataH vaha bhI bhakti hai // 46 // 'vivecana-puSpAdi pUjA dravyastuti hai / dravyastutise bhI bhagavAnakI AjJAkA pAlana hotA / kahA hai "kAle suibhUpaNaM, visihapupphAiehi vihinnaau| sArayuithottagaraI, jiNapUjA hoI kAryavvA // 302|| * 'yogya avasara para pavitra hokara acche puSpadisa tathA vidhisahita stuti va stotra Adi dvArA mahAna jinapUjA karanA yogya hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi:: 3816 aisA zAstrokta upadeza hai| isa AjJAke anusAra calanese bhakti hotI hai ataH, bhAvapUjA, va dravyapujA donoM hI prabhubhaktike mArga hai kyoki jaba dravyastava-upadezapAlata samajhA hai.taba bhAvastava to hai hI ataH niraMtara prabhupUjA karanI caahiye| aisA kyoM kahate haiM........ . - , bhAvastavAGgatayA; vidhaanaaditiH||47|| (414).. mUlArtha-dravyastava bhAvastavakA aMga hai aisA kahA, huA. hai // 47 // vivecana-dravyastavakA vidhAna zAlameM zuddha yatidharmake kAraNa hai| viSayatRSNA Adi kAraNosesAdhudharmarUpa maMdirake zikhara para car3hane meM asamartha tathA dharmakArya karanekI icchA, rakhanevAle prANIke, liyo mahAna sAvadha karmase nivRtti pAnekA dUsarA mArga na honese arihaMta bhagavAnane zubha AraMbhake rUpameM dravyastavakA upadeza kiyA hai| jaise- -- 'jinabhavanaM jinavimvaM, jinamataM ca yaH kuryAta __tasya narAmarazivasukhaphalAni karapalavasthApi // 203 // .. jo purudha jinamadira, jinaviMca, jinapUjA-aura-jinamatako karatA hai, usako karAtA hai yA usakI pUjA-bhakti karatA hai, usa puruSake hAthameM nara, devatA va mokSake saMba sukha A jAte haiM, ..... isa prakAra dravyuttava-bhI bhagavAnake upadezake, pAlanurUpa hai| mAjJApAlataH bhakti hai--ataH danyastava bhI bhakti hai / :- bhagavAnako cittameM rakhanekA phala kahate haiM Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wowwwwww 3826 dharmani / hadi sthite ca bhagavati kliSTakarma, vigama iti // 48 // (415) // . ' mUlArtha-bhagavAna hRdayameM rahanese 'liSTa karmoMkA caya hotA hai // 48 // vivacana-liSTa karma ve hai jo saMsArameM rahaneke liye AtmAko bAdhya karate haiN| unakA nAza bhagavAna ke smaraNase hotA hai / 'bhazuma anubaMdhI mithyAtva mohanIya Adi karma haiM / aisA kisa tarahase kahA ! (kaise karma kSaya hote haiM / ) kahate haiM, jalAlalavadanayovirodhAditi // 49 // - (416) / mUlAthe-sagavAnakA smaraNa vaha kliSTa, karmakA jalavA agnikI taraha paraspara virodhI hai // 49 // .. 31 Mis. 1. vivecana jisa prakAra jalake 'sAtha' agni nahIM raha sakratI, jahA~ jala hogA vahAM agni samApta ho jaaygii| usI prakAra maMgavAnake citameM rahane se kliSTa karmoMkA virodha honese svataH nAza ho jAtA hai| jaba bhagavAna cittameM hoMge kliSTa karma nahIM rheNge| ityucitAnuSThAnameva sarvatra pradhAnamiti // 50 // (417) malA kAracita ne - v- m mukhya hai // 50 // " . anuSThAna hI saba jagaha vivecana-isakA bhAvArtha pahale sUtra 26 (393) meM bhA cukA hai| ucita anuSThAna mukhyaM hai yaha kaise kahA jA sakatA hai / kahate haiM Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhiH 383 * prAyo'ticArAsaMbhavAditi // 51 // (418) / mUlArtha-prAyaH ucita anuSThAnameM aticAra saMbhava nahIM hai| (ataH ucita anuSThAna mukhya hai) // 51 // .. 'vivecana-jo puruSa apanA ucita karma karaneko tatpara hotA hai usameM use prAyaH aticAra laganA saMbhava nahIM hai| karma ucita honese usameM vaha aticAra lagane nahIM detA / prAyaH aisA hI hotA hai para kamI kamI usa prakArake anAbhoga yA avicArake doSase arthavA na tUTanevAle nikAcita kliSTa karmoMke udayase kabhI kisI puruSako no aise sanmArga para jAtA hai aticAra ho sakatA hai vaha usI prakAra hai jaise ki kisI pathikako rAhameM kAMTA laganA, jvara AnA athavA dizAma honA saMbhava hai| isa taraha kabhI aticAra lagasakatA hai para adhikAMzata. ucita anuSThAna karanevAleko aticArakA saMbhava kama haiN| aticAra na lage-vaha kisa prakAra ! kahate haiM--- yathAzakti pravRtteriti / / 52 / / (419), mUlArtha-yathAzakti pravRtti karanese // 5 // 'vivecana-saba kAryoMmeM jitanA sAmarthya ho, jitanI zakti ho, usI prakAra pravRtti hotI hai| ataH ucita anuSThAnameM phira maticAra lAnA saMbhava nahIM rahatA / jitanA vaha kara sakatA hai utanA hI karatA hai aura vaha kara letA hai. ataH aticAra nahIM lgtaa|: saMdrAvapratibandhAditi // 53 // (120), Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 dharmavinduH . . . . gUlArtha-sadbhAvameM citta, lagAnese (yathAzaktiH pravRtti hotI hai), // 5.3 / / . vivecana-jo satyakArya vaha apanI zakti kara sakatA hai| aise satkAryameM apanA citta lagAnese manuSya apanI-zaktike anusAra phArya kara sakatA hai yathAzakti kAryameM citta rakhanese vaha. pravRtti.bhI. barAvara ho,sakatI hai itarathA'tadhyAnopapattiriti // 54 // (421) - mUlArtha-zakti uparAMta karanese Arta dhyAnakA prasaMga AtA hai||54|| ..... ... ..:-: 'viveca itarathA anucita / kAryake AraMbhase, upapaciH prasaMga AnA anucita kAryako prAraMbha karanese, apanI zaktise adhika kAma karaneseM, vaha nahIM kara sakanese AdhyAnakA avasara AtA hai| anicchA yA zakti uparAMta kAryame AdhyAnakAprasaMga A jAtA hai| maname kuvicAra UThate hai| akAlotsukyasyattitvatastatvAditi // 55 // (122) ""mUlArtham akAla utsukatA vastutaH ArtadhyAna hI hai||55 - vivecana-samaya anukUla na ho taba kAlake ucita kAryakA' tyoga karake utsuka hokara jo kArya kiyA jAya, usa kAryameM vyavaMhArase dharma dhyAna kahalAne para bhI vastutaH usakA svarUpa AtadhyAna" hI hotA hai / jaise. jo apanI iMdriyoMko vazamaiM-ni. kara sake vaha Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ge| yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 385brahmacarya aMgIkAra kare taba kevala AtadhyAna hI hotA hai| ataH ucita samaya para ucita kArya karanA hI acchA hai anyathA yogya samaya na hone para bhI utsuka hokara koI kAma kiyA jAve to mArtadhyAna hotA hai| utsukatA rahita puruSa pravRttikAla kaise pApta kara sakatA hai ? kahate haiM. nedaM pravRttikAlasAdhanamiti // 56 // (423). mUlAtha-utsukatA pravRttikAlakA sAdhana nahIM hai // 56 // vivecana-idam- autsukya-utsukatA, pravRttikAla-kAryameM pravRtti karanekA samaya, saadhnm-hetu| ' manuSya koI kAma karaneko utsuka ho usa parase pravRttikA samaya mile, aisA nahIM hotaa| yadi pravRtti karanekA avasara na ho to utsukattAse kucha nahIM hotA / dharmasAdhanakA jo avasara hai usake sivAya dharmasAdhanakI koI pravRtti kare to vaha niSphala jAtI hai / jaise bahuta bhUkhA manuSya bhI samaya yA avasara vinA bhojana prApta nahIM kara sakatA / ataH utsukatA samaya prApta karanekA sAdhana nahIM hai| isakA sAra kyA hai yA kyA karanA cAhiye ? kahate haiM- iti sadocitamiti // 57 / / (424). " mUlArtha--ataH niraMtara ucita kArya kare // 27 // vivecana--utsukatAkA tyAga karake jo ucita ho vahI kArya hamezA hai aisA socakara kArya kre| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 : dharmadintu tadA tadasatyAditi // 5 // (125) mUlArtha -usa samaya vaha (utsukatA) asada hai // 5 // vivecana-pravRtti kAla ke samaya utsukatA Avazyaka nahIM hai| purupa kAryame pravRtti karate samaya usukatAkA Azraya nahIM lete / ve puruSa acche upAyadvArA hI pravRtti karate haiN| sadupAya kAryako avazya siddha karatA hai| kAryameM bhI upAya yA sAdhanakA asara avazya pragaTa ho jAtA hai| jaise ghaDeko banAne kA sAdhana miTTI hai| vaha kAryakI pravRttike samaya avazya sthita hotI hai ataH kisI bhI kAryakI pravRttike samaya usake liye sAdhanarUpa kAraNa avazya pragaTa ho jAtA hai / buddhimAna jana kArya meM pravRtti, karaneke samaya usukatA nahIM dIkhAte / ataH: utsukatA kaise sAdhanabhAva, ho sakatA hai ? utsukattA pravRtti kAlameM kAryakA sAdhana nahIM hai / sadupAya hI sAdhana hai| utsukatA kAryasAdhanameM vighnarUpa bhI hai| sadupAyase ucita pravRtti karanA hI kAryasiddhikA lakSaNa hai / kahA bhI hai ki "atvarApUrvakaM sarva, gamanaM kRtyameva vaa| praNidhAnasamAyuktamapAyaparihArataH" // 205 // -saba prakArake kArya athavA 'gamana (jAnA) tvarArahita (zIghratA yA utsukatA choDa kara ) karanA cAhiye kyoMki kaSTa tyAga karake cittakI ekAgratAse kiyA huA kArya siddha hotA hai ataH utsukatA tyAga karake apane- ucita kAryameM pravRtti karanA / yadi utsukatA pravRttikAlakA sAdhana nahIM hai to dUsarA kAraNa kyA hai ? kahate haiM Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 387 prabhUtAnyeva tu pravRttikAla sAdhanAnIti ||19|| (426) mUlArtha pravRttikAlake batAnevAle sAdhana (kAraNa) bahuta hai // 59 // vivecana- kisI kAryake prAraMbha karanekA yogya samaya ho' jAnekI sUcanA denevAle, aise samayako batAnevAle eka do nahIM, kaI eka kAraNa haiM / ve batAte haiM nidAnazravaNAderapi kepAJcat pravRttimAtradarzanAditi ||6|| (427) - nidAna, zravaNa Adi se bhI kaIyoM kI pravRtti hotI dikhatI hai // 60 // 2 vivecana - yahA nidAna zabda kAraNa mAtra ke liye AyA hai / jaise isa rogakA nidAna, utpattikA kAraNa kyA hai ? isa prayogameMkahA hai, jaise saMsArika - va-svargIya sukha va bhogoMkA kAraNa dAna hai aisA zAstroM meM kahA hai ata. pravRtti kAlakA eka sAdhana nahIM hai / jaise "bhogA dAnena bhavanti, dehinAM suraganizca zIlenaM / bhAvanayA ca vimutistapasA sarvANi siddhyanti " // 205 // --- dAna denese prANiyoko bhogakI prApti hotI hai / zIla pAlanase devagati milatI hai / bhAvase mukti milatI haiM tathA tapase saba kAryoMkI siddhi hotI hai / aisA sunane se usakI prAptike liye prAptikI icchAse, svajana ke bhAgraha se aura balAtkAra Adi kAraNose kaI puruSoMne dIkSA lI hai / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 : dharmapinTu jaise goviMda vAcaka, sundarAnanda, Arya suharita Adine kisI eka puruSa, bhavadeva tathA karoTaka gaNi Adiko dIkSA dI hai| unhoMne jaba dIkSA lI taba kevala pravRtti karaneke samaya ve tAttvika upayoga rahita the / isa saMbaMdhame kevala dIkSA lenA hIunakI yogyatA thii| aisA zAkhameM ullekha hai| aisI dIkSAme pravRtti mAtra sadbhAvayukta dIkSAkI prAptikAlakA kAraNa kaise haiM ? uttara dete haiMtasyApi tathA paarspyNsaaghntvmiti||6|| (128) mUlArtha-vaha pravRttimAtra bhI (tathA bhava vairAgya Adise) usa paraMparAkA sAdhana hai // 6 // nivecana-tathA pAraNa-usa prakArakI paraMparAse, sAdhanatvaMsAdhanagAva hai| pravRtti mAtra bhI usa prakArakI paraMparAse dIkSAkA sAdhana yA kAraNa hai| bhava vairAgya Adi to mukhya kAraNa hai hii| kaI puruSa uparokta bhogAmilApAse arthAt dIkSAse daivI va mAnavI sukha prApta hoge, aisA sunanese dIkSita hue| para dravya dIkSAke aMgIkAra karaneke bAda abhyAsa--satata dIkSA pAlanese bhogAmilApAko tyAga karake yadi atitIvra cArina mohanIya karmakA udaya na ho to, bhAvadIkSA aMgIkAra karaneke lAyaka bana jAte hai / jaise goviMda vAcaka mAdi / ataH dravya dIkSA (pravRttimAtra) bhI bhAvadIkSAkA paraMparAse kAraNa hai| taba to pravRtti mAnase yogyatA ho gaI ? kahate haiM... yatidharmAdhikArambAyamiti pratiSedha - iti // 62 // (192) . Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 389 mUlArtha- zuddha yatidharmake adhikAra meM isa ( pravRttimAtra) kA niSedha hai ||62 || vivecana - yatidharmAdhikAraH - zuddha sAdhudharmake vyadhikArameMvarNana | yahAM utsarga aura zuddha yatidharmake bAremeM kahA jA rahA hai| ataH yahAM zuddha yatidharmake bAremeM hI varNana kreNge| ataH kevala dIkSAkI pravRttiko hI yogyatA mAnanA- isakA niSedha hai / hareka puruSa kevala dIkSA le lenese hI bhAva yatitvake yogya nahIM hotA | lekina jaise kIr3A lakaDI khAte khAte usameM koI akSara banA le isase kIDA akSara hI banAyegA yaha nahIM mAnA jA sktaa| isI prakAra goviMda cAcaka jaisA koI dravya dIkSAke bAda bhAva dIkSAke yogya bhI hotA hai para pratyeka aisA nahIM ho sakatA / ata saba jagaha ucitatAkA vicAra Avazyaka hai / kevala pravRtti mAtrakA to niSedha hI hai / na caitatpariNate cAritrapariNAmeti || 63 || (430) mUlArtha - cAritra ke pariNAmakI utpatti hone se utsukatA nahIM hotI // 63 // F vivecana - jise cAritrake bhAva pragaTa ho gaye haiM, jo caritrakA yathArtha svarUpa samajha kara use lenemeM tallIna ho gayA hai vaha kabhI utsukatA nahIM batAyegA / ucita samaya para akAla utsukatAse koI kArya na karegA | tasya prasannagambhIratvAditi // 64 // (431) Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 : dharmapindu , mUlArtha-cAritrake pariNAmakI prasannatA va gambhIratAse / vivecana-jaise zarada RtumeM sarovarakA jala nirmala va prasanna dIkhatA hai vaise jisako vastutaH cAritrake pariNAma. utpanna hue haiM usakA hRdaya vaisA hI nirmala hogaa| usakA mana samudrake madhya bhAgake jaisA gaMbhIra hogaa| aisA prasanna va gaMbhIra puruSa kabhI anucita anuSThAna na karegA yA akAla utsukatA na dikhaayegaa| hitAvahatvAditi // 65 // (432) mUlArtha cAritrakA pariNAma hitakArI hai // 65 // vivecana-jisame zuddha cAritrake liye vastutaH bhAvanA utpanna huI hai usakA kArya kevala hitakArI hI hogaa| vaha kabhI bhI ayogya samayameM usukatAse cAritra grahaNa karaneko ta para nahIM hogaa| ___yaha cAritra pariNAmakI pariNati ( utpatti ) ho jAne para vaha prasanna, gaMbhIra tathA hitakArI hotA hai to cAritrake bhAvakI prAptike bAda sAdhuko bAra bAra vibhinna zabdoMse upadeza kyo diyA jAtA hai / jaise "gurukulavAso gurutatayA ya, uciyaviNayasla karaNa c| vasahIpamajaNAisu, jatto taha kAlavikkhAe" // 206 // "anigRhaNA valammI, savattha pavattaNaM ca sattIe / niyalAbhaciMtaNaM sai, aNuggaho mitti guruvayaNe" // 207 // "saMvaranicchidattaM, chjjiivrkkhnnaasuprisuddh| vihisajjhAo maraNAdavekSaNaM jaijaNuvaeso" // 28 // -~~-muni gurukulameM vAsa kare, gurukI adhInatAmeM rahe tathA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 391 ucita vinaya kare aura kolakI apekSA karake rahanekI jagahakI pramArjanA Adi kre| apane valako na chIpAve (dharmakAryameM puruSArtha kare ) / saba jagaha zaktipUrvaka vyavahAra kre| apane hitakArI vastukA ciMtana kare tathA gurukI bhAjJAko apane para kiyA gayA upakAra mAne / saMvarameM aticAra Adi doSakA nivAraNa kare, chakAya jIvakI rakSA kare tathA zuddhabhAva rkhe| vinaya Adi vidhise svAdhyAya kare, zAstroka maraNa 'AdikA vicAra kare tathA yatijanoke pAsa upadeza sune| yadi cAritrake bhAva sAdhumeM ho to yaha upadeza denekI kyA AvazyakatA hai / kahate haiM cAritriNAM tassAdhanAnuSThAnaviSayastUpadezaH, pratipAtyasau, karma vaicitryAditi // 66 // (433) mUlArtha-upadeza cAritra pariNAmako sAdhanevAlA anuSThAna hai, kyoMki karmakI vicitratAse cAritra pariNAma miTa sakate haiM ataH upadeza Avazyaka hai // 66 // . . vivecana-cAritriNAM- cAritrake pariNAma jinako hue hai, tatsAdhana- cAritra pariNAmako sAdhana karanevAle, anuSThAna- gurukulavAsa Adi, viSayaH- jisake viSayameM ye anuSThAna batAnA hai, upadeza:-upadeSTA yA dharmapravartakake vacanarUpa jo zAstrameM kahe hue haiM, pratipAtI-patanazIla, karmavaicitryAMva-karmakI vicitratAMke kaarnn| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 : dharmapindu / jimako cAritra grahaNa karaneke pariNAma utpanna hue haiM unake cAritra pariNAmake sAdhanarUpa jo anuSThAna hai unako batAnevAlA yaha upadeza hai / ataH upadeza denA uttama hai| upadeza denekA kAraNa yaha hai ki karmakI vicitratAke kAraNa cAritrake pariNAma patanazIla haiN| karmakI vicitratAse saba kucha ho sakatA hai| kahA hai ki "kammAI nUrNa ghaNacikaNAi kaDhiNAI vajasArAI / NANaDDhyapi purilaM, paMthAo uppahaM naiti" // 209 // -gADha, cikane, kaThina tathA vajrasamAna karma jJAnamArgameM sthira puruSako bhI unmArgameM le jAnemeM samartha haiN| ataH karmavaza kabhI kisIkA caritrabhAva samApta ho jAya taba bhI gurukula vAsa Adi sAdhanoMse vaha cAritramAvameM sthira raha sakegA / ataH upadeza hitakArI hai| tatsaMrakSaNAnuSThAnaviSayazca cakrAdipravRtyavasAna bhramAdhAnajJAtAditi / / 67 // (431) mUlArtha- cAritra parimANakI rakSA ke liye anuSThAnavAlA upadeza isa prakAra hai| jaise cakra AdikI gati maMda hone para daMDa Adise gati tIvra kI jAtI hai / / 67 // . vivecana- cAritra bhAvakI jo utpatti huI haiM usakA rakSaNa karaneke liye anuSThAna karanA Avazyaka hai aura una anuSThAnoko vatAnevAlA upadeza bahuta lAbhaprada hai| jaise"jjejA saMgaggiM, pAsatthAI hiM pAvamittehi / kujA u appamatto, suddhacarittehi va dhIrehi // 20 // " Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 393 ! -apramatta puruSa pApake mitra jaise asaMyata puruSoMke saMsargakA tyAga kare aura zuddha cAritravAna dhIra puruSoMkA sasarga kre| : jaise kumhArakA cakra ghUmatA hai aura usakI gati maMda paDa jAne para kumhAra daMDa dvArA use tIna karatA hai aise hI uparokta prakArake upadezose cAritra pariNAmakI AI huI mandatAko haTA kara tInatA utpanna kI jAtI hai| upadezakI niSphalatA kaba hotI hai ? kahate haiM. mAdhyasthye tadvaiphalyameveti / / 68 // (435) mUlArtha- madhyasthatAmeM upadezakI niSphalatA hai / / 68 // . vivecana- apravRtti aura pravRttikI maMdatA ina donoMke bIcakI madhyasthatA ho arthAt jaba cAstri pariNAmameM tIvratA ho taba upadeza vRthA hai arthAt jisa puruSako cAritrakA tIvra bhAva hai use upadezakI jarUrata nahIM hai| / / / svayaM bhramaNasiddheriti // 69 // (136) mUlArtha- apane Apa hI bhramaNakI siddhi hai // 69 // vivecana- jaise cakra jaba apane Apa calatA hai to use calAne kI AvazyakatA nahIM hotI vaise hI jaba AtmAmeM svayaM tIna cAritra bhAva haiM to upadezakI jarUrata nhiiN| / / bhAvayatihiM tathA kuzalAzayatvAdazakto'samajasapravRttAvitarasyAmivetara iti // 70 // (437) mUlArtha- bhAvayati kuzala AzayavAlA honese ayogya Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 // dharmavindu pravRtti karanemeM asamartha hai aura jo bhAvayati nahIM vaha yogya pravRtti karane meM asamartha hai / 70 // vivecana- tAkuzalAzaya- cAritravRddhikA hetu rakhanevAlA, 'zuddha bhAva tathA aashNryvaalaa| jo bhAvayati yA paramArthataH sAdhu hai vaha cAritrakI vRddhike zuddha bhAva rakhatA hai, ataH vaha kadApi anAcAra sevana nahIM kara sakatA / jo bhAvayati nahIM hai| kevala dravyayati hai vaha bhAvase saMyamakI pravRtti karanemeM azakta hai / usI prakAra uttama sAdhuke yogya pravRtti karaneke liye upadezakI apekSA nahIM hai| iti nidarzanamAtramiti // 71 // (438) mUlArtha- yaha samAnatA kevala dRSTAMta mAtra kahI hai / 71 // vivecana- 'dravyayati zuddha saMyama pAlanemeM azakta hai| vaha kevala dRSTAMta mAtrake rUpameM kahA hai isa parase yaha nahIM samajhanA ki dravyayati saMyamakA pAlana hI nahIM kara sakatA / na sarvasAdharmyayogeneti // 72 / / (439) - mUlArtha- uparokta dRSTAMta sarva prakArase sAdRzya yogakA nahIM hai // 72 // "vivecana- isa dRSTAMtameM jo samAnatA-sAdRzyatA kahI hai vaha saba 'prakArase "sarvAzase nahIM hai kevala kucha aMzomeM hI samAnatA hai|" Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 395 yatestadapravRttinimittasya garIya stvAditi // 73 // (440). mUlArtha- bhAva yatikI anucita kAryameM pravRtti na honekA nimitta mukhya hai // 73 // vivecana- yaMteH- bhAvasAdhu, tadapravRtti-anucita kAryameM pravRtti na honA, nimittasya- samyagdarzana Adi pariNAmakA, garIyastvAt- mahatvA / bhAva sAdhu anAcAra sevana Adi anucita kArya nahIM karatA / usakA kAraNa samyagdarzanakA pariNAma hai / vaha samyagdarzana Adi anucita kAryameM pravRtti karAnevAle mithyAtva Adi kaSAyoMse adhika mahattvakA hai| mithyAtva Adi use prakArake karbhake udayase utpanna vastu hai / samyagadarzana Adi AtmAke svAbhAvika guNa hai ataH ve jyadA mahattvake haiN| svAbhAvika guNa asvAbhAvikase jyAdA mahatvavAle haiM hii| vastutaH svAbhAvikatvAditi // 74 // (441) mUlArtha- vAstavameM samyagdarzana Adi AtmAke svAbhAvika guNa hai ||74 // vivecana- ucita pravRttike kAraNarUpa jo samyagdarzana Adi haiM ve AtmAke vAstavameM svAbhAvika guNa hai / AtmatvabhAvamaya haiM (ataH mithyAtva Adise mahattvake haiN)| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 : dharmavindu tathA sadbhAvavRddhaH phalotkarSasAdhanA diti // 75 // (442) smUlArtha-aura zubha bhAvakI vRddhi mokSarUpa mahAphalako denevAlI hai ||75 // vivecana-sadbhAva-zubha pariNAma, phalotkarSasAdhanAda-mahAn phalarUpa monako denevAlI-samyakadarzanase zuddha bhAvakI vRddhi hotI hai aura zuddha bhAvakI vRddhise mokSarUpa sarvocca phala mila sakatA hai ataH samyagdarzana jyAdA mahattvakA hai| mithyAtva Adise kabhI bhI mokSaphala nahIM mila sakalA / ataH mivyAtva Adise samyagdarzana zreSTha hai| . upaplavacigamena tathAvabhAsanA ditIti // 76 // (443) .. mUlArtha-rAga-dvepAdi upadravakA nAza honese vaisA bodha hotA hai / / 76 // vivecana-upaplabavigamena-rAga-dveSa Adi AMtarika upadravoke aMta honese, tathAvabhAsanAta-usa prakArakA jJAna, anucita kAryameM pravRtti na karanA hI ThIka hai-aisA jJAna / / - sanyagdarzanase zuddha bha va hote haiN| zuddhabhAvase rAga-dveSa Adi upadrava naSTa hote haiN| usase bhAva yatiko sArA nirmala prakAza milatA hai| usase anucita kAryameM pravRtti na karanA ThIka hai aisA vizvAsa hotA hai / ata samyagadarzana mahattvakA hai| mata. pUrvokta 'asAdhu bhAva saMyama pAlanameM asamartha hai| kevala dRSTAnta mAtra hai| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi :.397 ava isa prakaraNako samApta karate hue kahate haiMevaMvidhayateH prAyo, bhAvazuddhermahAtmanaH / vinivRttAgrahasyocaiH, mokSatulyo bhavo'pi hi // 34 // mUlArtha-durAgraha rahita isa prakAra bhAvazuddhivAle ucita anuSThAnavAle mahAtmA bhAva yatike liye prAyaH yaha saMsAra hI mokSa samAna haiN||34|| - vivecana-evaMvidhasya-apanI sthitike anukUla ucita anuSThAna prAraMbha karanevAle, yate-sAdhu, prAya -aksara, - vinivRttAgrahassa-zarIra Adi saMbaMdhI mUrchAdoSa jisakA nAza ho gayA hai, uccai * bahuta-ati, mokSatulya -saMsAra bhI mokSake barAbara hai| "jo apanI avasthAke anukUla ucita anuSThAna karanemeM tatpara hai, bhAvazuddhivAlA hai, zarIra Adi para jisakI mUchAkA nAza ho gayA hai aise bhAva yatiko saMsAra bhI mokSake samAna hai| yadyapi vaha saMsArameM rahe taba bhI mokSasukha hI bhogatA hai| kahA hai ki"nirjitamadamadanAnAM pAkkAyamanovikArarahitAnAm / vinivRttaparAzanAmiheva mokSaH suvihitAnAm // 11 // " ---jisane ahaMkAra va kAmadevako jIta liyA hai, jo mana, vacana, kAyAke vikArose rahita hai, jisane dUsarI (pudgala bhAvakI icchA) AzAko chor3a diyA hai aise suvihita sAdhuko yaha saMsAra bhI mokSa hai| saMsAra bhI mokSa kaise hai ? so batAte haiM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 : dharmavindu sadarzanAdisaMprApte, saMtoSAmRtayogataH / bhAvaizvaryapradhAnatvAt, tadAsannatvatastathA ||35|| mUlArtha - samyagdarzana AdikI prAptise, saMtoSarUpI amR tako prApta kara lenese, bhAvarUpI aizvaryakI mukhyatAse aura mokSakI samIpatAse yahAM hI mokSa kahA hai ||35|| vivecana - saddarzanAdInAm - cintAmaNi, kalpavRkSa aura kAmadhenu jaisI upamAoko bhI nyUna batAnevAle samyagjJAna, darzana ba cAritra, saMprApta-lAbha, prApti-bhAvaizvaryeNa - kSamA, mArdava Adi bhAvoMkA pradhAnatvAt uttama yA mukhyatA, tadAsanna - mokSakI samIpatA / citAmaNi, kAmadhenu aura kalpavRkSa Adi vastuose bhI adhika uttama samyagdarzana Adiko prApta karake, satoSarUpI amRrtako pAkara, sAvarUpI aizvaryakI mukhyatA se aura mokSa samIpa honese bhAva yatike liye yaha saMmAra, hI mokSa samAna hai| uktaM mAsAdiparyAyavRddhyA dvAdazAbhiH param | tejaH prApnoti cAritrI, sarvadevebhya uttamam ||36|| mUlArtha- mAsAdika paryAyakI vRddhi karake bAraha mahine taka cAritrako dhAraNa karanevAlA sarva devatAoMse uttama tejautkRSTa sukhako prApta karatA hai ||36|| - $ vivecana- uktaM- bhagavatIsUtra me kahA huA, mAsAdiparyAyavRddhyA-eka, do, tIna Adi kramaza 12 mahine taka paryAyavRddhiM karake, paraM-utkRSTa, tejaH-cittake sukha kI prAptivAlA, prApnoti Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatidharma vizeSa dezanA vidhi : 399 pAtA haiM, cAritrI - viziSTa cAritravAlA (bhAva yati); sarvadevebhyaHbhavanavAsIse lekara anuttara vimAnavAsI deva takake sarva devatAoMse adhika sukha prApta karatA hai / koI eka mahinA, koI do mahinA - isa prakAra anukramase jo 'cAraha mahine taka utkRSTa cAritra pAle aisA uttama bhAvayati bhavanapatise prAraMbha karake vimAnavAsI devatAoM taka saba devoMke sukhase adhika sukha prApta kara sakatA hai / + bhagavatI sUtra meM isa bAremeM isa prakAra kahA hai 1 isa vartamAna kAlameM vicaraNa karate hue zramaNa nirgrantha kisase - makkika cittako sukha denevAle tejako dhAraNa kara sakatA hai ? isa praznakA uttara isa prakAra hai- 2 eka mAsakA cAritra paryAya pAlana karanevAlA sAdhu ( zramaNa nirgrantha) vANaJyaMtara devatAoMse adhika sukha prApta karatA hai / do mAsa taka cAritra paryAya pAlanevAlA sAdhu asureMdra binA bhavanapati devatAoM se adhika sukha prApta karatA haiN| tIna mAsa taka cAritra paryAyavAlA sAdhu asurendrase adhika sukha prApta karatA hai / cAra mAsa paryAyavAcA sAdhu caMdra va sUryako chor3akara saba graha nakSatra aura tArArUpa jyotiSka devatAoMse adhika sukha prApta karatA hai / pAca mAsaparyAyavAlA caMdra va sUrya jyotiSka devatAoMse adhika sukha prApta karatA hai / cha mAsa paryAyavAlA sAdhu saudharma va IzAna ke devatAoM se adhika sukha prApta karatA hai / sAta mAsavAlA sanatkumAra va mAhendra Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 :dharmavindu devalokoMke devatAoMse adhika sukha pAtA hai| nau mAsavAlA mahAzukra aura sahasrAra devalokake devatAoMse adhika sukha pAtA hai| dasa mAsa paryAyavAlA nirgrantha muni Anata, prANata, AraNa aura macyuta-cAroM devalokake devatAose adhika sukha prApta karatA hai| gyAraha mAsa paryAyavAlA atreyaka devatAose adhika sukha prApta karatA hai / usake bAda zukla aura zuklAbhijAtya hokara siddha hote haiM, buddha hote haiM, mukta hote haiM, nirvANa prApta karate haiM aura saba duHkhoMkA aMta karate haiM / (arthAt aNimAdi aizvarya, kevalI, bhavopagrahI karmase mukta aura sarvathA karma rahita hokara sarva duHkhoMkA aMta karate haiN)|| , municandrapari viracita dharmavindukI TIkAmeM ' yatidharma viSaya vidhi nAmaka chaTThA adhyAya samApta huaa| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM adhyAya / / aba sAtavAM adhyAya prAraMbha karate haiM, usakA yaha prathama phalapradhAna ArambhaH, iti sllokniititH| , . saMkSepAduktamasyedaM, vyAsataH punarucyate // 37 // / mUlArtha- satpuruSoMkI nIti phalapradhAna kArya AraMbha karanekI hai / ataH dharmakA yaha phala haiM aisA saMkSepameM 'pahale batAyA hai use vistArase aba kahate haiN| // 37 // . ' vivecana- ArambhaH- dharma Adi saMbaMdha pravRtti karanA, sallokanItitaH- ziSTajanoM dvArA AcaraNa kiyA jAnA, vyAsata:vistArase punaH khnaa| . . . . .: . ' ziSTajanoMkA yaha AcAra hai ki ve dharmAdika aisI pravRtti karate hai jisameM phala pradhAna hai| isa kAraNa granthakArane 'dharmakA yaha phala hai, isa prakAra saMkSepameM granthake zurumeM 'dhanado dhanArthinAM proktaH zloka dvArA kahA hai use (dharmake phalako) aba vistArase kahate haiN| yadi aba dharmakA phala vistArase kahate ho to pahale saMkSepase kyo kahA kahate haiM Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 : dharmavindu pravRtyaGgamadaH zreSThaM, sattvAnAM prAyazazca yat / Adau sarvatra tadyuktamabhidhAtumidaM punaH // 30 // mUlArtha-sava kAryoMmeM prANiyoMkI pravRtti honekA kAraNa zAyaH usakA phala hai ataH use kahanA zreSTha hai ataH prAraMbhameM saMkSepase aura aba vistArase kahanA yukta hai / / 38 // vivecana-pravRtyaGga-pravRttikA kAraNa, ada:-phala, satvAnAMphalakI icchAvAle prANI vizepoke liye, prAyazA-aksara karake, Adau-pahale hI, sarvatra-saba kAmoMmeM, tayuktaM-ataH ucita hai| abhidhAtuM-kahaneko / ... . ..... .. . . ___phailakI icchA~vAle prANiyoMko pravRtti karaneke liye mukhya kAraNa phala hai ataH dharmameM ruci ra pravRtti karAneke liye-pahale dharmakA phala kahA / yadi vistArase dharmakA--phala-pahale kahA hotA to zastrake siddhAMta bahuta dera bAda kahane paDate, usase kahanemeM nIrasatA AtI, ataH zAstra sunanemeM anAdara honekA prasaMga.AtA 1. isa kAraNa pahale saMkSepameM kahA aura aba vistArase phalako kahate haiN|. . yathA viziSTaM devasaukhyaM, yacchivasaukhyaM ca yatparam dharmakalpadrumasyedaM, phalamAhurmanISiNaH // 39 // . mUlArtha-deva saMbaMdhI mahAn sukha tathA mokSarUpI utkRSTa sukha dharmarUpI kalpavRkSake phala hai aisA bahuta buddhimAn puruSa kahate haiM // 39 // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 403 vivecana-jisa prakAra kalpavRkSa phala detA hai usI bhAMti bhAva dharmarUpa yaha kalpavRkSa bhI phala detA hai / eka phala utkRSTa svarga sukha aura dUsarA uttamottama mokSa sukha hai / aisA sudharmasvAmI Adi mahAn munirAja kahate haiN| ityukto dharmaH, sAMpratamasya phalamanu varNayiSyAmaH // 1 // (444), mUlArtha-isa prakAra gRhastha dharma va yatidharma kahA aba usake phalako varNana karate haiM ||1|| dvividhaM phalam-anantara-paramparabhedAditi // 2 // (445) mUlArtha-anantara va paraMparA bhedase phala do prakArakA hai / vivecana-dharmakA phala do prakArakA hai--eka anantara kAryake sAtha hI milanevAlA aura kramA milanevAlA aMtima phala-paraMparA phala-arthAt samIpakA va dUrakA-aise do phala haiN|' tatrAnantaraphalamupaplavahAsa iti // 3 / (446) mRlArtha-usakA' anantara phala to rAgAdi upadravakA nAza hai || - - - vivecana-tatra-una donoM phalomeM, upaplavahAsa-rAgAdi dopake udaya honeke upadravakA saba prakArase nAza / ___ dharmake do phala haiM usameM se pahale anantara phala batAte haiN| anantara phalameM turaMtakA phala rAga a,di doSokA sarvathA nAga ho jAnA hai| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 : dharmabindu tathA - bhAvairzvayavRddhiriti // 4 // (447) mUlArtha - aura bhAva aizvaryakI vRddhi honA || 4 || vivecana-bhAvaizvarya - udAratA, paropakAra, pApakarmakI niMdA yA tiraskAra Adi guNa / bhAvarUpa samRddhi, udAratA, paropakAra Adi sadguNoMkI prApti tathA vRddhi honA / tathA - janapriyatvamiti ||5|| (448 ) mUlArtha - aura lokapriya honA // 5 // f " I ; vivecana- jo vyakti vastutaH dhArmika hai, sadAcArI hai to f 1 saba loga usa para prema rakhate haiM / vaha saba logoke cittako AnaMda UpajAnevAlA, lokapriya puruSa ho jAtA hai / ye saba anantara (samIpake) phala batAye aba paraMparA phala kahate haiparamparaphalaM tu sugatijanmottamasthAnaparamparAnirvANAvAptiriti // 6 // (449) 1 sUlArtha - acchI gatimaM janma uttama sthAna kI prApti tathA paraMparA se mokSakI prApti paraMparA phala hai ||6|| vivecana dharmakA paraMparA phala to devagati va manuSyagatimeM janma lenA hai aura aise uttama sthAnakI paraMparA se nirvANa prApti hai / svayaM zAstrakAra isa sUtra kA vivecana Age karate hai - sugatirviziSTadevasthAnamiti ||7|| (450) Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 405 , 4 mUlArtha - ucca devaloka meM janma honeko sugati kahA hai / vivecana - saudharma Adi devalokameM janma honeko sugati kahate haiN| tetrottamA rUpasaMpat sat sthitiprabhAvasukhadyutizyAyogaH, vizuddhendriyAvadhitvam, prakRSTAni bhogasAdhanAni, divyo vimAnanivahaH mano'harANyudyAnAni, ramyA jalAzayAH kAntA apsarasaH atinipuNAH kiGkarAH, pragalbho nATyavidhiH, caturodArA bhogAH, sadA cittAhnAda, anekasukhahetutvam, kuzalAnubandhaH, mahAkalyANapUjAkaraNam, tIrthaGkarasevA, saddharmazrutau ratiH, sadA sukhitvaMmiti ||8|| (451) t mUlArtha - usa devalokameM uttama rUpa saMpatti, suMdara sthiti, prabhAva, sukha, kAMti va lezyAkI prApti, nirmala indriya, aura avadhijJAna, ucca bhogake sAdhana, divya vimAnoMkA samUha, manohara udyAna, ramya jalAzaya, suMdara apsarAeM, aticatura sevaka, atiramaNIya nATakavidhi, catura udAra bhoga, sadA cittameM Ananda, anekoMke sukhoMkA kAraNa, suMdara pariNAmavAle kAryakI paraMparA, mahAkalyANakoMmeM pUjA karanA, tIrthakarakI 7 (" ( 12 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 406 : dharmabindu sevA, saddharma sunanemeM harSa aura niraMtara sukha-ina sabakI prApti honA dharmake paraMparAphala haiM / / 8 / / ..., vivecana-tatra- devalokameM, rUpasaMpat-- zarIrakA saMsthAna yA baMdhAraNa, sad- suMdara, sthiti- patyopama va sAgaropamakI AyuSyakI sthiti, prabhAvaH-nigraha va anugraha karanekI zakti, sukham- cittako samAdhi yA gAMni, dyuti- zarIrake AbhUSaNAdikI kAti va camaka, lezyA- tejolazyA Adi, vizuddha indriyANi- apane apane viSayakA yathArtha jJAna rakhanevAlI nirmala indriye, avadhi - unako avadhijJAnakA honA, prakRSTAni bhogasAdhanAni- ukRSTa bhogake sAdhana va sAmagrIyeM, ve isa prakAra batAte hai-divyaH- apanI kAMti va teja camakase anya tejasvI cakroko harA denevAlA, vimAnaniyahaHvimAnoMkA samUha, manoharANi udyAnAni- manako pramoda denevAle azoka, caMpA, punnAga, nAgakezara Adi puppa va latAose bhare hue udyAna, ramyAH jalAzayA:- khela va krIDA , karane ke yogya bAvaDI, tAlAba 4 sarovara Adi jalAzaya ( jalake sthAna ), kAntAH apsarasaH, atizaya kAti va rUpavATI apsarA va devIye, atinipuNA. kiGkarA - zuddha vinaya vidhiko jAnanevAle catura sevaka yA nokaragaNa, pragalbhaH nATyavidhi:- tIrthakara Adi mahAna bhAtmAoke caritrase yukta abhinayavAle anupama va ati suMdara nATaka, caturodArAH bhogA:- mana va iMdriyoko turaMta AkarSita karane meM kuzala va uttama zabda tathA zravaNa Adi idiyoke viSaya, sadA cittAhAdaHniraMtara manakI prasannatA, anekeSAM- apanese bhinna aneka deva Adiko Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi - : 407 vividha va unake yogya AcAra sahita caturAIke guNa sahita dUsaroko, sukha hetutvam - saMtoSa deneke nimitta kAraNa, kuzalAnubandha - jisakA pariNAma niraMtara suMdara va saMcchA Ave aise kArya karane meM tatpara, mahAkalyANeSu pUjAyAH karaNaM - baDe kalyANaka yAne zrItIrthaMkara devake janma, mahAvata aMgIkAra karane Adike samaya unakA snAna, puSpa caDhAnA, dhUpa karanA Adi prakArase unakI pUjA karanA, tIrthakarANAM sevA - jisane apane prabhAva dvArA tIno jagat ke saba jIvoMke manako vaza kara liyA hai, aura jisane amRtakI varSAke samAna apanI dezanAse bhavya prANiyoM ke manake tApakA haraNa kara liyA hai J aise puruSaratna tIrthakaroM kI vaMdanA, namaskAra, upAsanA va pUjA dvArA ArAdhanA karanA, sataH dharmasya zrutau ratiH - pAramArthika zruta cAritra lakSaNavAle dharmako sunanemeM prema rakhanevAle - svarga meM utpanna tuMburu Adi gandhavoM dvArA prAraMbha kiye hue paMcama svarake gItako sunane kI prItise adhika saMtoSa utpanna karanevAle rAgavAle, sadA sukhitvam - hamezAM saba samayomeM bAharI sukhose jaise gavana, Asana, vastra, alaMkAra Adi utpanna garIra sukhase yukta aura manako AnaMda denevAle saMyogoM se yukta ve svargIya sukha bhogate hai- ye saba deva yA sugatimeM prApta hote haiM / devalokameM dharmaka prabhAvase utpanna honese uparokta 'saca vividha sukha bhogakI sAmagrI prApta hotI haiN| ye saba dharma ke prabhAvase prApta hotI haiM / - tathA - taccyutAvapi viziSTe deze viziSTa eva kAle sphIte mahAkule niSkalaGke'nvayena udagre sadA Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 : dharmavindu cAreNa AkhyAyikApuruSayukte anekamanorathApUrakamayantaniravayaM janmeti // 9 // (452) mUlArtha-aura devalokase cyavana honeke bAda bhI acche dezameM, acche kAlameM, prasiddha mahAkulameM, vaMza kalaMkarahita, sadAcArase baDA, aura jisake bAremeM kathA-vArtA likhI jAve aise purupayukta mahAkulameM, aneka manorathoMko pUrNa karanevAlA aisA-atyanta dopa rahita janma hotA hai / / 9 / / vivecana- taccyutAvapi- devalokase nIce utarane para, viziSTe deze:- magadha AdimeM, viziSTa eva kAle- sukhamadu khama bhAdi, niSkalaGke- asadAcAra rUpI phalaMka malase rahita, anvayenapitA, dAdA Adi puruSa paraMparAse, udane- uttama, sadAcAreNa-deva, guru, svajana AdikI ucita sevArUpa sadAcAra, AkhyAyikApurupayukta- jina puruSoMne usa prakArake asAdhAraNa muNoMke AcaraNase aise parAkrama kiye ho jinake nAma caritroMmeM Aye ho aise puruSoM sahita, anekamanorathApUraka- svajana, parajana, parivAra AdikI manokAmanAkI pUrti karanevAlA, atyantaniravayaM--zubha lagna va zubha graha AdimeM viziSTa guNa sahita aura ekAta saba doSose rahita samayameM, janma- unakA janma hotA hai| jaba vaha dharmiSTha puruSa devalokameM apanA yu pUrNa kara letA hai to vahAMse cyava kara isa saMsArameM janma letA hai, taba vaha uttama dezameM, zubha kAlameM, niSkalaka aise uttama va prasiddha mahAkulameM janma Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 409 letA hai| usake janmase sabake manoratha pUrNa ho jAte haiM tathA uttama lagna va grahameM tathA saba doSa 'rahita uttama sayamame usakA janma hotA hai| ' ' . . . sundaraM rUpaM Alayo lakSaNAnAM rahitamAmayena yuktaM prajJayA saMgatakalAkalApena / / 10 / / (453) mUlArtha- sundara rUpa va lakSaNoM sahita, roga rahita, buddhiyukta aura kalAkalApa sahita (janma hotA hai ) // .' vivecana- sundara rUpam- suMdara acche saMsthAna (saMhanana) tathA baMdhAraNavAlA rUpa sahita zarIra, Alayo lakSaNAnAM- cakra, vajra, svastika, matsya, kalaza, kamala Adike zubha lakSaNa usake hAtha va pairo para dIkhate ho, rahitamAmayena- jvara, atisAra, bhagaMdara Adi rogoMse dUra ( rahita ), yuktaM prajJayA-vastuoMke yathArtha jJAnako ahaNa karanevAlI vastu ke vodhako jAnanevAlI zakti 'buddhi) sahita, saMgataM kalAkalApena- lipi, zikSA Adise lekara pakSIko bolI jAnane takakI saba kalAoMke samudAya sahita / .. .. . . tathA jaba vaha aisA dharmiSTha puruSa devalokase isa . manuSya bhavameM janma letA hai taba usako sudara rUpa milatA hai, kaI lakSaNomeM yukta hotA hai vaha roga rahita, buddhi sahita aura kalAoMkA jAnakAra hotA hai| ' tathA- guNapakSapAtaH, asadAcAra bhIrunA, kalyANa'mitrayogaH, satkathAzravaNaM, mArgAnugo vodhaH, sarvo - 1 . Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 : dharmavindu, citaprAptiH, hitAya sattvasaMghAtasya, paritoSakArI gurUNAM, saMvaddhano guNAntarasya, nidarzanaM janAnAM, atyudAra AzayA, asAdhAraNaviSayAH, rahitAH saMklezena, aparopatApina, amagulA vasAnAH // 11 // (459) mUlArtha- aura . manuSya janmameM use guNake pakSapAta, asadAcArase Dara, pavitra buddhi denevAle mitrakI prApti, acchI kathAoMkA zravaNa, mArgako anukaraNa karanekA bodha, saba jagaha (dharma, artha va kAmameM ) ucita vastukI prApti hotI hai| vaha ucita vastuko prApti prANI mAtrake hitake liye, gurujanoMko saMtopa deneke liye, dUsare guNoM ko baDhAnevAlI aura anya logoMke liye dRSTAMta lAyaka hotI hai / vaha bahuta udAra AzayayAlA hotA hai aura use asAdhAraNa viSayoMkI prApti hotI hai, jo kezarahita, dUsaroMko kaSTa na denevAle aura pariNAmase suMdara hote haiN| 1 9 . . . . . . . . . . vivecana- guNA:- ziSTa puruSoM dvArA AcaraNa kiye jAnevAle guNa- (nIce zloka 212 hai) pakSapAta- ve guNa apane meM Ave aisA guNAnurAga, usase hI paidA honevAlI, asadAcArabhIrutA. corI, paradAragamana Adi anAcArase roga, viSa tathA agnikI taraha DaranA, kalyANamitra- zuddha buddhi denevAlA puruSa jo dharmake prati Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 411 le jAve unase, yogaH- saMbaMdha, satkathAzravaNaM- saMta jana, sadAcArI gRhastha va yatiyoM kI kathAo va caritroko sunanA, mArgAnugo bodhaH- mukti pathako le jAnevAle rAsteko samajhanA, sarva vastukA yathArtha jJAna prApta karanA / sarvocitaprApti - dharma, artha, kAma Adi saba vastuoM meM ucita va yogya vastukI prApti- isake cAra vizeSaNa yaha isa taraha cAra prakArakI hai, hitAya savasaMghAtasyaprANI mAtra ke hita va kalyANako karanevAlI, paritoSakArI gurUNAMmAtA, pitA Adi logoMko satoSa va pramoda denevAlI, saMvarddhanI guNAntarasya - apane va dUsaroke anya guNoM ko baDhAnevAlI, nidarzanaM janAnAM - usa prakAra ke suMdara AcaraNa meM ziSTa logo ke liye dRSTAtarUpa, atyudAra - tIvra udAratAvAlA, AzayaH- manakA pariNAma, asAdhAraNa viSayA:- sAmAnya logoM se bhinna- zAlibhadra AdikI taraha zabda Adi viSaya, rahitA saMklezena adhyanta Asakti rahita, aparopatApina:- dUsareko kaSTa na denevAlA, amaGgulAbasAnA - pathya vastuke khAnekI taraha suMdara pariNAmavAle asAdhAraNa viSayokI prApti / - - jaba dharmI jIva devagatimeMse cyuta hokara manuSya janmame Ave . taba uttama kula, nIroga zarIra Adi uparokta vastue milatI haiM sAtha hI vaha svayaM guNAnurAgI hotA hai / kaise guNo, para use, pakSapAta hotA hai va kaise guNoM para use anurAga hotA hai vaha kahate haiM 'asanto nAbhyarthyAH suhRdapi na yAcyastanudhanaH, priyA vRttinyayyA malinamasubhaGge'pyasukaram / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvv 412: dharmabindu vipadyuH stheyaM padamanuvidheyaM ca mahatAM, satAM kenoddiSTaM vipamamasidhArAvratamidam // 212 // " -~-durjanokI prArthanA na karanA, thoDe dhanavAle mitra yA svajanase yAcanA nahIM karanA, nyAyase suMdara nirvAha karanA, prANanAza ho tava bhI malina kAma nahIM karanA, vipattike samaya bhI ucca bhAva sthira rakhanA, aura mahAn puruSoM ke mArgakA anusaraNa-isa prakAra talavArakI dhArAke samAna vrata sajjanoM ke svabhAvameM hI haiN| ' se guNokA pakSapAta, corI, madirAbhakSaNa Adise dUra dharmiSTha va sadAcArI mitra, luMdara cAritrakA sunanA yA par3hanA, mokSa mArga para anusaraNa, sarva ucita vastuoM kA saMyoga jo dUsaroMke hita, vaDoke saMtoSa, guNoMko baDhAnevAle tathA anyoko dRSTAMtarUpa ho, sAtha hI udAra Azaya, aura asAdhAraNa viSayoMkI prApti jo Asakti rahita, dUsaroMko kaSTa na denevAlI tathA pathya khAneke samAna suMdara pariNAmavAle hote haiM ina saba vastuoMkI prApti usa dharmiSTha jIvako prApta hotI hai| tathA-kAle dharmapratipattiriti // 12 // (455) mUlArtha-aura yogya samaya para dharmako aMgIkAra kre||12|| vivecana-kAle-viSayase vimukhatA honeke samayakA lAbha UThAkara, dharmapratipattiH-saba sAvadha vyApArakA tyAga karanerUpa dharmakA aMgIkAra karanA / . . vaha dharmiSTha puruSa isa jIvanameM uparokta viSayasukha prApta karatA Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 413 hai aura samaya Ane para viSayakI asAratAkA anubhava honese virakti hokara saba sAvadha vyApArake nyAganya sAdhudharmako aMgIkAra karatA hai| tatra ca-gurusahAyasaMpaditi // 13 // (456) mUlArtha-usameM bhI gurukI sahAyatArUpa saMpatti milatI hai| - vivecana-dIkSA aMgIkAra karaneke samaya yogya guru milatA hai usese dIkSAke pariNAma vRddhi pAte haiM aura gurukI sahAyatAsa dIkSAmArgameM vaha Age baDhatA hai / isa prakAra puNyavAna jIva sarvatra sukhI hotA hai| sarva doSarahita gurugacchakI saMpatti milatI hai| tatazca sAdhusaMyamAnuSThAnamiti // 14 // (457) mRlArtha-usase acchI taraha saMyamakA pAlana hotA hai // 14 // vivecana-sAdhu- saba aticAra choDanese zuddha, saMyamasyaprANAtipAta Adi pApasthAna viramaNalpakA-paMca mahAvratadhArI, anuSThAna-saMyamakA pAlana / aticAra na lage vaisA zuddha saMyamakA vaha pAlana karatA hai| pAMcoM mahAtakA pAlana karatA hai| aura zuddha saMyamakA pAlana karatA hai| tato'pi parizuddhArAdhaneti // 15 // (458) mUlArtha-usake bAda parizuddha ArAdhanA karatA hai // 15 // vivecana-parizuddhA-nirmala-mala rahita, ArAdhanA-jIvanake aMta taka saMlekhanA karanA / isa prakAra zuddha aura aticAra rahita saMyama pAlaneke bAda Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vNvM 414 : dharmavindu mRtyu samaya samIpa jAnakara vaha yati saMlekhanA karatA hai use ArAdhanA kahate haiN| tatra ca-vidhivaccharIratyAga iti // 16 // (459) mUlArtha-taba vidhivat zarIrakA tyAga karatA hai / / 16 / / vivecana-zAstrIya vidhike anusAra use pradhAna samajhakara zarIrakA tyAga usI prakAra karatA hai jisa prakAra anazana Adi kriyAse saMlekhanA karake zAstravidhise apane zarIrakA tyAga karatA hai / ' . tato viziSTanaraM devasthAnamiti // 17 // (460) malArtha-phira adhika uttama devasthAnakI prApti hotI vivecana-viziSTataraM-pahale prApta hue devasthAnakI apekSA adhika suMdara, sthAna-vimAna vAsa / - pahale jo use devatAkA sthAna milA ho usase adhika uttama prakArakA devasthAna prApta karatA hai aura vahAM vaha vimAnameM vAsa karatA hai| tataH sarvameva zubhataraM tatreti // 18 // (461) .. mUlArtha aura vahAM atizaya zubha saba vastueM milatI haiM / vivecana-pahale jisa devasthitikA varNana kiyA hai vahAM jaise rUpa saMpatti Adi vastue milI thI usase isa samaya adhika uttama prakArakI saba vastueM prApta karatA hai| . paraM gatizarIrAdihInamiti // 19 // (462) Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 315 mUlArtha-paraMtu gati aura zarIra Adi pUrvakI apekSA hIna hotI hai // 19 // ' vivecana-gati-dezAMtara jAnekI gati, zarIraM-deha, parivAra tathA pravIcAra Adi samajhanA-una sabakI kamI yA hInatA-uttarotara devasthAnameM pahale pahale kI apekSA gati, zarIra Adi zAstrameM kama kama batAye haiN| jaise jaise Uparake devaloka va vimAnameM jAte haiM gati kama hotI hai tathA zarIra, parivAra tathA pravIcAra Adi vastueM beTI, kama va hIna hotI hai| . . . . tthaa-rhitmautsukyduHkheneti||20|| (463) mUlArtha-aura utsukatA duHkhase rahita hotA hai // 20 // vivecana-rahita-mana, vacana va kAyAkI tvarArUpa kaSTase rhit| jo loga devalokameM janma lete hai unheM utsukatA nahIM hotii| mana, vacana va kAyAkI utAvala - yA tejIse sAmAnyatayA manuSyako jo kaSTa hotA hai ve usase rahita hote hai yA to apane kAryake pariNAmakI utsukatA bhI nahIM hotii| . . . ativiziSTAhAdAdimaditi // 21 // (464) malArtha-aura * vaha janma atizaya AhAdase yukta hotA hai // 21 // . : vivecana-ativiziSTa-bahuta utkRSTa, AhlAdAdaya:-AnaMda kuzalAnubandha aura mahAkalyANake samaya pUjA karanA Adi sukRta yukt| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 : dharmavindu aura jisa devaloka me utpanna hotA haiM vahAM use ucca prakArakA AhlAda va AnaMda hotA hai, vahAM kuzala kAryameM pravRtti hotI haiM aura tIrthaMkara kI pUjA AdimeM niraMtara tatpara rahate hai / tataH taccyutAvapi viziSTadeza ityAdi samAnaM pUrveNeti ||22|| (465) bhrUlArtha - vahAM se cyavana hone para acche deza Adi maiM janma ( pahale kI taraha) hotA hai / 22 // vivecana - pUrveNa -- isa granthameM pahale kahe anusAra 'viziSTe deze' AdimeM janma hotA haiM / viziSTataraM tu sarvamiti ||23|| (466), mUlArtha - pUrvokta se isa janma meM saca viziSTa prakArakA hotA hai // 23 // vivecana-- pahale jo suMdara rUpa va nirdoSa janma kahA thA jo ( 452 va 453 ) meM kahA hai, usase jyAdA suMdara rUpa aura nirdoSa janma samajhanA yaha saba adhika acchA milatA hai / vizeSa uttamaM 1 prakAra ke ye saba kisase milate haiM isakA uttara dete hai - 2 kliSTakarmavigamAditi // 24 // (467) sUlArtha - azubha karmakA nAza hone se ||24|| vivecana-kliSTa karma-durgati, durbhAgya aura curA kula aise vedanIya va azubha karma / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 417 . aise saba azubha karmake nAza honese sadgati, saubhAgya va uttama kula AdikI prApti hotI hai| aisA vedanIya karmake nAzase hotA hai| zubhatarodayAditi // 25 // (468) mRlArtha-adhika zubha karmake udayase // 25 // vivecana-zubhatarANAm-ati prazasta karmave, udyaat-pripaakle| adhika zubha kauke udayase azubha karma svayameva naSTa ho jAte haiN| atizaya prazasta karmake paripAkase bure karmoMkA nAza ho jAtA hai| prazasta karmakA udaya kisa prakAra hotA hai ! uttara dete haiM jIvavIryollAsAditi // 26 // (469) mUlArtha- jIvake vIryakI adhikatAse (zubha kamodaya hotA hai // 26 // vivecana-jIvavIryasya-zuddha sAmarthyarUpa jIvake vIryakI, ullAsAt- adhikatAse / jIvakI zuddha zakti atizaya baDhanese zubha karmakA udaya hotA hai| AtmA anaMta vIryavAlA hai para vIrya daba gayA hai| Atmazakti zubha mArgameM lagAnese zubha karmodaya hotA hai| pariNativRddheriti // 27 // (170) malArtha- jIvakI pariNatikI vRddhise // 27|| vivecana- paripateH- usake zubha adhyavasAyakI, vRddhaHnaDhanese, utkarSase / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RA 418 : dharmabindu jIvake zubha adhyavasAyakI baDhatIse jIvake vIryakA ullAsa hotA hai| jahAM AtmAmeM zubha vicArokI vRddhi huI, vaise hI vicAroMko kAryarUpameM lAnekI vRtti hotI hai| tat tathAsvabhAvatvAditi // 28 // (171) mUlArtha-jIvako usa prakArakA svabhAva honese // 28 // vivecana-tasya jIvakA, tathAsvabhAvatvAt . pariNatike vRddhi svarUpa / jIvakA zubha adhyavasAya honA jIvakA svabhAva hai / AtmA anaMta jJAnavAlA hai aura usase ucca jJAna svarUpa honese AtmAkA zubha adhyavasAya honA svabhAvika hai| jaba bhavyatA paripakka hotI hai tava jIvakI zubha pariNati atizaya vRddhi prApta karatI hai| . kiJca-prabhUtodArANyapi tasya bhogasAdhanAni, ayatnopanatatvAt prAsaGgikatvAdabhiSagA. bhAvAt kutsitApravRtteH zubhAnubandhitvAdudArAsukhasAdhanAnyeva bandhahetu svAbhAveneti // 29 / / (472) mUlArtha-aura atizaya udAra aise bhogake sAdhana bhI bandhake kAraNakA abhAva honese udAratA sukhakA sAdhana hotA hai kyoMki ve zubha karmake anuvandhase utpanna hote haiM / usase kutsita karmameM pravRtti nahIM hotI aura usase usameM asaktikA Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 419 abhAva hotA hai / usase vaha prasaMgopAtta milatA hai aura unake liye prayatna nahIM karanA par3atA // 29 // vivecana-prabhUtAni-pracura, udArANi-pAta udAra, bAlatAne, tasya- pUrvokta jIvake, bhogasAdhanAni-nagara, parivAra, aMtapura Adi 'udAramugvasAdhanAnye' jo bAdameM AtA hai usase saMvA / apatnopananatyAna--binA yatnake bahuta tIna puNya ke udayasa yaha apane Apa khIMca kara AtA hai, vaha binA purupa prayatnake prApta hotA hai| prAyazikatvAna-prasaMgavaza jaise khetI karanese pAla utpanna hotA hai usI tara bhoga sAdhana apane mApa lAte haiN| abhinayAbhAvAna-bharata AdikI taraha atigADha Asattise rahita, vaha bhI, kaligatApravRtte anItimArga choTakara nItimArgameM pravRtti karate hai, zumAnubandhitvAt -mokSa prAptike nimittarUpa Aryadeza, dRDhasahanana (garIrakI banAvaTa) Adi kuzala va zubha kAryake anubandhase, udArasukhasAdhanAnyeva-udAra va atizaya murAke sAdhana-zarIra va cittako ahalAda denevAle para isa loka va paralokamai duHra na utpanna karanevAle, unakA tAtvika hetu yaha hai-pandhahetutvAmAnabandha hetukA abhAva honese, kugatimeM paDaneke nimittarUpa jo azubha karmaprakRtike lakSaNavAle bandhakA hetu, prakrAta bhoga sAdhanauke abhAvase -isakA tAtparya yaha ki bahuta udAra bhoga sAdhanokI baMdha hetutAke abhAvame udAra sukhake sAdhana hI usa purupako prApta hote hai / baMdha hetukA bhAva prayatna vinA milatA hai / aise dharmiSTa puruSako aneka sukhake sAdhana milate haiN| nagara, Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 : dharmavindu parivAra Adi bhoga sAdhana bhI use sukha ke sAdhana hote haiM, duHkhake kAraNabhUta nahIM / ve zubha karmake udayase prayatna binA khIMcakara Ate haiM / mokSakA udyama karate hue prasaMgavaza bhogake sAdhana aise hI milate hai jaise gehUM kI khetI me ghAsa / rAjA bharatakI taraha usako Asakti nahIM hotI / puNyAnubaMdhI puNyake udayase usakI azubha mArga meM pravRtti nahIM hotI / isase bhogake sAdhana use duHkharUpa na hokara sukhake kAraNabhUta hI hote haiM / kugatimaM par3aneke kAraNarUpa azubha karmaprakRtirUpa karmabaMdhakA abhAva honese bhogasAdhana sukha sAdhana hote haiM kyoki use puNyAnubaMdhI puNyakA udaya hai / azubhapariNAma eva hi pradhAnaM bandhakAraNam, tadaGgatayA tu bAhyamiti // 30 // (473) sUlArtha - azubha pariNAma hI baMdhakA mukhya kAraNa hai usase hI bAhya (aMtaHpura Adi) kAraNa baMdhake hetu hote haiM ||30|| vivecana-- pradhAna- mukhya, bandhakAraNaM - nArakAdi phalavAle pApakarma ke bandhanakA nimitta, tadaGgatayA tu azubha pariNAmake kAraNa hI, bAhyam--aMtaHpura Adi badha kAraNa hai / azubha pariNAma hI pApa bandhakA mukhya kAraNa hai / pApakarmakA bandhana manake azubha pariNAmase vicAra yA pariNati se hotA hai aura nagara, aMtaHpura Adi bAbA bhogake sAdhana to mAtra azubha pariNAmake nimitta mAtra banate haiM ataH ve bhI baMdha kAraNa gine gaye hai para vastutaH azubha pariNAma hI baMdhakA kAraNa hai / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 421 tadabhAve vaahyaadlpvndhbhaavaaditi||32||(474) mUlArtha-azubha pariNAmakA abhAva hone para to vAhya (azubha kArya)se alpa baMdha hotA hai // 31 // vivecana-tadabhAve-azubha pariNAmake amAvase, vAhyAtjIvahiMsA Adi bAhya azubha kAryose, alpabandhamAvAda-tuccha baMdhakI utpatti hotI hai| yadi azubha pariNAma na ho aura vAya koI azubha kArya jaise jIvahiMsAdi ho jAya to usase bahuta alpa karmavandha hotA hai| bhAva hI mukhya hai. karma gauNa hai| - vacanaprAmANyAditi // 32 // (476) mUlArtha-Agamake vacana pramANase // 32 // vivecana-vacanasya-AgamakA, prAmANyAt-pramANabhAvase / tIrthakara prarUpita Agamake pramANase kahate haiM ki azubha pariNAma hI baMdhakA mukhya kAraNa hai| aura azubha pariNAma vinA vAha azubha AcaraNase alpa karmabandha hotA hai / bAyopamarde'pyasaMjJiSu tathAzruteriti // 33 // (176) mUlArtha-bAhya hiMsA hone para bhI asaMjJI jIvoMke liye zAstrameM vaisA hI kahA hai // 33|| vivecana-bAhya-zarIra mAtrase kI huI hiMsA, kevala zarIrase bahuta jIvoM kI hiMsA karane para bhI, asaMjJipu-samUrchima aise mahA Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 : dharmavindu bhattyAdi dvArA tathA - alpabaMdha, zrute:-- 'asaMjJI jIva prathama raka taka jAtA hai' aise vacanoMse siddhAMta meM aisA kahA hai | kevala bAhya hiMsA, zarIra mAtra se kI huI asakhya jIvoMkI hiMsA karane para bhI asaMtrI jIvoko pApakarmakA baMdha alpa hotA hai| jaise mahAmatsyAdi jo asaMjJI hai kevala pahalI nAka meM hI jAte haiM / (asaMjJI - vinA manavAle prANI) / 1 zAstrameM kahA hai ki - asajJI matsya AdikA zarIra eka hajAra yojana takakA hotA hai ve svayaMbhUramaNa mahAsamudra meM niraMtara Dolate haiM-ghUmate haiM / ve pUrvakoTi varSoM taka jIvita rahate haiM aura aneka prANiyokA sahAra karate haiM to bhI pahalI ratnaprabhA pRthvI taka hI ( nagme) utpanna hote haiM / vai utkRSTase palyopamake asaMkhyeya bhAgake AyuSyavAke aura pahalI naraka ke cauthe pratarameM rahe hue nArakI jIvoMke sAtha janma prApta karate haiM usase Age nahIM jaate| para tadula nAmaka matsya bAharase hiMsA na kara sakane para bhI nimitta vinA bahuta tIvra raudra dhyAna karanevAle hone se atarmuhUrta AyuSya pAla kara bhI sAtavIM narakako prApta hotA hai jahA taitIsa sAgaropamakI Ayu prApta karatA hai yataH pariNAma hI pradhAna vaidhakA karaNa hai aisA siddha hotA hai / aisA hone para bhI dUsarI bAta siddha hotI hai - vaha kahate hai evaM pariNAma eva zubho mokSakAraNamapIti ||34|| (477) bhrUlArtha - aise hI zubha pariNAma mokSakA kAraNa hai ||34|| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 423 vivecana-evaM-jaise azubha baMdhanameM vaise hI pariNAmase, zubhAsamyagdarzana Adi, mokSakAraNamapi-muktikA hetu bhii|| jaise azubha pariNAmase pApabaMdha hotA hai vaise hI manake zubha pariNAmase tathA zubha adhyavasAyase mokSakI bhI prApti hotI hai / zubha pariNAmase azubha karmabaMdha ruka jAte haiM aura pApakSaya hokara mokSa prApti hotI hai| zubha pariNAma binA kevala kriyAse mokSa nahIM miltaa| "tadabhAve samagrakriyAyoge'pi mokSA siddhariti // 35 / / (478) mUlArtha-zubha pariNAmake abhAvame saMpUrNa kriyAkA yoga hone para bhI mokSasiddhi nahIM hotI // 35 // vivecana-tadabhAve-zubha pariNAmake na hone para, samagrakriyAyoge'pi-zramaNocita saMpUrNa kriyA va bAhya anuSThAna karane para mI, mokSAsiddheH-nirvANa prApti nahIM hotii| dipa munipanake ucita saba bAhya anuSThAna sAdhu kare aura cAritrake saba vAhya AcArakA pAlana kare to bhI AcAra va anuSThAnameM zubha bhAva na ho to mokSa nahIM mila sakatA / ataH siddha hotA hai kizubha pariNAma hI mokSakA mukhya kAraNa hai| vAhya kriyAose UMcI sthiti milatI hai para zubha pariNAma vinA mokSa nahIM milatA / sarvajIvAnAmevAnantazo veyakopapAta- zravaNAditi // 36 // (479) Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 : dharmavindu mUlArtha--saba jIvoMko bhI anaMta bAra aveyakameM utpatti huI hai-aisA sunate haiM // 36 // vivecana- sarvajIvAnAmeva vyavahAra rAzima rahe hue sana jIvoMkI, anantazaH ananta vAra, gaiveyakepu-graiveyaka vimAnameM, upapAta-utpatti, zravaNAta-zAstrame sunate haiN| zubha pariNAma binA bAhya AcArase saba jIva anantabAra veyaka taka devasthiti prApta karanemeM samartha hue hai para zubha pariNAma vinA mokSa nahIM miltaa| samagrakriyA'bhAve tadanavApteriti // 37 // (480) mUlArtha-samasta kriyAke amAvameM navame graiveyakakI prApti nahIM hotA // 37 // vivecana--samagrakriyA'bhAve zramaNake ucita pUrNa anuSThAnake na hone para, tadanavApte navameM graiveyakameM utpatti nahIM hotii| ___paripUrNa sAdhuke AcAra pAlana vinA navameM aveyakakI prApti nahIM hotI / ataH zubha pariNAma binA mokSakI prApti nahIM hotii| kahate hai ki " ANo heNANatA, mukA gevejjagesu ya sriiraa| na ya tatthA'saMpuNNAe sAhukiriyAi uvavAutti // 213 // -sAmAnyataH saba jIvoMne aveyakameM anaMta zarIra pAye hai yA anaMta bAra utpanna hue haiM aura isa aveyakameM asaMpUrNa kriyAse utpatti nahIM hotii| bhataH saMpUrNa sAdhu kriyA hone para bhI samyagadarzana Adi Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 425 zubha pariNAma na ho to jIvako mokSakI prApti nahIM hotI ata' mokSakA pradhAna kAraNa zubha pariNAma hI haiN| ava upasaMhAra karate hue zasakAra kahate haiM ityapramAdasukhavRddhayA tatkASThAsiddhI nirvANAcAsiritIti // 38 // (481) mRlArtha-isa prakAra apramAdasukhakI vRddhise cAritra dharmakI maDI siddhi hone para mokSa prApti hotI hai // 38 // vivecana-iti-isa prakAra ukta rItise, apramAdasukhavRddhyAapramattatA lakSaNakI vRddhi honese, pramAdake miTanese, apramAdakI vRddhi honese-tavakASTAsiddhau-cAritra dharmakI utkRSTa siddhi hone para zailezI avasthAkI prApti honese, nirvANasya-saba klezake leza mAtra bhI na rahanese jIvakA asalI varUpakA milanA hI nirvANa hai, avaapti-milnaa| ____ mokSa prAptike liye sAdhu apramAdI hove / zubha vicAra niraMtara baDhe para azubha vicAra usameM na ghusa sake aura cAritrapAlanakI uccatara hada taka baDhe tabhI use nirvANa mila sakatA hai| vahI AtmattvarUpako pA karake mokSa pAtA hai| yat kiJcana zubhaM loke, sthAnaM tat sarvameva hi| anubandhaguNopetaM, dharmAdApnoti mAnavaH // 40 // mUlArtha-isa lokameM jo koI zubha sthAna kahalAte haiM ve saba uttarottara zubha guNa sahita manuSya dharmadvArA prApta karatA hai| vivecana-yat kiJcana-saba kucha, zubhaM-suMdara, loke tInoM Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 : dharmavindu jagatameM, sthAna-indra AdikI avasthA Adi zuma sthAna, anubandhaguNopetaM-asalI svarNake ghaDekI taraha uttarottara zubhAnubandha sahita zubha sthAna, dharmAt-dharmase, Apnoti-prApta karatA hai, mAnava:manuSya, manuSya hI paripUrNa dharmasAdhana prApta kara sakatA hai| isa lokame jo uttamottama sthAna hai jaise iMdra AdikA, ve saba dharmase hI manuSyako milate haiN| usame bhI uttarocara guNoMkI vRddhi hotI hai| bhAvArtha yaha hai ki acchI taraha sevana karanese dharmase manuSya puNyAnubaMdhI puNya upArjana karatA hai aura usase zubha mArga meM uttaro. tara bar3hatA jAtA hai| tathAdharmazcintAmaNiH zreSTo, dharmaH kalyANamuttamam / hita ekAntato dharmo, dharma evAmRtaM param // 41 // mUlArtha-aura dharma zreSTha ciMtAmaNi ratnake samAna hai, dharma uttama kalyANakArI hai, dharma ekAnta hitakArI hai aura dharma hI parama amRta hai // 41 // vivecana-yahAM bAravAra dharma zabdako kahA hai usakA kAraNa hai ki dharma avara AdaraNIya hai yaha batAne ke liye hii| ata. dharmakA Adara kre| tathAcaturdazamahAratnasabhogAnRSvanuttamam / cakravartipadaM proktaM, dharmahelAvijRmbhitam // 42 // Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala dezanA vidhi : 427 mUlArtha-caudaha mahAratnoMke bhogase manuSyoM meM uttamottama ginA jAnevAlA cakravartIkA pada bhI dharmakI lIlAkA vilAsa mAtra hai // 42 // vivecana-caudaha mahAratnoMke nAma-1 senApati, 2 gRhapati, 3 purohita, 4 hAthI, 5 ghoDA, 6 varddhaki (mistrI), 7 strI, 8 cakra, 9 chatra, 10 carma (cAmara), 11 maNi, 12 kAkiNI, 13 khaDga, 14 daMDa-ye caudaha mahAratna haiN| sadbhogAva-sudara upabhoga, nRSumanuSyoMmeM, anuttamam-sabameM pradhAna, mukhya, anupama, cakravartipadamcakradharakI padavI, proktam-siddhAMtameM kahA huA, pratipAdita kiyA huA, dharmahelAvijRmbhitam-dharmakI lIlAke vilAsa samAna / ina caudaha mahAratnokA sukha cakravartI bhogatA hai| usakA mukha anupama ginA jAtA hai| aisA sukha bhI dharmake kAraNa lIlA mAtra hai, sahajameM hI prApta hotA hai| ataH dharmakI ArAdhanA hI sAra hai| municandrasari viracita dharmavindukI TIkAkA dharmaphalavidhi nAmaka sAtavAM adhyAya samApta / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM adhyaay| aba AThavAM adhyAya prAraMbha karate haiM, usakA yaha pahalA sUtra haikiM ceha bahunoktena, tIrthakRttvaM jagadvitam / parizuddhAdavApnoti, dharmAbhyAsAnnarottamaH // 43 // mUlArtha-adhika kahanese kyA lAbha ? uttama puruSa atizuddha dharmake abhyAsase jagatake liye hitakArI tIrthakara padako prApta karatA hai // 43 // vivecana-kiM ca- kyA artha - iha- dharmaphalake bAremeM, bahunoktana- bahuta kahanese, tIrthakRttvaM- tIrthakara pada, jagaddhitaMjagatake jantuoMke hitako karanevAlA, parizuddhAva- atinirmala va zuddha, avAmoti-dharmAbhyAsase prApta karatA hai, narottamaH- svabhAvase hI anya sAmAnya puruSome mukhy| ___dharmake phalakA bahuta varNana karanese kyA lAbha ? manuSya jagatke liye hitakArI tIrthaMkara pada bhI dharmase prApta kara sakatA hai to iMdrAdikI vibhUtieM milanA to mAmUlI bAta hai| yaha phala uttamottama puruSa hI prApta kara sakatA hai| tIrthaMkara pada prApta kara sakanevAleke -sAmAnya guNa isa prakAra hai Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhiH 429 - ve parahitako hI utkRSTa dharma samajhate haiN| apane svArthako gauNa (yA halakA ) sthAna dete haiN| ucita kriyAmeM pravRtti karate haiN| sarvadA madIna bhAva batAte haiN| unakA pratyeka kAryakA prAraMbha sapha latApUrvaka hI hotA hai yA pratyeka AraMbha kiye hue kAryameM saphalatA hI milatI hai| pazcAttApa nahIM karate yA pazcAttApa karanekA koI avasara hI nahIM aataa| kRtajJatAke svAmI, vikSobha rahita cittavAle, devagurukA bahumAna karanevAle tathA gaMbhIra AzayavAle hote haiM ye sAmAnya guNa haiN| yadi tIrthaMkarapada dharmase prApta hotA hai to vaha dharmakA utkRSTa phala hai-aisA kaise kahA ? kahate haiM-- nAtaH paraM jagatyasmin, vidyate sthAnamuttamam / tIrthakRttvaM yathA samyak, sva-parArthaprasAdhakam // 44 // mUlArtha-sva aura parake kalyANako karanevAlA jitanA uttama yaha tIrthakara pada hai vaisA uttama sthAna isa jagatameM dasarA eka bhI nahIM hai // 44 // vivecana-na ata:- tIrthaMkara padase- nahIM, param-koI dUsarA, nagatyasmin-isa carAcara svabhAvake jagatmeM milanA, vidyate-honA, sthAna- pada, uttama- utkRSTa, samyak-ThIka prakArase, svaparArthasAdhakaM- apane tathA dUsareke hitako krnevaalaa| tIrthakara pada hI aisA hai jisameM apanA tathA dUsarekA hita uttamottama rUpase sAdhA jA sakatA hai| isa sAre jagatmeM anya koI Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 : dharma vindu vastu sthAna yA pada nahIM jisameM isase adhika sva-parakA hita sAdhana ho sake / tIrthakarakA artha hI jagaduddhAraka hotA hai| saMsAra samudra tairanA hI tIrtha haiM, tIrthako kare vahI tIrthakara / tIrthakara nAmakarma hI 1 vizvakA upakAra karanevAlA hai, jaise- vizvopakAra kI bhUtatIkRnAmanirmitiH / paJcarapi mahAkalyANepu trailokyazaGkaram / tathaiva svArthasaMsiddhayA, paraM nirvANakAraNam ||45 / / mUlArtha - tIrthaMkarapada pAMcoM mahAkalyANakoMke avasara para tInoM lokoMkA kalyANa karanevAlA hai aura svArthasAdhanameM mokSa prApti hI utkRSTa kAraNa hai // 45 // vivecana - pazJcasvapi - pAMco samayo para, mahAkalyANeSu - tIrthakarake mahAkalyANaka ke avasara para, jaise- garbhAdhAna ( yA yavana) janma, dIkSA aadi| kevalajJAna prApti va nirvANa cauthe va pAMcaveM kalyANaka haiN| trailokyazaGkaram - tInoM lokoMko sukha karanevAle, tathaiva - tInoM lokoko sukha dene pUrvaka, svArthasaMsiddhyA - kSAyika samyagdarzana, jJAna va cAritrakI siddhise, paraM- mukhya, nirvANakAraNaMmuktikA hetu hai| pratyeka tIrthakarake pAMca kalyANaka ( uparoka) hote hai| ina yAMcoM kalyANakoMke samaya tInoM lokoMmeM saba jagat ke jIva mAtrako AnaMda hotA hai / ataH yaha paropakAra karanevAlA tIrthaMkarapada hai / aura kSAyika samyagdarzana, jJAna va cAritra ke lAbhase mokSakI prApti hotI hai jo svayaM yA AtmAkA utkRSTa arthasAdhana hai| isa prakAra tIrthaMkara svArtha va parArtha sAdhaka hai / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 431 ityuktaprAyaM dharmaphalam, hadAnIM taccheSameva udagramanuvarNayiSyAma iti // 1 // (482 ) mUlArtha - isa prakAra prAyaH dharmaphala kahA hai aba bAkI rahA huA ( dharmaphala ) utkRSTa phalakA varNana karate haiM // 1 // vivecana - dharmakA phala pichale adhyAya meM varNana kiyA hai / usakA jo bacA huA hai aura jo dharmakA utkRSTa phala hai usakA ava zAtrakAra varNana karate haiM taca sukhaparamparayA prakRSTabhAvazuddheH sAmAnyaM caramajanma tathA tIrthakRtvaM ceti // 2 // (483) mUlArtha - sukhakI paraMparA se utkRSTa bhAvakI zuddhi honese sAmAnyataH AkhirI janma aura tIrthakarapada ye dharmake utkRSTa phala haiM ||2|| vivecana - paramparayA- utkRSTa bhAvazuddhi hone taka uttarottara kramaza caDhate hue mukhase, sAmAnyaM - jo tIrthaMkara aura dUsare mokSagAmI jIvoMke liye jo tIrthaMkara nahIM hai- samAna hai, caramajanmaatima bArakA janma, jisake bAda dehadhAraNa karanA na paDe, tIrthakRttvaM tIrthaMkara / ; dharmakA sAmAnya phala pUrva varNita deva tathA manuSyoke sukha haiN| utkRSTa phala to uttarottara sukhavRddhi tathA bhAvakI kramaza uttamatA pragaTa honA hai isase aMtata utkRSTa phala carama deha hai jisase sIdhe muktimeM jAte hai tathA dubArA janma-maraNake kaSTase tathA deha dhAraNa Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432: dharmavindu karanese chUTakArA ho jAtA hai| para tIrthaMkarakA utkRSTa phala kuchako hI hotA hai| yadyapi caramadeha to saba kevalI honevAle bhavya jIvoMko milatI hai| tatrAkliSTamanuttaraM viSayasaukhyaM hInabhAvavigamA, udanatarA saMpat, prabhUtopakArakaraNaM, Azaya-- vizuddhiH, dharmapradhAnatA, avandhyakriyA-- - tvamiti // 3 // (484) mUlArtha-usa carama dehameM klezarahita anupama viSaya sukha milatA hai| hIna bhAvakA nAza hotA hai| atyaMta mahAna saMpatti prApta hotI hai| bahuta upakAra kiyA jAtA hai ataH kAraNakI zuddhi yA Azaya-zuddhi hotI hai| dharma hI pradhAna viSaya hotA hai| tathA saba kriyAyeM saphala hotI hai // 3 // vivecana-akliTa-suMdara pariNAmavAle, kleza rahita, anuttamaanya bhogome mukhya sukha, viSayasaukhyaM-zabda Adi viSayoMkA sukha, hInabhAvavigamaH-jAti, kula, vaibhava, umra, avasthA Adi sabakI kamI yA nyUnatArUpa jo hInatA hotI hai vaha saba isameM nahIM hotii| arthAt ina sabakI yA kisI ekakI hInatA rahita, saba bAteM acchI hIna nahIM), udagratarA saMpata-pUrvabhavoMse atyata ucca saMpatti, jaise-dvipada, catuSpada Adi saMpattikI prApti hai| prabhUtopakArakaraNa-apanA va parAyekA atizaya bhalA va kAma karanekA maukA milanA, isase hI, AzayavizuddhiH-cittakI nirmalatA, nirmala bhAva, Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 433 dharmapradhAnatA - dharma hI sAra hai, avandhyakriyA - bahuta nipuNa vivekadvArA prApta saba vastuokA yathArtha tattva jAnanese kriyAkI dharma Adike ArAghanarUpa kriyAkA hamezA saphala honA, niSphala na jAnA / 1 uparokta sAta bAteM carama janmameM prANIko milatI haiM / isa sthAna para carama dehavAle, jise usa bhavameM 'kevala' va muktikI prApti hotI hai, usako milanevAlI vastueM tathA usakI AMtarika va bAhya sthitikA varNana kiyA hai / klezarahita viSayasukhakI prApti hotI hai / vaha pratyeka prakArase acchA, pUrNa va hInatArahita hotA hai arthAt jAti, kula, vaibhava, avasthA Adi saba uttama hote hai / vaha tana, mana va dhanase sabakA upakAra karatA hai| usakA svabhAva paropakAramaeNya ho jAtA hai / usameM sva-parakA bheda nahIM hotA / 'udAracaritAnAM I Mtu vasudhaiva kuTumbakam' / mamatva-bhAvanArahita premamaya svabhAva nirmala cittavAlA hotA / dharmabhAvanA hI usameM mukhya hotI hai tathA usakI saba kriyAyeM saphala hotI haiM / caramadehI ye prApta karatA hai / tathA - vizuddhayamAMnApratipAticaraNAvAptiH, tatsAtmyabhAvaH, bhavyapramodahetutA, dhyAnasukhayoMgaH, atizayadviprApti- riti ||4|| (485) mUlArtha- zuddha tathA nAze na honevAle cAritrakI prApti hotI hai | cAritrake sAtha AtmAkI ekatA hotI hai| vaha 28 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 : dharmabindu bhavya janoMke liye harSakA kAraNa hotA hai| dhyAnake sukhakI prApti hotI hai aura atizaya RddhikI prApti hotI hai // 4 // vizuddhyamAnasya-hInatA va klezase rahita tathA bhinna ataH kevala zuddha, apratipAtinaH-jisakA kabhI bhI nAza na ho, caraNAvApti-cAritrakI prApti, tatsAtmyabhAvA-aise cAritrake kAraNa hI usake sAtha AtmAkI ekatA ho jAtI hai aura aisA,suMdarabhAva utpanna hotA hai, cAritrake sAtha AtmA milakara ekarasa ho jAtA hai; (bhAvapariNati ,, bhavya pramodahetutA-bhavya janoMko saMtoSa va harSa paidA karanevAlA, dhyAnasukhayoga:-dhyAna sukhakA, anya saba sukhose atizaya jyAdA sukhavAlA, cittakA nirodha karanevAlA yoga, atizarddhiprAptiriti--atizaya Rddhi, jaise--AmarSaauSadhi Adi labdhiokI prApti honA, (uparyukta sUtrakI 7 bAtoMmeM ye 5 milAnese 12 huI) : .. , isa carama dehame ( aMtima bhavameM ) aticAra rahita, bhAvanyUnatA vinA yathAkhyAta cAritrakA pAlana karatA hai| vaha cAritrase kabhI nahIM ddigtaa| cAritrake sAtha usakI ekatA ho jAtI hai| usake ucca vicAra kAryarUpame Ate haiN| . usake (dharmiSTha jIvake atima bhavameM-carama dehavAleke) AcAra vicArase mumukSu ka bhavya jIvoMko bahuta lAbha hotA hai tathA AnaMda va saMtoSa bhii| sAtha hI dhyAnase utpanna honevAlA acintya sukha milatA hai| cittavRtti sthira hotI hai| cittake nirodhase Atmajyoti Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi . 435 baDhakara jJAnakI vRddhi hotI hai| yaha dhyAnayogakA uttama sukha avarNanIya hai / usa bhavameM yoga valase, Atmabalase use kaI ladhioMkI prApti hotI hai| . . . . . . apUrvakaraNaM, kSapakazreNiH, mohasAgarottAraH, - kevalAbhivyaktiH, paramasukhalAbha iti 15 // (486) - mRlArtha-uparokta guNoM kI prAptike vAda samaya Ane para apUrvakaraNa (AThavAM guNasthAna ) pAtA hai| kSapakazreNi caDhatA hai, moharUpI sAgarako tairatA hai, kevalajJAnI hotA hai aura mokSa prApta karatA hai // 5 // . . . __- vivecana-apUrvakaraNaM- mokSa prApti ke liye AtmA dhIre dhIre caDhatA hai| usake liye kula caudaha guNasthAnaka kahe gaye haiN| eka parvata zikhara jisake Upara mokSa hai. tathA nIce mithyAtva haiM, usa para caDhaneke liye caudaha vizrAma sthAna haiN| ve caudaha guNake sthAnaka haiM isame AThavAM apUrvakaraNa kahalAtA hai| pahale kisI guNasthAnakameM prApta na honevAlI pAMca vAte yahAM milatI haiM-sthitighAta, rasaghAta, guNazreNi, guNasaMkrama- tathA apUrva sthitibaMdha-isa guNasthAnaka pare Anese sAdhu karmoMkA kSaya jaldI jaldI karane lagatA hai| isa kramaza: kSayako kSapakazreNi kahate haiN| ApakazreNi- ghAtIkarma va prakRtiko kSaya karanevAlA yatna kSapakakI zreNi yAne mohanIya Adi karmoko kSaya karanekI kramazaH pravRtti honA / kSapaka zreNikA krama isa prakAra hai Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 : dharma pindu www isa caramadeha meM, aMtima bhavameM jIvake samyagdarzana Adi guNa pUrNa pariSaka hote haiN| vaha avirata, dezavirata, pramattasaMyata, va apramatasaMyata nAmaka cAra guNasthAnakameMse kisImeM bhI sthita hokara apane manako atizaya vRddhi pAte hue tIvra zubha dhyAnake AdhIna karatA hai tathA kSapakazreNi para caDhane kI icchA karatA hai| vaha apUrvakaraNa guNasthAnakako pAkara pahale cAroM anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha nAmaka kapAyakA eka sAtha kSaya karane lagatA hai / anaMtAnuvadhI kapAyoMkA bala hIna ho jAne para tathA kucha bAkI rahaneke samaya midhyAtvakA kSaya karane lagatA hai| taba bace hue kapAyoMkA tathA mithyAtvakA kSaya karatA hai| unake kSaya hone para kramazaH samyakU ( mizrapuMja) aura samyaktva ( zudvapuMja ) kA kSaya karatA hai| pahale mizrapuMja, bAda meM zuddhapuMjako khapAThA hai| usake bAda jisane AyubaMdha nahIM kiyA vaha jIva sakala mohako nAza karanemeM samartha anivRttikaraNa nAmaka navame guNasthAnaka para car3hatA hai / usa para rahA huA jIva apane cittako pratikSaNa zuddha karatA huA isa guNasthAnakake kitane hI saMkhyAta bhAgake jAne para apratyAkhyAnAvaraNIya aura pratyAkhyAnAvaraNIya nAmaka krodhAdika ATha kaSAyokA kSaya karanA AraMbha karatA hai| unakA kSaya karate hue zubha adhyavasAya dvArA nimna sohala prakRtiyoMkA nAza karatA hai 1 nidrAnidrA, 2 pracalApracalA, 3 kSINaddhi nidrA (Somnambulism), 4 caraka gati, 5 narakAnupUrvI, 6 tiryaggati, 7 tiryagAnupUrvI, 8 ekendriya, 9 veidriya, 10 teindriya, 11 caurindriya ' Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 437 jAti nAmakarma, 12 Atapa nAmakarma. 13 udyota nAmakarma, 14 sAdhAraNa nAmakarma, 15 sthAvara nAmakarma aura 16 sUkSma nAmakarma / ___ina solaha prakRtiyoko nAza karake- uparokta ATha kaSAyoMkA saMpUrNa kSaya karatA hai / taba yadi vaha jIva puruSavedI ho to kramazaH napuMsakaveda, strIveda aura hAsya, rati, ati, bhIti, jugupsA aura goka-ina chakA nAza karatA hai / aura taba puruSavedakA kSaya karatA hai| yadi vaha jIva strI ho to pahale napuMsakaveda, phira puruSaveda tathA aMta napuMsakavedakA kSaya karatA hai| usake bAda kramazaH krodha, mAna, mAyA-tIno saMcalana kaSAyokA kSaya karake bAdara leobhakA bhI kSaya isI guNasthAnakameM karatA hai| phira sUkSma saMpagaya nAmaka guNasthAnaka pAkara sUkSma lobhako khapAtA hai|is prakAra kaSAyokA sarvathA nAza karake sakala moha vikArose nivRtta hokara kSINamoha nAmaka guNasthAnakako prApta karatA hai| vahAM samudra taira kara vAhara nIkale hue yA raNakSetrameM jIta kara Aye hue puruSakI taraha moha nigrahameM nizcaya adhyavasAyake kAraNa huA honese usa vArahave guNasthAnako maMtarmuharta vizrAma lekara usa guNasthAnakake aMtima samayase pahalevAle samayameM nidrA va pracalA nAmaka do prakRtiyoMko khapAtA hai aura aMtima samayameM jJAnAvaraNakI pAca tathA aMtarAyakI pAMca aura darzanAvaraNakI bacI huI cAra, kula caudaha prakRtiyokA kSaya karatA hai| uparokta vAta usa jIvake liye hai jisane AyuSya nahIM vaaNdhaa| jisane AyuSya bAMdha liyA hai vaha cAra anaMtAnubadhI aura tIna darzanamohanIya-aiso sAta prakRtiyoMkA kSaya karake vizrAma letA hai aura Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 : dharmavindu jaisA Ayuvadha kiyA ho use bhoga kara bhavAMtara meM kSapakazreNi prAraMbha karatA hai / yahAM apUrvakaraNa ke bAda kSapakazreNikI bAta kahI hai vaha saiddhAMtika pakSakI apekSAse kahI hai | isake anusAra apUrvakaraNa guNasthAname raha kara darzana mohanI ke saptakakA kSaya karatA hai / karmagranthake abhiprAya se aisA nahI hai / usake abhiprAya se avirata samyagdRSTi, virata samyagdRSTi, pramattasaMyata aura apramatta guNasthAnaka Adi cAra guNasthAnoM meM se kisI rahA huA bhI jIva kSapakazreNiko prAraMbha kara sakatA hai / usake bAda mohasAgarottAraH - mithyAtva moha Adike sAgarako jo svayaMbhUramaNa sAgarase bhI adhika vegavAlA hai vaha pAra UtaratA haidUsare pAra jAtA hai| usake bAda kevalAbhivyaktiH - kevalajJAna va kevaladarzana kI jo jIvakA guNa hai-prApti hotI hai, jisameM jJAnAvaraNIya Adi ghAtIkarmake naSTa ho jAnese vaha pragaTa hotA hai, aura taba paramasukhalAbha:- TatkRSTa sukhakI prApti karatA hai arthAt utkRSTa devatAoMke sukhase bhI adhika mokSa sukhakI prApti hotI hai / usake bAda kisI anya prakArake AnaMdakI icchA nahIM rahatI / use parama AnaMda milatA hai / " yacca kAmasukha loke, yacca divyaM mahAsukham 1 vItarAgasukhasyedaM, anantAMze na vidyate // 214 // " - isa lokameM jitanA bhI kAmasukha hai aura devatAoM saMbaMdhI jo bhI mahAsukha hai vaha saba milakara bhI vItarAgake sukhake anaMtaveM Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 439 hisseke samAna bhI nahIM hai| ___ isa caramadehavAle puruSako jo vastueM prApta hotI haiM unakA uparokta tIna sUtroMmeM vivecana kiyA gayA hai-3(484) se 5 (186) meM, akliSTamanuttaraM viSayasaukhyaM-se lekara paramasukhalAbha:-takakI 17 vastueM caramadehIko milatI hai aura isa sUtrakI pAMcoM vastueM apUrvakaraNa guNasthAnaka milanese lekara prAraMbha hotI haiM aura mokSasukhakI prApti saMtame use milatI hai| vahAM vaha jIva zAzvata (sadA sthira rahanevAlA) AnaMda pAtA hai| sadArogyApteriti // 6 // (187) mUlArtha-niraMtara Arogya rahatA hai // 6 // vivecana-mokSa milaneke sAtha mokSameM parama AnaMda milatA hai usakA kAraNa batAte hue kahate haiM ki vahA hamezAM satata Arogya avasthA, bhAva Arogya avasthA ho rahatI hai| bhAvasaMnipAtakSayAditi // 7 // (488) mUlArtha-bhAva saMnipAtakA kSaya ho jAnese // 7 // 'vivecana-bhAva Arogyake milanekA kAraNa yaha hai ki bhAva saMnipAta nAmaka roga vizeSa, hRdayake roga tathA manake vikAra Adi sabakA nAza ho jAtA hai| manake durjaya vikAra tathA vAsanAeM bhAvaroga haiM usake nAzase AmAkI svAbhAvika sthiti pragaTa hotI hai, kevalajJAna prApti hotI hai / bhAvasaMnipAtakA rUpa batAte haiM Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 : dharma cindu rAgadveSa mohAdidoSAH, tathA tathA''tmadUSaNAditi ||8|| (489) mUlArtha - usa usa prakAra se AtmAko dUSita karanese rAga, dveSa va moha tInoM doSa haiM // 8 // vivecana - doSaH - bhAvasaMnipAtarUpa tridoSa, tathA tathA usa usa prakArase asakti Adise (dveSa va moha paidA karA kara ) / jaise zarIra ke roga meM vAta, pitta va kaphakA tridoSa hotA hai vaise hI AtmA ke rogake liye rAga, dveSa va mohakA tridoSa hai jo vyAtmAko Asakti Adi doSoMdvArA dUSita karate haiM, jIva vikAra paidA karate haiM / yaha mAvaroga AtmAko nirbala banAtA hai | rAgAdike bAreme 'tattva (svarUpa), bheda va paryAya' se vyAkhyA karake batAte haiM - aviSaye'bhiSvaGgakaraNAd rAga iti ||9|| ( 490 ) mUlArtha - ayogya viSayoMmeM Asakti hI rAga hai ||9|| .. vivecana - aviSaye-svabhAvase hI nAzavAna strI Adi, jina para buddhimAnoMko Asakti na karanI cAhiye, abhiSvaGgakaraNAd - manakI Asakti karanA / AtmAko choDa kara saba vastueM kSaNabhaMgura hai / strI Adi tathA anya jaDa vastuoM para jo svabhAvase hI nAzavAna hai Asakti rakhanA rAga hai | ataH saba parase rAga-Asakti bhAva haThAnA / cAhiye kevala AtmA avinAzI hai anya saMba nAzavAna hai ataH una parase rAgako haThAve aura AtmatattvakA ciMtana kare / 1 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 441 tatraivAgnijvAlAkalpamAtsaryApAdanAd dveSa iti // 10 // (491). __ mUlArtha-usI nAzavAna padArtha para Asaktike kAraNa agnijvAlA samAna matsara karanA dveSa hai // 10 // vivecana-tatraiva-trI Adi padArthameM Asakti honese agnikI dhvAlA samAna jo samyaktva Adi saba guNoMko jalA detA hai aisA matsara-dUsarekI saMpattima asahiSNutA-sahana na karanA, ApAdanAthonese / / ____ jaba kisI vastu para Asakti ho aura use prAma karanemeM koI bAdhA Ave taba use sahana na karanA, aura usa para krodha karanA hI dveSa hai| yaha dveSa pramoda bhAva tathA samyagdarzana Adi zubha guNokA nAza karatA hai ata: agnisamAna hai / dveSa mana va AtmAkI nirmala vRttioMkA nAza karatA hai / dUsaroke prati asahiSNu vananA va krodha hI dveSa hai ! dveSa AtmAkI vRddhiko rokatA hai ataH use choDanA cAhiye / heyetarabhAvAdhigamaprativandhavidhAnAnmoha iti // 11 // (492) mUlArtha-heya va upAdeya bhAvake jJAnako rokanevAlA moha nAmaka doSa hai // 11 // vivecana-heyAnAM-nizcaya nayase tyAjya, mithyAtva Adi, itareSAM-upAdeya yA grAhya jaise samyagdarzana Adi, bhAvAdhigama:ina bhAvoMkA-yA vyavahAra nayase viSa va kaMTaka Adi heya tathA mAlA, Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 : dharmavindu caMdana Adi upAdeya padArthoM ke bhAvakA jJAna yA viveka, pratibandhavidhAnAt - rokanA, isa viveka yA jJAnake utpanna honeme vighnarUpamoha doSa hai / moha eka unmAda hai | vaha ajJAna nAmaka roga hai / tyAjya aura grAhya vastue~ tathA bhAvoMke yogya jJAna va vivekako rokanevAlA yaha ajJAna hai / isa mohase, isa ajJAnase agrAhya yA vyAjya vastuoM ko prApta karanekI lAlasA vyakti meM hotI hai tathA vaha grAhya vastuoMko grahaNa karanekI ora nahIM baDhatA / yaha moha nAmaka dopake hI kAraNa hai / mohase hI asat mArgameM pravRtti hotI hai / mohase buddhi nisteja hotI hai| viveka buddhise hI yathArtha jJAnase hI mohakA bala kama kiyA jA sakatA hai | rAga dveSa va mohake bhAva saMnipAtako batAte hue kahate hai 1 satsveteSu na yathAvasthitaM sukhaM, svadhAtuvaiSamyAditi // 12 // (493) mUlArtha - isa tridoSa ke hone se mUla prakRtikI viSamatAse yathArtha sukha nahIM mila sakatA // 12 // vivecana - satsveteSu - rAga Adi tridoSake honese, na - nahIM hotA, yathAvasthitaM - jIvakA pAramArthika yA yathArtha satya sukha, svadhAtuvaiSamyAt - jIva svarUpako dhAraNa karanevAlI dhAtu, dhAtavaH - AtmAke "samyagdarzana Adi guNa, unakI viSamatA arthAt jIvakA satya svarUpa 'nahIM dIkhatA para anyathArUpa dIkhatA hai / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 443 rAgAdi tridoSake upasthita rahanese AtmAkA satya yA yathArtha mukha nahIM dIkhatA / isakA kAraNa yaha hai ki tridoSase AtmAkA 'satya svarUpa pragaTa honeke badale anyathArUpa dIkhatA hai / jaise vAta, pitta va kaphake tridoSake kAraNa jaba zarIrako saMnipAta hotA hai taba zarIrakI sAtoM ghAtueM rasa Adi apanA kArya choDa detI hai aura jo yathArtha kAmabhoga, manaHsamAdhi AdikA koI sukha nahIM milatA, usI prakAra rAga, dveSa va mohake tridopase bhAvasaMnipAta hotA hai| usI prakAra isa tridoSase samyagdarzanAdi guNa malina ho jAte haiM aura rAga, dveSa va mohake miTanese jo sukha honA cAhiye vaha sukha prApta nahIM hotA / isa tridoSase A mAkA vAstavikarUpa AcchAdita he kara svAbhAvika sukha nahIM miltaa| kSINeSu naduHkha, nimittAbhAvAditi // 13 / / (494) mUlArtha-tridopa kSayase dukha nahIM hotA, kyoMki duHkhakenimittakA abhAva hotA hai // 13 // vivecana-rAgAdi tridoSake kSaya ho jAne para bhAva saMnipAtakA honevAlA duHkha nahIM hotA / isakA kAraNa yaha hai ki nimitta yA kAraNa jo rAgAdi dopa hai ve nahIM hote / isa tridoSake nAza honese AtmAkA svAbhAvika guNa pragaTa hotA hai / AtyantikabhAvarogavigamAt paramezvaratA''ptestat tathAsvabhAvatvAt paramasukhabhAva itIti // 14 // (495) Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 :dharmavindu mUlArtha-bhAvarogake pUrNa nAzase paramezvara pada prApta hotA hai aura usase svabhAvataH parama sukha milatA hai // 14 // vivecana-paramezvaratAyAH Apti:-indra va cakravartIke aizvaryase atizaya adhika kevala jJAna Adi lakSaNavAle paramezvaratAkI prApti, tat tathAsvabhAvatvAt- paramezvaratAke svabhAvase hI parama sukhabhAva paidA hotA hai| rAga Adi tInoM dopoke pUrNa nAza ho jAnese, bhAva rogake sarvathA nAza ho jAnese, iMdra va cakravartIse adhika aizvaryavAlA paramezvara pada milatA hai aura usa sthitimeM svabhAvataH utkRSTa mukha aura AnaMda milatA hai / AtmA paramAnaMdako prApta karatI hai| isa prakAra tIrthakara va anya kevalI yA caramadehIko milanevAle sAmAnya anupama dharmaphalakA varNana kiyaa| ava tIrthakarake saMvadharma asAdhAraNa phalakA varNana karate haiM devendraharSajananam // 15 // (496) mUlArtha-'tIrthakaratva) devendrako harSa utpanna karanevAlA hai| vivecana-devendrANAM-camareMdra, zakeMdra Adiko, harSasyasaMtoSakA, jananaM utpanna karanevAlA / tIrthakarakA janma honevAlA hai aisA jAnakara saba devatAoM aura iMdrako harSa hotA hai| tathA-pUjAnugrahAiteti // 16 // (497) ~ mUlArtha-aura pUjA dvArA jagatke upakArakA kAraNa hai| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 445 vivecana-pUjayA-tIrthakarake janma kAlase lekara nirvANakI prApti taka usa usa prakArake nimittase meru parvatake zikhara para snAna Adi dvArA pUjAke rUpameM jo anugraha-mokSaNI prAptirUpa tIna jagat para jo upakAra hotA hai usakI aMgatA-kAraNabhAva / jabase prabhukA janma hotA hai tabase lekara nirvANaprApti taka (tathA bAdameM bhI) bhinna bhinna samayoM para devendra, deva, rAjAo tathA sAmAnya manuSyoMdvArA prabhukI pUjA kI jAtI hai| isa prakAra prabhu samajha kara ye loga jo sevA karate haiM usase unako samyagdarzanakI prApti hotI hai jo mokSakI prAptikA kAraNa banatA hai / isa prakAra tIrthakara tIno jagatkA upakAra karate hai| bhagavAnako dekhakara mokSakI prAptikI icchAvAle aura unakI bhaktike samUhase bharI huI iMdrAdi devo dvArA kI huI pUjAse bahutase bhavya prANiyoMko mokSako denevAlA samyaktva Adi mahAna guNakA lAbha hokara mahAna upakAra hotA hai / tathA prAtihAryopayoga iti // 17 // (498) mUlArtha-aura ATha prAtihAryoMkA upayoga hotA hai / / 17 // vivecana-dharmake utkRSTa phala tarIke tIrthaMkarako ATha prAtihArya milate haiN| sabhA yA gharake bAhara jo dvArapAla rahatA hai use pratIhArI kahate haiM / bhagavAna jahAM bhI jAte hai vahAM unake sAtha nimna ATha prAtihArya jAte haiM"azokavRkSA surapuSpavRSTiH, divyo dhvanizcAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM,satprAtihAryANi jneshvraannaam||215||" -1 azokavRkSa, 2 devodvArA kI huI puSpavRSTi, 3 divya Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 : dharmavindu dhvani, 4 cAmara, 5 siMhAsana, 6 bhAmaNDala, 7 dundubhi, aura 8 chana- ye tIrthaMkara ke ATha mahAprAtihArya hai / tataH paramparArthakaraNamiti || 18 || ( 499 ) utkRSTa parArtha karanevAlA hai ||18|| mUlArtha - aura vivecana - parama - utkRSTa, parArthasya - dUsaroM kA kalyANa karane vAlA | dUsaro kA kalyANa karanekA uttama mArga upadeza haiN| tIrthakara apanA upadeza apanI amRta tulya vANI dvArA sabako AnaMda denevAlI vANI meM dete hai / saba prANI use apanI apanI bhASA meM samajha jAte haiM / vaha cAroM tarapha eka yojana pramANa taka rahe hue saba prANiyoM - ko sunAI detI hai / vANIse tathA bhinna bhinna vicitra upAyoM dvArA dUsaroko mokSa dilAnekA upakAra karanevAlA tIrthaMkarapada hai / una upAyoko nimna sUtroMse batAte haiM: avicchedena bhUyasAM mohAndhakArApanayanaM hRdyairvacana bhAnubhiriti ||19|| (500 ) 7 mUlArtha yAvajjIva manohara vacana kiraNoMse prANiyoM ke mohAndhakArako naSTa karate haiM ||19|| 1 vivecana- avicchedena -- yAvajjIva-jIvana paryata, bhUyasAmaneka lAkho, karoDo bhavya prANiyoMko, mohAndhakArasya- mohakeM ajJAnarUpI aMdhakArakA, apanayanaM - nAza karanA, hRdyaiH- hRdayaMgamaM honevAle manohara, vacanabhAnubhiH - vacanarUpa sUryakI kiraNose / zrItIrthakara prabhuke zubha va manohara vacanoMse, jaise sUrya kiraNoMse Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizepa dezanA vidhi : 447 aMdhakAra naSTa hotA hai, moharUpI ajJAnatAkA nAza hotA hai| ve yAvajjIva kaI karoDo bhavya prANiyoMke mohako nAza karate haiN| bhagavAnakA upadeza logoMke hRdaya para sIdhA asara karatA hai ataH unake mohAndhakArako naSTa karatA hai| sUkSmabhAvapratipattiriti // 20 // (501). mUlArtha-sUkSma bhAvakA jJAna hotA hai // 20 // vivecana-sUkSmANAm-anipuNa buddhi yA sAmAnya buddhise nahIM jAne jA sakanevAle, bhAvAnAM-jIvAdi / . jaba logokA mohAMdhakAra naSTa ho jAtA hai to ve loga sUkSma padArthoMko bhI viveka sahita mItra samajha lete hai| aisA jIvAdi bhAva tattvoMkA unako bodha hone lagatA hai| tataH zraddhAmRtAsvAdanamiti // 21 / / (502) . .. mUlArtha - aura zraddhAmRtakA AsvAdana hotA hai // 21 // * vivecana-sUkSma bhAvoMkA jJAna honese unameM zraddhA hotI hai aura usa zraddhAke amRtako, yathArtha tatvako samajhanese amRta samAna usakA pAna kara AnaMda lete haiN| ve use hRdayarUpI jihAse grahaNa karate haiM aura satya mAnate haiM tathA zraddhA rakhate haiN| . . . tatA sadanuSThAnayoga iti // 22 // (503) mUlArtha-taba anuSThAnakA saMbaMdha hotA hai // 22 // " ... vivecana-jaba loga yathArtha tattvakA grahaNa kara lete hai to usake anusAra AcaraNa karane lagate haiM isase sAdhu va gRhasthake Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 : dharmavindu dharmakA zubha AcaraNa karane meM pravRtta hote hai / usa dharmAbhyAsase unakA saMbaMdha hotA hai aura gRhastha dharma yA yatidharma pAlana karane lagate hai / tataH paramApAyahAniriti // 23 // (504) mUlArtha-taba utkRSTa, anarthakI hAni hotI hai // 23 // vivecana-paramA utkRSTa, apAyahAniH-naraka va tiryacakI kugatimeM jAneke mahAna anarthakI hAni / ___ ve manuSya dharmako pA jAte hai usase unakI tiryaca va narakakI kugati naSTa ho jAtI hai| isase ve ina gatiyoMse honevAle anarthase baca jAte haiN| taba jitanA upakAra prabhu karate haiM aura una bhavya prANiyoMko jo lAbha hotA hai vaha kahate haiMsAnubandhasukhabhAva uttarottara prakAmaprabhUtasattvopakArAya avandhyakAraNaM nivRttariti // 24 // (505) mUlArtha-uttarottara vizeSa avicchinnasukhabhAva una prANiyoMke upakArake liye hotA hai aura usase vaha mokSakA avandhya (saphala) kAraNa hai // 24 // vivecana-uttarottara- kramazaH acchese acchA, prakAma-prauDha, avandhyakAraNaM -saphala hetu| sadanuSThAnase manuSyako sukha milatA hai aura anyoMkA kalyANa karate rahanese uttarottara kramazaH adhika sukha milatA jAtA hai aura 'aMtataH mokSa milatA hai| niraMtara utkRSTa sukhabhAvase, niraMtara anya prANiyoMkA upakAra karate rahanese avazya mokSa milatA hai| paropakArase Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 449, hI vizeSa sukha milatA hai ataH sukhakA sAdhana hI paropakAra hai| . iti paramparArthakAraNamiti // 25 // (506) __ mUlArtha-ataH tIrthakarapada utkRSTa paropakAra karanevAlA hai / vivecana-tIrthakarake vacanase mohAMdhakAra miTa kara sUkSmabhAva samajhe jAte haiM, sadanuSThAnakI prApti hotI hai, kugati miTa kara sukhalAbha hotA hai| usase uttarottara adhika paropakAra karate hue mokSamukhakI prApti hotI hai| isa taraha vibhinna prANiyoko utkRSTa sukha prApta karAnemeM tIrthaMkarapada vizeSa lAbhadAyaka hotA hai| vaha dUsarokA utkRSTa kalyANa karanevAlA hai| aba phirase donoMkA (tIrthakara va anya caramadehakA ) sAdhAraNa dharmaphala kahate haiM bhavopagrAhikarmavigama iti // 26 // 507) mUlArtha-bhavopagrAhI karmakA nAza hotA hai // 26 // vivecana- bhavopagrAhikarma- vedanIya, Ayu, nAma va gotrake cAra karma, vigamaH- naash| bhavako madaDharUpa, janma ke sahAyakarUpa cAroM karma vedanIya, Ayu, nAma va gotrake aghAtI kamaukA caudahaveM guNasthAnakake aMtameM pUrvakoTi mAdi pariNAmameM sayogikevalI paryAyakA pAlana karaneke bAda nAza ho jAtA hai| :. tataH nirvANagamana miti // 27 // (508) mUlArtha-taba nirvANaprApti hotI hai // 27 // Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 : dharma vindu vivecana - dehadhArI prANI deha Adise nivRtta hokara nirvANako calA jAtA hai| jIva siddhikSetra meM praveza karatA hai / saba upAdhi va dehase mukta hokara AtmAko apane asalI svarUpakA jJAna hotA hai usa avasthAko nirvANa avasthA kahate haiM / caramadehI va tIrthakara ina sava karmoMko nAza kara siddhikSetra meM jIvake apane svarUpameM rahaneke liye jIva vahAM calA jAtA hai / tatra ca punarjanmAdyabhAva iti ||28|| (509) mUlArtha - mokSaprApti para punarjanmakA abhAva hotA hai // 28 // vivecana - mokSa ho jAne para nirvANa pAlane para jIvakA dUsarI tIsarIvAra jo barAbara janma hotA hai vaha janma, jarA, mRtyu Adi saba anarthIkA pUrNataH viccheda ho jAtA hai / vIjAbhAvato'yamiti // 29 // (510 ) mUlArtha - vaha cIjake abhAva se hotA hai ||29|| vivecana - punarjanma Adi na honekA kAraNa batAte haiM / jaise cIjake binA aMkura nahI hotA vaise hI karmavIjake sarvathA naSTa ho jAne para mukta AtmAkA punarjanma Adi nahIM hotA / karmavipAkastaditi // 30 // ( 511) mUlArtha - karma vipAka hI bIja hai // 30 // vivecana- karmaNAM - jJAnAvaraNa Adi karmoMkA, vipAkaH - udaya, tat - punarjanma AdikA bIja / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 451 jJAnAvaraNa Adi kokA udaya hI punarjanmakA bIja hai| koke honese hI bAra bAra janma lenA par3atA hai| jaba saba karmoMkA nAza ho nAtA hai to janma kaise ho sakatA hai ? akarmA ghAsAditi // 31 // (512) mUlArtha-ce jIva karmarahita hone haiN|31|| vivecana-jo jIva nirvANa prAma karate haiM ve kroMse rahita hote haiN| unako puna' koI karma nahIM lgtaa| vaha bhale akarmA ho para use punarjanma Adi hotA hai ? usakA uttara dete haiM___ tadvata eva tadgraha iti // 32 / / (513) mUlArtha-karmavAleko hI punarjanma Adi hote haiM // 32 // vivecana-tadvata eva- karmavAle jIvoMko hI, tadgrahaH- punarjanma Adi honaa| jo jIva karmamahita hai ve hI puna janma dhAraNa karate haiN| jo jIva karmarahita haiM unako janma maraNa nahIM hotaa| ataH nirvANaprApta jIvako janma maraNa nahIM hotaa| yadi karmavAleko hI janma maraNa hotA hai to prathama jIvane karma kaba kiyA jisase janma dhAraNa karanA par3A usake uttarameM kahate haiMtadanAditvena tathAbhAvasiddheriti // 33 // (514) mUlArtha-karmake anAdipanase uparokta bhAva (janma grahaNa Adi)kI siddhi hotI hai // 32 // Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 : dharmabindu vivecana-dvitIya adhyAyameM vistArase yaha siddha kiyA hai ki karma bhI bhAtmAke sAtha hI anAdi hai, usase karmavAleko hI punarjanma Adi hotA hai'-yaha bhAva siddha hotA hai / karmarahita siddha AtmAoMko punarjanmAdi nahIM hotaa| koI zaMkA kare ki nigna vacanake pramANase akarmA bhI janma letA hai "jJAnino dharmatIrthasya, kartAraH paramaM padam / * gatvA''gacchanti bhUyo'pi, bhavaM tIrthanikArataH // 216 // " -dharmatIrthako karanevAle jJAnI puruSa mokSameM jAkara tIrthakA uccheda dekhakara punaH isa saMsArameM Ate haiN"| to akarmA kaise janma nahIM letA ? kahate haiM sarvavipramuktasyatu tathAsvabhAvatvAniSThitArthatvAnna tadgrahaNe nimittamiti // 34 // (515) mRlArtha-sarvathA karmamukta jIva svabhAvataH hI kRtakRtya honese punaH janma nahIM lete kyoMki punaH janma lenekA koI nimitta hI nahIM hotA // 34 // __vivecana-niSThitArthatvAta-unhoMne saba prayojana pUrNa kiyA huA hai, tadgrahaNe-janmAdikA honA, nimitta-hetu yA kAraNa / ___ ve mokSagAmI jIva saba karmoMse saba prakArase mukta haiN| ve apanA saba prayojana pUrNa kara cuke haiN| unakA sAdhya siddha ho cukA Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 453 / gataH una jIvoMko janma Adi grahaNa karane kA koI kAraNa nahIM hai | kahane kA tAtparya yaha hai ki karma va kAraNa vizeSake na rahane para janma grahaNa nahIM ho sakatA / jo jIva sava karmoMse sarvathA mukta hai use janmAdi lenekA koI nimitta nahIM / saba prayojanakI samApti ho jAnese janmAdi grahaNa karAnevAle svabhAvakA abhAva hai / kisIne jo tIrthaMke uccheda karane ke lakSaNavAle kAraNakI kalpanA kI hai vaha hetu bhI yogya nahIM / vaha to kaSAya hetuse paidA hotA hai aura mokSagAmI jIvako tIrtha ke prati rAga yA usake ucchedake prati koI dveSa nahIM hai / vItarAga mokSagAmIko yaha nahIM hotA / nAjanmano jareti ||35|| (516) mUlArtha - jise janma nahIM use jarA nahIM ||35|| vivecana - jisa jIva kI utpatti hI nahIM hotI, jo ajanmA haiM use jarA yA vRddhAvasthA nahIM hotI / evaM ca na maraNabhayazaktiriti ||36|| (517) mUlArtha - aura mRtyukA bhaya bhI nahIM rahatA || 36 || vivecana - jaba taka janma hotA hai tabhI taka jarA hotI hai aura mRtyu hotI hai ata. janmavAleko ho mRtyukA bhaya hotA hai / jaba janma hI nahIM to mRyu tathA mRtyukA bhaya kyA' / tathA - na cAnya upadrava iti ||37|| (518) mUlArtha - aura siddha jIvako anya upadrava bhI nahIM hotA // 37 // vivecana - bhUkha, pyAsa, roga Adi anya upadrava jo saMsArIko Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 : dharmavindu hotA hai ve saba siddha jIvako nahIM hote| taba vahAM kyA hotA hai ? uttarameM kahate haiM--- vizuddhasvarUpalAbha iti // 38 // (519) mUlArtha-ati zuddha AtmasvarUpa prApta hotA hai // 38 // vivecana-karmamalase rahita nirmala AtmAke svarUpakA lAbha hai / AtmA Anadamaya aura sarvajJa hotA hai / tathA-AtyAntikI vyAvAdhAnivRtiriti // 39 // 520) mUlArtha-aura duHkhakI atyaMta nivRtti hotI hai // 39 // vivecana-vyAyAdhAnivRttiH-zarIra va manakI vyathAse rahita / Adhi, vyAdhi va upAdhike trividha tApa dUra ho jAte haiM / zarIra va mana saMbaMdhI saba duHkhokA pUrNataH aMta ho jAtA hai| isa pIDAkA pUrNa uccheda hotA hai| sA nirUpamaM sukhamiti // 40 // (521) mUlArtha-vaha duHkhanivRtti anupama sukha hai // 40 // vivecana-mokSameM mana va zarIrakI pIDAse sarvathA jo nivRtti hotI hai vahI aisA sukha hai jisakI koI upamA nahIM dI jA sktii| vahI parama sukha hai usa sukhakI prAptike bAda koI tRSNA nahIM rhtii| duHkhakA pUrNa viccheda hI pUrNa sukha hotA hai| usakA kAraNa sarvatrApravRtteriti // 41 // (522) Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 455 mUlArtha-saba jagaha pravRtti rahita honese // 41 // vivecana-heya va upAdeya Adi kisI bhI vastumeM sarvathA pravRttikA tyAga hotA hai| samAptakAryatvAditi // 42 // (523) mUlArtha-sava kAryoMkI samApti ho cukI hai // 42 // vivecana-unake liye jo bhI sAdhya kArya the ve saba pUrNa ho cuke / unake yogya saba padArtha va sava kArya ve pUre kara cuke haiN| ataH una mokSake siddha jIvoMko koI kAma va koI pravRtti nahIM hai| na caitasya kacidautsukyamiti // 43 // (524) mUlArtha-unako kisI kAryake karanemeM utsukatA nahIM rahatI // 43 // vivecana-kisI bhI kAryake liye ina nivRtta prANiyoMko AkAMkSA yA utsukatA hotI hI nahIM / duHkhaM caitat svAsthyavinAzaneneti // 44 // (525) mUlArtha-svasthatAkA nAza karanese utsukatA duHkha hai||44|| vivecana-etat-utsukatA, svAsthyavinAzanena-svAsthya jo saba sukhakA mUla hai usakA haraNa krnese| sukhakA mUla svasthatA yA zAti hai, utsukatAse zAMti nahIM rahatI ataH duHkha hotA hai| yadi utsukatAse svasthatAkI hAni hotI hai taba bhI vaha duHkharUpa kaise haiM? kahate haiM--- Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 : dharmavindu duHkhazaktyudrekato'svAsthya siddheriti ||15|| (526 ) mUlArtha - duHkhake bIjarUpa utsukatA se asvasthatA siddha hotI hai // 45 // vivecana- duHkhazakteH-duHkhake bIjarUpa, udrekataH - utpanna honese, siddheH - siddha hotI hai| duHkhakA bIja yA kAraNa utsukatA hai / jo tRSNAvAle hai yA utsuka rahate haiM unake cittako zAti nahIM rahatI / utsukatA se AtmA asvastha rahatI hai ataH utsukatA hI duHkha hai| asvasthatAkI siddhi honA kaise jAnA jAtA hai ? kahate haiM ahitapravRti ||16|| (527) mUlArtha - ahitakara pravRttise (asvasthatA jAnI jAtI hai ) | vivecana - jaba manuSya hitakArI mArgako chor3akara ahitakara rAhakI ora pravRtti karatA hai to jAnanA ki vaha manakI asvasthatA ke kAraNa hai / asvasthatA utsukatA - tRSNAse paidA hotI hai| tRSNA hI manuSyako ahitakara mArga meM le jAtI hai| AtmAkI asvasthatAse manako prIti denevAlI vastuoMmeM pramAdase pravRtti hotI hai| aisI strI AdikI ora ahitakara pravRttise asvasthatA pragaTa hotI hai / aba svasthatAkA svarUpa kahate haiM -- svAsthyaM tu nirutsukatayA pravRtteriti ||17|| (528) mUlArtha - utsukatA rahita pravRtti hI svasthatA (zAMti hai ) ||47|| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 457 vivecana - saba kAryoM meM utsukatA yA capalatAko choDakara pravRtti karane se svasthatA pragaTa hotI hai / tRSNA yA utsukatAse cicakI svasthatA naSTa ho jAtI hai / karmaphala kI AzA rakhe vinA niSkAma pravRtti hI svasthatA detI hai / paramasvAsthyahetutvAt paramArthataH svAsthyameveti ||18|| (529) mUlArtha - utkRSTa svasthatAkA kAraNa honese utsukatA rahita pravRtti hI svasthatA hai // 48 // vivecana - paramasvAsthya hetutvAt - cicake udvegako choDakara utkRSTa svabhAvameM, apane svarUpameM rahaneke kAraNase, paramArthataH - tattvavRttise, svAsthyameva - (nirutsuka pravRtti hI ) svasthatA hai / jo loga utsukatA rahita pravRtti karate haiM ve parama svasthatA pAte haiM / ataH nirutsuka pravRtti hI parama svasthatA hai / vaha nirutsuka pravRtti kevalajJAnI bhagavAnakI hai| kevalI bhagavAnako kisI jagaha utsukatA nahIM hai| saMsAra va mokSameM ekAMta nispRha aise kevalI bhagavAna ke yogya pravRtti aura ayogyase nivRtti kaise hotI hai ? uttara meM karate haiM kivaha kevala dravyase hotI hai / vaha jaise kumhArakA cakra gati deneke bAda binA calAye bhI kucha samaya apane Apa ghUmatA hai vaise hI pUrva saMskAra vaza kevalIkI bhI pravRtti nivRtti hotI hai, ve bhAvase pravRtti nivRtti nahIM karate / 7 bhAvasAre hi pravRtyapravRttI sarvatra pradhAno vyavahAra iti // 49 // ( 530 ) Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 : dharmabindu mRlArtha-bhAvasahita pravRtti nivRtti hI vastuta. pravRtti nivRtti hai aisA saba jagaha mukhya vyavahAra haiM / / 49 / / vivecana-bhAvasAre-manake saMkalpa vikalpa sahita, sarvatrakarane yogya yA na karane yogya saba kAryoMmeM, pradhAna:-bhAvarUpa, vyavahAra:-lokavyavahAra yA AcAra / manake bhAvasahita jo pravRtti nivRtti hotI hai vahI tattvataH pravRtti yA nivRtti ginI jAtI hai / dravyase pravRtti yA nivRtti vastutaH pravRtti nivRtti nahIM hai / jo dravyase cAritra pAle para usameM bhAva na ho to vaha kriyA karanevAlA zAstra meM cAritradhArI nahIM ginA jAtA / aise hI asaMhI prANI bar3e mattya ghora karma karane para bhI jyAdA burA Ayu nahIM bAMdhate / ve sAtavI narakakA Ayu vAghanekA pApa karane para bhI bhAvarahita honese vaisA karma nahIM bAdhate / aise hI kevalI bhagavAna jinako saMsAra va mokSa samAna hotA hai aura jo kisIkI mI spRhA nahIM rakhate aise sayogI kevalI pUrva saMskAra vaga hI zAstravihita anuSTAnameM pravRtti karate hai aura anya kAryoM se nivRtta rahate haiM / ve bhAvase pravRtti-nivRtti nahIM karate ata use vyavahArameM pravRtti nivRtti nahIM ginA jaataa| pratItisiddhazcAyaM sadyogasacetasAmiti // 20 // (531) ___ mUlArtha-saddhyAna yogasahita sAvadhAna manavAle muniyoko uparokta anubhava siddha hai ||50 // vivecana-pratItisiddhaH-apane anubhavase siddha hai, ayaM-pUrvoka Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 459 vastu, sadyogena-zuddha dhyAnake lakSaNavAle, sacetasAM-zuddha cittvaale| ___ zuddha dhyAnase jinakA hRdaya pavitra ho gayA hai aise mahAmuni uparokta bAtako yathArtha anubhava siddha samajhate haiM / kevalajJAnI svabhAvataH niSkAma vRttise zubha kAryoMmeM pravRtti karate haiN| jo dhyAnI haiM, usase jinakA hRdaya pavitra ho gayA hai, jise mahAmuniyokI isa bAtakA anubhavasiddha jJAna hai, ve svayaM hI phalakI AzA binA svabhAvataH aisI pravRtti karate rahate haiN| ve svayaM isa arthako aMgIkAra karate haiN| unheM paropadezakI apekSA nahIM hai| susvAsthya caparamAnanda iti / / 51 / / (532) mUlArtha-atizaya svasthatA hI parama AnaMda hai // 51 // . vivecana-nirutsuka yA niSkAma pravRtti hI svasthatA hai / vahI zAMti yA AnaMda hai| aisI anaMta zAti hI zAzvata zAMti hai, vahI. parama AnaMda hai| vahI mokSakA svarUpa hai / mokSa mukha parama AnaMda hai / usake bAda prAptavya kucha nahIM rhtaa| tadanyanirapekSatvAditi // 52 // (533) mUlArtha-AtmAko anya vastukI apekSA narahanese / / 2 / / vivecana-AmAko apanese bhinna kisI bhI anya vastukI apekSA nahIM rhtii| isase mokSa hI parama AnaMda hai / AtmAkA sukha, bAhya pudgala yA anya vastuke binA bhI Anada hI hai| sAsArika mukhameM to hamezAM vAdya vastukA AdhAra rahatA hai| ataH AtmAkA AnaMda hI parama AnaMda hai| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 : dharmavindu apekSAyA dukharUpatvAditi // 53 // (534) mUlArtha-apekSA hI duHkharUpa hai (ataH nirapekSatA sukha hai)| vivecana-dUsare para AdhAra rakhanele vAstavika sukha hotA hI nhiiN| dUsarekA AdhAra rakhanA hI duHkhamUlaka hai| ata. AtmAkA AnaMda hI dUsarekI apekSA vinA sukha hai| arthAntaramAptyA hi tanivRttikhatvenA nivRttireveti // 54 // (535) mUlArtha-anya vipayoMkI prAptise icchAkI nivRtti hone para bhI duHkharUpa honese anivRtti hI hai // 54 // vivecana-indriyoMke viSaya sukhakI prAptise dukhakI yA icchAkI nivRtti hotI hai| para vaha vastuna. kyA hai / duHkharUpa hI hai / bAhya padArthoMkI icchA hone para unake milanese kucha sukha to milatA hai taba bhI vaha vAstavameM duHkha hI hai| vaha tRpti denevAlA nahIM hai, bhaNika hai, duHkha hI hai| ataH AtmAke AnaMdake sivAya anya padArthoMkI prAptikA sukha zAzvata nahIM hai| na cAsyArthAntarAvAptiriti // 55 / / (536) mUlArtha-mokSake jItrako anya padArthakI prApti nahIM rhtii| vivecana-na ca-phirase nahIM, asya--siddha jIvako, arthAntarA-vApti-apanese bhinna bhAvase sabaMdha / mokSameM gaye hue jIvako apanese bhinna anya pudgala Adi 'bhAvase koI saMbaMdha nahIM rhtaa| ata AtmAko duHkha nahIM hai, vaha parama AnaMda pAtA haiN| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 461 svasvabhAvaniyato hyasau vinivRttecchAprapaJca iti ||16|| (537) mUlArtha - jisane icchA samUhakA nAza kara diyA hai aisA siddha jIva apane svabhAvameM hI rahatA hai ||56 || vivecana - svasvabhAva niyata - apane svarUpamAtrameM hI rahanevAlA, sau - jisa siddha bhagavAnane, vinivRttecchAprapaJca - sarva padArthoM ke prati icchAkA nAza kara diyA hai / tInoM bhuvanake saba padArthoM kI ora se apanI abhilApAko khatma kara diyA hai / kyoMki ve use zAzvata sukha denevAlI nahIM hai aisA anubhavasiddha hai ataH vaha apane AtmAmeM hI rahatA hai vahIM use zAzvata zAMti milatI hai / bAhya padArthoM kI abhilASA nahIM hai| siddha kSetra gata AkAzake sAtha bhI siddha jIvakA saMbaMdha nahIM hai aisA batAte haiM atokAmatvAt tatsvabhAvatvAnna lokAntakSetrAptirAptiH || 57|| (538) mUlArtha - niSkAma honese, niSkAma svabhAva honese lokAMtasthita siddhakSetra meM jAne para bhI usake sAtha saMbaMdha nahIM hai // 57 // vivecana - ata - saba icchAoMke nAza ho jAnese, akAmatvaMjo niSkAmapanA yA nirabhilApatA, tatsvabhAvatvaM usase AtmAse bhinna vastuoMkI apekSA na honese, lokAntakSetrApti- lokAMta kSetrakI prApti hone para bhI, Apti - AtmAse bhinna AkAzase saMbaMdha | Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 : dharmabindu siddha jIvakI AzAtRSNAeM naSTa ho cukI hai ataH vaha niSkAma honA siddha jIvakA svabhAva hai| isa kAraNa yadyapi vaha siddhakSetrameM jAte haiM taba bhI unakA va siddhakSetrakA koI saMbaMdha nahIM hai| usakA kAraNa yaha hai kiautsukyavRddhihi lakSaNamasyAH, hAnizca samayAntare iti // 58 / / (539) mUlArtha-eka samayameM utsukatAkI vRddhi aura dUsare samaya nAza (anya vastu prAptikA ) lakSaNa hai // 58 // vivecana-lakSaNamasyAH- arthAtara ( AtmAse minna) prAptikA svarUpa, hAnizca- utsukatA nAza honA, samayAntare-prApti samayake vAdake smymeN| siddha jIva siddhikSetrameM jAtA hai phira bhI siddhikSetrase unakA koI saMbaMdha nahIM hai / kisI bhI vastuko prApta karaneke liye jo utsu. katA hotI hai vaha prAptike bAda hI naSTa ho jAtI hai yaha athAtara prAptikA svarUpa hai aura yaha dukha mUlaka hai ataH siddhako aisI utsukatA nahIM hotI / siddhako yaha usukatA lakSaNa kyoM nahIM hai ? kahate haiMna caitat tasya bhagavatA, AkAlaM tathAva sthiteriti // 59 // (540) mUlArtha-bhagavAnako yaha utsukatA nahIM hai kyoMki yAvat kAla ve usI sthiti meM rahate haiM // 19 // Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 463 vivecana-etata-kahA huA arthAntara prAptikA svarUpa, tasyasiddha bhagavAnako, AkAlaM AnevAle sadA kAla taka, sAre samaya taka, tathAvasthite:-usI prakAra rahanA / siddha jIvako koI anya padArtha prApta karanekI utsukatA nahIM hai| ve sadA kAla taka usI apane svarUpameM rahanevAle haiN| sarva karmase mukta hokara Urdhva gati karake siddha honeke prathama samayase lekara jahAM taka kAla rahegA arthAt anata samaya taka prathama samayameM rahI huI unakI apanI sthitime svasvarUpameM ramaNa karanekI sthitimeM rheNge| karmakSayAvizeSAditi // 60 // (541) mUlArtha-karmakSayameM vizeSatA na honese // 60 // - vivecana-jisa kSaName siddhatvakI prApti huI usI prathama kSaNameM sakala karmakSaya ho cuke the yA ho jAte haiM ataH unakA saba kSaNomeM-saba samayameM ekarUpatA hai, meda nhiiN| ataH siddha bhagavAna sadA kAla usI sthitimeM rahate hai| karmakSayase jo apanA svarUpa pragaTa huA hai sarva samayame usI svarUpameM rahate haiN| koI vizeSa karmakSaya karaneke liye bace hI nahIM hai ki unakA vizeSa svarUpa pragaTa ho| iti nirupmsugvsiddhiriti||61|| (542) mUlArtha-isa prakAra siddha bhagavAnako nirupama sukha hai aisA siddha huA // 6 // Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 : dharmavindu vivecana - isa prakAra utsukatAkA pUrNa nAza ho jAne para siddha jIvoat flour / upamA rahita ) sukhakI prApti hotI hai yaha bAta sUtra paraMparA se siddha huI / aisI hI zraddhA rakhanA / atra upasaMharAmeM use kahate haiM saddhyAnavahninA jIvo, dagdhvA karmendhanaM bhuvi / sadbrahmAdipadairgItaM sa yAti paramaM padam ||16|| | mUlArtha- zukla dhyAnarUpa agnise karmarUpI iMdhanako jalAkara 'sat brahma' Adi padoM dvArA jIva zAstrameM varNita parama padako pAtA hai ||46 || vivecana - saddhyAnavahninA - zukla dhyAnake jalate hue agnidvArA, jIvaH - bhavya prANI, dUgdhvA - jalAkara, karmendhanaM bhavopagrAhI karmarUpa kAko, bhuvi - manuSya kSetra - pRthvImeM, sadbrahmAdipadaiHsuMdara aise brahma, lokAtavAsI Adi zabda aura padoMse varNita, sa:zuddha sAdhudharmakA ArAdhana karanevAlA jIva, yAti - pAtA hai / isa manuSyakSetra pRthvI para rahA huA zuddha dharmako ArAdhana karanevAlA jIva zukla dhyAnakI agnise saba karmarUpa idhanako jalA detA hai / zAstrome sad yA brahmapadese kahA huA parama pada vaha prApta karatA hai| manuSya hI yaha pada pA sakatA hai / vaha lokAMta yA siddhakSetra isa caudaha rAja hokake upara AyA huA hai| karma rahita jIvakI Urdhva gati hokara vahAM kaise jAtA hai ? kahate haiM Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 465 pUrvAvadhavazAdeva, tatsvabhAvatvatastathA / vAt , smyenaanugunnytH||47|| saMskAra vaza karmarahita hone para bhI Urdhvagamana karatA hai| aura usa prazArake svabhAvase tathA anaMta vIrya yukta honese eka samayameM samazreNike Ayase parama padako pAtA hai // 47 // vivecana-pUrvAvadhavazAva-pUrva sasAra avasthAke gamana Avezase tatsvabhAvatvataH-yaha Urdhvagamanake svabhAvase bandhanayukta hokara araMDIke bIjakI taraha Upara jAnekA usakA svabhAva honese, anantavIryayuktasvAt-apAra sAmarthyasaMpanna honese, samayenAnuguNyataH-zailezI avasthA pAkara eka hI samayameM AkAzarUpa kSetrameM samazreNidvArA (parama padako jAtA hai)| saMsAra avasthAmeM gamana karanekA samaya honese karma rahita jIva bhI gamana karatA hai / karmamala rahita hokara jIva apane svabhAvase hI Urdhvagamana karatA hai tathA sAre lokAlokake AkAzako pAra karake lokAMva taka pahuMcatA hai| use anaMta sAmarthya honese bhI vaha eka hI samayameM samazreNimeM paramapada mokSako pahuMca jAtA hai / sa tatra duHkhvirhaadtyntsukhsNgtH| tiSThatyayogo yogIndravandhastrijagadIzvaraH // 18 // mUlArtha-duHkhake virahase, atyaMta sukhasahita, yogIndroM dvArA vaMdanIya tIna jagatake paramezvara ayogI siddha bhagavAna mokSameM sthita hai // 48 // Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 : dharmavindu vivecana-saH-vaha jIva, tatra-siddhakSetrameM, duHkha virahAtazarIra va manako honevAle saba kaTose rahita, anyantasukhasaMgata:AtyaMtika va aikAntika sukharUpa sAgarake vIcameM mama hokara (rahate haiM), ayoga:-mana vacana va kAyAke vyApArase rahita, yogIndravanyAyogIndro dvArA vandana karane yogya, usase bhI trijagadIzvaraH-dravya tathA bhAva donoMkI apekSAse saba logoMke Upara rahanevAle tInoM jagatake paramezvararUpa / / vahAM sAre duHkhakA nAza ho jAtA hai, atyanta sukha hotA hai, mana, vacana, va kAyAke saba kAma baMdha ho jAte haiM yA hote hI nhiiN| ataH ayogI hai / aura tIna jagatke paramezvara banate haiM / sava yogI jana unako vadana karate haiM tathA siddha bhagavAnakA dhyAna karate haiN| ve zAzvata AnaMdame sadAkAla rahate haiN| ____ yahAM 'viraha' zabda AyA hai vaha granthake kartA haribhadrasUriko batAtA hai| ve apane saba granthoM ke antameM 'viraha' zabdakA prayoga karate haiN| isa prakAra municandra sari dvArA dharmavindukI TIkAkA dharmaphala vizeSa vidhi nAmaka AThavAM adhyAya samApta huA TIkAkAra municandrasUri grantha samApti para likhate haiMnAvika mudAratAM nijadhiyo vAcAM na vA cAturI, manye nApi ca kAraNena na kRtA vRttirmayA'sau param / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaphala vizeSa dezanA vidhi : 467 tattvAbhyAsa rasAdupAttasukuto'nyatrApi janmanyaha, sarvAdInavaddAnito'malamanA bhUyAsamuccairiti // 1 // - maiMne yaha TIkA apanI buddhikI udAratA yA vANIkI --- caturAI pragaTa karane yA anya kisI kAraNa se nahIM kI para tatvake abhyAsake rasase puNya Arjana karake anya janmame bhI saba dukhokA nAza honese nirmala manavAlA banUM aisI zubha icchAse yaha TIkA ko hai / municaMdrasUriviracita dharmavinduvRtti samApta // pratyakSaraM nirUpyAsthA granthamAnaM vinizcitam / anuSTubhAM sahasrANi trINi pUrNAni buddhayatAm // ke mAnako nizcita karaneke liye pratyeka akSara ke hisAba se pUrNa tIna hajAra anuSTubha zlokake barAbara pramANa hai aisA jAnA jAtA hai || . // saMpUrNa // Page #504 -------------------------------------------------------------------------- Page #505 -------------------------------------------------------------------------- _