Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandroM ke pAra gommaTezvara bAhubalI lakSmIcandra jaina
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha eka aisI racanA hai jisake srajana meM zrI lakSmIcandra jaina ke sAhityika zailI-zilpa ne naye AyAma udghATita kiye haiM / tIrthaMkara AdinAtha dvArA samAja-saMracanA kI pRSThabhUmi; unake putra bharata aura bAhubalI ke jIvana ke mAnavIya rUpoM evaM unake manojagat ke antardvandvoM kA mArmika citraNa; Atmopalabdhi kA romAMca; cANakya, samrAT candragupta aura zrutakevalI bhadrabAhu ke itihAsa kI prastuti meM upanyAsa kA AkarSaNa; zravaNabelagola meM parama-parAkramI senApati cAmuNDarAya dvArA bAhubalI kI 57 phuTa U~cI vizAla pratimA kI sthApanA kA vismayakArI AkhyAna; vibhinna lipiyoM meM utkIrNa saikar3oM zilAlekhoM kI viSayavastu kA rucikara saMvAdoM meM vizleSaNa; zravaNabelagola kI tIrthayAtrA ko sArthaka banAne vAle vandanA-sthaloM aura kalAvaibhava kA paricaya-saba kucha dIptimAna maNiyoM kI taraha isa kRti ke kaNThahAra meM sa~jo diyA gayA hai / isa kRti ke AdhAra para eka philma bhI nirmita huI hai / zravaNabelagola meM vizvavandha gommaTezvara bAhubalI-mUrti ke 1993 meM Ayojita mahAmastakAbhiSeka mahotsava ke zubha avasara para prastuta kRti ke naye saMskaraNa ke rUpa meM bhAratIya jJAnapITha kI yaha vinamra zraddhAMjali !
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ antaIsakepAra gommaTezvara bAhubalI lakSmIcandra jaina pUrva nidezaka, bhAratIya jJAnapITha bhAratIya jJAnapITha prakAzana
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokodaya granthamAlA : granthAMka 406 antarbandoM ke pAra : | gommaTezvara bAhubalI (itihAsa : lalita sAhitya) prathama saMskaraNa : 1979 dvitIya saMskaraNa : 1993 | lekhaka lakSmIcandra jaina mUlya : 45/ prakAzaka bhAratIya jJAnapITha 18, iMsTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110003 mudraka vikAsa oNphaseTa navIna zAhadarA, dillI-32 Bharatiya Jnanpith ANTARDVANDON KE PAAR: GOMMATESHVRA BAHUBALI (History : Belles Letters) by Lakshmi Chandra Jain. Published by Bharatiya Jnanpith, 18, Institutional Area, Lodi Road, New Delhi110003. Printed at Vikas Offset, Naveen Shahdara, Delhi-110032. Second Edition : 1993 0 Rs. 45/
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzIrvacana sadA se hamArA yaha vizvAsa rahA hai ki vizva ke dharmoM meM ekatA ke kucha sabala sUtra vidyamAna haiM, jinakI ora manISiyoM kA apekSita dhyAna nahIM gayA hai / ina sUtroM ke anusandhAna se vizva kI bahuraMgI saMskRtiyoM aura dharmoM kI anekatA meM ekatA ke sopAna patha kA sRjana kiyA jA sakatA hai| Adya tIrthaMkara RSabhadeva kA vyaktitva eka aisI AdhArazilA hai, jisake Upara vizva ke samasta dharmoM kA eka sarvamAnya prAsAda khar3A kiyA jA sakatA hai| prAyaH samasta dharmoM meM Adideva RSabhanAtha kA vibhinna nAmoM se smaraNa kiyA gayA hai / unake itivRtta ke citra meM bharata - bAhubalI ke raMgoM se pUrNatA AI hai / bharata aura bAhubalI donoM mahAmAnava the| donoM ke caritra svatantra haiM, kintu donoM paraspara pUraka bhI haiN| bAhubalI kA caritra bahuraMgI hai aura usakA pratyeka raMga caTakadAra hai| unakI mahAnatA AkAza kI U~cAiyoM ko chUtI hai| unake jIvana ke hara mor3a para eka nayA kIrtimAna sthApita hotA calatA hai / 1 isa yuga ke prathama kAmadeva ( trilokasundara) the, ataH gommaTezvara kahalAte the / sundara the, saumya the, sAtha hI apratima balI the / isalie ve bAhubalI kahalAte the / ve apane adhikAroM kI rakSA ke prati sadA sajaga rahate the / adhikAroM kI rakSA karane kA sAhasa aura sAmarthya bhI thI, kintu karttavyoM ke prati sarvatobhAvena samarpita the / bharata digvijaya kara sArvabhauma samrAT kA viruda prApta karanA cAhate the / bAhubalI kA svatantra astitva isameM bAdhaka bana rahA thA / prazna rAjya- lipsA kA na rahakara zAsanatantra kI nirbAdha sattA kA bana gayA thaa| bAhubalI ke mana meM bharata kI avajJA ke bhAva nahIM the, kintu pitA se prApta rAjya kA upabhoga aura usakI surakSA unakA adhikAra thaa| usa adhikAra kI rakSA karanA hI aba unakA karttavya bana gayA thA / donoM ke apane dRSTikoNa the, donoM ko hI apane pakSa ke aucitya kA Agraha thA / isa Agraha ne yuddha ke atirikta sabhI mArga avaruddha kara diye / eka sArvabhauma cakravartI samrAT ke sAtha eka nagara ke sAdhAraNa rAjA kA yuddha karane kA yaha dussAhasa bhale hI rahA ho, kintu apane adhikAroM kI rakSA ke lie, apanI svatantratA kI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ (iv) rakSA karane ke lie prANotsarga taka karane kA yaha prathama udAharaNa thaa| buddhisAgara Adi mantriyoM ke buddhi-kauzala se hiMsaka aura saMhAraka yuddha kI vibhISikA Tala gii| donoM bhAIyoM ke lie dRSTi-yuddha, jala-yuddha aura malla-yuddhaye tIna yuddha nirdhArita hue aura ina yuddhoM ke pariNAma para hI hAra-jIta kA nirNaya huaa| vizva-itihAsa meM sambhavataH aise nirNAyaka ahiMsaka yuddha kA dRSTAnta anyatra nahIM miltaa| ise hama vizva meM prathama ahiMrAka yuddha kaha sakate haiN| ___ usa kSaNa bAhubalI ke mana meM adhikAra hI kartavya bana gayA thaa| unhoMne dRSTiyuddha aura jala-yuddha meM vijaya prApta karalI thI, kitu malla-yuddha zeSa thaa| vaha antima aura nirNAyaka yuddha thaa| donoM bhrAtAoM meM malla-yuddha huaa| donoM hI malla-vidyA ke maje hue khilAr3I the| bAhubalI bharata para chAte gae, unhoMne phurtI se bharata ko donoM hAthoM se uThA liyaa| cAhate to jamIna para de mArate, kintu nahIM, unhoMne dhIre se bharata ko utArA aura vinaya se ucca Asana para khar3A kara diyaa| isa prakAra unhoMne apane kartavya kA pAlana kiyaa| aba karttavya hI unake lie adhikAra bana gyaa| bharata cakravartI the| tInoM yuddhoM meM parAjaya unakA sArvajanika apamAna thaa| sattA kI rakSA karanA zAsana kA adhikAra hai, aucitya kA viveka usameM bAdhaka nahIM bntaa| vahA~ adhikAra kI rakSA karanA hI kartavya hai| isI bhAvanAvaza bharata ne bAhubalI ke Upara cakra calA diyaa| bAhubalI ke tana ko to coTa nahIM lagI, para mana ko coTa phuNcii| janatA ne bharata ke isa kRtya kI nindA kI, kyoMki usane eka cakravartI ke adhikAra kI dRSTi se nahIM, sAmAnya jana ke kartavya kI dRSTi se isa ghaTanA ko liyaa| bAhubalI isa ghaTanA se behada khinna ho gye| khinnatA kI tIvratA ne unake mana meM vairAgya bhara diyaa| jamIna, rAjya,bharata-sabhI se aba unheM koI moha nahIM rahA, ve zramaNa muni bana ge| khar3e hokara nirjana sthAna meM atyanta kaThora tapa karane lage, aisA tapa jo kabhI kisI ne nahIM kiyaa| eka varSa bIta gayA isI avasthA meM, kintu kevalajJAna (parama jJAna) nahIM huaa| khinnatA kI rekha ki rAjya to chor3a diyA, kintu do para to abhI bharata kI bhUmi para hI khar3e haiM / bharata ne Akara sarala bhAva se, vinayase, kSamA mAMgI to bAhubalI ko usI kSaNa kevalajJAna ho gyaa| bAhubalI ke muni banane ke samaya bhI bharata ne kSamA mAMgI thI, kintu taba bAhubalI ke mana meM khinnatA kA jvArabhATA umar3a-ghumar3a rahA thaa| dhIre-dhIre khinnatA kA vega kama hotA gyaa| aba to khinnatA kI rekha mAtra bAkI thI, bharata dvArA kSamA mAMgane para vaha bhI miTa gii| bAhubalI sarvajJa, sarvadarzI ho ge| ve kucha hI varSa bAda zeSa karmoM kA nAza karake mukta ho ge| ve isa kAla meM sarvaprathama mukta hue|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhubalI kI yaha ghaTanA jaina samAja meM jAnI-pahacAnI hai| kintu isa ghaTanA kA manovaijJAnika dRSTikoNa se vizleSaNa kabhI nahIM ho paayaa| unhIM gommaTezvara bAhubalI kI 57 phuTa uttuMga vizAla AkAra kI eka adbhuta lAvaNyamayI mUrti zravaNabelagola meM vigata 1000 varSoM se virAjamAna hai| usa mUrti ke kAraNa hI yaha sthAna jagadvikhyAta tIrtha aura lakSa-lakSa janoM kI zraddhA kA kendra pAvana tIrtha bana gayA hai| kintu isa prastara mUrti aura kSetra kA purAtAttvika, kalAtmaka, aitihAsika, evaM sAMskRtika dRSTikoNa se kabhI vizleSaNa nahIM kiyA gyaa| dharmAnugAmI zrI lakSmIcandrajI sAhitya-jagat meM suparicita haiN| lekhanI para unako adhikAra prApta hai| unake likhane kI zailI kathya ke rahasya kI parateM utAratI huI pratIta hotI hai| unakI zabda-saMyojanA meM kalA parilakSita hotI hai / san 1981 meM hone vAle gommaTezvara bAhubalI ke sahasrAbda mahAmahotsava ke upalakSya meM zrI lakSmIcandra ne prastuta anusandhAnapUrNa pustaka 'antardvandvoM ke pAra : gommaTezvara bAhubalI' atyanta rocaka aura vizleSaNAtmaka zailI meM likhI hai| isase mUrti aura kSetra donoM ke sambandha meM aneka navIna jJAtavya rahasyoM para prakAza par3A hai| isa kRti ke lie vidvAn lekhaka sAdhuvAdAha haiN| shubhaashiirvaad| ajamera 10-4-79
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasti vAk bhagavAna gommaTezvara mUrtipratiSThA - sahasrAbdi - mahotsava ke upalakSya meM kSetra ke paurANika, aitihAsika evaM sAmayika paristhiti ko calacitra ke mAdhyama se pracAra karane ke lie 'antardvandvoM ke pAra : gommaTezvara bAhubalI' kA prastutikaraNa ApakA eka mahAna kArya bana gayA hai / Apake dvArA likhita isa kRti ko hamane AdyopAnta par3hA / viSaya sAmagrI purAtana hone para bhI saMkalana kI kuzalatA aura prastutikaraNa kI kSamatA anokhI hai / Apane isa grantha meM zravaNabelagola ke bAre meM kaI dRSTikoNoM se khojapUrNa adhyayana ke dvArA sarala, subodha bhASA meM, navInatama zailI meM isa kSetra ke itihAsa ko prastuta kiyA hai / mujhe isa viSaya kA harSa hai / nissandeha isa kSetra ke itihAsa hat fjasa khUbI se Apane prastuta kiyA hai, usa taraha Aja taka kisI ne bhI prastuta nahIM kiyA / adhyAyoM ke vargIkaraNa kI kramabaddhatA aura zIrSaka pAThakoM ke lie atyanta AkarSaka siddha hoNge| zilAlekhoM ke adhyayana ke lie cAra kAlpanika pAtroM ke eka dala ko Apane citrita kiyA hai, vaha apUrva parikalpanA hai / ise hama Apake anokhe cintana kI bhakti mAnate haiM, jise par3hakara hameM itanA harSa huA ki mAno ve cAroM candragiri para saMbhASaNa karate dikhAI de rahe haiN| pariziSToM kA saMkalana bhI eka abhUtapUrva kArya huA hai / - bhaTTAraka zrI cArukIti svAmI, zravaNavelgola
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasthApanA (prathama saMskaraNa se) itihAsa kI dRSTi mUlata: ghaTanAoM para jAtI hai| jo ghaTita ho gayA vahI paramparA se jAnakara aura mAnakara ki yaha 'iti-ha-Asa'-'yaha aisA huA'lipibaddha kara diyA gyaa| Aja itihAsa kI yaha dRSTi vikasita hokara ghaTanAoM kI pRSThabhUmi kA bhI Akalana karatI hai| ghaTanAe~ jinake vyaktitva aura kRtitva para kendrita hotI haiM unake AcAra-vicAra aura unakI preraka bhAvanAoM ke utsa kI khoja karatI haiN| taba vyaktiyoM kA pariveza aura unakA mano. jagat itihAsa ke aMga bana jAte haiN| isa prakAra itihAsa romAMcaka ho jAtA hai, 'romAMsa' bana jAtA hai / vAstava meM hamArA prAcIna purANakAra isI prakAra ke itihAsa kA sarjaka hai| isI prakAra ke AdhAra para jaba koI kavi mahAkAvya kI racanA karatA hai to usakI kalpanA ke paMkha prasAra pAkara indradhanuSI raMgoM se raMjita ho jAte haiN| kavi aura sAhityakAra ke mana meM jaba ina raMgoM kI chaTA basa jAtI hai to vaha mUla vastu ke sAra-tatva ko raMgoM kA saMsparza dekara kahAnI, upanyAsa aura nATaka likhatA hai| kore tathya taba prItikara aura pratItikara satya bana jAte haiM / atIta ke viSaya meM antaH anubhUti pramANa bana jAtI hai| - pratyeka atIta se vartamAna upajatA hai, aura pratyeka vartamAna bhaviSya kA sarjaka hai| itihAsa kA yaha cakra kAla kI dhruvatA kI dhurI para ghUmatA hai| darzana kI bhASa meM sat ke astitva arthAt 'satya' kA yaha utpAda-vyaya-dhrauvya-maya rUpa hai| atIta ke kisa kAla-khaNDa ke chora para prArambha huA hogA vaha dhruva jisake caudahaveM manu yA kulakara nAbhirAya the ? svayaM nAbhirAya ke putra, prathama tIrthakara AdinAtha, yuga-praNetA purANa-puruSa haiN| unake choTe putra bAhubalI kI kathA itihAsa ke saikar3oM-hajAroM yugoM ko pAra karatI huI, aura uttara-dakSiNa ke bhUmi-khaNDoM ke prAcIroM ko lAMghatI huI, eka dina A pahuMcI dakSiNa karnATaka ke kalabappu (kaTavapra) parvata ke manorama zikhara para, eka vizAlakAya prastara-pratimA ke rUpa meM jisakI mukha-chavi ghATI ke kalyANI tIrtha, dhavala sarovara (belagola) meM pratibimbita ho gii|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja se eka hajAra varSa pahale karnATaka ke mahApratApI, mahAbalAdhipa 'satya yudhiSThira' cAmuNDarAya ne gommaTezvara bAhubalI kI isa mUrti kI sthApanA apane guru nemicandra siddhAntacakravartI ke sAnnidhya meM kii| pratiSThApanA kA sahasrAbdi mahotsava hamArI pIr3hI san 1981 ke prArambha meM zravaNabelagola meM manA rahI haitithi aura lagna zodha kr| isa prakAra hamArA Adhunikatama kAla jur3a jAtA hai jIvanta itihAsa ke prAcInatama paurANika kAla se| anAdi-kAla se jIvana-maraNa aura AvAgamana ke cakravAta meM hamane mAnava ke aura bhI aneka abhyudaya dekhe hoMge, itihAsa-nirmANa ke hama sahabhAgI bane hoMge, kintu pUrvabhava kA vaha saba hameM patA nahIM, yAda nahIM / saubhAgya kA yaha kSaNa to hamAre apane yuga kI ApabItI bana rahA hai| isake svAgata meM hamane palaka-pAMvar3e bichA die haiN| sahasrAbdi samAroha ke avataraNa ke lie, usake pada-nikSepa ke lie, bhAvanAoM kI aneka-aneka raMga-biraMgI alpanAe~ racI jA rahI haiN| ina alpanAoM ke sarjaka, karmaTha netA zrI sAhU zAntiprasAdajI hamAre bIca nahIM rahe kintu dharmaguru upAdhyAya (aba elAcArya) zrI vidyAnandajI mahArAja aura zravaNabelgola ke atyanta niSThAvAn aura kriyAzIla bhaTTAraka zrI cArukIrtijI svAmI ke sAtha vicAravimarza karake jina yojanAoM kA sUtrapAta vaha kara gae, ve hamArI preraNA-srota bana gii| saMyoga aisA banA ki bhAratIya jJAnapITha ke vartamAna adhyakSa zrI sAhU zreyAMsaprasAda jaina ne una alpanAoM ke dAyitva-vibhAjana meM eka kUcI mere hAtha meM thamA dI aura kahA ki bhagavAna bAhubalI kI kathA ke rUpa meM eka alpanA kI saMracanA maiM kruuN| unakI bhAvanA rahI hai ki yaha kathA aisI zailI meM likhI jAe ki bhagavAna bAhubalI ke romAMcakArI jIvana ke vibhinna AyAma sahajatA ke sAtha ubhara kara A jAyeM aura Aja ke pAThaka ko AkRSTa kara skeN| kAza, aisI zailI maiM prApta kara pAtA ! lekina, zailI hI eka aisI vastu hai jo mAMgI nahIM jA sktii| vaha to lekhaka kI nijatA kI abhivyakti hai| lekhaka meM nijatA aura viziSTatA hai to hai, nahIM to nahIM hai, yA phira jitanI bhI hai| ataH apane nijatva ko hI pAtheya banAkara maiM cala pdd'aa| isa kathA kA pUrA vistAra AcArya jinasena kRta AdipurANa meM upalabdha hai-itanA vyApaka vistAra ki saMbhAla pAnA kaThina hai| pratibhA ke varadAna ne tapasvI AcArya jinasena ke kAvya-kauzala ko camatkArI banA diyA hai| maiMne vinamra bhAva se AcArya jinasena kI kRti ko kathA-bhAga ke sRjana kA AdhAra banAkara apanI AvazyakatA ke anusAra eka saMkSipta DhAMcA banA liyA thaa| phira pAyA ki AdinAtha-bharata-bAhubalI kI kathA ke anya srota bhI haiM, vizeSakara kannar3a sAhitya kI kRtiyA~ / bAhubalI ke manobhAvoM ke pallavana meM maiM ina kRtiyoM se upakRta huA huuN|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( xi ) bAhubalI-AkhyAna to isa kRti kA eka pakSa hai- paurANika pakSa / kintu zravaNabelagola meM bhagavAna bAhubalI kI mUrti ko zIrSastha karanevAlA parvata viSayagiri, aura isa mUrti ke nirmANa kI saMbhAvanA ko udghATita karane vAlA parvata candragiri - paurANika AkhyAna ko usa kAlakhaNDa se jor3ate haiM jise itihAsakAra bhAratIya itihAsa ke vidhivat Akalana kA prAmANika prasthAna-bindu mAnate haiM / vaha bindu hai, bhArata ke ekachatra sAmrAjya ke vidhAyaka samrAT candragupta maurya kA kAla aura kUTanIti ke siddhAntoM ke vicakSaNa pratipAdaka AcArya cANakya kA sahavartI samaya / candragupta maurya, munivrata dhAraNa karane ke uparAnta, AcArya bhadrabAhu ke netRtva meM uttara bhArata se dakSiNa bhArata jAne vAle sahasroM muniyoM ke saMgha meM sammilita ho gae | zravaNabelagola kA 'candragiri parvata' aura parvata para kA mandira 'candragupta basadi Apane nAma kI sArthakatA ko inhIM candragupta maurya ke astitva meM pratiphalita pAte haiM / isa pramANa kI AdhAra zilA chaThI-sAtavIM zatAbdI kA vaha lekha bhI hai jo candragiri parvata para nirmita pArzvanAtha basadi (mandira) ke dakSiNa kI ora vAlI zilA para aMkita hai / isa zilAlekha kI mahattA ko dekhate hue maiMne Avazyaka samajhA ki pAThaka isakI zabdAvalI, isake artha aura isake bhAva ko hRdayaMgama kreN| isa uddezya kI siddha ke lie maiMne jo sAhityika vidhA apanAyI hai, vaha eka aisA prayoga hai jisameM vArtAlApa, nATakIya utkaNThA, vivecana aura kavitA kA sampuTa pratilakSita hai | zravaNabelagola ke zilAlekhoM ke adhyayana se prApta tathya aura niSkarSa maiMne sambandhita do adhyAyoM meM isI zailI meM gUMthe haiM / merA vizvAsa hai, itihAsa ke adhyetA ina zilAlekhoM kI sAmagrI ko AdhAra banAkara zodha-khoja kareMge jisase aneka aitihAsika, dhArmika, sAmAjika, dArzanika, sAhityika aura bhASA-zAstrIya tathya udghATita hoNge| isI dRSTi se isa pustaka meM maiMne aneka pariziSTa niyojita kiye haiM aura pratyeka viSaya se sambandhita zilAlekhoM kA sandarbha diyA hai| bhaTTAraka zrI cArukIrti svAmIjI ne ina pariziSToM ke mahattva ko mAna diyA hai / abhI taka kI khojoM ke anusAra zravaNabelagola aura usa ke aMcala meM lagabhaga 575 zilAlekha upalabdha haiN| pahalI bAra san 1889 meM 144 zilAlekhoM ke saMgraha kA sampAdana maisUra purAtattva vibhAga ke tatkAlIna adhikArI levisa rAisa ne kiyA thaa| 34 varSa bAda, san 1923 meM jo nayA saMskaraNa prasiddha itihAsavettA aura saMskRta-kannaDa ke prakANDa vidvAna narasiMhAcAra ne sampAdita kiyA usake zilAlekhoM kI saMkhyA 500 taka pahu~ca gii| zrI narasiMhAcAra kI pratibhA, kSamatA, dUradarzitA, zrama aura adhyayana kI vyApakatA kA dhyAna karatA hU~ to zraddhAnata ho jAtA hU~ / paM0 nAthUrAmajI premI kI preraNA se DA0 hIrAlAla jaina ne san 1928 meM ina
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilAlekhoM kA devanAgarI lipi meM lipyantaraNa karake mahattvapUrNa bhUmikA ke sAtha inheM mANikacandra granthamAlA meM prakAzita kraayaa| katipaya zilAlekhoM ke tathya kA sAra bhI diyaa| narasiMhAcAra kI kRti kA tIsarA aMgrejI saMskaraNa san 1971 meM insTITyUTa oNpha kannaDa sTaDIja, maisUra, ne prakAzita kiyA hai jisameM 573 zilAlekha saMgrahIta haiN| zilAlekhoM ke kramAMka ke lie tathA usake pATha aura artha ko samajhane ke lie maiMne isI saMskaraNa ko AdhAra banAyA hai| zilAlekha kramAMka 1 meM jina bhadrabAhu svAmI aura unake ziSya (candragupta) kA ullekha hai, isa sambandha meM maiMne narasiMhAcAra ke tarkoM aura pramANoM ko sAkSya mAnA hai| yaha maiM jAnatA hU~ ki isa sambandha meM tarka-vitarka Aja bhI cala rahe haiN| kintu jo Thosa pramANa sAmane haiM unheM nakArane kI tuka merI samajha meM nahIM aaii| vastuta: pustaka meM bAhubalI-AkhyAna kA paurANika yuga, zrutakevalI bhadrabAhu, cANakya aura candragupta maurya kA aitihAsika kAla, chaThI-sAtavIM zatAbdI se lekara sau-do sau sAla pahale taka ke zravaNabelgola ke zilAlekhoM kA samaya-saba saMkendrita hote haiM, cAmuNDarAya dvArA sthApita gommaTezvara mUrti kI pratiSThApanA ke maMgalotsava kI kathA para / paurANika yUga ke AkhyAna ke samAna yaha kathA bhI bar3I rocaka hai / maiMne vividha anuzrutiyoM ko bhI isa kathA meM samAhita kara liyA hai| kannaDa sAhitya kI purAnI-nayI aneka prakAzita kRtiyoM dvArA kathA ke ye tathya samathita haiN| ___isa kRti kA praNayana samagra rUpa se yadi kisI preraNA-srota ko samarpita kiyA jA sakatA hai to bhagavAna bAhubalI gommaTezvara ke uparAnta, sauhArdra, sneha aura sajjanatA kI mUrti zrI sAhU zreyAMsaprasAdajI ko| pustaka likha maiM rahA thA, kintu sAtha-sAtha vaha isake sRjana kI pragati ko AMkate jAte the| unake anucintana kA kendra bana gae the kRti meM varNita kathA sUtroM ke vividha aayaam| jaba maiMne pustaka ke do adhyAya likha liye to sAijI ne eka antaraMga goSThI Ayojita kI / bandhuvara akSayakumArajI aura bhAI nemIcandajI to sAtha baiThe hI, hameM vizeSa utsAha milA bhUtapUrva saMsada-sadasya zrI gaMgAzaraNasiMha kI upasthiti se jinhoMne rASTrabhASA ke kSetra meM uttara aura dakSiNa ke aneka sakriya samparka-sUtra sthApita kiye haiN| sabane mUlyavAna sujhAva diye aura kRtitva kI sarAhanA dvArA protsAhita kiyaa| paurANika AkhyAna, saiddhAMtika mAnyatAeM, aitihAsika paridarzana, zilAlekhIya adhyayana, gaveSaNAtmaka tathyoM kA samAhAra, aneka bhASAoM meM upalabdha pUrvavartI kaviyoM-lekhakoM ke apane-apane dRSTikoNa aura bhAvAtmaka pallavana kI vividhatA-isa sabake bIca tAratamya baiThAte hue kisI sRjana ko 'nayA' banAnA durgama ko pAra karanA hai| ___ pANDulipi kA prAraMbhika rUpa taiyAra hote hI maiMne ise siddhAntAcArya paM0 kailAzacandrajI, DA. jyotiprasAda jaina, zrI nIraja jaina ko bhejaa| sabane bahuta utsAha
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xiii) se par3hA aura sujhAva diye| sabake prati merI vinamra kRtjnytaa| bhAratIya jJAnapITha ke sAthiyoM ne bharapUra sahayoga diyaa| pustaka kA zIrSaka kyA ho isake viSaya meM sabase adhika cintana kiyA zrI sAhU zreyAMsaprasAdajI ne| kathA ke manovaijJAnika pakSa ko ubhArane vAle zIrSaka kI kalpanAe~ unhoMne kI aura unakA mana TikA cAmuNDarAya dvArA Ayojita gommaTezvara ke prathama abhiSeka ko sArthaka banAne vAlI akiMcana bur3hiyA gullikA-ajjI para / bAhubalI to sabake haiM, aura sabakA, jana-jana kA, pratinidhitva karane vAlI hai ajjI (dAdI-mAM) gullikaa| jJAnapITha meM hama logoM ne-jagadIzajI, vimalaprakAzajI, amarajI, gulAbacandrajI aura maiMne alaga-alaga zIrSaka sUciyAM banAIM, aura dhIre-dhIre pratyeka zIrSaka ko asvIkArate gaye kyoMki pUrI bAta ko, bAta ke vividha AyAmoM ko, sameTane meM zIrSaka lambe hue cale jA rahe the| samajha lIjiye ki ye sAre zIrSaka isa kRti ke nagIne meM pratibimbita haiM--'antardvandva', 'bha~vara-jAla', 'bhaMvaroM ke pAra', 'saMtaraNa aura saMtIrtha', 'gullikAyajjI ke vizva-vandya bhagavAn' 'paramacetA bAhubalI' AdiAdi / jo bhI bhAva vartamAna zIrSaka meM nahIM A pAye, yahA~ likha diye haiN| pratyeka viSaya se saMdarbhita zilAlekhoM kA ThIka-ThIka kramAMka denA bar3e jhamele kA kAma niklaa| prAktana vicakSaNa zrI narasiMhAcAra ne do saMskaraNa prakAzita kiye, donoM meM bahuta se zilAlekha-kramAMka bhinna-bhinna ho ge| DA0 hIrAlAlajI ne hindI meM zilAlekha uddhRta kiye to sAtha-sAtha do kramAMka diye| kintu aba jaba 'epIgrAphiyA karnATikA' kA tIsarA nayA saMskaraNa prakAzita huA to kramAMka punaH badala ge| antima pariziSTa ko chor3akara bAkI sabhI sthaloM para maiMne isI naye saMskaraNa ke kramAMka uddhRta kiye haiM, kyoMki aba aMgrejI kA yahI saMskaraNa upalabdha hai| kaThinAI yaha hai ki isameM bahuta se zilAlekha kannaDa lipi meM haiM, yA phira romana lipi meN| zravaNabelgola ke samagra zilAlekhoM kA eka hindI saMskaraNa apekSita hai| DA0 hIrAlAlajI vAlA apratima saMskaraNa bilakula hI aprApya hai| pUjya ailAcArya vidyAnandajI mahArAja ne 'AzIrvAda' ke rUpa meM jo sAragabhita bhUmikA likha dI hai, usake lie maiM unake prati kRtajJatApUrvaka praNata huuN| zravaNabelgola kI tIrthayAtrA meM zraddheya bhaTTAraka zrI cArukIrti svAmIjI ne tathyoM ke saMkalana meM aura phira pANDulipi ke saMzodhana meM jo sahAyatA kI vaha kRtajJatA kI zabdAvali meM sImita nahIM kI jA sktii| mUDabidrI maTha ke yuvA aura tejasvI bhaTTAraka paNDitAcArya zrI cArukIti pI0 svAmIjI ne isa pustaka kI pANDulipi ke prArambhika aMzoM ko tanmayatA se sunA aura mahattvapUrNa sujhAva diye| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki elAcArya munizrI vidyAnandajI navayugIna sAMskRtika jAgaraNa ke preraNA-srota haiN| usakI dhArA ko pravahamAna karane vAle Aja tIna taruNa bhaTTAraka (zravaNabelgola, mUDabidrI aura hummaca ke) dharma-sAdhanA ke kSetroM meM kriyAzIla haiN|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xiv) unhoMne sAMskRtika unnayana ke lie deza ko hI nahIM, videzoM ko bhI apanA kAryakSetra bnaayaa| bhaviSya ke prati unhoMne hameM adhika AzAnvita kiyA hai ki ina kSetroM kA sAMskRtika vaibhava apanI samasta UrjA ke sAtha pravRddha hogaa| bhAratIya jJAnapITha kI paramparAoM ke nirvAha aura pragati ke prati sadA saceSTa zrI sAhU azokakumAra jaina, mainejiMga TrasTI, ke prati AbhArI hU~ ki unakI prItikara sadAzayatA ke kAraNa yaha sRjanAtmaka prayAsa sambhava huaa| ___jJAnapITha meM DA0 gulAbacandra jaina ne zilAlekhoM kA kramAMka ThIka-ThIka banAne meM bahuta parizrama kiyA hai| mudraNa kA dAyitva bhI unhIM ne saMbhAlA hai| viSayagata pUrvApara sambandha jAMcA hai| zrI gopIlAla amara ne jaba jisa prakAra ke sahayoga kI apekSA huI prasannatApUrvaka prastuta kiyaa| donoM kA sAdhuvAda ! zravaNabelgola kI sthApatya evaM kalA-sampadA itanI samRddha hai ki ise AdhAra banAkara aneka vidhA-vargoM ke citra-sampuTa (elbama) taiyAra kiye jA sakate haiN| jaina kalA kI vividhatA, vizAlatA, bhavyatA aura vikAsonmukhatA kI ora bhAratIya jJAnapITha ke saMsthApakoM-sva0 zrI zAntiprasAdajI aura unakI sahadharmiNI sva0 zrImatI ramA jaina kA dhyAna sadA AkRSTa rahA hai| yahI kAraNa hai ki bhAratIya jJAnapITha dvArA 'jaina kalA aura sthApatya' zIrSaka se hindI tathA aMgrejI meM tIna-tIna khaNDa prakAzita hue haiM jinakA antarrASTrIya stara para samAdara huA hai| ___isa pustaka meM hama atyanta sImita saMkhyA meM citra de pAye haiN| inake lie hama bhAratIya purAtattva sarvekSaNa ke prati vizeSa rUpa se kRtajJa haiN| paricchada ke lie citra zrI harizcandra jaina se sAbhAra prApta huaa| aise kaThina lekhana ke nirvAha meM tathyoM kI jo nayI dharatI gor3anI par3I hai, usameM hAtha cUka jAnA yA asAvadhAnI ke kAraNa viparyaya ho jAnA sambhava hai| udAracetA vidvAna kSamA kareMge aura mArga-darzana deNge| nirvANa mahotsava para 'vardhamAna rUpAyana' ke zailI-zilpa kI sarjikA sahadharmiNI kunthA jaina kA ullekha karanA vaisA hI hai jaise apane hastAkSara krnaa| mUrti pratiSThApanA ke sahasrAbdi mahotsava para yaha zraddhA-sumana sambhava ho pAyA, yaha hama dampatI kA saubhAgya hai| kSamAparva 7 sitambara, 1979 lakSmIcandra jaina
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama AzIrvacana : elAcArya munizrI vidyAnandajI mahArAja svasti-vAka : bhaTTAraka zrI cArukIti svAmI, zravaNabelgola prasthApanA : lekhakIya 1. mAnava-sabhyatA ke AdikAlIna caraNa 1. kulakaroM kI bhogabhUmi se tIrthaMkara AdinAtha kI karmabhUmi taka 2. bharata cakravartI kA sAmrAjya-vistAra 3. bharata samrATa : eka anAsakta yogI 2. purA-kathA kI itihAsa-yAtrA : 'uttarApathAt dakSiNApatham' 27 1. candragupta maurya kA udaya 2. saMskRti ke zilApaTa para itihAsa kI AtmakathA 3. jaina saMskRti kI sArvabhaumikatA ke saMvAhaka : AcArya bhadrabAhu 3. dharmacakra kI dhurI para mUrtimatI digambara sAdhanA kI itihAsa-yAtrA 53 1. AcArya bhadrabAhu kA dharmacakra aura digambaratva kI virATatA ke bimba bAhubalI 2. zravaNabelgola meM bAhubalI kI mUrti-pratiSThApanA 4. zravaNabelgola ke zilAlekha : dhvani aura pratidhvani 1. zravaNabelgola ke zilAlekha : itihAsa aura saMskRti ke saMvAda svara 70 5. zravaNabelgola : tIrthavandanA 1. smAraka catuSTaya
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( xvi ) bAhubalI mUrtiyoM kI paramparA mahAmastakAbhiSeka gomaTesa - thudi ( prAkRta mUla) AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI gommaTezvara stuti ( hindI kAvyAnuvAda) pariziSTa 1. mUla saMgha ke nandi gaNa aura dezI gaNa kA vaMzavRkSa 2. samasta zilAlekhoM kA sthAna aura zatAbdI - krama se vizleSaNa 3. zilAlekhoM meM ullikhita pramukha AcAryoM, muniyoM aura paNDitoM kI nAmAvali 4. zilAlekhoM meM rAjavaMza aura samaya 5. zilAlekhoM meM mahilAeM 6. zilAlekhoM meM varNita upAdhiyA~ 7. zilAlekhoM meM zilpI aura sahAyaka 8. zilAlekhoM meM varNita dharmArtha karoM ke nAma 110 115 117 119 121 citra- sUcI 1. tIrthaMkara RSabhadeva, 2-3 candragupta basadi meM jAlI para bhadrabAhu aura candragupta ke dakSiNa-vihAra kA aMkana, 4. kUSmANDinI devI, 5. tyAgada brahmadeva - stambha 6. vindhyagiri aura kalyANI sarovara, 7. gommaTezvara bAhubalI, 8. gullikAyajjI, 9. caMvaradhArI yakSa, 10. pArzvanAtha basadi ke eka stambhalekha kA UparI bhAga, 11. gommaTezvara mUrti ke nikaTa eka zilAlekha kA UparI bhAga, 12. candragiri, 13. candragiri para katipaya devAlaya, 14. cAmuNDarAya basadi, 15. pArzvanAtha basadi, 16. bhadrabAhu ke caraNa-cihna, 17. sarvAhna yakSa, 18. jinanAthapura meM zAntinAtha mandira kI bAhyabhitti kA kalA- vaibhava /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa : eka mAnava-sabhyatA ke AdikAlIna caraNa
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kulakaroM kI bhogabhUmi se tIrthaMkara AdinAtha kI karmabhUmi taka anupama hai kathA bhagavAna bAhubalI kI jo sai kRti ke nAyaka haiM, aura jo prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha ke putra the| AdinAtha ko RSabhadeva ke nAma se vedoM aura purANoM meM bhI smaraNa kiyA gayA hai| inhIM AdinAtha bhagavAna ko kahA gayA hai mahAdeva, arhat aura rudra / Rgveda kA sUkta hai : vidhA baddho vRSabho roravIti mahodevo mAna Aviveza (4,58, 3) isakA abhiprAya isa prakAra se spaSTa kiyA gayA hai : 'vidhA baddhaH' tIna prakAra se Abaddha haiM RSabhadeva-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI sAdhanA se; 'roravIti...'unhoMne UMce svara meM dharma kI ghoSaNA kI aura vaha mahAn deva ke rUpa meM manuSyoM meM prakaTa hue| ___ bhagavAna AdinAtha kaba hue, zatAbdiyoM ke itihAsa kA Aloka vahAM taka nahIM pahuMca pAyA hai| kintu prAcInatama pramANa yaha kahate haiM ki manuSya kI sAmAjika vyavasthA ke AdikAla meM bhagavAna RSabha hue| isIlie vaha AdinAtha khlaaye| unake Agamana se pahale manuSya ne kabIloM meM yA kuloM meM rahanA sIkha liyA thA / ina kabIloM ke netA 'kulakaroM' ne samAja ko nirbhaya banAne, badalatI huI paristhitiyoM meM apanI rakSA karane kA prArambhika jJAna de diyA thaa| lekina kulakaroM kI paramparA se pahale mAnava-samAja jisa avasthA meM rahatA thA, purAnI pothiyoM meM use 'bhogabhUmi' kahA gayA hai| manuSyoM kI utpatti jor3oM meM hotI thii| eka bAlaka aura eka bAlikA eka sAtha utpanna hote aura eka sAtha sAhacarya ke rUpa meM jIvana-lIlA samApta karate the| pRthvI para uge vRkSoM se ve apanI AvazyakatAoM kI sabhI vastue~ pAte the| jo kalpanA mana meM AtI, dharatI ke ye per3a use pUrI kara dete / isIlie inheM 'kalpavRkSa' kahA gayA hai / ye kalpavRkSa dasa prakAra ke hote the
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra : jo kalpavRkSa rahane ke lie Azraya detA thA vaha 'gRhAMga' kahalAtA thaa| : jo khAne ke lie AhAra detA vaha 'bhojanAMga', jo Asana aura pAtra Adi detA vaha 'pAtrAMga', : pahanane ke lie jo vastra detA vaha 'vastrAMga', : zrRMgAra ke lie bhUSaNa pradAna karanevAlA 'bhUSaNAMga', : jisase sugandhita phUloM kI mAlAeM prApta hotI vaha 'mAlAMga', : Ananda ke lie sabhI prakAra ke peya dekara masta rakhane vAlA kalpavRkSa 'madyAMga', : manacAhA saMgIta sunane kI icchA jo pUrI karatA vaha 'tUAMga', : aMdhere sthAnoM meM ujAlA dene vAlA 'jyotiraMga', : garmI aura sardI kI bAdhAoM ko dUra karane vAlA kalpavRkSa kahalAtA thA 'tejaaNm'| isa prakAra Adi mAnava kI icchAeM sahaja rUpa se pUrI ho jAtI thiiN| bhoga hI bhoga kI avasthA thI usa bhogabhUmi meN| kAma karane kI AvazyakatA nahIM thii| prakRti ke sAtha ekarasatA thI, apanepana kA sambandha thaa| kintu samaya sthira nahIM rhtaa| kAla yA samaya, cakra kI taraha ghUmatA rahatA hai| kAlacakra kA vibhAjana pahie ke AroM kI taraha se hotA hai| cakra ke Upara uThate hue Are 'utsarpiNI' kahalAte haiM aura nIce utarate Are 'avasarpiNI' kahalAte haiN| kAlacakra ke chaha Are utsarpiNI kAla meM sukha kI avasthA kI ora U~ce uThate haiM aura phira cakra kI dUsarI dizA meM dhIre-dhIre vahI Are avasarpiNI kAla meM sukha se du.kha aura duHkha se duHkhatara avasthAoM kI ora nIce utarate haiN| isa prakAra kAlacakra ke pratyeka daura meM chaha Are Upara uThate haiM aura chaha Are nIce utarate haiN| ___mAnava samAja jaba bhogabhUmi kA saMpUrNa sukha pUrI tanmayatA ke sAtha bhoga rahA thA, sukha-hI-sukha kI usa avasthA ko 'suSamA-suSamA' kahA gayA hai| isI carama sukha kI avasthA ke bAda kAlacakra ke AroM kA utAra Arambha hotA hai| suSamAsuSamA kAla kI avasthA ke bAda cakra kA pahalA ArA ghUmA to dUsarA ArA 'suSamA' sAmane aayaa| bhogabhUmi kA sukha aba doharA nahIM rahA, ikaharA ho gyaa| isake bAda 'suSamA-duSamA' tIsare Are ke utAra kI sthiti hai| sukha ke sAtha duHkha kI AzaMkA ho clii| itanA hI nahIM, isa yuga ke mAnava-samAja ke samakSa prakRti ke nita naye parivartanoM ke kAraNa kucha prazna-cihna ubharane lge| __ yaha vaha kAla thA jaba kalpavRkSoM meM phala kama hone lage, rasa sUkhane lagA; isalie manuSyoM kA zarIra utanA puSTa nahIM rhaa| unake mana meM lobha Ane lgaa| adhika pAne aura saMgraha karane kI icchA sabako satAne lgii| sAmAjika vyavasthA kI koI rUpa-rekhA abhI taka sAmane nahIM thii|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kulakaroM ko bhogabhUmi se... kulakaroM kI samAja-vyavasthA yaha samaya thA jaba mAnava-samAja ko aise netA kI AvazyakatA huI jo 'kula' ko saMbhAla sake / ina netAoM ko 'kulakara' kahA gayA hai| ye hI manasvI netA 'manu' khlaaye| karor3oM varSoM ke antarAla meM, manvantaroM meM, hone vAle aise caudaha kulakara ginAye gaye haiM / manuSya ke jIvana meM jaise-jaise jo bAdhAe~ AtI gaIM, usa yuga ke kulakaroM ne una samasyAoM kA samAdhAna kiyaa| ina kulakaroM ke jo nAma purANoM meM Ate haiM ve unake vizeSa kRtitva kA bodha karAte haiN| - jaba jyoti dene vAle vRkSa sUkhane lage aura dharatI para prakAza kama hone lagA to AkAza meM sthita sUraja aura cAMda dhIre-dhIre prakaTa hone lage / loga bhayabhIta hue| pahale kulakara 'pratizruta' ne ina bhayabhIta yugaloM kI bAta sunI, inakA rahasya samajhAyA aurai nheM dina aura rAta ke bheda se paricita kraayaa| jaba jyotiraMga vRkSoM kA rahA-sahA prakAza bhI jAtA rahA to tAroM ne logoM kA dhyAna AkarSita kiyaa| taba dasare kalakara 'sanmati' ne tAroM kA jJAna kraayaa| isa prakAra jyotiSa kA sAmAnya jJAna prArambha huaa| tIsare kulakara ne batAyA ki vana ke pazuoM meM hiMsA utpanna ho gayI hai, isalie ina se kisa prakAra sAvadhAna rahanA cAhie, kisa prakAra apanI rakSA karanI caahie| vaha 'kSemaMkara' kahalAye / kalpavRkSoM kI kamI ke kAraNa jaba manuSyoM meM jhagar3A hone lagA to agale kulakara 'sImaMkara' ne kalpavRkSoM kA sImAMkana kara diyaa| bAda ke kulakara 'sImaMdhara' dvArA bhUmi kI sImA niyata kI gayI; 'vimalavAhana' ne pazuoM para zAsana karane kI kalA sikhaayii| yaha sAta kulakaroM kI kRtitva-kathA hai| AThaveM kulakara ke samaya meM eka nayI bAta huii| isase pahale mAtA-pitA apanI yugala-santAna ko janma dete hI apanI deha chor3a dete the| vaha niyama bhaMga ho gyaa| jIvita mAtA-pitA ne santAna ko A~khoM se dekhA to bhayabhIta hue| taba 'cakSuSmAna' kulakara ne santAna ko sneha se dekhane aura pAlane-posane kA bhAva utpanna kiyaa| agale-agale kulakaroM ne santAna ko nAmoM se pahacAnane kI paddhati batAyI, rotI santAna ko pyAra se cupa karAne kI vidhi batAyI / santAna kA mukha dekhakara, harSita hokara, kucha samaya bAda hI mAtA-pitA kA nidhana ho jAne lgaa| yaha samaya nauveM, dasaveM aura gyArahaveM kulakara kA thA jinake kramazaH nAma haiM : yazasvAn, abhicandra aura cndraabh| kAla-cakra to ghUmatA hI rahatA hai / dharatI aura AkAza meM parivartana aaye| dhUpa aura chAyA ke khela zurU hue| bArahaveM kulakara 'marudeva' ne ThaNDI havAoM se bacane kA upAya, megha aura vidyuta se rakSA, nadI pAra karane kI vidyA tathA pahAr3oM para pahuMcane ke upAya btaaye| terahaveM kulakara ke kAla meM utpatti ke samaya santAna
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra jhillI meM lipaTI dikhAI dene lgii| manuSya ke lie yaha nayI samasyA thii| taba tatkAlIna kulakara 'prasenajit' ne prasA (jhillI) ko zuddha karane kI vidhi btaayii| ____ anta meM utpanna hue caudahaveM kulakara 'naabhiraaj'| inhoMne santAna-utpatti ke samaya usa ke nAbhi-nAla ko kATane kI vidhi btaayii| yahI nAbhirAja the bhagavAna RSabha ke pitaa| __ bhogabhUmi kA kAla prAyaH samApta ho gyaa| kalpavakSa bhI bilkula samApta ho gye| kintu naye-naye prakAra ke per3a-paudhe, pazu-pakSI utpanta hone lge| taba nAbhirAja ne prajA ko Azvasta karate hue ina sAmAnya per3a-paudhoM se jIvana-yApana karane kI unheM vidhi btaayii| sAtha hI, viSa-vRkSa aura auSadhi-vRkSoM meM antara batAyA tathA unakI heyopAdeyatA kI zikSA dii| vaha nAbhirAja kulakara hI the jinhoMne sarvaprathama gIlI miTTI se thAlI Adi pAtra banAne kI vidhi tatkAlIna samAja ko btlaayii| isa prakAra sRSTi ke bhoga-yuga ke anta aura karmayuga ke prArambha kI isa sandhivelA meM nAbhirAja ne mAnava-samAja meM karmabhUmi ke upayukta vyavasthA kA sUtrapAta kiyaa| ____ anuzAsana bhaMga karane vAloM ke lie daNDa-vidhAna kI vyavasthA kulakaroM ke samaya meM isa prakAra rahI ki pahale pA~ca kulakara kevala 'hA!' kaha kara niyamabhaMga karane vAloM ko daNDita karate the-- 'kheda hai ki tUne aisA kiyaa|' agale pAMca kulakaroM ke samaya meM aparAdha karane vAle ko kevala yaha kahakara daNDa diyA jAtA thA'mA' arthAt 'aba mata krnaa'| phira agale cAra kulakaroM ke samaya meM jisa kaThoratama daNDa kA AviSkAra huA, vaha thA-'dhik'-dhikkAra hai tujha pr| ___ ye saba kulakara jJAnI aura kuzala vyakti the| samAja ko sthira karane, use nirbhaya banAne, paraspara kI kalaha ko miTAne, daNDa-vidhAna aura zAsana-vyavasthA calAne ke kAraNa inake netRtva ko mAna milaa| Adiyuga ke mAnava kI isa sthiti kA, kulakaroM kI paramparA kA, saMketa Aja itihAsa kI pustakoM meM bhI svIkRta hai / 'bhArata kA itihAsa' bhAga-1 meM itihAsavettA DA0 romilA thApara ne likhA hai : __ "vizva kI Adima mAnava-vyavasthA kA eka aisA yuga thA jaba puruSoM aura striyoM ko kisI vastu kA abhAva nahIM thA, koI icchA apUrNa nahIM rahatI thii| unheM saba sAdhana svayaM prApta the| dhIre-dhIre avanati kA kAla AtA gyaa| manuSyoM meM AvazyakatAoM, abhAvoM kA udaya huA / kuTumba kI dhAraNA ne vaiyaktika padArthoM ke saMgraha ko utprerita kiyaa| isa kAraNa vivAda aura saMgharSa prArambha hue, aura taba niyama tathA vidhAna kI vyavasthA kI AvazyakatA huI / ataH nirNaya kiyA gayA ki eka vyakti ke hAtha meM zAsana aura kuloM kI vyavasthA dI jAye jo nyAya aura
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kulakaroM kI bhogabhUmi se... nirNaya kA dAyitva le|" Adi tIrthaMkara RSabhadeva bhogabhUmi kI vyavasthA samApta ho cukI thI aura karmabhUmi kA prArambha ho cukA thA / puruSa aura strI alaga-alaga utpanna hote, aura alaga-alaga apanA jIvanayApana karane ke uparAnta mRtyu ko prApta hote / rAjatantra ne bhI nayA rUpa le liyA thaa| caudahaveM kulakara 'rAjA' nAbhirAya ke bAda samAja-vyavasthA aura zAsana-tantra ko vikAsa kI maMjiloM taka pahu~cAne kA dAyitva unake ekamAtra putra RSabhadeva ne liyA / ayodhyA unakI rAjadhAnI thii| unakI do rAniyAM thIM--yazasvatI aura sunandA / yazasvatI se bharata Adi sau putra aura eka putrI- brAhmI-utsanna huii| bharata inameM sabase jyeSTha the / hamAre deza kA nAma bhAratavarSa inhIM RSabhaputra bharata ke nAma para nirdhArita hai| isa saMbaMdha meM zivapurANa aura zrImadbhAgavata meM bhI ullekha milatA hai : nAmeH putrazca RSabhaH RSabhAd bharato'bhavat / tasya nAmnA tvidaM varSa bhArataM ceti kIrtyate // ___-zivapurANa, adhyAya 37/57 yeSAM khalu mahAyogI bharato jyeSThaH zreSThaguNa AsIt yenedaM varSa bhAratamiti vyapavizanti / -zrImadbhAgavata, paMcama skandha, adhyAya 4/9 RSabhadeva kI dUsarI rAnI sunandA kI kokha se eka putra bAhubalI, aura eka kanyA 'sundarI', ne janma liyaa| sAmAjika saMdarbha meM AjIvikA ke kSetra meM krAntikArI parivartana lAkara RSabhadeva mAnavajAti ke mahAn netA bane / kalpavRkSa to naSTa ho hI cuke the, svataH utpanna hone vAle dhAnya bhI jaba durlabha ho gaye to prajA vyAkula ho utthii|| "mahArAja, hama nAza ke kagAra para khar3e haiN| hamAre sAmane prANoM kA saMkaTa upasthita hai| hama bhUkhe haiN| hama kyA khAyeM ?" prajA ne sAmUhika prArthanA kii| "tumhArI samasyA kA samAdhAna maiMne soca liyA hai," RSabhadeva bole / "dekho, yaha pRthvI vizvaMbharA hai| sAre vizva ko pAla sakatI hai| yaha annapUrNA hai / maiM batAtA hU~ ki 'bIja' kyA hotA hai aura dharatI kI parata ko tIkSNa noka vAle phalake se khIMcakara, 'kRpa' karake, bIja kisa taraha boyA jAtA hai| yahI 'kRSi' kahalAtI hai| anna isI se utpanna kiyA jAtA hai|" kRSi kI zikSA dekara RSabhadeva ne kSudhA ke bhayaMkara roga kA upacAra kiyaa| . ___aura phira, AtmarakSA ke lie astra-zastra calAne kI vidyA unhoMne sikhaayii| vastuoM ke lena-dena kI vaNija paddhati btaayii| aneka kalAoM kI aura sAhitya
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ - antardvandvoM ke pAra racanA kI zikSA dekara RSabhadeva ne manuSya ke saMskAroM ko unnata kiyA, saMskRti kI nIMva ddaalii| vyAkaraNa ke niyama, chanda aura kAvya racane kI vidhi, gAyana, nRtya, nATya-zilpa, Dhola Adi bAje bajAne kI kalA, senA-saMcAlana, vyUha racane kI prakriyA, nagara aura bhavana kI racanA, nApa-tola kI vidhi Adi 72 kalAe~ AdinAtha RSabhadeva ne apane bar3e putra bharata ko sikhaayiiN| choTe putra bAhubalI ko vizeSa rUpa se strI-puruSoM aura pazu-pakSiyoM ke guNoM kI pahacAna, zubha-azubha samaya kA jJAna, gaNita aura jyotiSa kI vidyA meM nipuNa kiyaa| apanI putrI brAhmI ke lie lipi kA AviSkAra kiyaa| kahate haiM, isIlie vaha brAhmI lipi khlaayii| putrI sundarI ko aMka vidyA sikhAyI, use striyoM kI 64 kalAoM meM nipuNa bnaayaa| tabhI se yaha saba jJAna, ye saba kalAe~ aura ye saba zilpa-vidyAe~ mAnava-samAja ko uttarAdhikAra meM milI huI haiN| ____ asi (yuddha), masi (lekhana), kRSi (khetI), vANijya (vyApAra), vidyA (zAstraracanA, nRtya-gAyana Adi) aura zilpa (hastakalA, citrAMkana Adi) AjIvikA ke lie upayogI ina chaha karmoM kI zikSA dene vAle; samAja, rAjya aura saMsAra kI vyavasthA kA rUpa nirdhArita karane vAle RSabhadeva, yogavidyA ke bhI Adi-praNetA the| saMyama, tapa, tyAga evaM dhyAna kI ekAgratA se kisa prakAra alIkika zaktiyoM kA vikAsa hotA hai, mana kI rAga-dveSa kI pravRttiyoM se kisa prakAra 'karmoM kA bandha hotA hai aura kisa prakAra saMyama dvArA, rAga-dveSa ke tyAga dvArA AtmA karmabandha se mukta hokara mokSa kA avinazvara sukha prApta karatI hai, isa sabakA unhoMne pratyakSa anubhava kiyA aura janma-maraNa ke sAgara ko pAra karane kA 'tIrtha' nirmANa kiyA / saMsAra kI kSaNa-bhaMguratA kI anubhUti unheM kisa prakAra vairAgya ke patha para le gayI thI, yaha ghaTanA atyanta bodha-kAraka hai| ___eka dina indra dvArA lAyI gaI svarga kI eka apratima rUpasI apsarA nIlAMjanA, mahArAja RSabhadeva kI sabhA meM nRtyakalA kA pradarzana kara rahI thii| saMgIta ke Arohaavaroha para, nUpuroM kI madhura dhvani ke sAtha manohArI layoM para thirakate paga; bhAvoM ke anusAra maMgimAoM kA manamohaka pradarzana, nRtya kI lubhAvanI mudrAoM para maMtramugdha hokara sArI sabhA rUpa, rasa aura kalA kI lahariyoM para taira rahI thI ki acAnaka kucha aisA ghaTA ki nIlAMjanA kI nRtyamagna kAyA, chAyA kI taraha vilIna ho gyii| nRtya kI camatkArI maMgimA aura svaroM kI teja lahariyoM para thirakatI nRtyAMganA nRtya kI gati meM ekAkAra ho gaI hai| darzaka yaha nahIM soca pAye ki taraMgoM kI drutatA meM nIlAMjanA nahIM hai / kevala RSabhadeva yaha jAna gaye ki nRtyasabhA ko abhaMga rakhane ke lie indra ne nIlAMjanA kI eka dUsarI praticchavi nRtyabhaMgimA ke usa sahasrAMza kSaNa ke padacApa para lAkara khar3I kara dI hai jahAM se vaha pahalI apsarAmUrti vilIna huI thii| rAjA RSabha ne socA, "basa yahI hai zarIra kA dharma? yahI hai
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. akoTA se prApta RSabhadeva kI kAMsyamati kA zirobhAga [baDaudA saMgrahAlaya
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kulakaroM kI bhogabhUmi se... jIvana kA yathArtha ? carama Ananda ke kSaNa meM kaMcana-sI kAyA kI yaha kSaNabhaMguratA ? isa prakAra Ayu pUrI hone kA kSaNa jaba acAnaka A jAtA hai to jIvana meM phira usa tapasyA, tyAga, sAdhanA aura AtmadhyAna kA avasara kahA~ raha jAtA hai jo nirvANa kA ananta aura amara sukha detA hai ?" ___ mahArAja RSabhadeva siMhAsana se uThe to rAjya-tyAga kA saMkalpa kara cuke the| phira apane jyeSTha putra bharata ko rAjya-bhAra saMbhalavAyA, bAhubalI ko yuvarAja ke rUpa meM podanapura kA rAjya diyA, anya 99 putroM meM rAjya kI sImAeM bAMTa dI aura svayaM saba kucha chor3akara, vastra aura AbhUSaNa tyAgakara, nirgrantha hokara, vana meM saMyama aura tapasyA kI sAdhanA ke lie nikala pdd'e| tIrthaMkara RSabhadeva ne kaThina tapa ke dvArA Atmika bala prApta karane ke lie kaI-kaI mahIne upavAsa kiye, nirAhAra rhe| gRha-tyAga ke bAda aura svayaM pravajita hone ke uparAnta eka varSa taka ve bhojana nahIM kara pAye kyoMki jisa prakAra kA, jisa vidhi se, AhAra prApta hone para use grahaNa karane kA saMkalpa vaha le cuke the vaha pUrA nahIM ho pA rahA thaa| muni RSabha pratidina AhAra ke lie mauna bhAva se nikalate aura nirAhAra lauTa jAte / logoM ne vividha prakAra kA bhojana unake sAmane prastuta kiyA, kintu unakA saMkalpa kiyA huA AhAra nahIM milaa| isa prakAra eka varSa taka unake nirAhAra rahane ke uparAnta ikSvAkuvaMza ke rAjakumAra zreyAMsa, pUrvabhava ke smaraNa dvArA, jaba ganne kA rasa lekara khar3e hue aura AhAra ke lie RSabhadeva kA AvAhana kiyA, unheM par3agAhA, taba icchita vidhi pUrI hone para unhoMne AhAra liyaa| isa madhura peya ikSurasa ke lene kI puNyatithi 'akSaya tRtIyA' ke nAma se pracalita hai| isa vikaTa tapasyA kA lakSya thA dRDhavratI, AtmajayI banakara vaha jJAna prApta karanA jisase AtmA, paramAtmA, jIvana aura jagat ke sAre rahasya khula jAte haiM, jisase bhUta, bhaviSya aura vartamAna kI sabhI avasthAoM kA, sabhI padArthoM kA, eka sAtha vaha pUrNajJAna prApta ho jAtA hai, jise 'kevalajJAna' kahate haiN| unhoMne anubhava kiyA ki saMyama aura yoga kI sAdhanA se karmoM ke bandha kaTate haiN| ahiMsA ke siddhAnta kA pAlana karane se saMsAra ke sabhI prANiyoM kI rakSA hotI hai, samAja kA kalyANa hotA hai / tyAga aura tapasyA meM rata hokara AtmadhyAna karane se pratyeka manuSya ko nirvANa kI vaha avasthA prApta ho sakatI hai jahAM AtmA zuddha rUpa meM ananta sukha aura ananta jJAna kI dazA meM ajara-amara ho jAtI hai| ___ dhyAna, tapasyA aura yoga-sAdhanA ke antima caraNa meM bhagavAn AdinAtha kailAza parvata para virAjamAna the / vahA~ se hI unhoMne samasta karmoM kA kSaya karake mokSa prApta kiyA-jIvana aura maraNa kI paramparA ko sadA ke lie kATa diyaa| saMsAra-sAgara ko pAra karake unhoMne dUsaroM ko bhI adhyAtma-sAdhanA aura mokSaprApti kA mArga dikhA diyaa| isIlie to vaha Adi tIrthakara khlaae|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 antardvandroM ke pAra kevalajJAna kI prApti ke uparAnta, anubhUta dharma kA upadeza dene ke lie tIrthakara RSabhadeva dUra-dUra taka vihAra karane lge| unakA dharmacakra pravartita huaa| dharmacakra ko rUpAkAra dene kI kathA RSabha-putra bAhubalI ke jIvana ke sAtha sambaddha hai| bhAratIya purAtattva ke itihAsakAra jaoNna mArzala ne apanI pustaka-- 'gAiDa Tu takSazilA' meM likhA hai : ___ "dharma kA upadeza dete, vihAra karate hue bhagavAna RSabhadeva jaba takSazilA (podanapura) pahu~ce, usa samaya vahA~ bhagavAna ke choTe putra bAhubalI rAjya karate the| bhagavAna RSabhadeva saMdhyA samaya takSazilA pahuMce aura usI samaya dhyAna meM lIna ho gaye / bAhubalI ko unake Agamana kI sUcanA dera se milii| prAtaHkAla jaba bAhubalI apane rAjasI dalabala se susajjita ho bhagavAna kI vandanA ke lie vahAM pahuMce to dekhA ki vItarAga, mohamukta bhagavAna vahA~ nahIM the| bahuta pazcAttApa huA bAhubalI ko| tIrthaMkara bhagavAna ke padhArane kI yAda meM, unake dharma ke upakArI 'tIrtha' ko pratIka rUpa meM pratiSThita karane ke vicAra se, bAhubalI ne 'dharmacakra' pahalI bAra takSazilA meM sthApita kiyaa|" / yaha hai carita una tIrthaMkara AdinAtha kA jo puruSArtha ke Adijanaka haiM, jo prathama tIrthaMkara jineza haiM, jinhoMne pahalI bAra sAmAjika vyavasthA ke vidhi-vidhAna nirdhArita kiye, jo dharma ke saMcAlaka haiM, aura jo isa yuga meM avatarita hokara saMsAra kA kalyANa karane vAle parama guru haiM / Adi puruSa, AdIza jina, Adi su-vidhi karatAra / dharama-dhurandhara, paramaguru, namo Adi-avatAra //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 bharata cakravartI kA sAmrAjya vistAra ahaM ke aNu kA visphoTa tIrthaMkara AdinAtha jaba rAjya tyAgakara pravrajyA kI ora unmukha hue the, tabhI unhoMne bharata ko rAjadhAnI ayodhyA kA rAjya dekara, bAhubalI ko yuvarAja ghoSita kara diyA thA aura unheM podanapura kA rAjA banA diyA thA / bharata ke zeSa bhAIyoM ko bhI alaga-alaga rAjyoM kA svAmitva prApta huA thA / eka dina rAjarSi bharata rAjya sabhA meM baiThe hue the ki eka ke bAda eka, tIna saMdehavAhaka Aye aura hRdaya ko Anandita karane vAle samAcAra dete gaye / dharmAdhikArI puruSa ne Akara samAcAra diyA ki bharata ke pitA, AdinAtha, ko kevala - jJAna prApta ho gayA hai / yaha unakI sAdhanA aura tapasyA kI siddhi thI / 'bhagavAn AdinAtha aba jana-jana ko dharmopadeza dene ke lie vizva meM vihAra kareMge, unake dharmacakra kA pravartana hogA' yaha vicArakara bharata pramudita hue| mana hI mana unhoMne bhagavAna ko praNAma kiyaa| tabhI rAja prAsAda kA pramukha saMdezavAhaka A upasthita huA / ullAsa ke kAraNa usakI vANI mAno sa~bhAle meM nahIM A rahI thI / usane samAcAra diyA : "mahArAja, Apako putra ratna utpanna huA hai / " santAna kA mukha dekhane ke lie bharata adhIra ho gaye / pitRtva kI sAdha pUrI ho gii| rAjya lakSmI kA varaNa karane vAle nanheM-se rAjakumAra ke prAdurbhAva ne prajA ke sAmane rAga-raMga kA adbhuta avasara upasthita kara diyaa| samAcAra ke Ananda ko mahArAja bharata abhI AtmasAt kara hI rahe the ki AyudhazAlA kA adhipati harSonmatta-sA AyA, yaha nivedana karane ki AyudhazAlA meM cakraratna prakaTa huA hai| yaha bharata ke cakravartitva kA cihna thA / eka kSaNa meM hI bharata kI kalpanA meM apane rAjya kI sImAe~ cAroMdizAoM ko sampUrNa rUpa se vyApta karatI dikhAI dene lagIM / pitA kA kevalajJAna 'dharma' puruSArtha kI siddhi thI / cakraratna 'artha' puruSArthaM kI
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ antadvaMndroM ke pAra upalabdhi kA dyotaka thA, aura putra kI utpatti 'kAma' puruSArtha kI abhivyakti thii| __ tInoM hI ghaTanAeM mahattvapUrNa thiiN| bharata ke mana meM kucha kSaNoM ke lie saMkalpavikalpa huA ki pahale kisa saubhAgya kI abhyarthanA kreN| socA, to yahI nirNaya kiyA ki sabase pahale bhagavAna AdinAtha ke samavasaraNa meM jAkara kevalajJAnI prabhu kI pUjA kI jAye jo pUjya pitA bhI haiM / 'dharma' jo cauthe aura sarvocca puruSArtha 'mokSa' kA sAdhaka hai, vahI sarvaprathama vandanIya hai / bharata ne jAkara tIrthaMkara bhagavAna kI arcanA kI, unase dharmopadeza sunaa| usake uparAnta vaha rAjaprAsAda meM gaye / prasUti kI zucitA aura zobhA se prasanna-vadana apanI vallabhA strIratna subhadrA kI goda meM khelate putra kA manorama mukha dekhakara bharata pulakita hue| nagarI putrotsava kI raMga-zAlA bana gii| tatpazcAt vaha gaye AyudhazAlA meM / vahA~ devI-prabhA se dIptamAn cakraratna kI pUjA kI-puNya-pratApa kA varadAna jo vizva kI vijaya-yAtrA kA sandeza-vAhaka thA aura jisakI sArthakatA ko bharata apane parAkrama se pramANita karane ke lie udyata the| cakravartitva kA vaha preraNA-pratIka pUjanIya thaa| dhIre-dhIre AyudhazAlA meM anya ratna bhI dRSTigocara ho gaye-chatra, daNDa, asi aadi| jisa prakAra tIrthaMkara ko janma se hI tIrthaMkaratva prApta hotA hai, kintu use tyAga, saMyama, sAdhanA aura tapa se karmabandha kA nAza karanA par3atA hai kyoMki mokSa svayaM-siddha upalabdhi nahIM hai, usI prakAra cakraratna kI prAptimAtra se hI cakravartitva pratiSThApita nahIM ho jaataa| use apane prabhAva, parAkrama aura digvijaya ke prayAsa dvArA sArthaka karanA hotA hai| ___ saMsAra ke sabhI narezoM ko apanI adhInatA meM karane ke lie aura vizva kI dharA evaM sampadA para apanA prabhutva sthApita karane ke lie bharata ne apanI asaMkhya senA, rAjAoM ke dala-bala aura lAkhoM-karor3oM azvoM, hAthiyoM, rathoM aura vAhanoM ke sAtha digvijaya ke lie prasthAna kiyaa| cakraratna Age-Age cala rahA thA ki cakravartI kI vijaya-kAmanA ke prati kisI ko bhrama na rhe| daNDaratna bhI sAtha-sAtha thA ki yadi koI virodha karane kA sAhasa kare to vinAza kA pratIka vaha daNDa use pariNAma ke prati AtaMkita rakhe / niyama thA ki jahA~-jahA~ se cakra nikale vahA~-vahA~ ke adhipati aura nareza cakravartI ko namaskAra kareM aura usakI zaraNa meM Ate jaayeN| ina rAjAoM ke nagara, grAma aura bhUkhaNDa cakravartI ke sAmrAjya ke aMga banate cale jaayeN| cakra ko jo roke, bharata kI senA se yuddha kare aura pariNAma bhoge| jahA~ jahA~ bharata kA cakra ghUmA, dharA svayameva vijita hotI gyii| virodhI parAbhUta hote cale gye| pUrva meM aneka vana-prAntaroM ko pAra karane ke uparAnta gaMgA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 bharata cakravartI kA sAmrAjya vistAra nadI taka sainyadala phuNcaa| upasamudra, samudrataTa aura lavaNa-samudra ko pAra kara phira sthala kI ora cakra aayaa| vindhyagiri se vijayA parvata taka sabhI dizAoM ko digvijaya ke tUryanAda se guMjAtA sainya-dala Age bar3hA jA rahA thaa| cakravartI ke parAkrama kI zRMkhalA meM aneka-aneka vijayoM kI kar3I jur3atI calI gayI, jo kramazaH vizva kI paridhi ko gheratI jA rahI thii| digvijaya ke antima caraNa meM vijayA parvata ke vRSabhAcala zikhara kI ora cakra bar3hA to mahArAja bharata ke mana meM vicitra AkAMkSA jagI ki parvata ke zikhara ko ghera kara khar3I huI kinAre kI zilAoM para vaha apane digvijaya ke parAkrama kI prazasti apane hAtha se utkIrNa kreN| bharata ne socA-"lakSmI caMcala hai, kAlAntara meM kauna ise dekhegaa| kintu kIti aura yaza cirasthAyI haiN| yadi ina anantakAla taka akSaya rahane vAlI zilAoM ke vakSa para maiM apanI kIrti utkIrNa kara dUM to mere advitIya zaurya kI yaha gAthA amara ho jaayegii|" anirvacanIya utsAha se bhare bharata zilA ke eka bhAga taka jaba pahu~ce to dekhA vahA~ kucha likhA huA hai| vaha kisI nareza kI prazasti thI- cakravartI nareza kI / bharata ko Azcarya to huA kintu socA ki atIta meM koI rAjA huA hogA jise cakravartI mAna liyA gayA hogaa| zilA kA vistAra bahuta bar3A thaa| socA-'Age ke kisI bhAga meM prazasti likha duuNgaa'| bharata Age bddh'e| dekhA, kucha likhA huA hai--phira kisI cakravartI kA nAma / bharata tIvra vyAkulatA kI sthiti meM Age bar3hate gaye kintu kahIM koI zilA-paTa aisA nahIM milA jisa para kisI cakravartI kI prazasti na likhI ho / bharata hatAza ho gye| kintu, hAre nahIM / apanI prazasti to likhanI hI thI, so isa parama pratApI cakravartI ne kisI eka pUrvavartI nareza kI prazasti ko vajrakhaNDa se ghisa-ghisakara miTA diyA, zilA-khaNDa ko cikanA kara diyA aura hIre kI chainI se akSara ukerane prArambha kiye| mana meM taba lAMchanA kI yaha gUMja nahIM uThI hogI? - "dekha to rahA hai tU bharata, ki isa dharA para tujhase pahale kitane asaMkhyAta cakravartI ho gaye haiN| inameM se pratyeka ne apane ahaM ko tuSTa karane ke lie apanI prazasti yahA~ utkIrNa kI hai / unako to likhane kA sthAna bhI milA hai, kintu tU aisA ki dUsare kI prazasti ko miTAkara apane ahaMkAra ke nazvara akSara ukera rahA hai !" niHsandeha bharata ne prazasti meM mAtra vahI likhA-jo yathArtha sh| anaginata mahAn yazasvI yathArthoM ke samudra ke bIca meM kIrti kI choTI-sI bUMda : "svasti shrii| ikSvAku vaMza rUpI AkAza kA candramA aura cAroM dizAoM kI pRthvI kA svAmI maiM bharata huuN| maiM apanI mAtA ke sau putroM meM se eka bar3A putra hU~ / zrImAn huuN| maiMne samasta vidyAdhara, deva aura bhUmigocarI rAjAoM ko namrIbhUta kiyA hai| prajApati bhagavAna vRSabhadeva kA putra hU~, manu hU~, mAnya hU~, zUravIra hU~, pavitra hU~, utkRSTa buddhi kA dhAraka hU~, caramazarIrI hU~, vIra hU~, isa
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvI ke pAra yuga ke cakravatiyoM meM prathama huuN| isake atirikta mujha vijayI ne digvijaya ke samaya samasta pRthvImaNDala ko apane parAkrama ke ghere meM bAMdha liyA hai| jisake jala aura thala meM calane vAle aThAraha karor3a ghor3e haiM; jisakI vijayI senA meM caurAsI lAkha madonmatta hAthI haiN| jisakI digvijaya ke samaya senA kI dhUsara dhUla ne cAroM ora uThI huI samasta dizAoM aura AkAza ko AcchAdita kara diyA hai; candramA kI kalAoM ke samAna jisakA nirmala yaza samasta dizAoM meM vyApta hai| jisakA kIrtigAna kulaparvatoM ke madhyabhAga meM base devatA bAraMbAra karate haiM; digvijaya ke samaya tIvragAmI cakra ke pIche-pIche calane se jisakI zrAnta senAoM ne himavAn parvata kI tarAI kA ullaMghana kara dizAoM ke anta bhAga meM vizrAma kiyA hai| jo zrI nAbhirAya kA pautra hai, zrI vRSabhadeva kA putra hai; jisane chaha khaNDoM se suzobhita isa samasta pRthvI kA pAlana kiyA hai| jo samasta rAjAoM ko jItanevAlA hai-aise mujha bharata ne lakSmI ko nazvara samajhakara jagat meM phailane vAlI apanI kIti ko isa parvata para sthApita kiyA hai|" bharata ne prazasti ukerakara jaba usakA vAcana kiyA to use usakI garimA para santoSa huaa| purANakAra kahate haiM ki cakravartI ke gaurava ko mAna dene ke lie devatAoM ne AkAza se puSpa-varSA kii| digvijaya kI sampUrNatA aba sAmane thii| pRthvI kI parikramA samApti para thii| ayodhyA meM praveza karane se pahale bharata ne kailAza parvata para jAkara dharmatIrtha kI mahimA se maNDita parama vItarAga prabha AdinAtha ke darzana kiye, unakI upAsanA kii| cAroM dizAoM meM phaile saMsAra kI digvijaya ke uparAnta bharata kA vijaya-cakra, saphalatA ke gaurava se dIpta, vApasa ayodhyA kI sImA taka A phuNcaa| nagaravAsI umar3a par3e svAgata ke lie / dundubhiyoM kI dhvani meM zabda kho gaye / cakraratna parakoTe ko pAra karanA hI cAhatA thA ki acAnaka ruka gyaa| 'koI kAraNa nahIM ki cakra ruke|' bharata ne bArabAra socA---'cakravartI kA cakra to rukatA hI nahIM, jaba taka avarodha sAmane na ho|' "maiM to vizva-vijaya kara cukA, phira cakra ko kuMThita karane kI dhRSTatA kisa deva-dAnava, mantra-tantra kI hai ? cakravartI kA cakra to rukatA nahIM, ruka hI nahIM sktaa| phira yaha durghaTanA kyoM ?" sarasarAte vANa kI taraha senA meM, kaTaka meM, nagara meM, jana-jana kI jAnakArI meM, kAnoM-kAna sUcanA pahu~ca cukI thI ki bharata kA cakra ruddha ho gyaa| bhayAnaka nistabdhatA / mantrI bhayabhIta hue| vaha kucha na batA pAye, to naimittikoM, jyotiSiyoM kA AhvAna huaa| nimittajJAnI ne batAyA : ___ "yaha ThIka hai ki saMsAra ke nareza aura jala-thala ke apane-apane kSetra ke svAmI -manuSya tathA deva, saba jhukate cale Aye haiM kintu mahArAja bharata ko apane 99
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravatI kA sAmrAjya - vistAra bhAIyoM kA aura podanapura meM baiThe bAhubalI kA dhyAna rahA hI nahIM kyoMki ve to sage bhAI haiM, bharata ke cakravartitva kI pratiSThA ke sahabhAgI / lekina nahIM, jaba taka bhAI apane-apane rAjyoM ko Apake sAmrAjya kI adhInatA meM vilIna nahIM kara dete, taka digvijaya pUrI nahIM hotI / " taba "ThIka to hai", bharata ne kahA / "itanI bar3I digvijaya ke avasara para mujhe svayaM hI apane bhAIyoM ko bulAnA cAhiye thaa| koI bAta nahIM, aba likhe detA hU~ / " 15 dUta cakravartI kA patra lekara bhAIyoM ke pAsa phuNce| 99 bhAIyoM ne nirNaya kiyA ki vaha parAdhInatA svIkAra nahIM kreNge| lekina yuddha bhI nahIM kreNge| ve saba tatkAla tIrthaMkara AdinAtha ke samavasaraNa meM pahu~ce aura caraNa-vandanA karake nivedana kiyA - "prabho ! bharata hameM apanI AjJA meM bAMdhakara hamase praNAma karavAnA cAhatA hai | vaha Apake die hue rAjya ko apane vaza meM karanA cAhatA hai| hama praNAma kareMge to kevala Apako hI, anya ko nahIM / bharata ke mana meM ghora ahaMkAra aura lobha utpanna ho gayA hai / " bhagavAna ne karuNA-pUrNa vacana kahakara sAntvanA dI : " bharata kA puNya jaba taka prabala hai vaha rAjya karegA, sAmrAjya kA vistAra karegA / tuma loga apane mana se krodha, mAna, mAyA aura lobha kA parityAga kro| tumhAre mana meM dharmabhAva jagA hai / IrSyA ko chor3o !" tadalaM sparddhayA, dadhvaM yUyaM dharma- mahAtaroH / dayA - kusumamamlAni tanmuktiphalapradam // - chor3a do spardhA : usa dharmarUpI mahAvRkSa kA Azraya lo jisameM dayA ke phUla khilate haiM jo kabhI mlAna nahIM hote; aura jisase mukti kA phala prApta hotA hai / " dharmopadeza sunakara samasta 99 sahodaroM ne bhunivrata grahaNa kara liyA / udhara bharata kA pana lekara azvArohI nAyaka podanapura pahu~cA / aneka dvArapAloM ko sUcanA dete hue, mahArAja bharata ke patra kI rAjamudrA dikhAte hue usane bAhubalI ke sabhAgRha meM praveza kiyA / jhukakara praNAma kiyA, bharata kA patra diyA aura vinamrabhAva se bAhubalI kI bhAva-bhaMgimA ko dekhatA rhaa| phira bolA : "mujhe kucha maukhika nivedana karanA hai, prabhu / " "kaho, kyA kahanA hai ?" bAhubalI ne kahA / sAtha hI, pUchA " digvijaya kI yAtrA se zrama zrAnta mere agraja prasanna to haiM ? bahuta dinoM bAda unhoMne hameM yAda kiyaa| ThIka hI to hai, vaha itanI bar3I pRthvI ke svAmI haiM / unheM bahuta logoM kI cintA rahatI hai / unhoMne samasta dizAe~ vaza meM kara lI haiM / samarata rAjAoM ko jIta liyA hai| aba to koI cintA zeSa nahIM rahI hai na ?" , dUta bolA- "mahimAmaya, ApakA prazna bahuta sArthaka hai / Apa dUradarzI haiN| cakravartI mahArAja ne Apako nimaMtrita kiyA hai ki digvijaya pUrNatA ko prApta ho
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 antarvendroM ke pAra hama loga to svAmI ke abhiprAya ke anusAra kahate haiN| cakravartI ne jo priya aura ucita AjJA dI hai, maiM use nivedana karane AyA hai| use svIkAra karane kA AdhAra yahI honA cAhie ki usake pIche vArtA bhejane vAle kA gaurava mAnya hai / zAstra kA vacana hai ki gurujana kA Adeza kisI tarka-vitarka ke binA mAna lenA cAhiye / bharata ikSvAkuvaMza ke jyeSTha puruSa haiM, bhagavAna RSabhadeva ke putra haiM, rAjAoM meM prathama haiM, Apake agraja haiN| unhoMne devoM ko bhI vaza meM karake unase praNAma karavAyA ___ saMdeza-vAhaka nAyaka bahuta catura thaa| usane bAhubalI ke cehare para ubharane vAle bhAva kI chAyA dekhI, aura isa AzaMkA se ki kahIM vaha koI apriya bAta kahane kA upakrama na kareM, bharata ke zaurya ko, unakI zakti ko, bakhAnanA ucita smjhaa| usane bAta kA krama banAye rakhate hue kahA: __"bharata cakravartI kI zUravIratA kI gAthA isa digvijaya ke kAraNa amara ho gaI hai| unhoMne samudra meM apanA azvaratha daur3A diyA / bAraha yojana dUra taka jAne vAle unake vANa ne mahAsAgara meM rahane vAle mAgadhadeva ko kaMpA diyaa| vijayArddha parvata ke deva ko jItakara usase apanI stuti krvaayii| mlecchoM kA rAjA virodha karanA cAhatA thA kintu bharata ke senApati ne apane hI bala se harAkara, usakA dhana chIna kara, use dAsa banA liyA hai| he AyuSmana, vizvamAnya mahArAja bharata apane cakravartitva kI pratiSThA Apa taka pahu~cAkara Apako AzIrvAda dete hue yaha AjJA kara rahe haiM ki samasta dvIpa-samudroM taka phailA huA hamArA yaha rAjya binA hamAre bhAI bAhubalI kI upasthiti ke zobhA nahIM de rahA hai / aizvarya vahI sArthaka hai jise bhAI loga sAtha-sAtha bhogeN| isalie Apa calakara unheM praNAma kreN|" _dUta bAhuvalI ke bhAvoM ke jvAra ko parakha rahA thaa| aba antima tarka zeSa thA jo akATya honA cAhie / dUta ne svara ko gambhIra banAkara kahA : ___"yadi koI zatru praNAma na kare to usase dukha nahIM hotA kintu yadi laghu bhrAtA Akara praNAma na kare to vaha kahIM adhika dukhadAyI hotA hai| Apa praNAma karake unakA satkAra kIjiye / isase ApakI sampadAeM bddh'egii| bharata mahArAja kA cakraratna sAtha calatA hai, usakA koI ullaMghana nahIM kara sktaa| unake viruddha jAne kA isI kAraNa koI sAhasa hI nahIM kara sktaa| aura, unakA daNDaratna vimukha narezoM ko daNDa detA calatA hai| dekhiye, kitane maNDalezvara rAjA isa daNDa ke kAraNa khaNDakhaNDa ho gaye haiN| Apa vilamba na kreN| calakara praNAma kreN| bhAIyoM ke milana se saMsAra pulakita hogaa|" "re mUrkha", bAhubalI garaje / "tU bole hI calA jA rahA hai, aura tujhe svayaM patA nahIM ki kyA anargala kaha rahA hai ? tU zAnti aura prema kI bAta kara rahA hai, yA cakra ke prabhAva kI jo parAdhIna banAtA hai; yA usa daNDaratna kI, jise tU bhaya
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartI kA sAmrAjya-vistAra 17 aura vinAza kA sAdhana batA rahA hai ? re durbuddhi, kyA tU yaha nahIM jAnatA ki cakra to kumhAra bhI calAtA hai aura vaha bhI daNDa kA sahArA lekara ? terA svAmI bhI kumhAra hI hai kyA, jisake pAsa cakra bhI hai aura daNDa bhI ? tUne apane svAmI ko bhikhamaMgA banA diyaa| vaha mujhase merI pRthvI kI bhikSA mAMga rahA hai| udhara tU yaha bhI kaha rahA hai ki yadi maiM jAkara praNAma karUM to svAmI se sampadA pAU~gA / re buddhihIna, apane muMha se apanI bar3AI aura dUsaroM kI hInatA?" dUta bAhubalI ke isa Akroza ko samajha rahA thaa| usane nivedana kiyA"mahArAja, ApakI akRpA maiM nahIM cAhatA, kintu jinakI kRpA Apake hita meM hai una agraja kI ora se hI maiM yaha kaha rahA huuN|" ____ bAhubalI kI bhRkuTi meM bala A gayA / bole, "eka bAta kahakara tU mAno ghI ko tAva de rahA hai, to sAtha hI dUsarI bAta kaha kara tU usameM pAnI DAla kara use zAnta karanA cAhatA hai| tU kyA itanA bhI nahIM jAnatA ki isase ghI adhika kholatA hai aura chanachanAhaTa karatA hai ? bar3A bhAI namaskAra karane yogya hai, yaha maiM mAnatA huuN| kintu jo bhAI gardana para talavAra rakhakara praNAma karavAnA cAhe, usakI adhInatA kaise sahI jA sakatI hai ? batA to-AdibrahmA bhagavAna RSabhadeva ne rAjA kI upAdhi kise dI ?" "vIravara mahArAja bharata ko, aura Apako bhI !" ___ "ThIka" bAhubalI bole, "kintu aba bharata rAjarAjA bananA cAhatA hai, vaha bhI mujhe nIcA dikhAkara ? vyartha hai yh|re dUta, pUcha apane svAmI se ki jisa dharAlakSmI ko pitA ne mujhe diyA, jo merI vallabhA hai, usakA apaharaNa karake vaha mAno bhAI kI strI ko haranA cAhatA hai ? use lajjA nahIM AtI? samajha le acchI taraha ki mujhe parAjita kiye binA vaha merI pRthvI kA bhoga nahIM kara paayegaa|" dUta ne aba antima pariNAma para vartAlApa ko pahu~cAnA ucita samajhA, jaisA ki vaha apane svAmI se saMketa lekara AyA thaa| usane kahA, "taba to mahArAja, yuddhakSetra meM hI mahApratApI cakravartI bharata isa samasyA kA samAdhAna Apake samakSa prastuta kreNge|" "mUr3hamati, dUta ! bharata yuddhakSetra ko kasoTI banAnA cAhate haiM to usI para merA aura bharata kA parAkrama kasA jaayegaa| jA, jAkara spaSTa kaha de|" bAhubalI ke svara meM garjanA thii| kSaNabhara rukakara bole, "tere duHsAhasa ko maiMne isIlie upekSita kiyA ki tU dUta kA kartavya nibhA rahA hai|" pariNAma yaha ki donoM bhAiyoM meM Thana gaI / yuddha ke nagAr3e baja utthe| donoM ora kI senAoM ne yuddha ke lie kUca kara diyA aura Amane-sAmane A phuNciiN| mahAnAza kI AzaMkA se trasta donoM ora ke buddhimAna vayovRddha mantriyoM ne milakara salAha kii| "do bhAIyoM kI ApasI bAta hai| isameM tIsare kisI kA kyA ? yuddha
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra kyoM ho ? senAe~ kyoM mareM-kaTeM ? donoM samartha haiM, Apasa meM TakarAkara nirNaya kara leM kauna adhika balI hai, kauna jItatA hai|" yuddha ko sImita karane kA, sadbuddhi ko krodha aura Aveza para vijaya pAne kA yaha pahalA avasara thaa| unhoMne bhAiyoM ke sAmane tarka rakhA : - "yuddha meM hajAroM-lAkhoM sainika mareMge, eka-dUsare ko mAreMge, deza ujar3egA to kyA isase ikSvAkuvaMza kA, donoM bhAiyoM kA, nAma U~cA hogA ? ahiMsA dharma ke pratiSThiApaka bhagavAna AdinAtha ke hote hue yaha hogA?" bAta donoM bhAiyoM ko bhI jaMca gayI / do mahAbaliyoM ke pArasparika yuddha ke abhUtapUrva dRzya kI kalpanA romAMcaka ho utthii| donoM pakSoM ke rAjA paMkti bAMdhakara Amane-sAmane dvandva-yuddha kI raMgazAlA meM jAkara baiTha gye| donoM bhAiyoM ne apane bala, apanI sAmarthya, yuddha-vidyA ke kauzala aura chipI huI zaktiyoM ko prayoga meM lAne kA nirNaya kara liyA hai| eka prakAra se ahiMsaka yuddha kA krama nizcita ho gyaa| pahale dRSTi-yuddha, phira jala-yuddha aura anta meM malla-yuddha / aura, diggajoM kI Takkara kA kSaNa A phuNcaa| dRSTi-yuddha prArambha huaa| netroM kA teja paraspara ttkraayaa| dekhanA thA kisakI palakeM jhukakara baroniyoM se apane pratipakSI kA caraNa chUtI haiM / bAhubalI jIta ge| unakI senA ne tumula harSanAda kiyaa| bharata kI A~khoM ke Age parAjaya kI kAlimA laharA gyii| ____ isake bAda jala-yuddha kI bArI thii| bahuta vizAla sarovara thA--yojanoM lmbaacaudd'aa| donoM mahAbalI yoddhAoM ke yogya / eka kinAre se dUsare kinAre taka kI daur3a / jala meM taraha-taraha ke AsanoM aura mudrAoM ke sAtha saMtaraNa kI sAmarthya kI cunautI! aura phira, hatheliyoM meM pAnI bhara kara bauchAra kA prahAra ! bAhubalI pAnI uchAlate to bharata kA vakSa aura ceharA AkrAnta ho jAtA, A~kheM dhuMdhiyA jaatiiN| bharata jala uchAlate to bAhubalI ke vakSa taka hI muzkila se pahu~ca pAtA / bAta spaSTa thI / bAhubalI kI U~cAI bharata se kahIM adhika thii| aura, jala-yuddha meM bhI bAhubalI kI vijaya ghoSita huii| puna: AkAzabhedI jy-jykaar| dUsarI ora bharata kI senA meM zmasAna-sI niirvtaa| bharata nirAzA kI sImA pAra kara, jvalanta krodha kI agni-lIka meM A gaye / kintu abhI tIsarA yuddha zeSa thaa| mallayuddha / bAhubalI kI vizAla kaayaa| baliSTha bhujAe~ / mAMsa-peziyoM kA caTTAnoM-sA ubhaar| bharata bhI zakti ke avtaar| donoM diggajoM kI bhir3anta se dharA kAMpa gii| malla-yuddha ke kauzala ne darzakoM ko cakita kara diyA / bharata, jaise bhI ho, isa dAva ko jItanA cAhate the| lekina, yaha kyA ! palaka jhapakate bAhubalI ne bharata ko hatheliyoM para jhulAte hue kaMdhoM se Upara uThA liyA / aba kyA kareM? jamIna
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravatI kA sAmrAjya-vistAra 19 para paTaka kara Ahata karane kI kalpanA se mana pivala gyaa| socA, ye mere bar3e bhAI haiM, inheM jamIna para paTakanA kyA ThIka hogA? aura, dhIre se hatheliyoM ko nIce kI ora jhulAte hue unhoMne bharata ko dharA para utAra diyaa| aba to bAhubalI kI senA ne harSadhvani se AkAza hilA diyaa| dUsarI ora phira maraghaTa kA-sA snnaattaa| tabhI bharata ke mana ke zmazAna meM hajAra-hajAra jvAlAe~ dhU-dhU kara uThIM ! usane ghanIbhUta krodha ke cakrAvAta meM apanA cakra calA diyaa| cakravartI kA cakra jaba chUTatA hai to vaha virodhI kA sira kATakara hI vApasa AtA hai| 'hAya, bharata ne cakra calA diyA !' lAkhoM kaNThoM kA ciitkaar| cakra vega se bAhubalI ke sira ke pAsa phuNcaa| lekina, acAnaka hI usakI gati ruka gii| usane bAhubalI ke mastaka kI tIna pradakSiNAe~ kI aura vApasa Akara sthira ho gyaa| ___ bharata apane krodha ke carama Avega meM yaha bhUla gaye the ki prANa-levA yaha cakra apane vaMzajoM para nahIM cltaa| bharata kA aMga-aMga, roma-roma parAjaya kI yantraNA meM jalane lgaa| krodha kA nAgaphana apane hI uddhata ahaMkAra kI zilA se TakarAkara kSata-vikSata ho gyaa| bAhubalI ne apane bar3e bhAI ke parAjita, hatAza, abhizapta, udAsa cehare ko dekhA to hRdaya pasIja kara A~khoM meM chalachalA aayaa| "isI ahaMkAra ke daitya kI sevA karane ke lie bharata ne mere rAjya para AkramaNa karanA cAhA thA? do vIroM ke Amane-sAmane ke vyakti-yuddha kI maryAdA bhUlakara usane cakra kA sahArA liyA ? mere sira ko kATa girAne ke prayatna se nahIM cUkA ? dhikkAra hai isa krodha para, isa abhimAna aura isa rAjya-lipsA para !!" bAhubalI ne pratijJA kI ki rAjya chor3akara vaha saMnyAsI ho jaaeNge| de vana meM tapasyA kareMge aura usa rahasya kA patA lagAeMge jisase krodha para vijaya pAyI jAtI hai, jisase abhimAna ko jItA jAtA hai, jisase lobha ko vaza meM kiyA jAtA hai, jisameM sirpha karuNA aura pyAra kA amRtajala hotA hai jisase AdamI ke sUkhe kaNTha ko sIMcA jAtA hai / aparimita karuNA se dravita hokara unhoMne bharata kI ora dekhA aura vana kI ora caraNa bar3hA diye 1 ___ aba parAjita, abhizapta, dIna aura nitAnta nirAzrita bharata apanI TUTatI huI deha-vallarI ko kisake sahAre thAme ? usane lapakakara bAhubalI ke caraNa pakar3a liye| bAhubalI skucaaye| "bhaiyA, tuma cakravartI ho| apanI maryAdA kA dhyAna kro|" "nahIM, nahIM, maiM cakravartI nahIM hU~, tumhArA bhAI huuN| aura tuma sAtha nahIM hoge to merA cakravartitva kisa kAma kA ? kauna mujhe sahArA degA ?" "aba nahIM bhaiyA, maiM to tIrthaMkara ke pAsa bhI nahIM jA rahA hU~ / svayaM hI apanA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra 20 mArga banAU~gA / ekAkI dhyAna karU~gA / nirapekSa, niHsaMga, svatantra / " lagatA hai yaha bhI eka prakAra ke ahaMkAra kI vANI thI, jisane gurU ko hI nakAra diyaa| bharata ke anunaya-vinaya ko bhI mAna nahIM diyA / tabhI mahAmantrI kA svara sunAI diyA, "kisa Avega meM jA rahe ho, bAhubalI ? bharata kI bAta bhI nahIM sunanA cAhate ? para, soco to, yadi tapasyA karoge to kahA~ karoge ? bharata kI bhUmi para hI to karoge ? yadi AhAra lenA ho to kisa ke sAdhanoM kA loge ? bharata ke hI to ?" ina zabdoM ko sunakara bAhuvalI ko zAyada Akroza AyA ho, aura uttara dene kI bhAvanA bhI jagI ho, kintu mana ko dabAyA, apane ko samajhAyA - " tapasyA ke lie jA rahA hU~ / kaSTa, saMkaTa aura mAna-apamAna ko sahanA bhI to tapa hai / sAdhanA yahIM se prArambha ho / " bAhubalI ne mAno mahAmaMtrI kA svara sunA hI nahIM / cupacApa cale gaye / dUra, vana meN| apane hI vicAroM meM magna / dhyAna aura samAdhi meM dattacita hone ke lie / isa prakAra bAhubalI muni ho gaye / aura, purANoM kA kahanA hai ki unhoMne eka for pratimA-yoga dhAraNa kara liyA, kAyotsarga mudrA meM dhyAna karane kI pratijJA kara lI / dhyAna kI isa utkRSTa mudrA meM jahA~ kAyA kI saMjJA kA utsarga karanA hotA hai unhoMne varSabhara itanA kaThora tapa kiyA ki dImakoM ne deha meM ghara banA liyA, sA~poM ne caraNoM meM bAMbiyAM banA lIM, latAe~ zarIra para car3ha gaIM, chipakaliyA~ deha para ghUmane lgiiN| aDiga tapasyA ne bAhubalI ke bhItara eka dIpa jalA diyA / kintu bAhubalI ke hRdaya-kSitija para sAdhanA kA vaha prabhAta udita nahIM huA jisameM pUrNa jJAna kI kiraNeM phUTatI haiM -- jise kevalajJAna kahate haiM, jo sAdhu ko arhanta kA pada detA hai, jo mokSa prApta karane kA mukhya sAdhana hotA hai / idhara, bharata ne vicAra kiyA-- bAhubalI prAyaH eka varSa se aisI ghora tapasyA meM lIna haiM ki sArI pRthvI ko chor3akara kevala utanI hI dharA apane lie nizcita kara lI hai, jitanI para pA~va ke do talave rakhakara khar3e-khar3e dhyAna kara skeN| na AhAra, na jala, na saMcaraNa, na kampana | bharata kA mana apane bhAI kI isa asambhava aura anahonI tapasyA ko dekhakara rAta-dina cintA meM DUbA rahatA / itanI ghora tapasyA karane para bhI bAhubalI ko kevalajJAna kyoM nahIM hotA ? unheM mokSa kyoM nahIM milatA ? bharata apane pitA tIrthaMkara RSabhadeva kI dharmasabhA meM gaye / prazna kiyA, "prabho ! bAhubalI eka varSa kA pratimAyoga dhAraNa kara itanI ghanaghora tapasyA kara rahe haiM; unheM kevalajJAna kyoM nahIM hotA ? do talavoM bhara jamIna para khar3e haiN| aisI tapasyA bhalA kabhI kisI ne kI ?" bhagavAn RSabhadeva ne kahA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartI kA sAmrAjya - vistAra 21 de "bharata, tumhAre prazna kA uttara isI tathya meM hai ki bAhubalI pA~va ke do talavoM bhara pRthvI para khar3e haiN| bAhubalI ko kevalajJAna isIlie nahIM hotA ki unake mana meM eka kA~TA hai, kA~Te kI-sI kasaka hai, eka zalya hai, ki jisa dharatI para unake talave Tike haiM, vaha dharatI bhI Akhira hai to bharata kI hii| aura yaha dharatI usa bharata kI hai jisane isake lie yuddha kiyA, jo cakravartI samrAT hai / aura, usa dharatI para ve khar3e haiM / bAhubalI kI tapasyA ke phUla ko yaha kA~TA kureda rahA hai, aura yaha bhI ki vaha tumhAre mana ke saMkleza kA kAraNa bane / jAo, saMbodhana kro| " bharata kI A~kheM bhara AyIM / bhagavAna AdinAtha ko praNAma karane ke uparAnta bharata vApasa Akara sIdhe rAjabhavana meM gaye / apanI bahinoM - brAhmI aura sundarI ko saba vArtA batAyI / unheM sAtha lekara vaha cala par3e bIhar3a vana kI ora / pahu~ce dhyAnamagna bAhuvalI ke caraNoM taka / tapovana kA vAtAvaraNa dekhakara mantra mugdha ho gaye / parama zAnti aura AhlAda ke alaukika pariveza meM karuNA aura maMtrI kI bhAvanAoM ne cara-acara ke prANoM ko spandita kara rakhA thaa| hAthI aura siMha AtmIya bhAva se eka sAtha baiThe hue the| jisa hathinI ne abhI-abhI zizu ko janma diyA thA, vaha svayaM to eka bhaiMsa ke zizu kA mastaka sUMgha kara use pyAra se apanA dUdha pilA rahI thI, aura hathinI ke zizu ke mukha ko eka siMhanI chAtI se cipakAye stana pAna karAne kI ceSTA kara rahI thii| meghoM ke garjana kI laya para mayUra nAca rahe the aura sarpoM kI maNDalI kuNDalI mAre, kaNa uThAye jhUma rahI thI / bahinoM ne dekhA ki saikar3oM kukkaTa sarpa caraNoM ke pAsa bA~biyA~ banAye zAnta bhAva se baiThe hue haiM / harIbharI mAdhavI latAe~, pippalI latikAe~, apanI samasta kamanIyatA ke sAtha ghere hue haiM digambara sAdhu ke pAvana caraNoM ko, jaMghAoM ko, bhujAoM ko / bahinoM kI pulakAafe svayaM hI latA-sA vistAra pAtI gyii| bar3e Adara se sundarI aura brAhmI ne latAoM ko haTAnA zurU kiyaa| ve apane zarIra para unheM or3hatI calI gayIM / lekina bhAI ko to sparza kA saMvedana hI nahIM ! bharata bhI soca meM par3a gaye ki kisa atala sAdhanA meM lavalIna haiM bAhubalI ! bhalA bhAvanA kI aisI alokika sthiti meM koI zalya kaise prazraya pAyegA ? koI kA~TA kaise kasakegA ? para, bhagavAna AdinAtha ne jo kahA hai, vaha sarvajJa kI vANI hai| zUla kI koI-na-koI anI, kabhI-kabhI antamuhUrta meM kasaka jAtI hogI yA sarasarAtI havA kI koI halkI-sI lahara guMjA jAtI hogI mahAmantrI kA vaha svara : "bAhubalI kahA~ jA rahe ho ? hai kahIM aisI pRthvI jisa para cakravartI bharata kA adhikAra na ho ?" bharata kA soca jitanA gaharAtA, unakI hathelI bAhubalI ke dAyeM hAtha ko utanI hI drutagati se sahalAtI jAtIM / aba bharata ke A~sU bAhubalI ke caraNoM kA anavarata prakSAlana kiye jA rahe the| sahasA hI dhyAnastha yogI kI kAyA meM cetanA kA eka manda kampana, romarAji meM eka halkA-sA sphuraNa, baroniyoM kA eka zAnta
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- antadvandroM ke pAra unmIlana, spandita huaa| aura bharata ke ura meM vasanta ke zata-sahasra phUloM kI surabhi mahaka utthii| tabhI donoM bahineM-brAhmI aura sundarI, hRdaya kI samasta maMgala-kAmanAoM ko vANI kI mizrI meM gholatI huI bolI : "vIro, bhaiyA hamAre, gaja se nIce utro|" "kisane kahA ? kisase kahA ? mujhase ? maiM kyA hAthI para car3hA huA huuN| do talavoM bhara dharA para dhyAna karatA rahA hU~ aura ye vANI kahatI hai. 'gaja se nIce utaro!" muni bAhubalI ke mana meM bijalI-sI kauMdha gaI ! samAdhAna unheM svayaM hI se prApta ho gayA / zabdoM ke artha kI AvazyakatA nahIM pdd'ii| "sacamuca, bharata kI pRthvI para khar3e hone kA saMvedana-zUla mujhe ahaMkAra ke gaja para uThAye huye isI bIca sunAI par3e bharata ke zabda : "munirAja, bharata kA yaha cakravartitva tuccha hai / ApakI isa tapasyA para bharata ke hajAra rAjya nichAvara haiM / Apako maiM namana karatA huuN|" ___bharata kI zAnta, gadgada vANI ne bAhubalI ke mana ko sulajhA diyaa| unhoMne Age bar3hane ke lie jaise hI paga uThAyA, vaha vItarAga dhyAna ke U~ce-se-U~ce zikhara para eka kSaNa meM pahu~ce gye| unheM kevalajJAna ho gyaa| nirvANa kI ora unakI yAtrA drutatara ho gii| tIrthaMkara AdinAtha se bhI pahale vaha mokSagAmI ho gaye / yaha mAnava kI AdhyAtmika vijaya kA carama-parama uttuMga zikhara thaa|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ samrATa bharata : anAsakta yogI bharata kI jIvana-yAtrA aneka gahare aura antarvedhI anubhavoM ke kusumita aura kaMTakita mArgoM se gujara cukI thI / ahaMkAra ke aNu kA vidhvaMsakArI visphoTa vaha dekha cuke the, saha cuke the| aba vaha cakravartI ke kartavyoM kA anAsakta bhAva se pAlana karane lge| unhoMne ahiMsA dharma kI pratiSThA ke lie brAhmaNa varNa kA nirmANa kiyaa| yaha cauthA varNa thaa| bhagavAna AdinAtha zeSa tIna vargoM kI sthApanA samAja-vyavasthA kI dRSTi se pahale hI kara cuke the| sAre ratna, sArI sampadAe~ aura sAre bhoga aba bandhana nahIM the| mana aba rAjya-vyavasthA ke kevala mAnava-kalyANakArI pakSoM ko svIkAratA thaa| dharma kA manana, Atma-cintana aura samatAbhAva kA darzana unake jIvana aura kriyA-kalApa meM jana-mana ko aba pratyakSa dikhAI detA / 'bharata jI ghara meM hI vairAgI' kI kIrti yathArtha para Azrita thii| purAga kI kathA hai ki eka bAra indra kI sabhA meM carcA cala par3I ki bharata kSetra meM vahA~ ke cakravartI samrAT bharata kA yazogAna isalie ho rahA hai ki gRhastha hote hue bhI ve antaraMga se sAdhu haiN| rAja-kAja karate hue bhI ve kalmaSa aura azubha bhAvoM se dUra haiN| svarga ke sukhoM meM ramaNa karane vAle devoM ko yaha kalpanA vicitra lgii| unameM se eka deva kA kotUhala itanA ugra ho gayA ki usane manuSya-loka meM jAkara svayaM bharata kI parIkSA lenA ucita smjhaa| eka vRddha brAhmaNa ke rUpa meM vaha deva bharata mahArAja ke sAmane A upasthita huaa| pUchA "mahArAja, Apa cakravartI samrAT haiM, rAja-kAja calAte haiM, Arambha aura parigraha kA itanA bar3A saMsAra ApakI vyavasthA meM cala rahA hai, ApakA rAja-prAsAda bhogoM aura upabhogoM kI suvidhA-sAmagrI se bharapUra hai| Apa ina sabake bIca kriyAzIla haiN| phira yaha kaise saMbhava hai ki Apa virAgI hoM? kSamA kareM mahArAja, isa asaMbhava bAta ko mAnane kA merA mana nahIM hotaa| dhRSTatA na mAneM, maiM isakA pramANa cAhatA huuN|"
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 antarvanoM ke pAra mahArAja bharata musakAye / unhoMne apane pradhAna amAtya ko bulAyA / vRddha vipra kI zaMkA usake sAmane rakhI aura kahA : "inakA samAdhAna Apa kara deN|" vipra ne vinamra hokara kahA, "prazna Apase hai, anubhava ApakA hai, samAdhAna anya koI vyakti kaise karegA ?" cakravartI phira musakAye / bole "Apa cintA na kareM, vipra! maiM amAtya ko svayaM hI saba batAne vAlA thA ki mere viSaya meM ApakI zaMkA kA samAdhAna kisa prakAra karanA hai| Apa kala prAtaHkAla inase inakI kAryazAlA meM mileM / maiM inheM pramANa-prastuti kI vidhi batA detA huuN|" ___ agale dina prAtaHkAla parIkSaka vipra, amAtya ke pAsa phuNcaa| amAtya ne pAsa khar3e do khaDgadhArI sainikoM ko bulAyA / vRddha brAhmaNa se kahA-"vipravara, mApa sAmane dekha rahe haiM, caukI para yaha kyA rakhA hai ?" brAhmaNa ne batAyA-"tela se bharA kttoraa|" "pUrA bharA hai, yA kucha khAlI hai ?" "kucha khAlI hai|" "taba, mApa pAsa vAle pAna meM se tela uMDela kara isa kaTore ko pUrA bhara leM, itanA ki sAre kinAre DUbe raheM kintu eka bUMda bhI adhika na hone pAye ki bAhara chalake / rUI kI eka bAtI bhI jalA leN|" / bahuta sAvadhAnI se vipra ne eka-eka bUMda DAlakara kaTorA pUrA-pUrA bhara liyA, bAtI jalA lI, aura apanI kuzalatA para prasanna hokara bolA-"amAtya mahodaya, dekhiye kitanI sAvadhAnI aura satarkatA se maiMne kaTorA bharA hai / eka bUMda kI jagaha bhI aba khAlI nahIM, aura, eka bhI bUMda girane nahIM paayii| bAtI bhI jala rahI hai kintu Apane mujhe jisa hetu bulAyA usake viSaya meM to btaaiye|" __ "vahI hai yaha viSaya, vipra! ApakI satarka dRSTi se maiM prasanna huuN| vahI aba svayaM pramANa khojegii| aisA kIjie ki yaha kaTorA sAvadhAnI se apane hAthoM meM uThA liijie| Aja ApakI abhyarthanA ke lie maiMne samasta rAja-prAsAda kI nAnA prakAra se sAja-sajjA karavAyI hai| aneka pradezoM ke sainika apanI-apanI raMgabiraMgI veza-bhUSA meM Apake citta ko AkarSita kreNge| prAsAda-vAsI Apako nAnA prakAra kI vastueM meMTa meM dene ke lie tatpara mileNge| prasannacitta se Apa unheM svIkAra karate caleM / Apa pradakSiNA lagA aayeN| kevala itanA dhyAna rakheM ki tela kI eka bUMda bhI chalakane na pAye / aura hatheliyoM ke kauzala se bAtI kI lau na bujhane paaye| anyathA isameM bahuta vipatti hai| ye jo asidhArI sainika Apake agala-bagala caleMge, inheM mAlUma hai ki yadi tela kI eka bUMda chalakatI hai yA bAtI bujhatI hai to
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 samrAT bharata : anAsakta yogI inheM kyA karanA hai / Apa jaise hI pradakSiNA se lauTakara AyeMge aura mahArAja bharata ke sAmane prAsAda kI zobhA kA varNana kareMge, apane upahAroM kA pradarzana kareMge, ApakI zaMkA kA samAdhAna pratyakSa prakaTa ho jaayegaa| uThA lIjie kttoraa| yaha yAtrA Apake lie aba anivArya ho gaI hai| isameM kisI ora se kisI chala ko sthAna nahIM hai| isa kArya ko kara deN|" deva aba vacana-baddha thaa| devI-camatkAra bhI niSidva thaa| eka-eka paga saMbhAlatA huA, kaTore para dRSTi jamAye vaha mahala meM ghUmA kintu mana-hI-mana asidhArI sainikoM kI upasthiti se AtaMkita rahA / vApasa Akara sUryAsta ke samaya vaha samrATa ke pAsa pahu~cA aura prajvalita kaTorA unake pAsa rakha diyA to usa samaya usakA bhAva aisA thA mAno siMha ke paMje se prANa bacAkara hiraNa bhAga khar3A huA "kaho, kaisI rahI yAtrA, tumhArI, vipravara?" mahArAja bharata ne pUchA / "maiM vipra nahIM hU~," kahakara deva apane vAstavika rUpa meM prakaTa ho gyaa| bolA : "mujhe kyA patA mahArAja, ki yAtrA kyA thI, kahAM taka kI thI, kyA sAjazRMgAra thA, kyA-kyA vastueM upahAra ke lie prastuta thIM / merA to sArA dhyAna kaTore para aura kaTore meM kinAroM taka bhare tela kI eka-eka bUMda para aura prajvalita bAtI para thaa| bahuta bar3I vipatti ke bIca maiMne apane prANoM ko surakSita rakhA hai|" "zaMkA kA samAdhAna huA?" mahArAja ne puuchaa| "nizcita rUpa se ho gayA" deva bolaa| "Apa sacamuca rAjarSi haiN| sArI bhogya-sampadA ke bIca ApakA dhyAna kevala dharma aura AtmA para kendrita hai--jaise mere prANa kaTore meM bhare tela aura bAtI kI lau ke Upara aTake rahe / asAvadhAnI ke pratyeka kSaNa meM karmabandha kA Dara upasthita hai, yaha anubhUti dharma ke kendrabindu se Apako Digane nahIM detii|" "yahI sAvadhAnI aura zrama, zramaNa dharma hai|" deva ne mana meM socA aura kahA, "merI saba jijJAsAe~ zAnta ho gii| Apa cirajIvI hoM" yaha kahakara deva akasmAt vilIna ho gyaa| bharata kI vairAgya-bhAvanA dina-para-dina prabala hotI gaI, unakA Atmacintana gahana hotA gyaa| sAmrAjya apanI sucAru gati se cala rahA thaa| nirAsakta bharata apane lakSya kI ora bar3ha rahe the| pravrajyA kA eka kSaNa AtA hai jise kAla-labdhi kahate haiM / eka dina mahArAja bharata darpaNa ke sAmane khar3e the ki unheM sira meM eka zveta bAla dikhAI diyaa| "jIvana meM jarA ke, bArdhakya ke praveza kI agavAnI isI zveta patAkA se hotI hai| janma-jarA-mRtyu svAbhAvika pariNamana hai," paramArtha meM bharata kI AsthA aura adhika balavatI ho gii|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 antardvandvoM ke pAra bharata ne apane putra arkakIrti ko rAjya-bhAra sauMpA, svayaM munivrata dhAraNa kiyA, saMyama-sAdhanA kI apUrva kSamatA phalavatI huI ki unheM usI samaya mana:paryayajJAna ho gayA-prANiyoM kI manobhAvanAoM aura vicAroM kA pratyakSa darzana / phira kevalajJAna kA sUrya udaya huA aura mahAmuni bharata deza-dezAntara meM jIvoM ko kalyANakArI dharma kA upadeza dene ke lie vihAra karane lge| anta meM, yogI bharata ne karmoM kA uccheda kiyA aura vaha mokSa kI avasthA meM avinazvara AtmadhAma meM sthita ho gye|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa : do purAkathA kI itihAsa - yAtrA "uttarApathAt dakSiNApatham "
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 candragupta maurya kA udaya cANakya kI pratibhA kA camatkAra Aja se lagabhaga 2300 varSa pahale kA bhArata / prAcIna bihAra ke golla pradeza ke cANaka gA~va meM eka bhadra-pariNAmI zrAvaka brAhmaNa caNaka rahate the| unakI patnI kA nAma, grAma-nivAsiyoM meM, caNakezvarI praca lita ho gyaa| ina pati-patnI ke jIvana meM Ananda kA avasara AyA / putra utpanna huaa| bAlaka ne mAtA kA stana pAna karane ke lie jyoM hI apanA mu~ha lagAyA ki brAhmaNI ko eka vicitra anubhUti huii| bAlaka ke muMha meM pUrI danta paMkti maujUda ! bAlaka kA AkAra-prakAra aura haDDiyoM kA gaThana bhI Ter3hA lagA / vaha bhayabhIta huii| usane pati ko pukaaraa| pati ne dekhA to vaha bhI Azcarya cakita aura dukhI ! usa dina saubhAgya se grAma ke pAsa ke vana meM eka zramaNa muni the, jinakI vandanA caNaka kara cukA thaa| apane putra ko goda meM lekara brAhmaNa, muni mahArAja ke pAsa pahu~cA aura unheM bAlaka kI danta paMkti dikhAyI / sAdhu nimittajJAnI the I bole - "AyuSman vipra, tuma cintA na karo / yaha lakSaNa hai rAjA banane kA, yaza kamAne kA / " basa itanA kahA aura muni apane dhyAna meM lIna ho ge| brAhmaNa ne Age kucha pUchanA cAhA kintu muni ko dhyAna magna dekhakara vApasa ghara A gayA / patnI ko batAyA / patnI kucha samajha na pAyI / "eka nirdhana akiMcana brAhmaNa kA putra rAjA banegA, yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ?" brAhmaNa isa kalpanA se hI bhayabhIta ho gayA / vaha tyAgI - vratI zrAvaka thA / " isa putra kA pAlana-poSaNa karate hue hara kSaNa maiM aba isI cintA meM lIna rahU~gA ki mujha vratI brAhmaNa ke ghara ghora Arambha aura parigraha karane vAlA, yuddha aura vijaya ke abhiyAnoM ke vidhvansa kA khela racanevAlA rAjA pala rahA hai, jo isI kAraNa anta meM naraka jAyegA," brAhmaNa mana hI mana socatA rhaa|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 antardvandvoM ke pAra ___ thor3A sthira citta huA to usake mana meM vicAra uThA-"yadi isa bAlaka kA rAjayoga isa kAraNa hai ki isake pUre dAMta uge hue haiM, to isa lakSaNa ko hI kyoM na bhaMga kara diyA jAye ? taba rAja-yoga khaNDita ho jAyegA aura mere gharaparivAra kI, mere putra ke saMskAroM kI rakSA ho jaayegii|" usane patnI ko vidhi batA dI ki kyA karanA hogaa| patnI ne baliSTha zizu ke dA~ta dhIre-dhIre chainI se ghisane prArambha kara diye / jaba saba dA~ta ghise gaye, to brAhmaNa phira muni mahArAja ko khojatA huA dUra eka vana meM phuNcaa| vidhivat namaskAra karake prazna kiyA : ___"munivara, rAja-yoga ke lakSaNoM ko maiMne apane bAlaka ke muMha meM se samApta kara diyaa| saba dA~ta naSTa kara diye, aba Apa mujhe nizcinta kIjiye ki merA putra rAjA nahIM bana paayegaa|..." "suno zrAvaka", muni mahArAja ne khaa| "dAMta tumane ghisa diye, isase vaha naSTa to nahIM hue| jar3eM to abhI yathAvat haiN| hA~, nimittajJAna aba yaha avazya batAtA hai ki jisa bAlaka ko rAjA bananA thA, vaha svayaM to rAjA nahIM banegA, kintu rAjya kI jar3eM jamavAyegA / rAjA ko apane prabhAva meM rkhegaa| caNI, tumhArA yaha putra cANakya kahalAyegA aura apanI buddhi se, apanI yukti se, rAjanIti ke kauzala se, saMsAra ko cakita kara degA, yazasvI hogaa|" __gurU ko zraddhApUrvaka namaskAra karake brAhmaNa ghara lauTa aayaa| aba usake mana meM yaha AzvAsana thA ki putra yadi yazasvI hogA to uttama hai| rAjA to vaha svayaM nahIM banegA kintu vaha mantrI avazya bana jaayegaa| brAhmaNa loga mantrI huA karate haiN| acchA to yaha bhI nahIM hogA ki rAja-kAja ke parigraha meM isakA mana uljhe| svayaM rAjA nahIM banegA, basa itanI hI rakSA hai| bAlaka kA nAma cANakya par3a gyaa| dhIre-dhIre bAlaka bar3hatA gyaa| pitA ko yaha dekhakara santoSa huA ki ghara meM sampadA nahIM bar3ha rahI hai| nirdhanatA ne pati-patnI ke mana ko santulita banA rakhA hai| pitA kI sampadA zAstra-jJAna thI, so usane bAlaka ko guruoM se aneka zAstra par3hAye-dharma, darzana, itihAsa, tarka, vyAkaraNa, jyotiSa, chanda Adi 14 vidyAe~ sikhAyIM / bAlaka adbhuta jJAnI ho gayA / dhurandhara vidvAna hone para pitA ne isakA vivAha yazomatI nAmaka eka brAhmaNa-kanyA se kara diyaa| yazomatI apane pati kI buddhi aura zIla svabhAva se paricita ho gaI to prasanna mana se ghara gRhasthI meM laga gyii| pati ke beDaula zarIra ko usane apanI A~khoM meM nayA rUpa de liyaa| ghara meM abhAva thA, so vipanna hokara rahanA sIkha liyaa| yazomatI eka bAra apane bhAI ke vivAha ke avasara para pitA ke ghara aayii| 1 hemacandrAcArya kRta jisa 'abhidhAna-cintAmaNi' meM cANakya kI yaha kathA dI huI hai, usameM cANakya ke ATha nAma ginAe gae haiM-(1) vAtsyAyana, (2) mellinAga (3) kuTila vA kauTilya, (4) cANakya, (5) dvAmila, (6) pakSilasvAmI, (7) viSNudatta, (8) adgula /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ candragupta maurya kA udaya 31 usakI dUsarI bahaneM bhI vivAha meM AyI thiiN| saba ke pAsa sundara vastra aura mUlyavAna AbhUSaNa the| yazomatI thI eka nidhana brAhmaNa kI patnI / bahinoM ne yazomatI kI nirdhanatA kI tathA usake pati kI dravya-upArjana kI akSamatA aura kurUpatA kI ha~sI udd'aaii| yazomatI ne vivAha ke ve dina mana mArakara kATa diye / du:khI hokara jaba yazomatI pati ke pAsa lauTI to usane apanI vyathA-kathA use sunaaii| usake AMsuoM kI dhAra ruka nahIM rahI thii| cANakya ne tabhI nizcaya kara liyA ki vaha gAMva se bAhara jAkara dhana kamAyegA aura sabako dikhA degA ki usakI kyA sAmarthya hai| abhimAna aura ahaMkAra kI mAtrA bhI cANakya meM utanI hI thI, jitanA bar3A usakA jnyaan| vaha nandarAjAoM kI rAjadhAnI pATaliputra phuNcaa| mahArAjA mahApadmananda kI dAnazAlA meM pravezakara vahAM ke paNDitoM ko zAstrArtha kI cunautI dI aura sabako parAjita kara diyaa| bAta magadha-samrATa taka phuNcii| prasanna hokara unhoMne cANakya ko dAnazAlA kA pradhAna banA diyaa| cANakya kA yaza aura prabhAva dinoMdina bar3hatA gyaa| yuvarAja ghanAnanda ko cANakya kA ahaMkAra, usakI uddhatatA aura usakA bar3hatA huA prabhAva pasanda nahIM thaa| eka dina yuvarAja ne dAsI se sunA ki cANakya rAjasabhA meM Akara svayaM mahArAja ke khAlI siMhAsana para baiTha gyaa| dAsI ne cANakya se jaba kahA ki siMhAsana ko chor3akara dUsare Asana para baiThe to cANakya ne kahA- "isa para to merA kamaNDalu rhegaa|" "taba isa tIsare Asana para baiTho", dAsI ne khaa| "isa para merA vastra rahegA, aura usa agale Asana para merA yajJopavIta, aura usa Asana para zAstra..." dAsI se yaha ghaTanA sunakara yuvarAja kA krodha isa sImA taka bar3hA ki usane cANakya kI coTI pakar3akara use dAnazAlA se dhakke dekara nikAla diyA / cANakya ne kruddha nAga kI taraha apanI cuTiyA kI kuNDalI khola dI aura pratijJA kI : "maiM jaba taka isa samUce nandavaMza kA nAza nahIM kara dUMgA, zikhA kI gA~Tha nahIM bAMdhUMgA / " vaha nikala par3A aise honahAra bAlaka kI khoja meM jisameM rAjatva ke guNa hoM, jisake mAdhyama se vaha nandavaMza kA uccheda karake naye rAjavaMza kI sthApanA kare / naye rAjavaMza kI sthApanA ke lie Avazyaka thA ki prArambha se hI svayaM se pratibaddha vyakti ko rAjya-saMcAlana kI kSamatA meM prazikSita kiyA jAye aura usake mAdhyama se itanA sainya-bala ekatra kiyA jAye ki nanda rAjA ko yuddhakauzala aura nIti-cAturya ke AdhAra para siMhAsana se cyuta kiyA jA ske| cANakya ghUmatA huA himAlaya kI tarAI meM pippalIvana meM base mauryoM ke gaNatantra meM pahuMcA, jahAM ke zAsaka vrAtya-kSatrI the / vaha gAMva ke mukhiyA ke yahA~ ThaharA to pAyA ki gRhapati isa cintA se grasta haiM ki unakI garbhavatI putrI ko yaha dohada yA antaraMga icchA huI hai ki vaha candramA kA pAna kre|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 antardvandvoM ke pAra cANakya ko apanI buddhi para vizvAsa thaa| usane gRhapati ko Azvasta kara diyA ki vaha usakI putrI ko avazya candramA kA pAna karavA degaa| "zarta yaha hai" cANakya ne kahA, "jo bAlaka utpanna ho usakI zikSA-dIkSA aura usake bhaviSya ke nirmANa kA dAyitva mere Upara hI rhegaa| maiM jaba cAhU~, bAlaka ko isa uddezya kI pUrti ke lie sAtha le jaauuNgaa|" ___gaNa ke mayUroM ke rakSaka maurya gRhapati ne cANakya kI yaha zata mAna lii| usane socA, jo vyakti itanA kuzala hai ki merI putrI ko candramA pilA degA vaha mere bAlaka ke bhaviSya ko bhI sundara bnaayegaa| catura cANakya ne bhI yaha socA ki dohada pUrA hone se pahale hI yadi pratijJA karavA lUMgA to gRhapati vacanabaddha ho jaayeNge| bAda meM aisI bAta sa mane rakhUgA to vaha dhana-sampadA dene kA vikalpa sAmane rakheMge aura icchita uddezya pUrA na ho paayegaa| cANakya ko jJAna ho gayA ki jo zreSThI-putrI candramA ko pIne kA dohada pAla rahI hai, usake garbha kA bAlaka avazya hI pratApI hogA, aura vahI usakI AzAoM ke anurUpa rAjA bana skegaa| ___candrodaya hote hI cANakya ne gRhapati kI garbhavatI putrI ko chappara vAle kamare meM ArAma se pIr3he para baiTha jAne ko khaa| hAtha meM jala se bharI thAlI de dI aura kahA ki phUsa kI chata vAle jharokhe se jo candramA dikhAI detA hai vaha jaise-jaise thAlI meM AtA jAye bhagavAna kA nAma-smaraNa karatI huI vaha candramA ko thAlI meM se dhIre-dhIre pItI rhe| jaba samUcA candramA pI cuke to A~kha banda karake leTa jaay| mana ko bahuta praphulla aura prasanna rakhe / use anubhava hogA ki candramA kI zItalatA peTa meM hiloreM le rahI hai| ___ cANakya ne apanI vANI kI caturAI se aura AzIrvAda kI mudrA se gAMva ke eka AdamI ko apane sAtha milA liyA thaa| use Adeza de diyA thA ki vaha phUsa kI chata para dabe pAMva car3ha jAye aura chata para jo jharokhA banA huA hai, jisameM se candramA kI kiraNeM nIce ghara meM par3a rahI haiM, usa jharokhe ko dhIre-dhIre phUsa se isa taraha DhakatA jAye ki candramA kA prakAza nIce kamare meM kramazaH kama hotA jaaye| yaha dhyAna rakhe ki nIce rahane vAloM ko na to hAtha kI uMgaliyAM dikhAI deM, na koI zabda sunAI de| spaSTa hai ki jaba ullAsa se bharI huI garbhavatI nArI ne yaha pAyA ki dhIredhIre jala meM laharAte candramA kA bimba kama hotA jA rahA hai aura vaha utane-utane aMza ko pItI jA rahI hai to use tRpti hotI gii| dhIre-dhIre candramA itanA kama ho gayA ki usakA prakAza samApta ho gayA aura vaha nArI apAra zItala madhurimA kI anubhUti se bharI palaMga para leTa gaI aura kucha hI kSaNoM meM nidrAloka meM calI gii| cANakya kA sAthI vidA ho gayA thaa| cANakya pUre bharose ke sAtha svayaM bhI
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ candragupta maurya kA udaya vizrAma karane gRhapati dvArA batAye gaye kakSa meM cale gaye the| prAtaHkAla cANakya uThe to dekhA, gRhapati snAna-dhyAna karake svarNa mudrA lekara abhivAdana ke lie khar3e hue haiN| cANakya ne sArI sAmagrI ko apane dAhine hAtha kI uMgaliyoM se chU diyA aura kahA, "yaha saba devatA ke caraNoM meM arpita kara do, maiM kucha nahIM le sktaa|" . ___ gRhapati ne ullAsa aura bhakti se namaskAra kiyaa| cANakya thor3I dera meM tayAra hokara apanI dainika pUjA-upAsanA se nivRtta hokara, AhAra lekara cale gye| bAlaka kA janma mAtA dvArA candramA-pAna karane ke uparAnta huA thA ataH usakA nAma candragupta rakhA gyaa| bAlaka maurya gaNatantra kA thA ataH usakI upAdhi maurya ___ isa kathA kA agalA caraNa taba prArambha huA jaba apanI dhuna kA pakkA cANakya ATha-dasa varSa bAda phira usI gAMva meM aayaa| eka sthAna para bAlakoM ko khelatA huA dekhakara ThiThaka gayA, kyoMki bAlakoM kA dala rAjA-prajA kA khela khela rahA thaa| jo vAlaka rAjA banA huA thA vaha itanI sahaja kuzalatA se zAsaka kA abhinaya kara rahA thA ki sAre bAlaka usakI AjJA meM baMdhe hue the| ___ nAyaka bAlaka khela-khela meM kabhI kisI lar3ake ko ghor3A banAtA, kisI ko hAthI aura una para savArI krtaa| miTTI ke gharoMde banAkara unheM gAMva mAnakara una para hAyI ghor3e chor3a detaa| gAMvoM ko khela-khela meM vijaya kara letaa| acchA kAma karane vAle sAthiyoM ko puraskAra dene kA abhinaya krtaa| akuzala yoddhAoM kI pratAr3anA krtaa| cANakya bAlaka ke sAhasa kI parIkSA lene ke lie usake sAmane pahu~cA aura bolA--."mahArAja, Apa itane bar3e nareza haiM / mujha brAhmaNa ko bhI kucha dAna meM deN|" . "kyA cAhie hai tumheM vipra, bolo, tumhArI icchA pUrI kruuNgaa|" "mujhe jo bhI Apa denA cAheM!" "acchI bAta hai, dekho sAmane gAMva kI itanI gAyeM cara rahI haiM / tumheM jo-jo pasanda hoM le lo|" "kintu, gA~vavAle kyA mujhe ye gAyeM le jAne deMge? maiM unakI vastu ke apaharaNa karane ke aparAdha meM daNDita nahIM kiyA jAU~gA ?" ___ "nahIM, yaha apaharaNa nahIM hai| rAjA candragupta dvArA diyA huA dAna hai| jo koI isameM bAdhA DAlegA, vaha daNDa kA bhAgI hogaa| tuma niHsaMkoca gAyeM chAMTakara le jaao| tuma daNDita nahIM hoge|" __cANakya gadgada ho gayA: "itanA pratApI aura sAhasI yaha bAlaka ! usI gAMva meM jahA~ maiMne maurya gRhapati kI putrI kA candra-dohada pUrA kiyA thaa|" phira bhI pUchA, "kauna ho, vatsa tuma ?"
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra nAyaka bAlaka kI kathA sabako mAlUma thI / sAthiyoM ne batAyA ki isake mAtApitA kauna haiM aura kisa taraha isakI mAtA ko candramA kA dohada huA thA, kisa prakAra eka brAhmaNa ne usa dohada ko pUrA kiyA thA, aura kisa taraha usane ise apane sAtha le jAne kA vacana le rakhA thaa| patA nahIM vaha vipra kaba A jAye aura ise apane sAtha le jAye / 34 "maiM hI hU~ vaha vipra, " cANakya ne batAyA / pyAra se usane candragupta ke sira para hAtha pherA aura kahA - "beTA, tuma khela - khela meM rAjA bane hue ho| maiMne hI tumhArI mAtA kA asaMbhava dohada pUrA kiyA thA / calo mere sAtha, maiM tumheM sacamuca kA rAjA banA dUMgA / " candragupta usa vipra ke sAtha calane ko udyata ho gyaa| aisA hI AkarSaNa thA usake vyaktitva meM, aisI hI pakkI lagana thI candragupta ke mana meM rAjA banane kI aura aisA hI aTala vizvAsa thA cANakya ke mana meM ki naye rAjya kI prasthApanA isI bAlaka ke mAdhyama se pUrI hogI / --- cANakya ne bAlakoM se mAtra itanA hI kahA- " jAkara batA denA isake nAnAnAnI ko ki brAhmaNa guru Aye the aura apane ziSya ko sAtha le gaye haiM / vacana pUrA karane kA samaya A gayA thA, ataH ghara vAle cintA na kreN|" anahonI-sI bAta ! guru-ziSya yAtrA para cala diye / cANakya ne bahuta parizramapUrvaka, sAvadhAnI se sArI vidyAe~ candragupta ko sikhAyIM / kalA-kauzala aura astra-zastra kA jJAna bhI kraayaa| dhIre-dhIre sthAnasthAna para yuvakoM kI maMDalI candragupta ke netRtva meM gaThita hotI gaI / candragupta kI taruNAI kA jaba tejodaya ho rahA thA, usa samaya bhArata ke parAbhava kI vyathA rASTra ko kacoTa rahI thI / IsA pUrva 326 meM bhArata para jaba yUnAnI samrAT sikandara kA AkramaNa huA taba rASTra kI zakti kSINa ho cukI thI / yuddha-vidyA meM yUnAnI nipuNa the| cANakya ne caturAI se candragupta ko yUnAnI senA bharatI karA diyA, tAki vaha senA saMcAlana kI kalA sIkha le| candragupta ko dekhane-sIkhane kA avasara milA, kintu eka dina use bandI banA liyA gayA, isa Aropa meM ki vaha guptacara hai / jaba candragupta ko senA nAyaka ke sAmane upasthita kiyA gayA, to nAyaka isa yuvaka ke sAhasa aura AtmavizvAsa se itanA prabhAvita huA ki ise bandhana mukta kara diyA / sikandara lauTa gayA to cANakya ne candragupta ke netRtva meM pAMcAla ke vAhvIkoM yUnAniyoM ke viruddha vidroha kI bhAvanA jgaayii| tIna varSa ke parizrama ke bAda magadha sAmrAjya kI sImA para cANakya ne candragupta kA eka choTA-sA rAjya sthApita karavA diyaa| sainya dala bhI ikTThA ho gayA kyoMki nandoM kA zAsana bahuta hiMsaka aura anyAyapUrNa ho cukA thA / prajA AtaMkita thI aura kuzAsana se mukti cAhatI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ candragupta maurya kA udaya 35 bii| do-tIna varSa kI taiyArI ke bAda candragupta kI senA ne sIdhe magadha kI rAjadhAnI pATaliputra para AkramaNa kara diyaa| kintu nandoM kI vizAla senA aura astra-zastroM kI zakti se hor3a nahIM lI jA skii| parAjita hokara, prANa bacAkara, cANakya aura candragupta bhAga nikale / cANakya duHkhI hue| yuddha-nIti meM kahAM kyA truTi raha gayI? ghUmate-ghUmate cANakya eka dina kisI vana-prAntara ke gAMva meM phuNce| eka jhoMpar3I ke bAhara khar3e ho gaye / dekhA, eka mAM apane beTe ko bhojana karA rahI thii| beTe ne bhojana kI thAlI meM parosI gayI khicar3I ke bIcoM-bIca hAtha DAla diyA thaa| hAya jala gayA thA ! bur3hiyA kaha rahI thI-"kaisA mUrkha hai tU, cANakya kI taraha / usane sImA ke rAjyoM ko dhIre-dhIre jItane ke bajAya sIdhe pATaliputra para AkramaNa kara diyA aura hAra gyaa| tU khicar3I ko kinAre-kinAre se khaa| taba thAlI ke bIca taka pahu~ca jAyegA aura hAtha bhI nahIM jlegaa|" yaha vArtAlApa sunakara cANakya kI AMkheM khula gii| aba usane candragupta ke lie punaH senA saMgaThita kii| senA kA saMcAlana isa prakAra kiyA ki dhIre-dhIre sImAvartI rAjyoM ko candragupta jItatA calA gayA aura anta meM pATaliputra para gherA DAla diyA / cAra varSa ke yuddha ke uparAnta rAjA mahApadmananda ne dharmadvAra para bhAkara Atma-samarpaNa kara diyaa| cANakya ne use prANoM kI bhikSA dI , dhana-parivAra lekara mahApadmananda pravAsa meM calA gyaa| I0pU0 317 meM candragupta ke mauryasAmrAjya kI sthApanA huii| aura, nandavaMza ke nAza ke uparAnta cANakya ne apanI coTI kI gA~Tha baaNdhii| aba candragupta samrAT the aura cANakya amaaty-guru| cANakya ne candragupta ke amAtya ke rUpa meM rASTra kI jo apUrva sevAe~ kIM, ve candragupta ke putra bindusAra ko bhI upalabdha rhiiN| kintu bindusAra ko cANakya kA prabhAva sahana nahIM huaa| yahA~ cANakya kA mana bhI rAjakAja se virakta ho gayA thA ataH sattara varSa kI avasthA pAra karate hI cANakya ne nirgrantha muni-dIkSA le lii| hariSeNa-kathAkoza meM ullekha hai ki eka bAra jaba muni maNakya pava sau ziSyoM sahita krauMcapura ke vana meM dhyAna-magna the, taba vahA~ ke rAjA sumitra vandanA ko phuNce| cANakya ke prati rAjA kA yaha bhaktibhAva dekhakara rAjA kA amAtya subandhu dveSa se bhara gyaa| eka bAra jaba muni cANakya upaloM ke Dhera para baiThe nivikAra bhAva se dhyAna kara rahe the to subandhu ne kucakra dvArA upaloM meM Aga lagavA dI, yadyapi dikhAne ke lie vaha pahuMcA thA muni-vandanA ke lie| cANakya samAdhi meM sthira rahe aura unhoMne usI avasthA meM zAntacitta se zarIra tyAga kiyaa| kahate haiM, krauMcapurI ke dakSiNa meM Aja bhI cANakya kI samAdhi pUjI jAtI hai| ___ kannar3a kRti 'vaDDhArAdhane' meM bhI cANakya ke kRtitva kA ullekha samrATa candragupta aura AcArya bhadrabAhu kI kathA ke prasaMga meM AyA hai| cANakya kI pratibhA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra ke varadAna se candragupta maurya kA jo vyaktitva vikasita huA aura usake pauruSa ne deza ko jo ekachatra sAmrAjya kA bodha diyA vaha deza ke Atma-sammAna kI rakSA kA svarNima yuga hai / candragupta maurya itihAsa-kAlIna bhArata kA prathama samrAT hai / jo rASTra chinna-bhinna aura parAdhIna ho gayA thA usameM candragupta ne nayI prANa-cetanA jaMgAyI thii| usane pazcimottara pradeza kI yavana, kAmboja, pArasIka, sabara aura mleccha kahalAne vAlI jAtiyoM kI senA taiyAra kI thii| aneka yuddhoM ke saphala abhiyAna se sampUrNa bhArata ko eka vizAla sAmrAjya ke rUpa meM saMgaThita evaM saMcAlita kiyA thaa| vinseMTa smitha ne apane itihAsa meM likhA hai "do hajAra sAla se bhI adhika hue, bhArata ke prathama samrAT candragupta maurya ne isa deza kI usa vaidhAnika sImA ko prApta kara liyA thA jisakI lAlasA meM zatAbdiyoM bAda kA briTiza sAmrAjya AheM bharatA rahA aura jise solahavIM-satrahavIM sadiyoM ke mugala samrAToM ne bhI kabhI pUrNatA se prApta nahIM kiyaa|") . jainetara srotoM meM kauTilya-arthazAstra ke raciyatA cANakya ke sambandha meM eka / prasaMga isa prakAra AtA hai : cANakya ne aneka bAra candragupta ke prANoM kI rakSA kii| bhAratIya itihAsa kA vaha aisA samaya thA jaba rAjazAsana dvArA kinhIM-kinhIM atyanta rUpavatI kanyAoM kA lAlana-pAlana isaprakAra kiyA jAtA ki unake AhAra-pAna meM dhIre-dhIre viSa kA saMcAra hotA rahe, aura ve viSa kA prabhAva isa sImA taka grahaNa karatI calI jAyeM ki svayaM doSa se mukta raheM, kintu jo vyakti unake saMsarga meM Aye usa para viSa kA prabhAva chA jAye nanda rAjA ke mantrI ne SaDyantra kiyA ki isa prakAra kI eka viSakanyA ko vijaya-abhiyAna se lauTate hue candragupta ke ratha ke Age bheja deN| kintu viSa kanyA uba candragupta ke ratha ke sAmane AyI to cANakya ne use candragupta ke ratha para baiThane se roka diyA aura candragupta ke sAthI rAjA parvataka ko AjJA dI ki isa rUpavatI taruNI ko vaha svIkAra kre| rAjA parvataka candragupta ke AkramaNoM kA sahayogI thA, isalie use Adhe rAjya kA svAmI honA thaa| parvataka ne jyoM hI adamya-Avega meM viSakanyA kA hAtha pakar3A, viSakanyA ke pasIje hae hAtha kA pasInA use laga gayA jisase parvataka para tatkAla viSa kA prabhAva par3ane lgaa| dhIre-dhIre usakA kaNTha sUkhane lgaa| usane candragupta ko sahAyatA ke lie pukArA / candragupta ne viSa dUra karane vAle vaidyoM ko tatkAla bulAnA cAhA kintu viSa kA prabhAva isa sImA taka bar3ha gayA thA ki koI bhI upacAra nahIM kiyA jA skaa| itihAsakAroM ne cANakya ke isa vyavahAra kA yaha artha lagAyA ki candragupta kI prANarakSA ke lie yaha Avazyaka thA ki viSakanyA parvataka ke pAsa jAye, kyoMki rAjanIti ke niyama ke anusAra jaba do rAjA Adhe-Adhe rAjya ke adhikArI hote haiM to eka na eka dina Apasa meM unameM yuddha ThanatA hI hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ candragupta maurya kA udaya . isa prasaMga meM candragupta aura cANakya kI kathA meM eka vicitra ullekha hai ki cANakya ne bhaviSya meM viSakanyAoM ke prabhAva se candragupta ko surakSita rakhane ke lie yaha vyavasthA kara lI thI ki candragupta ke AhAra meM dhIre-dhIre viSa kI mAtrA bar3hatI rahe aura vaha viSa kA itanA abhyasta ho jAye ki yadi koI viSakanyA usake samparka meM Aye to bhI candragupta surakSita rahe / candragupta jisa prakAra viSa ke prabhAva se surakSita thA, usakI kathA isa prakAra hai: samrAT candragupta eka dina AhAra kara rahe the ki usa samaya unakI garbhavatI rAjamahiSI ke mana meM dohada utpanna huA ki vaha samrATa ke sAtha bhojana kre| apanI prabala icchA ke kAraNa mahArAnI ne candragupta kI thAlI meM se bhojana kA eka kaura uThAkara khA liyaa| bhojana meM mile hue viSa kA prabhAva mahArAnI ke zarIra para chA gayA aura vaha acAnaka mUrchita ho gii| mahArAja candragupta ne mahArAnI kI prANa-rakSA kA pUrNa prayatna kiyA, kintu ve mahArAnI kI Akasmika asvasthatA kA kAraNa na jAna ske| cANakya samajhate the ki mahArAnI ke acAnaka roga-grasta hone kA vAstavika kAraNa kyA hai| cANakya ne tatkAla zalya-cikitsA kA prabandha kiyA aura garma meM sthita bAlaka ko nikalavAkara usake prANa bacA liye gye| mahArAnI kI mRtyu ho gii| mA~ ne jo viSalA bhojana khAyA thA, usakA prabhAva bAlaka para kucha vizeSa nahIM huA, kevala usake mAthe para eka nIlA nizAna bana gyaa| lalATa para ubhare nIle bindu ke kAraNa candragupta ne bAlaka kA nAma bindusAra rkhaa| ___ itihAsa meM bindusAra apane rAjya-vistAra ke lie aura jainadharma kI prabhAvanA ke lie atyanta prasiddha haiM, kintu abhI hama kevala candragupta maurya kI hI bAta kara rahe haiN| COL
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti ke zilApaTa para itihAsa kI AtmakathA (mAnava-sabhyatA ke AdikAla kI jisa paurANika pRSThabhUmi kA varNana hamane prAraMbhika khaNDa meM kiyA hai, cakravartI samrAT bharata kA vaha yuga hameM Adhunika itihAsa kI dasavIM zatAbdI ke usa bindu se jor3atA hai, jaba dakSiNa karnATaka ke prasiddha senApati cAmuNDarAya ne bhagavAna bAhubalI kI vizAla mUrti kI sthApanA zravaNabelgola meM vindhyagiri para kii| yahI zravaNabelgola hameM le jAtA hai bhAratIya itihAsa ke usa svarNima atIta meM, jaba Adhunika bhArata ke prathama samrAT, candragupta maurya apane pUjyapAda guru zrutakevalI bhadrabAhu ke ziSya ke rUpa meM yahA~ candragiri parvata para tapasyA karane Aye aura yahIM para guru-ziSya ne samAdhimaraNa kiyA n bhadrabAhu aura candragupta donoM itihAsa-puruSa haiN| prAcIna zAstroM aura lokagAthAoM meM hajAroM varSa se samAviSTa unake jIvana kI kathA kA aitihAsika pramANa milatA hai samrATa candragupta ke nAma se prasiddha candragiri pahAr3I ke usa prAcIna zilAlekha meM, jo lagabhaga chaThI zatAbdI meM utkIrNa kiyA gayA thA, bhagavAna bAhubalI kI mUrti kI pratiSThA se lagabhaga cAra sau varSa pUrva / ___ candragiri parvata kA zilAlekha itanA mahatvapUrNa hai ki usakA pUrA pATha prastuta karanA, usakI kathA kA vizleSaNa karanA, pratyeka itihAsapremI, sAhityapremI aura dharmapremI vyakti ke lie Avazyaka hai| isa prayojana se hamane cAra kAlpanika pAtroM ke eka dala ko adhyayana kA sAdhana banA liyA hai jo eka anveSaka dala ke rUpa meM dakSiNa bhArata kI apanI sAMskRtika yAtrA ke uddezya se zravaNabelgola kI candragiri pahAr3I para A pahu~cA hai| suvidhA ke lie inheM koI bhI nAma diye jA sakate haiN| kintu hama pratyeka ke jJAna-guNa ke AdhAra para alaga-alaga nAma isa prakAra deMge : vAgmI : prAcIna kannar3a ke jJAtA / saMskRta, prAkRta ke vidvAn / purAvid : itihAsa aura purAtattva ke prasiddha vidvAn /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti ke zilApaTa para zrutajJa : jaina-tattvajJAna ke marmajJa / anugA : zodha-kArya meM ruci lene vAlI eka vizvavidyAlayIya chaatraa| jaisAki inake paricaya se spaSTa hai, hama mAna lete haiM ki isa dala ke kAlpanika sadasyoM ne apane-apane viSaya ke dRSTikoNa se karnATaka ke sAhitya, itihAsa, kalApurAtattva aura sAmAjika mAnyatAoM kA adhyayana pustakoM ke mAdhyama se kara liyA hai| ve jAnate haiM ki : * karnATaka kA prAcIna sAhitya zramaNa muniyoM aura jaina dharmAnuyAyI paNDitoM kI dena hai| 0 unheM mAlUma hai ki kannar3a bhASA aura vyAkaraNa kA prAthamika svarUpa prAcIna jaina vidvAnoM ne nizcita kiyA hai| 0 ve par3ha cuke haiM kannar3a kA vaha adhikAMza purANa aura kathA-sAhitya, jo jaina tIrthaMkaroM, AcAryoM aura dhArmika puruSoM ke kathAnakoM para nirmita huA hai| 0 jaina tattvajhAna ke mUla siddhAnta tathA zrAvakoM aura zramaNoM ke AcAra kA unheM bodha hai| yaha dala aba pratyakSa dekhanA cAhatA hai itihAsa ke jIvanta pramANa jo karnATaka ke parvatoM, guphAoM, zilAlekhoM, mandiroM, mAnastambhoM tathA bhaNDAroM meM surakSita tAr3apatroM para likhe prAcIna zAstroM ke rUpa meM upalabdha haiN| aba hama svayaM bhI kalpanA meM isa dala ke sAtha haiN| [zravaNabelgola ke candragiri parvata para pArzvanAtha basadi ke dakSiNa ko ora sthita eka zilAlekha 'phlaiza lAiTa' (Aloka-saMpAta) meM spaSTa dikhAI de rahA hai| paNDita vAgmI usakA eka aMza par3ha rahe haiM] vAgmI : 'vividha-taruvara-kusumadalAvali-viracanA-zabala-vipula- sajala - jalada nivaha-nIlotpala-tale, varAha-dvIpi-vyAghra-RkSa-tarA-vyAla-magakulaupacita-upatyaka-kandara-darI - mahAguhA - gahanAbhogavati samuttuMgazRMge zikhariNi...' anugA : paNDitajI, kitanA sundara par3hate haiM Apa, isa prAcIna kannar3a lipi ko| vAgmI : biTiyA, merA par3hanA kyA ? sundara to hai isa zilAlekha kA kAvya, isakI sarasa, sarala, pravAhamaya bhASA, jo sundaratama zabdAvali meM citra para citra banAtI calatI hai| purAvid : saca bAta to yaha hai ki isa lalita padAvali meM karnATaka kA samUcA prAkRtika vaibhava bola rahA hai / ye saba vividha prakAra ke sundara vRkSa, ye jhUmatI huI phUloM bharI DAliyA~ (rukakara, vAgmI se) vAgmIjI, yaha kyA varNana hai ? 'zabala-vipula-sajala-jalada nIlotpala-tale...' zrutajJa : artha spaSTa hogA yadi Upara kI paMkti bhI par3ha leM aura use isake sAtha
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra milA leM--'avanitala-lalAmabhUte asmin kaTavapra-nAmaka-upalakSite' arthAt samasta pRthvI tala kA zrRMgAra hai yaha kaTavapra parvata / kaTavapra nAma hai isa candragiri pahAr3I kA jise cikkabeTTa (choTI pahAr3I) bhI kahate haiN| ise hI kahate haiM, tIrthagiri aura Rssigiri| vAgmI : niHsandeha / Apane acchA saMketa diyA, shrutjnyjii| Alekha meM varNana hai kaTavapra kI ina zilAoM kaa| dekhie, kaisI sundara upamA hai-zilAe~ zyAmala ho gaI haiM, vipula jala se bhare bAdaloM kI bhAMti / nAnA prakAra ke vRkSoM para khile phUloM aura pattoM kI paMkti-racanA ne inheM raMgabiraMgA banA diyA hai| phaile hue haiM paThAra aura ghATiyAM, jinameM haiMkandarAe~, bar3I-bar3I guphaaeN| durgama sthAna para vicara rahe haiM varAha, cIte, zera, rIcha, bhAlU, sAMpa aura mRga-dala / anugA : bahuta sundara ! paNDitajI, aura par3hiyegA! yaha huA prakRti kA citrnn| grAma, nagara aura jana-gaNa ke viSaya meM bhI kucha kahA hai ? purAvid : vAgmIjI, anugA ko bIca meM se yaha paMkti sunAiye / (saMketa se batAte vAgmI : hA~, yaha hai-'krameNava janapadam, aneka-grAma-zata-saMkhyam, mudita-jana dhana-kanaka-sasya-gau-mahiSA-jAvi-kula-samAkIrNam / ' artha hai-karnATaka kA yaha janapada jisake saikar3oM gAMvoM meM rahate haiM prasanna mana vAle manuSya, jinake pAsa dhana hai, dhAnya hai, sonA hai, gAya aura maiMsoM kA dala hai; bakariyAM haiM, bher3eM haiN| anugA : gAya, bhaiMsa, sonA! aura, bher3a-bakariyA~ bhI! zrutajJa : purAvidjI, Apane dhyAna diyA hogA, yaha varNana kisa zabda se prArambha hotA hai ? "krameNaiva janapadam ..' aura vAgmIjI ne jo antima zabda abhI nahIM par3hA-vaha hai, 'prAptavAn' arthAt krama-krama se janapada, nagara grAma hote hue isa kaTavapra sthAna para pahu~ce / prazna hai, kauna pahu~ce ? anugA : acchA, yaha to koI kathA ubhara AyI isa zilAlekha meM ? purAvid : hA~ anugA, yaha aisI kathA hai jo bhAratIya itihAsa kA svaNima adhyAya hai| maiM isa kathA ko jAnatA hU~ kintu isakA pramANa dekhanA cAhatA thA, so yahAM Akara mila gyaa| vAgmIjI, jarA par3hiye to Upara kA yaha aMza jisakA sambandha 'prAptavAn' se hai-ki 'vaha yahA~ phuNce|' vAgmI : 'sarvasaMgha uttarApathAt dakSiNApathaM prasthitaH krameNava janapadam aneka prAma'.. ityAdi yaha maiM par3ha cukA huuN| 'samAkIrNe prAptavAn / ' purAvid : mila gayA kathA kA mUla sUtra-'uttarApatha se dakSiNa kI ora bar3hate hue krama-krama se janapada, nagara, grAma pAra karate hue yahA~ isa kaTavapra
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti ke zinApaTa para 41 parvata para A pahu~ce / aba, vAgmIjI jarA aura Upara se isa lekha ko par3ha leM- yahA~ pahu~cane vAle mahApuruSa kA nAma spaSTa ho jaayegaa| kathA kA saMketa bhI mila jaayegaa| bAgmI : 'guru-paramparINa-kramAbhyAgata mahApuruSa - santati - samavayotita-anvaya bhadrabAhu-svAminA ujjayanyAm aSTAMga - mahAnimitta - tatvajJena, traikAlya-dazinA nimittena dvAdaza-saMvatsara-kAlavaiSamyam upalabhya kathite sarvassaMgha uttarApathAd dakSiNApatham prsthitH|' zrutajJa : hAM, yahI kathA hai jaina zAstroM aura purANoM meN| purAvid : zrutajJajI, yahA~ to vaha paurANika kathA itihAsa ke svaroM meM parvata ke hRdaya se bola rahI hai| anugA : isakA artha to batAiye, vAgmIjI / vAgmI : suno| "prAcIna guru-paramparA ke krama meM jina mahApuruSa kA nAma AcAryoM kI nAmAvali meM AtA hai una trikAladarzI aSTAMga mahAnimitta ke jJAnI AcArya bhadrabAhu svAmI ke nimitta-jJAna meM yaha sUcanA prakaTa huI ki'ujjayinI meM, (jahA~ vaha dharmopadeza kara rahe the, aura samasta uttarAMcala meM), bAraha varSa kA vaiSamya arthAt akAla par3ane vAlA hai| isalie ve apane saMgha ko uttarApatha se dakSiNa kI ora le gaye, krama-krama se yAtrA karate hue yahA~ phuNce|" anugA : sArA saMgha yahA~ Akara ruka gayA ? purAvid : nhiiN| kathA kA vaha aMza bhI isI zilAlekha meM honA caahie| zilAlekha ke anta meM kyA likhA hai, vAgmIjI ? / 'vAgmI : samuttuMgazRMge zikhariNi jIvita-zeSam alpataraM kAlam avabudhya, AtmanaH sucarita-tapassamAdhim ArAdhayitum ApRcchya, niravazeSeNa saMgha visRjya ziSyeNa ekena, prathalatara-AstIrNa-talAsu zilAsu zItalAsu svadehaM saMnyasya ArAdhitavAn, krameNa sapta-satam RSINAm ArAdhitam iti / yahA~ para yaha spaSTa kara dUM ki 'ziSyeNa ekena' kA saMdarbha hai usa paMkti meM jo prArambha hotI hai ataH AcAryaH prabhAcandro nAma avanitale lalAmabhUte. 'Adi jo kaha cukA huuN|" zrutajJa : yaha sunakara to merA hRdaya gadgada ho gayA hai / vAgmIjI, isakA artha ___ maiM batA daM anugA ko ? vAgmI : avazya, ApakI to bhAvanAoM meM yaha kathA rasI-basI hai| zrRtajJa : maiM vizeSa rUpa se isalie yaha saba kaha rahA hU~ ki isa kathA ke isa aMza
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 anugA zrutajJa anumA zrutajJa antardvandvoM ke pAra ko maiMne apane Adhunika zailI ke khaNDa-kAvya meM isa prakAra nibaddha kiyA hai kaTavapra ke uttuMga zikhara para A ruke haiM trikAladarzI AcArya bhadrabAhu / jAna gaye haiM nimitta - jJAna se vaha ki alpa raha gaI hai Ayu zeSa, samaya hai nikaTa, karmoM kI nirjarA kA, samAdhi meM tallInatA kA / chor3a diyA unhoMne saMgha ko, kara diyA vidA samagra ziSyamaMDalI ko ki bar3ha jAye vaha Age, 1 naye AcArya kI anujJA meM sAtha raha gayA hai kevala eka ziSya dIkSA nAma prabhAcandra, ( itihAsa- nAma samrAT candragupta ) 1.. guru kI sevA kA ekAkI puNya avasara chor3A nahIM usa sAmrAjya - tyAgI ne / samyak cAritra kI ArAdhanA se sadA pavitra baiTha gaye guru, vistIrNa zilAoM ke zItala paTala para, saMnyAsa dhAraNa kara, samAdhimaraNa hetu / kAlAntara meM isI kaTavatra se samAdhi prApta kI sAta sau RSiyoM ne / : kitanA pavitra hai girizRMga ! bAra-bAra namaskAra karane ko mana hotA hai / : merA mana aTaka gayA hai zilAlekha kI pahalI paMkti para, do zabdoM para : 'siddha svasti' / : donoM zabda kitane arthapUrNa haiM / 'siddhaM, arthAt saba kArya siddha hoM aura 'svasti' arthAt sabakA kalyANa ho / : isako yoM samajhanA cAhie ki 'siddha' arthAt siddha bhagavAna ko namaskAra ho / siddha kA artha siddha parameSThI / jaina-dharma kI paramparA kA hai yaha zabda / zilAlekha kA pahalA zloka bhagavAna mahAvIra kI zraddhA-smRti meM hai / usake pahale
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRti ke zilApaTa para vAgpIjI, dekhiye ise| vAgmI : (par3hate haiM) jitambhagavatA shriimd-dhrm-tiirth-vidhaayinaa| barddhamAnena smpraapt-siddhi-saukhyaamRtaatmnaa| zrutajJa : arthAt "jo zrImAn dharma-tIrtha ke vidhAyaka haiM aura jinakI AtmA ne siddhi-saukhya ke amRta ko prApta kara liyA hai aise bhagavAna vardhamAna kI jy|" purAvid : vAgmIjI, jaba Apa prArambha ke aMza para A hI gaye to Age kA vaha gadya bhAga bhI par3ha dIjiye jisameM bhagavAna mahAvIra ke uparAnta unake gaNadhara-ziSyoM kI paramparA kA ullekha hai| vAgmI :: bhagavAna mahAvIra ko ziSya paramparA gautama gaNadhara se bhadra bAhu svAmI taka kramabaddha rUpa meM yahA~ dI gaI hai / ise par3he detA hU~, kintu jinake ziSyoM kI paTTAvalI yahA~ dI gaI hai una bhagavAna mahAvIra kA kAvyamaya varNana to pahale dekha lIjiye : "atha khalu sakala-jagad-udaya-karaNodita-niratizaya-guNAspadIbhUtaparamajina-zAsana-sarassamabhivaddhita-bhavyajana-kamalavikasana-vitimi raguNa-kiraNa-sahasra-mahoti-mahAvIra-savitari parinirva te|" zrutajJa : bhagavAna mahAvIra kI upamA yahA~ sUrya se dI gaI hai-sUrya jaise sAre jagat meM prakAzodaya ko sampanna karane vAlA hai, vaise hI bhagavAna mahAvIra sakala jagat kA udaya, AtmA kA abhyudaya, karane vAle haiN| jisa prakAra sUrya kamaloM ko vikasita karatA hai, usI prakAra bhagavAna mahAvIra bhavya janoM ke hRdaya-kamala ko vikasita kara dete haiN| kamala jisa prakAra sarovara meM khilate haiM, usI prakAra bhavyajana ke mana bhagavAna jinendra kI vANI ke sarovara meM praphulla rahate haiN| sUrya jaise asta hotA hai, usI prakAra guNoM kI sahasra kiraNoM kA prasAra karane vAle bhagavAna mahAvIra kA parinirvANa hone para... anugA : zilAlekha meM to Age aneka nAma par3he jA sakate haiN| purAvid : hA~, yahI zilAlekha kA aitihAsika aMza hai / vAgmIjI ise sunaayeNge| vAgmI : isameM jo likhA hai usakA sandhi-viccheda karake par3ha rahA huuN| 'bhagavat-parama-RSi-gautama-gaNaghara-sAkSAt-ziSya-lohArya-jambuviSNudeva-aparAjita-govarddhana-bhadrabAhu-vizAkha-proSThila-kRttikAryajayanAma-siddhArtha-dhatiSeNa-buddhila-Adi-guruparamparINa-krama-abhyAgatamahApuruSa-santati-samavadyotita-anvaya-bhadrabAhu-svAminA ujjayinyAm...'
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ antadvandroM ke pAra zrutA : hA~ ThIka, bhagavAn parama RSi gautama gaNadhara ke sAkSAt ziSya lohArya phira jambu, phira viSNudeva, phira aparAjita Adi ke nAma guru-ziSyaparamparA ke krama se bhadrabAhu-svAmI taka ginA diye haiM aura likhA hai ki yaha guru-ziSya paramparA, santAna kI taraha, isa nAmAvali meM sadA yutimAn hai| anugA : bhadrabAhu svAmI ke nAma ke sAtha hI usa kathA kA saMdarbha A gayA hai jise Apane pahale isI zilAlekha se par3hakara batAyA ki bhadrabAhu svAmI ne aSTAMga-nimittajJAna se jAnA ki uttarAkhaMDa meM bAraha varSa kA akAla par3ane vAlA hai aadi| purAvid : yaha yahA~ kA prAcInatama zilAlekha hai-chaThI zatAbdI kaa| aura, hai ___ sabase mahatvapUrNa / 'zilAlekha saMgraha' meM isakA pahalA kramAMka hai| anugA : merA saubhAgya hai ki Apa sabakI kRpA se aba maiM yaha samUcA zilAlekha par3ha sakatI huuN| isakA pUrA artha bhI spaSTa ho gayA hai| vAgmI : svayaM candragupta maurya kA itihAsa-kAla, bhadrabAhu svAmI ko dakSiNa yAtrA, zravaNabelagola kI pAvana bhUmi kI prAcInatA, bhadrabAhu svAmI kI tapasyA aura samAdhimaraNa kI puNya-sthalI, aura 700 muniyoM ke samAdhimaraNa kA smAraka yaha tIrtha! purAvid : aura, prakRti kA hRdayagrAhI varNana, kAvya kA camatkAra, bhASA kA pravAha... . bhutajJa : aura, mahatvapUrNa bAta yaha ki uttara aura dakSiNa bhArata ko saMskRti ke eka sUtra meM gUMthane vAlI aitihAsika kathA kA jIvanta pramANa / anugA : zilAlekha ke anta meM likhA hai jise maiM bhI par3ha sakatI hU~ "jayatu jinazAsanam iti / "
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMskRti kI sArvabhaumikatA ke saMvAhaka AcArya bhadrabAhu rAjanIti se virata hokara anta meM cANakya ne svayaM muni dIkSA le lI- isa kathA se hama paricita ho cuke haiN| samrATa candragupta kA kyA huA ? vaha 25 varSa kI Ayu meM siMhAsana para baitthe| unhoMne lagabhaga 44 varSa kI Ayu meM apane putra bindusAra kA rAjyAbhiSeka kara diyA, aura svayaM munidharma meM dIkSita ho gye| unake dIkSA-guru the AcArya bhadrabAhu / __ jisa prakAra sAmrAjya-saMsthApanA ke lie cANakya ne bAlaka candragupta ko khoja liyA thA, usI prakAra bhadrabAhu ko khoja nikAlA thA unake guru zrutakevalI govardhanAcArya ne bhagavAna mahAvIra ke gaNadhara gautama svAmI kI AcArya paramparA ko akSuNNa rakhane ke lie, kalyANakArI dharma ke pracAra-prasAra ke lie| zravaNabelgola ke pASANa-phalakoM meM utkIrNa itihAsa bhadrabAhu aura candragupta kI kathA prAcIna jaina zAstroM aura purAne abhilekhoM meM *yahAM yaha ullekhanIya hai ki bhadrabAhu nAma ke kaI prAcArya hue haiM ata: jina bhadrabAhu AcArya kA saMdarbha hamane diyA hai unakI kAla gaNanA athavA paTTAvalI ke viSaya meM digambara tathA zvetAmbara AmnAyoM kI mAnyatA meM bheda hai| isI se saMbaMdhita yaha tathya bhI hai ki bhadrabAha kA prAcAryatva-kAla donoM AmnAyoM meM to bhinna hai hI, aitihAsika kAla-gaNanA ke anusAra bhI antara hai / vidvAna zodha-khoja meM abhI bhI lage hue haiN| digambara mAnyatA zvetAmbara mAnyatA itihAsamammata mAnyatA bAcArya-kAla AcArya-kAla candragupta maurya kA rAjya vI0ni0 saM0 133 se 162 vI0 ni0 saM0 156 se 170 I0 pU0 394 se 365 . . - I0pU0 371 se 357 I0 pU0 321 se 298 zvetAmbara mAnyatA ko prAdhAra mAnakara samIkaraNa ke samIpa pahuMcA jA sakatA hai| __ --DA. hIrA lAla jaina kI TippaNI ke AdhAra para
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra to upalabdha hai hI, isa kathA kA eka aitihAsika AdhAra bhI milA hai-- zravaNabelagola ke candragiri parvata para sthita candragupta basadi (mandira) ke pASANa - phalakoM para ! hA~ yaha kathA mUrti-citroM ke rUpa meM phalakoM para utkIrNa hai / ghaTanAoM kA krama jisa rUpa meM utkIrNa hai unakA usI krama se varNana karate hue hama usase sambandhita phalaka kA kramAMka bhI koSThaka meM dete jA rahe haiM / 46 govardhanAcArya aura bhadrabAhu zrutakevalI govardhanAcArya kuNDavardhana nagara ke eka udyAna meM virAjamAna haiM / eka bhakta unakI arcanA kara rahA hai ( phalaka - 1 ) / kuNDavardhana kI prajA sukha-zAntipUrvaka raha rahI hai ( 2 ) / nagarI meM utsAhapUrNa carcA hai ki digambara muni govardhanAcArya padhAre haiM (3) / variSTha nAgarika unakI abhyarthanA ke lie nikala par3e ( 4 ) / pIche-pIche AcArya ke ziSyoM kI maNDalI A pahu~cI ( 5 ) / munisaMgha ke Agamana kI carcA rAjapuruSoM aura sevakoM meM bhI mahu~cI ( 6 ) / sabane munisaMgha kA svAgata kiyA ( 7-8 ) aura taba AcArya ne nagara-janoM ko dharma carcA kA lAbha diyA (9) / svAgata karane vAle vyakti munisaMgha kA gherA banAkara agavAnI karate hue cala par3e ( 10 ) | munisaMgha una svAgatakarttAoM ke pIche-pIche prasthAna karane lagA ( 11 ) / tabhI eka rAjaparivAra muniyoM kI abhyarthanA ke lie A pahu~cA ( 12 ) / vaha bhakti se AcArya mahArAja ke caraNoM kI pUjA karake saMgha ke sAtha ho gayA ( 13 ) / munisaMgha aba Age bar3ha gayA ( 14 ) / vana kA adhikArI munisaMgha ke acA Agamana se vismita ho gayA ( 15 ) / munisaMgha ko mArga batAne ke lie svayaM vanadevatA A gaye / unhoMne vanapAlaka ko Adeza diyA ki mArga ke vRkSa kATakara sApha kara deM / mArga meM par3ane vAle vRkSa kATe jAne lage ( 16 ) / vana- pAlaka mArgazodhana meM laga gaye / AcArya ne unako vRkSa kATane se rokA ( 17 ) / taba taka vanapAlaka ne antima per3a kATakara mArga sApha kara diyaa| AcArya kA mana khinna huA ( 18 ) | govardhanAcArya eka mandira ke sAmane dhyAnastha baiTha gaye ( 19 ) / taduparAnta munisaMgha Age bar3hA ( 20 ) | aneka rAjapuruSa aura prajAgaNa unakI agavAnI karane ko A upasthita hue| ye saba koTipuravAsI una sAdhuoM kI vandanA meM magna ho gaye ( 21 ) / koTipura ke rAjA padmadhara kA uttuMga bhavana zobhita thA ( 22 ) / yahA~ ke nivAsI muni bhakta the ( 23 ) / govardhanAcArya vanapAlaka ke sAtha koTipura ke upAnta meM pahu~ce ( 24 ) | AcArya kI zAnta mudrA ko dekhakara zikArI loga bhI samUha meM sammalita ho gaye ( 25 ) / tabhI eka dampatI ne Akara AcArya mahArAja kI arcanA kI ( 26 ) / munisaMgha ne Age gamana kiyA ( 27 ) ora, agavAnI karane vAle sAtha-sAtha cala par3e ( 28 ) / tabhI munisaMgha ko eka mandira dikhAyI diyA ( 29 ) / koTipura ke nivAsiyoM kA dainika jIvana zAntipUrNa thA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 jaina saMskRti kI sArvabhaumikatA ke saMvAhaka (30) / manisaMgha Age-Age bar3hatA gayA (31) / usane koTipUra ke samIpavartI mandira meM vizrAma kiyA (32) / koTipura ke brAhmaNa soma zarmA aura patnI somazrI ke bAlaka kA nAma thA bhadrabAhu (33) / somazarmA itane jJAnI the aura unakA itanA mAna thA ki rAjapuruSa bhI unake pAsa Ate the (34) / abhyAgatoM ko Ate dekhA to unakI patnI somazrI svAgata ke lie udyata huI (35) / tabhI samAcAra AyA ki zrutakevalI govardhanAcArya kA kezaloMca prArambha ho gayA hai| samAcAra sabake lie harSadAyaka huaa| dharma kI prabhAvanA huI (36) / eka dina vihAra karate hue AcArya govardhana ne eka bAlaka ko khelate hue dekhA / AcArya govardhana ne bAlaka ke lakSaNa dekhakara nimitta-jJAna se jAnA ki yahI unakI AcArya aura ziSya-paramparA meM pAMcavAM zrutakevalI bhadrabAhu hogA (37) / govardhana AcArya ne bhadrabAhu kI zikSA kA pUrA dAyitva le liyA (38) / bhadrabAhu govardhana AcArya ke sAtha saMgha meM praviSTa ho gye| dhIre-dhIre zAstroM ke jJAna meM ve niSNAta ho gaye (39) / samaya bItane para bhadrabAhu ne govardhanAcArya se munidIkSA lii| municaryA ke anusAra ve AhAra-vihAra karane lage (40) / bhadrabAhu ke guNoM aura tapasyA ke kAraNa unake aneka ziSya bana gaye aura sarvatra unakA svAgata hone lagA (41) / AcArya bhadrabAhu aura candragupta maurya vihAra karate hue bhadrabAhu eka dina ujjayinI pahuMce aura vahA~ eka udyAna meM Thahara gaye / bhadrabAhu ko yaha dekhakara Azcarya huA ki vahA~ udyAna meM eka koTapAla leTA huA hai aura Ane-jAne vAloM para dRSTi rakha rahA hai (42) / rAjAjJA thI ki koTapAla vahA~ se vicarane vAle guptacaroM se sAvadhAna rahe (43) / koTapAla ne bhadrabAhu ko guptacara samajhakara apane niyantraNa meM le liyA (44) / bhadrabAhu upasarga ke kAraNa dhyAnastha ho gye| devI padmAvatI ke prabhAva ke kAraNa koTapAla vahA~ se avazya ho gayA (45) / koTapAla ko isa prakAra vilupta dekhakara vahA~ Aye hue anucaroM ko Azcarya aura AtaMka huaa| ve rAjadaravAra meM pahu~ce (46) / samrATa candra gupta usa samaya ujjayinI ke mahArAja the| jisane bhI yaha samAcAra sunA vaha vismaya meM par3a gayA (47) / itane meM udyAna meM anya rAjasevaka bhI A pahu~ce aura unhoMne prahariyoM se prArthanA kI ki unako tatkAla samrATa ke samIpa pahuMcA diyA jAe tAki ve svayaM bhI Age ke samAcAra de sakeM (48) / ujjayinI samRddha nagarI thii| nAgarikoM kA jIvana bahuta sukhI aura zAnta thaa| vahA~ kA vyApAra aura zilpa unnati para the (49) / candragupta samrAjJI ke sAtha apane rAja puruSoM aura sevakoM ke dara sahita AcArya bhadrabAhu kA svAgata karane ke lie Age bar3he (50) / saba guruoM ko praNAma kiyaa| sevaka bhI bhaktipUrvaka dinamra aura Anandita hue (51) /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 antardvandroM ke pAra bhadrabAhu ne sabako dharmalAbha diyA (52) / samrATa candragupta aura mahArAnI ne munisaMgha se AhAra grahaNa karane ke lie nivedana kiyA (53) / candragupta ne rAjapuruSoM ko sAtha le muniyoM ko AhAra diyA (54) / isI avasara para vahAM eka anya munisaMgha A pahu~cA aura donoM saMghoM kA milana huA (55) / sevakoM sahita candragupta aura samrAjJI ne AcArya bhadrabAhu ke caraNoM kI arcanA kI (56) / samrATa candragupta bhadrabAhu kI tapasyA aura unake jJAna se itane prabhAvita hue ki unhoMne bhadrabAhu ko apanA guru mAna liyaa| ____eka dina AcArya bhadrabAhu AhAra ke lie nikale aura jaba eka bhavana ke dvAra meM praveza kiyA to unhoMne eka zizu ko cillAte hue sunA-"jAo, jaao"| AcArya bhadrabAhu ne nimitta-jJAna se vicAra kiyA ki bAlaka kI bAta kA artha hai ki unheM yaha kSetra chor3a denA caahie| unhoMne socA jaba yaha bAlaka bola hI rahA * hai to usase prazna bhI kiyA jA sakatA hai| prazna kA uttara milA-bAraha varSa, aura AcArya bhadrabAhu ke nimitta-jJAna meM artha spaSTa huA ki bAraha varSa kA bhISaNa akAla par3ane vAlA hai| ve nirAhAra lauTa gye| ___ nimitta-jJAna ke isa niSkarSa ke sAtha jur3I hai eka anya ghaTanA jisane bhadrabAhu ke isa nirNaya kI sampuSTi dii| yaha ghaTanA bhI pASANa-phalakoM meM candragupta basadi meM uttIrNa hai : eka rAta candragupta vAta-pitta-kapha Adi rogoM se rahita svastha avasthA meM soye hue the ki rAtri ke pichale pahara meM unhoMne molaha svapna dekhe / svapnakrama isa prakAra hai___1. sUryAsta, 2. kalpavRkSa kI zAkhA kA TUTanA, 3. candramA kA udaya jisameM chalanI kI taraha cheda the, 4. bhayaMkara sarpa jisake bAraha phaNa the, 5. devatAoM kA vimAna jo nIce utarakara vApasa calA gayA, 6. malina sthAna meM utpanna kamala, 7. bhUtapretoM kA nRtya, 8. juganuoM kA prakAza, 9. jalarahita sarovara kintu kahIMkahIM thor3A-sA jala, 10. sone kI thAlI meM khIra khAtA huA kuttA, 11. U~ce hAthI para baiThA bandara, 12. taTa kI maryAdA bhaMga karatA samudra, 13. ratha ko khIMcate hue bachar3e, 14. U~Ta para savAra rAjaputra, 15. dhUla se AcchAdita ratnarAzi aura 16. kAle hAthiyoM kA yuddha / (phalaka 57) / ____ina solaha svapnoM ke abhiprAya ke sambandha meM samrATa candragupta ne apanI mahArAnI se, jyotiSiyoM aura maMtriyoM se parAmarza kiyA (58) / abhiprAya ke sambandha meM Azvasta hone ke lie ve AcArya bhadrabAhu ke pAsa gaye (59) / svapnoM kI bAta samrAT ke sevakoM ko mAlUma huii| ve samrATa ke azva ke pAsa baiThe utsukatA se pratIkSA karane lage (60) / samrATa candragupta ne jAkara AcArya bhadrabAhu ko praNAma kiyaa| apane svapna
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMskRti kI sArvabhaumikatA ke saMvAhaka . 49 sunAye aura prArthanA kI ki ina svapnoM kA phala batAne kI kRpA kreN| AcArya bhadrabAhu bole-"ye svapna acche nahIM haiM ! ye sUcita karate haiM ki bhaviSya khoTA hogaa| kintu isI sthiti kA cintana acche puruSoM meM vairAgya utpanna kregaa| svapnoM kA phala krama se isa prakAra hai : 1. DUbate hue sUrya kA artha hai ki paMcama kAla meM zrutajJAna asta hotA calA __ jaayegaa| 2. kalpavRkSa kI zAkhA TUTane kA artha hai ki Age se rAjapuruSa saMyama ko grahaNa nahIM kreNge| 3. candra-maNDala meM aneka chedoM kA artha yaha hai ki dharma ke zuddha mArga ko dUsare vAdI-prativAdI chinna-vicchinna karane kA prayatna kreNge| 4. bAraha phaNa vAle sarpa kA artha hai ki bAraha varSa taka bhayaMkara durbhikSa pdd'egaa| 5. vApasa lauTate hue vimAna kA artha hai ki paMcama kAla meM devatA, vidyAdhara ___ aura cAraNamuni pRthvI para nahIM aayeNge| 6. kamala dUSita sthAna meM khilA hai, isakA artha hai ki uttama kula ke loga adharma ko apnaayeNge| 7. bhUtoM ke nRtya kA artha ki logoM ke mana para bhUta-pretoM kI aura aniSTa kI __chAyA rhegii| 8 juganuoM ke camakane kA artha hai ki dharma ke prakAza se rahita vyakti hI upa dezaka hoNge| 9. sUkhe kintu kahIM-kahIM jala sahita sarovara kA artha hai ki bhagavAna kI vANI kA tIrtha prAyaH sUkha jAyegA, phira bhI kahIM-kahIM dharma kA astitva dikhAyI degaa| 10. sone kI thAlI meM khIra khAte hue kutte kA artha hai ki nIca vRtti ke puruSa lakSmI kA upabhoga kareMge, manasvI puruSoM ko vaha prApta nahIM hogii| !1, U~ce hAthI para baiThe hue bandara kA artha hai ki rAjazAsana aise logoM ke hAtha meM AyegA jo caMcala-mati ke hoNge| 12. samudra maryAdA ullaMghana kara rahA hai, isakA artha hai ki zAsaka prajA kI ___ lakSmI kA haraNa kareMge aura nyAya-mArga kA ullaMghana kreNge| 13. ratha ko vahana karane vAle bachar3oM kA artha hai ki yauvana kI avasthA meM loga saMyama grahaNa karane kI zakti rakheMge, kintu vRddhAvasthA meM yaha zakti kSINa ho jaayegii| 14. U~Ta para car3he hue rAjaputra kA artha hai ki nRpa-gaNa nirmala dharma chor3akara UTa__paTAMga hiMsA kA mArga apnaayeNge| 15. dhUla se AcchAdita ratnarAzi kA artha hai ki nirgrantha sAdhu bhI eka dUsare kI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra nindA karane lgeNge| 16. kAle hAthiyoM kA yuddha yaha vyakta karatA hai ki megha AzAnukUla varSA nahIM __ kreNge|" (61) svapnoM kI yaha azubha evaM duHkhada bhaviSya-vANI sunakara samrATa candragupta atyanta cintita hote hue, rAjaprAsAda lauTa Aye (62) / candragupta ne virakta hokara rAjapATa tyAgane kA nizcaya kiyaa| isa samAcAra se mahArAnI dukhI huI, rAjapuruSa udAsa hue| sabane samrAT se prArthanA kI ki ve rAjapATa na chor3eM kintu samrATa apane nizcaya para dRr3ha rhe| unhoMne mahArAnI aura sevakoM kA samAdhAna karane kA prayatna kiyA (63) / anta meM candragupta ne AcArya bhadrabAhu se dIkSA le lii| kucha mahilAoM ne bhI dIkSA lI aura kezaloMca kiyA (64-65) / candragupta ne munisaMgha meM sammilita hokara (66) muniyoM ke sAtha vana-prAntaroM meM Atma-dhyAna kA abhyAsa kiyA (67) / munisaMgha ke zIla svabhAva se prabhAvita hokara vanadevI saMgha kI sevA meM upasthita huI aura usane apanA praNAma nivedana kiyA (68) / muni candragupta kA dhyAna-abhyAsa bar3hatA gayA aura ve AcArya kI upasthiti meM kAryotsarga mudrA ke abhyasta ho gaye (69) / saMgha ke anya muniyoM ke sAtha ve dhyAnamagna rahate (70) aura, sudUra vana ke ekAnta meM bhI ve ekAkI dhyAnastha hote (79) / unake AsapAsa vana-pazu nirmaya vicaraNa karate (72) / candragupta muni jahA~-jahA~ vihAra karate, vanadevatA unakI sevA meM upasthita rahate (73) / candragupta ko AcArya bhadrabAhu ne usa zizu kI kathA bhI sunAyI, jisane unase 'jAo, jAo' kahakara aura bAraha kI saMkhyA kA saMketa dekara bAraha varSa ke akAla kI cetAvanI / dI thii| (74-75-76) / . AcArya bhadrabAhu nirNaya kara cuke the ki duSkAla meM saMgha kI rakSA ke lie, dharma ke pracAra ke lie aura cAritra ko akSuNNa rakhane ke lie dakSiNa jAnA Ava.zyaka hai / anta meM eka dina prasthAna kI ghoSaNA ho gayI (77) / ___ AcArya bhadrabAhu kA yaha abhiprAya jAnakara aneka rAja-mahilAe~ (78) evaM samRddha zreSThI ekatrita hue aura unase nivedana kiyA ki ve yaha pradeza chor3akara na jAyeM, yahIM ThahareM (79) / uttarApatha meM raha jAne vAle muniyoM ne bhI aisI hI prArthanA kI (81) / jaba bhadrabAhu ne svIkRti nahIM dI to bhaktoM ne anya muniyoM se Thaharane kA nivedana kiyaa| isa prakAra kI prArthanA karane vAloM ke aneka nAma 'bhadrabAhu-caritra' meM Ate haiN| jaise-kuvera, mitra, jinadAsa, mAdhavadatta, bandhudatta Adi / pratyeka ne kahA-'hamAre pAsa dhana-dhAnya kI kamI nahIM hai| hama apanI sampadA ko dharma ke kAryoM meM lagAnA cAhate haiN| Apa yahIM nizcinta hokara tthhreN| munisaMgha ko kisI prakAra kA kaSTa nahIM hogA' (81) /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMskRti kI sArvabhaumikatA ke saMvAhaka 51 AcArya bhadrabAhu ne kahA saMgho'yaM suravRkSAma: samarthaH sarvakarmas / tathApi nAtra yogyAsthA cArucAritradhAriNAm / / patiSyati tarAM raudraM dubhikSaM duHkhadaM nRNAm / dhAnyavadurlabho bhAvI saMyamaH saMyamarSiNAm / / sthAsyanti yogino ye'tra te tyakSyanti saMyamam / tato'smAn vihariSyAmo'vazyaM karNATanIvRtam // "yadyapi kalpavRkSa ke samAna saba prakAra ke sAdhana Apa logoM ke pAsa haiM aura Apa samartha haiM kintu cAritra kI rakSA karane ke lie tatpara sAdhuoM ko yahAM ThaharanA ucita nahIM hai| jisa prakAra yahA~ dhAnya durlabha hone vAlA hai, usI prakAra saMyama bhI durlabha ho jAyegA / yahA~ rahane vAle sAdhu saMyama ko tyAga deNge| isalie hamArA nirNaya hai ki hama yahA~ se karnATaka deza kI ora jaayeNge|" AcArya bhadrabAhu kA yaha nirNaya sunakara zrAvakoM ko aba kucha kahane ke lie nahIM raha gayA thaa| ve cintAmagna hue (82), phira unameM aisI cetanA AyI yaddeze vicaranti cArucaritA nirgrnthyogiishvraaH|| pagrinyo'pi ca rAjahaMsavihagAstatraiva bhaagyodyH|| -vAstava meM bhAgyazAlI hai vaha deza (karnATaka) jisameM nirmala-cAritra-dhAraka nirgrantha sAdhu vihAra karate haiM; jahA~ ke zveta sarovaroM meM kamaliniyAM zobhita hotI haiM, jahA~ rAjahaMsa vicarate haiM / ataH nimitta-jJAniyoM ne jo kahA hai vaha ThIka hI hai| AhAra ke uparAnta (83), munisaMgha ke vihAra se pahale AcArya bhadrabAhu dhyAnamagna hue (84) / saMgha ne prasthAna kiyA (85), AcArya ne punaH dharmopadeza diyA (86) / rAjapuruSoM, zreSThiyoM, gaNa-nAyakoM aura janasAmAnya ne AcArya bhadrabAhu aura munisaMgha ko zraddhApUrNa vidAI dI tathA unake dharma-maMgala kI kAmanA kI (87-90) / m. zrIkalAsasAgarasUri jJAnamandira zrImahAvIra jaina ArAdhanA kendra kovA (gAMdhInagara) pi 382001
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa : tIna dharmacakra kI dhurI para mUrtimatI digambara sAdhanA kI itihAsa - yAtrA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya bhadrabAhu kA dharmacakra . aura digambaratva kI virATatA ke bimba bAhubalI zrutakevalI AcArya bhadrabAhu muni-dharma aura zrAvaka-dharma kI zreSTha sAMskRtika paramparAoM ko akSuNNa banAye rakhane ke lie kRtasaMkalpa the| unheM patA thA ki munidharma ke anurUpa saMyama kA AcaraNa ve sAdhu nahIM kara pAyeMge jo dubhikSa-grasta kSetra meM raheMge / AcArya bhadrabAhu mahAmAtya cANakya kI buddhi kA camatkAra, unakA nItikauzala aura unake dvArA candragupta ke vizAla sAmrAjya kI yazasvI sthApanA dekha cake the| usa rAjanIti kA saphala nAyaka samrATa candragupta aba unakA sAkSAt ziSya thaa| AcArya ko yaha avasara anukUla lagA ki mAnava-kalyANakArI jinadharma ke ahiMsA aura vizvamaMtrI ke siddhAntoM ke AdhAra para dharma-sAmrAjya vistRta ho| . AcArya bhadrabAhu ne saMgha-sahita dakSiNApatha kI ora prasthAna karane kA nirNaya le liyA thaa| ____ AcArya bhadrabAhu ne jaba yaha saMkalpa kiyA taba kitanI adamya sAhasika dRr3hatA rahI hogI unake mana meM ! sAmrAjya-tyAgI samrATa candragupta sAtha the, yaha tathya apanI jagaha mahattvapUrNa hai kintu isase bhI adhika mahattvapUrNa yaha hai ki AcArya bhadrabAhu ke saMgha meM bAraha hajAra sAdhu the| kitanA bar3A saMgha! kitanI lambI yAtrA : kitane nagara, grAma, janapada, pahAr3a aura ghane jaMgala ! itane bar3e saMgha ke sAdhuoM ke AhAra-vihAra kI kyA vyavasthA rahI hogI, yaha soca pAnA kaThina hai / kintu jo AcArya apane ziSyoM ko isalie dakSiNa kI ora le cale ki unakA saMyama aura AcaraNa sthira rahe, unakA pUrA prayatna yahI rahA hogA ki yAtrAkAla meM sAre saMgha kA AcAra-vicAra zuddha rhe| kitane dina saMgha nirAhAra rahA hogA! kaise dhIre-dhIre saMgha kI yAtrA Age bar3hI hogI ! kintu, kisI bhI bhaya kI kalpanA karanA zAyada ucita nahIM hai, kyoMki dharmapradhAna bhAratavarSa kI janatA sAdhutva aura tyAga ko samajhatI AyI hai, aura isIlie tyAgI-virAgI sAdhuoM ke prati usake hRdaya meM sadA sahaja vinamratA jagatI rahI hai| AcArya bhadrabAhu ke saMcAlana meM itanA bar3A
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 antardvandvoM ke pAra saMgha jahA~-jahA~ pahu~catA hogA, kisa prakAra ye bAraha hajAra sAdhu pahAr3oM kI ghATiyoM aura jaMgaloM ke sunasAna pradezoM meM dina-rAta tapasyA meM lIna rahate hoNge| aJcalavAsI janatA ke lie yaha adbhuta camatkArI anubhava rahA hogaa| jisa dharma meM samavasaraNa aura divyamvani kI saMkalpanA hai, usa dharma kI patAkA ke dhAraka AcArya bhadrabAhu acchI taraha samajhate the ki jo bAta mAtra vANI ke upadeza se nahIM sadha sakatI, vaha tapasyA aura saMyama ke pratyakSa udAharaNa se kahIM adhika gaharAI ke sAtha janamAnasa meM praviSTa ho jAtI hai| sahanoM digambara muni alaga-alaga yA samUha rUpa meM jaba kAyotsarga mudrA meM khar3e hote hoMge to svabhAvataH ina sAdhuoM kI khaDgAsana yA padmAsana mudrA ko tIrthaMkara-dharma se saMdarbhita karake logoM ne digambaratva kI kalpanA ko pratyakSa AtmasAt kara liyA hogaa| [jaina saMskRti kI rUparekhA prathama tIrthaMkara bhagavAn AdinAtha ne citrita kii| unake putra bharata ne usakI saMvardhanA kI, aura bAhubalI ne to jIvana kI yathArthatA meM usa saMskRti ke aneka AyAma khola diye / vaha tamoguNa meM vyApta aMdhakAra se rajoguNa kI ora bar3he aura anta meM unhoMne nirvANa kI zuddha sAttvika sthiti kA sAkSAtkAra kiyaa| bhagavAna AdinAtha se bhI pahale bAhubalI ko mokSa prApta huA, yaha ghaTanA bar3I camatkArI aura mahattvapUrNa hai / isa kAla ke vaha pahale mokSagAmI jIva haiM aura pahale kAmadeva haiM / svayaM bharata ne podanapura meM tIrthaMkara AdinAtha kI mUrti na bavA. kara bAhubalI kI atyanta UMcI, 527 dhanuSa pramANa panne kI mUrti banavAI ! * vizAlatA kA dhyAna karate haiM to lagatA hai ki bAhubalI hI aise mahimAmaya mahApuruSa haiM, jinakI mUrti sArthaka rUpa meM bar3I-se-bar3I banAI jA sakatI hai| * ve aparAjeya haiN| unakI kathA meM yuddha kI cunautI hai| senApatiyoM aura yoddhAoM ke lie ve pramANa-puruSa haiN| * unhoMne jIvana meM jo dekhA, sahA aura bhogA usameM krodha, mAna, mAyA aura lobha, cAroM kaSAyoM kI tIvratama abhivyakti hai : bharata cakravartI dvArA apane bhAI bAhubalI ke ziraccheda ke lie calAyA gayA cakra mAyA aura chala kA carama udAharaNa hai kyoMki tIna prakAra ke yuddhoM kI nizcita prakriyA ke viruddha unhoMne yaha heya kArya kiyaa| cakravartI kA lobha aisA ki zeSa sampUrNa saMsAra ko jItakara bhI rAjya-vistAra kI lAlasA meM apane choTe bhAI ko ati-sImita bhUmi ko bhI vaha chor3a nahIM skaa| mAna aura ahaMkAra kA pratyakSa darzana to bAhubalI ne apane hI jIvana meM kiyA / svayaM guru se dIkSA nahIM lI; bharata ko pRthvI para saMcaraNa na karanA par3e isalie eka varSa taka eka hI sthAna para mAtra do talavoM para khar3e hue unheM kaThina kAyotsarga tapasyA meM bhI ahaMkAra kA zalya cubhatA rhaa|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambaratva kI virATatA ke bimba bAhubalI 57 . * bAhubalI janatA ke mana meM zaurya aura tapasyA kI saMtulita mUrti ke rUpa meM pratiSThita haiN| rAjAoM ke lie ve dhIra-gambhIra-vIratva ke Adarza haiN| sAdhuoM ke lie unakI adamya kAyotsarga mudrA anukaraNIya hai| zilpiyoM ke lie unakI vizAlatA, unakA audArya aura unakI AdhyAtmika divyatA hRdaya meM utArane kI vastu hai| komala mAdhavI latAoM yA pippalIlatikAoM dvArA zarIra kA AcchAdana, kukkuTa sarpo kI bA~biyA~ aura vana ke samasta prANiyoM kA AsapAsa nirbhaya saMcaraNa-saba kucha, jo kalA ke lie vAMchanIya hai, bAhubalI-mUrti kI kalpanA meM samAhita hai| sAhityakAroM ke lie isase adhika manorama kathAnaka, isase bar3A romAMca, ,:nATakIya tattvoM kA itanA gahana samAveza, bhAvanAoM kA ghAta-pratighAta aura rasoM kA paripAka anyatra kahA~ milegA? bAhubalI saMsAra ke una AdipuruSoM meM haiM jinhoMne Atmagaurava ke lie, apanI bhUmi kI svatantratA ke lie, saMgrAma kiyA aura yuga-yugAntara ke lie svAdhInatA ke mahattva ko sthApita kiyaa| * bAhubalI pratIka haiM AdhyAtmikatA ke una bahuraMgI rUpoM ke, jo sthUla ke mAdhyama se sUkSma kI ora, gocara se agocara kI ora, aura indriyoM ke saMyama se indriyAtIta AtmA ke darzana kI ora agrasara hote haiN| ) digambaratva kI itanI bar3I sAhasika kalpanA inhIM bhagavAna bAhubalI ke caritra ke mAdhyama se jana-jana meM pratiSThita ho pAI / aura, bAhubalI kI aisI vizAla digambara mUrti kA nirmANa karanA dasavIM zatAbdI ke pratApI mahApuruSa senApati aura amAtya cAmuNDarAya ke lie sambhava huA, jise jaina tathA jainetara janatA meM, janajana meM Adara-sammAna prApta thaa|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 zravaNabelagola meM bAhubalI kI mUrti pratiSThApanA cAmuNDarAya kA AdhyAtmika romAMca samrAT bharata se lekara samrAT candragupta taka ke prAcIna itihAsa ko bhagavAna AdinAtha ke dharmacakra kI jo jaya-yAtrA nirantaratA pradAna karatI hai, usake gamanacihnoM kI lIka zravaNabelagola kI candragiri pahAr3I ke zikhara taka pahu~cI / vahA~ candragiri ke sAmane hI haiM vindhyagiri / lagabhaga teraha zatAbdiyoM bAda karNATaka ke parama tejasvI rAja - puruSa mahAmAtya cAmuNDarAya ne vindhyagiri ko vizva kA dharmatIrtha banA diyA - bhagavAna bAhubalI kI vizAla aura anupama mUrti kI pratiSThApanA dvArA / nemicandra siddhAntacakravartI kRta 'gommaTasAra jIvakANDa' kI mandaprabodhinI TIkA kI utthAnikA meM ullekha hai aura itihAsa sAkSI hai ki cAmuNDarAya ne apanI vIratA aura pratipakSI narezoM se saphalatA pUrvaka lohA lene ke kAraNa aneka upAdhiyA~ prApta kiiN| unameM se tIna kA ullekha durgoM para car3hAI karake zatru ko samUla ukhAr3a pheMkane ke yaza se sambandhita hai : 'raNaraGgasiMha', 'vIra-kula-kAladaNDa' tathA 'bhuja - vikrama' / yuddha ke maidAna meM raNakauzala dikhAkara nolamba nareza ko parAjita karake 'vIramArtaNDa' kI upAdhi prApta kI / parAkramI zatru bajjala ko kher3aka-yuddha meM harAkara 'samara - dhurandhara' kI padavI ati kI / isI prakAra 'samara - parazurAma', pratipakSa - rAkSasa', 'bhaTamAri', asahAyaparAkrama', Adi aneka upAdhiyoM kI pRSThabhUmi meM cAmuNDarAya ke parAkrama, zaurya, raNanIti aura mitra-narezoM kI tatpara sahAyatA kI kathA gumphita hai / mahAbalayya kA yaha putra apane vaMza kI paramparA kI kIrti ko cAra cA~da lagA gayA / laMbo, cAlukyoM aura bajjaloM kI lobha-lAlasA kI dRSTi jaina dharmAvalambI gaMga-narezoM ke rAjya para sadA lagI rahatI thI / yaha cAmuNDarAya ke zaurya aura raNa-kauzala kA pratApa thA ki virodhiyoM ko bArabAra parAjaya sahanI par3I /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelagola meM bAhubalI kI mUrti-pratiSThApanA 59 cAmuNDarAya ne dharma-patAkA ko sadA U~cA rkhaa| cAmuNDarAya ne apanI bhakti, dharmabhAvanA, satyaniSThA, jainadharma ke prati aTTa zraddhAna aura jinazAsana-prabhAvanA ke kAraNa jo upAdhiyA~ prApta kI, ve haiM : samyaktvaratnAkara, zaucAbharaNa, guNaratnabhUSaNa, devraaj| cAmuNDarAya ke guru nemicandra parama tapasvI aura agAdha jJAnI the| unakI kRpA se hI cAmuNDarAya ko gulkikAyajjI ke darzana hue| gommaTezvara kI pratimA kA abhiSeka sampanna huA aura cAmuNDarAya ahaMkAra ke kaSAya-bhAva se baca gye| yaha kathA Age dI hai| ___ utkaTa zaurya ke sAtha mRdutA aura nirabhimAnatA ke samAgama kA pATha guru nemicandra siddhAntacakravartI ne cAmuNDarAya ko zAstrajJAna ke sAtha-sAtha pddh'aayaa| nemicandra siddhAntacakravartI eka dina jaba karmasiddhAnta ke prAcIna grantha dhavalA kA adhyayana kara rahe the to cAmuNDarAya guru ke darzanoM ko unake pAsa phuNce| guru ne cAmuNDarAya ko dekhate hI usa grantha ko banda karake eka ora rakha diyaa| cAmuNDarAya ko zAstrajJAna meM gaharI ruci thii| unhoMne guru se pUchA "munivara ! Apakapta zAstra kA adhyayana kara rahe the ? Apane use uThAkara rakha diyaa| kRpA karake mujhe batAyeM isakA viSaya kyA hai|" ___guru ne kahA, "cAmuNDarAya, yaha itanA kaThina viSaya hai, isakA itanA vistAra hai ki tumhArI samajha meM nahIM aayegaa| abhI tuma isa jJAna ke adhikArI nahIM . cAzuNDarAya ne guru se prArthanA kI ki siddhAnta ke gahana viSayoM kI use zikSA deN| usake lie siddhAnta-viSayoM kA sAra isa prakAra likha deM ki viSaya maMkSepa meM samajha meM A jAye / guru ne cAmuNDarAya ke lie 'paMcasaMgraha' nAma kA grantha prAkRta bhASA meM raca diyaa| vaha SaTkhaNDAgama ke chaha khaNDoM kA saMgraha hai, unakA sAra diyA gayA hai| guru kI apane isa ziSya gommaTa para itanI kRpA thI ki ukta grantha kA nAma hI unhoMne 'gommaTasAra' rakha diyaa| grantha kI aneka gAthAoM meM gommaTa zabda kA prayoga kiyA, jahAM usake artha kA saMketa gommaTarAya arthAt cAmuNDarAya kI ora hai gommaTasaMgahasuttaM, gommaTasiharuvari gommaTajiNo y| gommaTarAyaviNimmiya, dakkhiNakukkuTajiNo jyu|| karmakANDa, 968 cAmuNDarAya svayaM zAstrajJAnI ho gaye, unake apane race granthoM ke nAma bhI pracalita haiM : (1) vIramAtaNDI-gommaTasAra kI kannaDa meM TIkA jo abhI taka anupa labdha hai / isa prakAra kI eka TIkA kezava varNI dvArA bhI racI gaI hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 antardvandvoM ke pAra ( 2 ) cAritrasAra | ( 3 ) trizaSThizalAkApuruSacarita ( 63 mahApuruSoM kI jIvana-gAthA jisameM 24 tIrthaMkara bhI sammilita haiM / ) kannaDa gadya kA yaha prAcIna namUnA hai / kannaDa bhASA ko Adhunika AdhAra dene vAle sAhityakAra cAmuNDarAya haiM / gommaTezvara kI mUrti nirmANa kI kathA * bhagavAna bAhubalI kI mUrti ke nirmANa kI kathA atyanta camatkArI hai / kahate haiM ki cAmuNDarAya kI mAtA kAlalA devI ne muniyoM se suna rakhA thA ki uttara bhArata meM takSazilA ke samIpa podanapura meM bhagavAna bAhubalI kI vizAla mUrti hai, jisake pavitra darzana AtmA ko parama zAnti dete haiM / kintu usa mUrti ke darzana bar3e bhAgya se hote haiM / na mAlUma mAtA ke hRdaya meM kyA bhAvanA huI ki unhoMne yaha dRr3ha nizcaya kara liyA ki vaha podanapura kI usa mUrti kA darzana avazya kreNgii| unhoMne apane putra cAmuNDarAya aura putravadhU ajitA devI ke samakSa yaha bhAvanA prakaTa kI / AjJAkArI putra ne tatkAla nirNaya kiyA ki vaha jaldI hI prabandha kareMge ki mAtA ko podanapura le jAyeM aura bhagavAna bAhubalI kI usa adbhuta vizAla pratimA kA darzana karAyeM, svayaM bhI kRtakRtya ho / tatkAla hI yAtrA kA prabandha karanA isalie aura bhI Avazyaka ho gayA ki mAtA kI pratijJA thI ki jaba taka ve usa mUrti ke darzana nahIM kareMgI taba taka dUdha kA AhAra grahaNa nahIM kareMgI / bhakti bhAva se gadgada mAtA, putra aura putravadhU bhagavAna bAhubalI kI yAtrA ke lie nikala pdd'e| sAtha meM guru AcArya nemicandra siddhAntacavartI the / apanI rAjadhAnI talakkADa se calakara kaI dina kI yAtrA ke uparAnta zravaNabelagola ke sthAna para pahu~ce aura vahA~ vizrAma kiyA / vahIM ekAeka rAta ko cAmuNDarAya ko svapna huA / svapna meM kUSmANDinI devI ne, jo bAisaveM tIrthaMkara neminAtha kI zAsana- devI haiM, darzana diyA aura kahA "vyartha hogI tumhArI podanapura kI yAtrA, vatsa ! kyoMki vahA~ bAhubalI mUrti ke darzana nahIM ho sakeMge / use to kukkuTa sarpoM ne pUrI taraha se AcchAdita kara rakhA hai / " svapna meM hI cAmuNDarAya adhIra ho gye| devI ne unheM AzvAsana diyA aura kahA "tumhArI mAtR-bhakti se maiM prasanna huuN| maiM tumheM aura tumhArI mAtA ko yahIM bAhubalI kI vizAla mUrti ke darzana karavA duuNgii| dhyAnapUrvaka vidhi suno| prAtaH sUryodaya hote hI snAna-dhyAna karake tuma yahA~ jisa pahAr3I ke tala meM vizrAma kara rahe ho, usake zikhara para car3ho aura vahA~ se sAmane kI bar3I pahAr3I ke zikhara para
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelgola meM bAhubalI kI mUrti pratiSThApanA 61 bhaktibhAva se sone kA eka tIra chor3o aura dekho ki kyA hotA hai|" ___ antara kI nirmala bhAvanAoM kA yaha suyoga aura yaha pratApa ki yahI svapna cAmuNDarAya kI mAtA ko bhI huA aura unake guru nemicandra siddhAntacakravartI ko bhii| agale dina prAtaHkAla cAmuNDarAya ne jaba vidhivat vinamra bhAva se tIra chor3A to Azcarya kA ThikAnA na rahA ki sAmanevAlI pahAr3I kI caTTAna kI parateM girane lagIM aura bhagavAna bAhubalI kI mUrti kA mastaka-bhAga svataH spaSTa hone lgaa| aba prazna uThA ki parvata-pASANa kI paratoM ko haTAkara mUrti ko AkAra dene vAlA zilpI kauna ho? zilpI kI khoja : tyAgada brahmadeva ___ kahA jAtA hai ki cAmuNDarAya ne rAjya ke pradhAna zilpI ariSTanemi ko bulAkara apanA abhiprAya batAyA ki bhagavAna bAhubalI kI vizAla pratimA kA nirmANa karAnA hai jisake lie sahAyaka kuzala zilpiyoM kI khoja Avazyaka hogii| mUrti kI vizAlatA kI kalpanA dene ke lie cAmuNDarAya ne zilpI ko apanI mAtA ke mana meM utpanna bAhubalI-darzana kI utkaTa abhilASA kA prasaMga batalAyA aura kahA ki uttara bhArata meM takSazilA ke nikaTa prAcIna podanapura nagara meM mahArAja bharata ne jo panne kI pratimA nirmita karAyI thI, vaisI vizAla mUrti yahA~ vindhyagiri para nirmANa karanI hai| . cANDarAya ne zilpI ko vaha pASANa-zikhara bhI dikhalAyA jahAM svapna-nirdiSTa vidhi se chor3A gayA tIra pahuMcA thaa| zilpI ne vindhyagiri ke usa zikhara ko A~khoM-hI-A~khoM meM nApa liyA aura mUrti kI vizAlatA kA anumAna mana meM baiThA liyaa| "itanI vizAla mUrti ke nirmANa meM to bahuta samaya laga jAyegA", zilpI ne mana-hI-mana socaa| "aura, itane mahAn upakrama kA pArizramika cAmuNDarAya kyA deMge?" yaha prazna bhI usake antas meM bAra-bAra uTha rahA thaa| * "kyA soca rahe ho, ariSTanemi," cAmuNDarAya ne adhIra hokara pUchA / "kyA yaha nirmANa tumase ho nahIM pAyegA? yA socate ho ki isakA pArizramika kyA hogA ?" "ho kyoM nahIM pAyegA, svAmI ! kintu sacamuca, pArizramika kI rAzi batA pAnA itanA kaThina lagatA hai ki mana meM duvidhA utpanna hotI hai,' zilpI ne apanI kaThinAI spaSTa kara dii| "duvidhA chor3o, zilpI ! kaho kyA cAhate ho?" zilpI ne niHzaMka hokara kahA--"isa zilA meM se mUrti kA sthUla AkAra chAMTa luuNgaa| phira mUrti ke nirmANa meM jitanA pASANa u~TatA jAyegA, jitane pASANa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra khaNDa girate jAyeMge, aura mUrti kI bhavyatA ko ukerane meM chainiyoM se jo zilA kaNa aura cUrNa bikharate jAyeMge, una sabako ikaTThe karate jAnA hogA aura jisa mAtrA meM pASANa khaNDa aura kSaraNa ikaTThA ho jAyeM, utanI taula kA svarNa mujhe prApta ho / " 62 cAmuNDarAya Azvata hue| prasanna mana bole - " svIkAra hai / " bAta pakkI ho gaI aura pradhAna-zilpI ne apane adhIna aneka zilpiyoM tathA zramikoM ko kAma para lagA diyA / cAmuNDarAya pahAr3oM kI UparI DhalAna para pratidina eka nizcita sthAna para Akara baiThate aura zilA se kATe-chAMTe gae pASANakhaNDoM kI taula karavAkara likhavAte jAte / dhIre-dhIre itanA Dhera ikaTThA ho gayA ki cAmuNDarAya ko zilpI se kahanA par3A ki abhI jitanA Dhera ikaTThA ho gayA hai, utane kA svarNa vaha le jAye / Age bhI jaise-jaise kAma bar3hatA jAye vaha hAthake hAtha apanA pArizramika letA rahe / pahalI pArI ke sone kA Dhera ladavA kara zilpI apane gA~va AyA aura jaise hI donoM hAthoM meM uThAye pahale Dhera ko apanI mA~ ke Age rakhane lagA, . ki usake hAtha ho gaye, jakar3a gaye, aura sone ke Dhera se alaga na ho paaye| zilpI para AtaMka chA gayA, vaha pIr3A se karAhane lgaa| mA~ AcArya mahArAja ke pAsa daur3I gaI, darzana kiye, samAdhAna mAMgA, aura ghara vApisa Akara beTe se kahA- "beTA, yaha sonA tumhAre hAthoM se nahIM cipakA hai, yaha bhAra tumhAre mana aura hRdaya para jar3a ho gayA hai | tU dekhatA nahIM ki eka beTA apanI mA~ kI bhakti bhAvanA se harSita hokara parama pUjya bhagavAna bAhubalI kI vizAla mUrti banavA rahA hai, sone-cAMdI ke saMgraha kI bhAvanA se apane mana ko mukta kara rahA hai; aura eka tU hai ki lobha-bhare mana se apanI mA~ ko bhagavAna kI mUrti banAne kI majadUrI sone ke rUpa meM de rahA hai| terA mana par3A huA hai Age Ane vAle sone ke DheroM meN| beTA ! tU hI batA, terA uddhAra kaise hogA ?" kI vANI kI pavitra bhAva-dhArA ne zilpI ke mana ko eka kSaNa meM jhakajhora kara nirmala kara diyA / usake azru bahane lge| donoM hAtha sone se mukta ho ye aura hRdaya lobha se mukta huA / cAmuNDarAya to sonA dete hI rahe, kintu zilpI aba patthara nahIM tarAza rahA thA, bhagavAna bAhubalI kI mUrti raca rahA thaa| yahI kSaNa thA jaba use gommaTezvara ke mukha, hoMTha, netra aura unakI usa divya muskAna ko rUpa denA thA jo karuNA, AzISa aura kalyANa kI nirjhariNI hai| pavitra mana ne usake zilpa ko divya AbhA se maNDita kara diyA / hRdaya meM basI bhakti ne pASANa para calane vAlI hathaur3I aura chenI ke ukeroM ko kamala dala kI komalatA surabhita kara diyaa| dhanya ho gayA zilpI, dhanya ho gaye cAmuNDarAya, aura yuga-yuga ke lie kRtArtha ho gayA bhArata kA zilpa-vaibhava jo darzanArthiyoM ko amaratva kA bodha detA A
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelgola meM bAhubalI kI mUrti-pratiSThApamA rahA hai| jisa sthAna para baiThakara cAmuNDarAya zilpiyoM ko pArizramika aura abhAvagrasta vyaktiyoM ko dAna diyA karate the, jisa sthAna para jaina dharma kI udAra saMskRti ne karnATaka kI janatA meM pracalita brahmadeva kI upAsanA ko apanatva hI nahIM diyA, use jina-zAsana kI rakSA ke dAyitva kA devatA banAkara stambha-zIrSa para Asana bhI diyA, vaha sthAna Aja 'tyAgada brahmadeva' ke nAma se prasiddha hai / vahA~ svayaM cAmuNDarAya ne brahma-stambha kA nirmANa karA diyA thaa| isa stambha ko AcArya bhadrabAhu dvArA dakSiNa prAnta meM lAyI gayI sArvabhauma jaina saMskRti kI sAmathyaM prApta huii| yahI kAraNa hai ki yaha stambha alaukika camatkAra kA sAkSI ho gayA / yaha adhara meM sthita hai| eka samaya thA jaba tIrthayAtrI stambha ke nIce se Ara-pAra rUmAla nikAlakara camatkAra kA pratyakSa darzana karate the| Aja bhI isa stambha ke tIna kone prAyaH adhara meM sthita haiN| jaina AcAryoM kI isa dUradarzitA ke lie, unakI samanvaya bhAvanA ke lie hameM kRtajJa honA cAhie ki ahiMsA aura anekAnta ke siddhAnta ke bala para unhoMne jaina sthApatya meM brahmadeva ko samAviSTa kara liyaa| karnATaka meM prAya: pratyeka bar3I jina basadi, pratyeka bar3e mandira, ke sAmane mAnastambha hai, mAnastambha para brahmadeva kI mUrti nirmita hai / brahmadeva ghor3e para virAjamAna haiN| unake dAyeM hAtha meM phala hai jo unakI kRpA-bhAvanA kA pratIka hai| unake bAyeM hAtha meM cAbuka hai jo dharma se vimukha hone vAloM ke lie daNDa-vidhAna kA pratIka hai| unake pAMva meM khar3AU~ haiM . jisakA abhiprAya hai ki mandira kI pavitratA kA vaha Adara karate haiN| karnATaka kI janatA jaba apane isa devatA ko mAnastambhoM para dekhatI hai-eka-se-eka bar3e aura U~ce mAnastambhoM para, jinheM jaina rAjapuruSoM, seTTiyoM (zreSThiyoM) aura dhanavAnoM ne sthAna-sthAna para banavAyA hai--taba vaha jaina mandiroM ko apanA samajhatI hai aura socatI hai ki jisa tIrthaMkara-dharma kI rakSA brahmadevatA ghor3e para car3hakara svayaM karate haiM, jo atyAcAriyoM ko daNDa dene ke lie cAbuka hAtha meM liye hue haiM; una dharmasthAnoM ko surakSita rakhanA, unheM saMkaTa se bacAnA pratyeka strI-puruSa kA kartavya hai / ___ yahI kAraNa hai ki karnATaka ke jaina mandiroM ko samaya kI lIlA ne kitanI hI kSati pahu~cAyI ho, dhArmika sahiSNutA ne unheM surakSita rkhaa| __ tyAgada brahmadeva vindhyagiri ke zikhara para nirmita gommaTezvara kI mUrti kA mukhamaNDala Aja eka hajAra sAla se nihAra rahe haiN| kaisI anupama hai vaha mUrti ! bhagavAna bAhubalI ke darzana : sAkSAtkAra kA pulaka prakRti kI bharapUra garimA aura kSetrIya suSamA ke lAvaNya se manorama zravaNa. belgola kA pariveza itanA mohaka hai ki yAtrI mantramugdha sA bar3he calA jAtA hai /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 64 antardvandvoM ke pAra nIlagiri ke vRkSoM kI jhUmatI katAreM, hare-bhare kheta, zyAmala-zveta megha, ghane jaMgala, nAriyala aura supArI ke per3a, lauMga aura candana ko surabhi se mahakate vana-prAntara anyatra kahA~ haiM ? zravaNabelgola kI isa vindhyagiri pahAr3I kA sthAnIya nAma doDabeTTA hai jisakA artha hotA hai bar3I phaadd'ii| yaha samudratala se 3347 phuTa Upara hai aura nIce ke maidAna se 470 phuTa UMcI hai / zikhara para pahuMcane ke lie lagabhaga 650 sIr3hiyAM haiN| Upara samatala cauka ghere se ghirA hai| ghere ke bIca meM choTe-choTe talaghara haiM jinameM aneka jina pratimAeM surakSita haiM / ghere ke cAroM ora kucha dUrI para bhArI dIvAra hai jisameM kahIM-kahIM prAkRtika zilAe~ bhI usakA bhAga bana gaI haiN| cauka ke ThIka bIcoM-bIca uttaramukha sthita hai bhagavAna bAhubalI kI vizva-vandya vizAla mUrti-digambara, nirvikAra, kAyotsarga mudrA meN| zravaNabelgola kI ora bar3hate hue 15 mIla kI dUrI se hI yaha mUrti dikhAI dene lagatI hai aura jaldI se jaldI pahuMca jAne kI bhAvanA hRdaya ko Ananda-vibhora kiye rahatI hai / mUrti kI vizAlatA kA akana purAne granthoM meM hAtha aura aMguliyoM ke mApa se diyA huA hai| pUre parvata-khaNDa meM se itanI vizAla mUrti kA AkAra kalpanA meM utArane aura bhArI hathaur3I tathA chainiyoM kI nAjuka tarAza se mUrti kA aMga-aMga ukerane kA kAma jitanI ekAgratA aura saMyama-sAdhanA se huA hogA, isakI kalpanA karane para romAMca ho uThatA hai| nukIlI aura saMvedanazIla nAka, ardhanimIlita dhyAnamagna nendra, saumya smita oSTha, kiMcit bAhara ko nikalI huI ThoDI, supuSTa kapola, piNDayukta kAna, mastaka taka chAye hue dhuMgharAle keza Adi, ina sabhI se divya AbhA vAle mukha-maNDala kA nirmANa huA hai| baliSTha vistRta pRSThabhAga kA kalAtmaka nirmANa, ATha mITara caur3e balazAlI kandhe, caDhAva-utAra rahita kuhanI aura ghuTanoM ke jor3a, saMkIrNa nitamba jinakI caur3AI sAmane se tIna mITara hai aura atyadhika gola hai, aise pratIta hote haiM mAno mUrti ko saMtulana pradAna kara rahe hoN| bhItara kI aura ukerI gaI nAlIdAra rIr3ha, sudRr3ha aura aDiga caraNa, sabhI ucita anupAta meM mUrti-kalA kI una apratima paramparAoM kI ora saMketa karate haiM jinakA zArIrika prastuti se koI sambandha nahIM hai kyoMki tIrthaMkara yA sAdhu kA alaukika vyaktitva kevala bhautika jagat kI koI sattA nahIM, usakA nijatva to AdhyAtmika tallInatA ke Ananda meM hai| tyAga kI paripUrNatA nirAvaraNa nagnatA meM hai| sudRr3ha nizcaya, kaThora sAdhanA aura Atma niyantraNa kI paricAyaka hai khddgaasn-mudraa| ___isa digambara mUrti kI nagnatA ke sambandha meM gA~dhIyuga ke cintaka aura sAhitya-sarjaka kAkA kAlelakara ke mArmika udgAra haiM : ___ "sAMsArika ziSTAcAra meM phaMse hue hama usa mUrti kI ora dekhate hI socane lagate haiM ki yaha mUrti nagna hai / lekina kyA nagnatA vAstava meM heya hai ? atyanta
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaik 2. candragupta basadi meM, jAlI para, zrutakevalI bhadrabAhu ke sAtha samrAT candragupta ke dakSiNa kI ora vihAra kA aMkana
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. candragupta basadi meM, jAlI para, bhadrabAhu ke sAtha candragupta ke dakSiNa kI ora vihAra kA aMkana (parivadhita citra)
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. kUSmANDinI devI (candragiri para)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. tyAgada brahmadeva stambha (bAca meM sthita) [bhA0 pu0 sa0, naI dillI]
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. vindhyagiri aura kalyANI sarovara kA vihaMgama dRzya [bhA0 pu0 sa0, maisUra]
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. gommaTezvara bAhubalI
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ BAPPA Hautari LEO AUTTRA -AUPTA attaiaadimaanna RAHAMIRPUR areeveerarh CONNEFTIPPEmaitra Nan WHEETA Trai u: 8. gullikAyajjI, eka rekhAMkana
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. ca~varadhArI yakSa (bAhubalI-mUrti ke pAda-pArzva meM) [bhA0 pu0 sa0, naI dillI]
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelagola meM bAhubalI kI mUrti pratiSThApanA azobhana hai ? yadi aisA hotA to prakRti ko bhI isake lie lajjA AtI / phUla naMge rahate haiM; pazu-pakSI bhI naMge hI rahate haiM; prakRti ke sAtha jinakI ekatA banI huI hai ve zizu bhI naMge rahate haiM / unako apanI nagnatA meM lajjA nahIM lagatI / unakI aisI svAbhAvikatA ke kAraNa hI hameM bhI unameM lajjA jaisI koI cIz2a nahIM dikhAI detI / lajjA kI bAta jAne diijie| isa mUrti meM kucha bhI azlIla, bIbhatsa, jugupsita, azobhana aura anucita lagatA hai - aisA kisI bhI manuSya kA anubhava nahIM / isakA kAraNa kyA hai ? yahI ki nagnatA eka prAkRtika sthiti hai / manuSya ne vikAroM ko AtmasAt karate-karate apane mana ko itanA adhika vikRta kara liyA hai ki svabhAva se sundara nagnatA usase sahana nahIM hotI / doSa nagnatA kA nahIM, apane kRtrima jIvana kA hai| bImAra manuSya ke Age pake phala, pauSTika meve yA sAtvika AhAra svatantratApUrvaka nahIM rakhA jA sktaa| yaha doSa khAdya padArtha kA nahIM, bImAra kI bImArI kA hai / yadi hama nagnatA ko chipAte haiM to nagnatA ke doSa ke kAraNa nahIM balki manuSya ke mAnasika roga ke kAraNa / nagnatA chipAne meM nagnatA kI lajjA nahIM hai| varan usake mUla meM vikArI manuSya ke prati dayAbhAva hai, usake prati saMrakSaNa-vRtti hai| aisA karane meM jahA~ aisI zreSTha bhAvanA nahIM hotI, vahA~ korA dambha hai / 65 parantu jaise bAlaka ke sAmane narAdhama bhI zAnta aura pavitra ho jAtA hai, vaise hI puNyAtmAoM tathA vItarAgoM ke sammukha bhI manuSya, zAnta aura gambhIra ho hai / jahA~ bhavyatA hai, divyatA hai, vahA~ hI manuSya vinamra hokara zuddha ho jAtA hai / yadi mUrtikAra cAhate to mAdhavI latA kI eka zAkhA ko liMga ke Upara se kamara taka le jAte aura nagnatA ko DhakanA asaMbhava na hotaa| lekina taba to bAhubalI bhI svayaM apane jIvana-darzana ke prati vidroha karate pratIta hote / jaba bAlaka sAmane Akara naMge khar3e ho jAte haiM, taba ve kAtyAyanI vrata karatI mUrtiyoM kI taraha apanI nagnatA chipAne kA prayatna nahIM krte| unakI nirAvaraNatA hI jaba unheM pavitra karatI hai, taba dUsarA AvaraNa unake lie kisa kAma kA ?" [ dhyAnamagna hote hue bhI mukhamaNDala para jhalakate smita ke aMkana meM mUrtikAra kI mahat parikalpanA aura usake kalA-kauzala kI carama zreSThatA ke darzana hote haiM / ] sira aura mukhAkRti ke atirikta, hAthoM, uMgaliyoM, nakhoM, pairoM tathA er3iyoM kA aMkana isa kaThora durgama caTTAna para jisa dakSatA ke sAtha kiyA gayA hai, vaha AzcaryaM kI vastu hai / sampUrNa pratimA ko vAstava meM pahAr3I kI U~cAI aura usake AkAraprakAra se saMtulita kiyA hai| paramparAgata mAnyatA ke anusAra, parvata kI jisa coTI para bAhubalI ne tapazcaraNa kiyA thA vaha pIche kI ora vidyamAna hai, aura Aja bhI isa vizAla pratimA ke pairoM aura pArzvoM ke nikaTa AdhAra pradAna kiye hue hai, anyathA yaha pratimA aura bhI U~cI hotI / ,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra zilAkhaNDoM meM cITiyoM Adi kI bAMbiyA~ aMkita kI gayI haiM aura kucheka meM se sarpoM ko nikalate hue aMkita kiyA gayA hai| isI prakAra donoM hI ora se freetI huI mAdhavI latAoM ko pA~va aura jA~ghoM se lipaTatI aura kandhoM taka bar3hatI huI aMkita kiyA gayA hai, jinakA anta puSpoM yA beriyoM ke baura- gucchoM ke rUpa meM hotA hai / gommeTazvara ke caraNa jisa pAdapITha para haiM vaha pUrNa vikasita kamala-rUpa meM hai / kAyotsarga-mudrA meM gommaTezvara kI isa vizAla vakSayukta bhavya pratimA ke donoM hAtha ghuTanoM taka laTake hue haiN| donoM hAthoM ke aMgUThe bhItara kI ora mur3e hue haiM mAno saba kucha antaniSTha hai, saba kucha sahaja-svAbhAvika aura svataHsphUrta hai / 66 vismayakArI hai samUce zarIra para darpaNa kI bhA~ti camakatI paoNliza, jisase bhUre-zveta grenAiTa prastara ke dAne Alokita ho uThe haiN| U~ce pahAr3I zikhara para khule AkAza meM sthita pratimA ko dhUpa, tApa, zIta, varSA, dhUla, aura A~dhI ke thaper3oM se bacAne meM isa paoNliza ne rakSA kavaca kA kArya kiyA hai| yaha aisA tathya hai jise isa pratimA ke nirmAtAoM ne bhalIbhAMti samajha liyA thA / ailorA aura anya sthAnoM kI gommaTa pratimAoM se bhinna, isa mUrti kI deha ke cAroM ora sarpila latAe~ bar3e hI sadhe kozala ke sAtha aMkita kI gayI haiN| unake pallava eka-dUsare se ucita AnupAtika dUrI para isa prakAra aMkita kiye gaye haiM ki unase pratimA kI bhavyatA kama na ho / kintu zilpI kA mAnava - prayatna kabhI bhI paripUrNa nahIM ho sakA, ataH ahaMkAra ke uccheda ke lie kalAkAra ne mUrti kI eka aMgulI ko usake anupAta se choTA banAkara jAnabUjhakara hI apanI laghutA kA paricaya diyA hai| gommaTezvara dvAra kI bAIM ora eka pASANa para zaka saMvat 1102 kA zilAlekha hai jisameM kannar3a kavi boppaNa paNDita ne mUrti kI kalA para mugdha hokara kahA hai : atituMgAkRtiyAdoDA gadada rolsondayryamaunnatyabhuM nutasIndayryamumAge mattatizayaMtAnAgadaunnatyamuM / nutasaundarya mumUrjitAtizayatuM tannalli nindirddhaveM kSitisampUjyamo goTezvarajinazrIrUpamAtmopamaM // "jaba mUrti AkAra meM bahuta U~cI aura bar3I hotI hai taba usameM prAya: saundarya kA abhAva rahatA hai / yadi bar3I bhI huI aura saundarya bodha bhI ho to usameM devI prabhAva kA abhAva khaTakatA hai| lekina yahA~ tInoM ke mela se saMsAra dvArA pUjita gommaTezvara kI chaTA apUrva ho gaI / " mUrti ke darzanoM kA saubhAgya jise bhI milatA hai vaha alaukika pAvanatA ke prabhAva se pavitra ho jAtA hai / A~kheM TakaTakI bA~dhe stambhita, hRdaya gadgada, zarIra romAMcita aura bhAvanAe~ zAnti ke ajasra gaMgAjala se prakSAlita ho jAtI haiM /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelgola meM bAhubalI kI mUrti-pratiSThApanA solahavIM sadI kA eka dUsarA zilAlekha kramAMka 516 darzanArthI kI bhAvavibhora sthiti kA varNana isa rUpa meM karatA hai Adi tIrthada kolavidu, hAlagolano, itu amRtagolano, ibu gaMge nadiyo, tuMgabhadreo, idu maMgalagoriyo, id maMdAvano, idu zRMgAratoTamo ayi, ayi yA ayi, ayiye vale, tIrtha bale tIrtha jayA jayA jayA jyaa|| arthAt yaha kyA koI pAvana sarovara hai, dUdha se bharA kuNDa hai, yA paripUrNa amRtakuNDa hai ? kyA yaha gaMgA hai ? tuMgabhadra hai ? maMgalAgorI hai ? ise vRndAvana kaheM yA zrRMgAra vihAra ? sadA sarvadA jaya ho isakI, cira jayavanta ho tuma ! abhiSeka kI antaHkathA __ mUrti-nirmANa ke uparAnta svabhAvataH cAmuNDarAya ke mana meM mUrti ke abhiSeka ko bhAvanA jaagii| U~cA macAna bnvaayaa| dUdha ke sahasroM kalaza maMgavAye gye| cAmuNDarAya kA prabhAva, adhikAra aura sAdhana asIma the / eka bur3hiyA jo prati dina mUrti kA nirmANa dekhatI thI aura gommaTezvara ko namaskAra karatI rahatI thI, usake mana meM bhI icchA jAgI ki vaha bhI bhagavAna ke abhiSeka kA puNya prApta kre| phala kI eka choTI kaTorI (gullikA) meM isa bur3hiyA mAI (ajjI) ne dUdha bharA aura cala par3I apanI manokAmanA pUrI karane / mUrti ke pAsa pahuMca to nahIM pAI para usane logoM se bahuta anunaya-vinaya kI ki thor3A-sA hI to dUdha hai, jaldI se car3hA degii| lekina kisI ne usakI bAta na sunii| vaha kaI dina isI taraha AtI aura nirAza lauTa jaatii| ___ abhiSeka ke lie cAmuNDarAga pahAr3I kI coTI para pahu~ce aura dUdha ke kalazoM se abhiSeka karanA prArambha kiyaa| jaya-jaya kI vvani ke bIca ve kalaza para kalaza bhagavAna bAhubalI kI mUrti para DhAlane lge| na jAne kitane kitane kalaza mUrti para DhAle gaye, kintu sArA dUdha mUrti kI nAbhi taka hI pahu~ca paayaa| nIce taka pAMva kA prakSAlana nahIM ho paayaa| prayatna karake jaba cAmuNDarAya adhIra ho gaye, to unhoMne guru nemicandra siddhAntacakravartI se parAmarza maaNgaa| guru ne kahA-"dekho, yahA~ yaha kSINagya bur3hiyA prakaTa huI hai| usake hAtha meM dUdha se bharI huI choTI-sI eka kalazI hai (jo vAstava meM zveta gullakeya phala kA khokhalA bhAga hai)| use bhI abhiSeka karane do|" bhalA, kyA to vaha pAtra aura kitanA sA vaha dUdha ! kintu jaba bur3hiyA kI ora se abhiSeka prArambha huA to dUdha mUrti ke sAre zarIra ko prakSAlatA hAa
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 antardvandvoM ke pAra pAdatala taka pahu~ca gyaa| cAmuNDarAya ke lie yaha pahale se bhI adhika Azcarya kI bAta thI / lekina kSaNAntara meM unakI svayaM hI samajha meM A gayA ki bAta kyA huI / bur3hiyA ke rUpa meM zAyada koI devI hai jo kahanA cAhatI hai : "cAmuNDarAya, itanI bar3I mUrti kA AviSkAra, usakA nirmANa tumane apane parAkrama se kiyaa| dUdha ke sahasroM kalazoM se prakSAlana kiyA hai| apane yaza kI kAmanA tumhAre mana meM hai / kintu bhakti ke isa sAre vAtAvaraNa meM tumhAre mana meM yaha ahaMkAra A gayA hai ki tumane kitanA bar3A kAma kiyA hai! ataH yaha saba niSphala hai| bhakti kI saphalatA ke lie to bur3hiyA kI yaha choTI sI phala kI kalazI paryApta thI / jisakI dRSTi bhagavAna bAhubalI ke caraNoM kI ora hai usa gullikA kA dUdha to caraNoM taka pahu~canA hI thaa| bhagavAna bAhubalI ke mastakAbhiSeka kA puNya phala sadA se yahI rahA hai ki mana meM saMyama kI bhAvanA Aye, maMda aura ahaMkAra galita hoM, aura ADambararahita ekAgratA meM bhakti sArthaka ho ! ahaMkAra rUpI zalya kA uccheda kiye binA svayaM bAhubalI ko bhI kevalajJAna prApta nahIM ho sakA / " gommaTezvara mUrti kA mApa san 1871 meM mastakAbhiSaka ke samaya maMsUra zAsana kI ora se mUrti kA ThIka-ThAka nApa liyA gayA thaa| vaha isa prakAra hai caraNa se karja ke adhobhAga taka karNa ke adhobhAga se mastaka taka (lagabhaga) caraNa kI lambAI caraNa ke agrabhAga kI caur3AI caraNa kA aMguSTha pAdapRSTha kI Upara kI golAI jaMghA kI ardha golAI nitamba se karNa taka pRSTha- asthi ke adhobhAga se karNa taka nAbhi ke nIce Upara kI caur3AI kaTi kI caur3AI aura TehanI se karNa taka bAhumUla se kaNaM taka vakSasthala kI caur3AI grIvA ke adhobhAga se karNa taka phuTa 50 6 9 4 2 6 10 24 20 13 10 17 7 26 2 iMca 0 6 0 6 9 4 0 6 0 0 0 9006
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelgola meM bAhubalI kI mUrti-pratiSThApanA tarjanI kI lambAI madhyamA kI lambAI anAmikA kI lambAI kaniSThikA kI lambAI 53 4. 7 .28 ahaMkAra ko tyAgane aura vinaya kI zikSA dene vAle guru nemicandra siddhAntacakravartI ne bAhubalI kI mUrti kA saphala abhiSeka karane vAlI vRddhA kI mUrti sthApita karane kA parAmarza cAmuNDarAya ko diyA thaa| phalasvarUpa zravaNabelgola meM bhagavAna bAhuvalI kI mUrti ke caraNoM ke pAsa jo AMgana hai, usake bAhara gullikAyajjI kI mUrti bhI cAmuNDarAya ne sthApita karavAyI / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa : cAra zravaNabelgola ke zilAlekha __dhvani aura pratidhvani
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelgola ke zilAlekha itihAsa aura saMskRti ke saMvAda-svara [karnATaka meM banadharma aura saMskRti kA aitihAsika adhyayana karane ke lie Ae hue cAra sadasyoM kA pUrva-paricita kAlpanika bala] purAvid : hamane jina mahatvapUrNa zilAlekhoM kA candragiri parvata para adhyayana kiyA hai unake sambandha meM carcA kara lenA Avazyaka hai tAki hama apane jJAna ko krama-baddha lar3I meM pirote cleN| vAgmI : maiMne prayatna kiyA hai ki zilAlekha jo aneka bhASAoM meM haiM prAcIna tamila aura kannaDa, telagu, marAThI aura malayAlama meM...... anugA : aura, aneka lipiyoM meM bhii| tamila kI prAcIna lipi-graMtha-tamila, kannaDalipi meM saMskRta bhASA aura marAThI bhASA, tathA malayAlama lipi aura nAgarI lipi meM aise sabhI zilAlekha hama logoM ne yahAM dekhe haiN| . purAvida : lipi ke AdhAra para lekhoM kA vizleSaNa karake dekhA gayA hai| kannaDa, malayAlama, tamila va telagu lipi ke lekhoM ko chor3akara 36 lekhoM kI lipi devanAgarI hai aura 17 lekhoM kI mahAjanI yA muNDI lipi hai jisameM mAtrAeM nahIM hotii| kevala a aura i kI mAtrAmoM se kAma calAyA jAtA hai aura ja-sa, Ta-Da, Da-Na tathA ba-bha meM koI bheda vyakta nahIM hotaa| yaha vyApAriyoM kI kAmacalAU lipi hotI hai| mAgmI : kucha lekhoM meM paMjAba pradeza ke pahAr3I kSetroM kI TIkarI lipi bhI pAI jAtI hai| bhUtana : isakA artha yaha hai ki zravaNabelgola sAre bhArata kA pavitra tIrtha thA, aura jaina saMskRti bhArata-vyApI thii| vAgmIjI ne bahuta parizramapUrvaka ina zilAlekhoM ko par3A hai aura anugA, phoTo dvArA unakI pratikRti le lI, isase adhyayana meM suvidhA ho gii|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra anugA : maiMne prayatna to kiyA hai, kintu aneka citra sApha nahIM Aye, kyoMki zilAlekha purAne par3a gaye haiM, akSara ghisa gaye haiM, yahA~ taka ki miTa bhI gaye haiM / purAvid : jo lekha TUTa gaye, idhara-udhara pheMka diye gaye, yA ajJAnatAvaza yahA~ ke jar3a diye gaye yA vilupta ho gaye - hamArI vaha aitihAsika sampadA, sAMskRtika jAnakArI kA vaha koSa sadA ke lie kSaya ho gayA, yA phira kSata-vikSata ho gayA / 74 vAgmI : yahI kAraNa hai ki aneka zilAlekhoM ko ThIka-ThIka par3hanA kaThina ho jAtA hai| kaI khaNDita nAma isIlie par3he jA sake yA pUre kiye jA sake kyoMki ve itihAsa prasiddha nAma haiM jinakA jJAna purAvidjI ko hai / kaI nAma AcAryoM ke haiM jinakA paricaya anya srotoM se zrutajJajI ko hai / 1 zrutajJa : eka bAta jo vizeSa sahAyaka huI hai, vaha yaha ki zravaNabelagola kA pUrA pariveza dhArmika aura sAMskRtika rahA hai, ataH jahA~ kucha thor3A-sA bhI par3hA gayA aura Age-pIche ke zabdoM ke kucha akSara bhI spaSTa hue to pUre prasaMga ko samajhane kA prayatna sambhava ho jAtA hai ki kisa rAjA yA senApati ke kAla meM kona AcArya the aura kauna kisakA ziSya thA / AcAryo aura sAdhuoM kI guru-ziSya paTTAvalI zAstroM meM dI hI hai / samAdhimaraNa, sallekhanA aura saMnyAsa saikar3oM-hajAroM muniyoM, rAjAoM, senApatiyoM, zrAvaka-zrAvikAoM ke jIvana kI sAdha rahe haiM / vrata-upavAsa karate hue, tapasyA karate hue, AdhyAtmika cintana meM lIna rahakara guru ke sAnnidhya meM zAnti aura samatA pUrvaka jinhoMne jIvana kI daihika lIlA samApta kI una bhavyajanoM ke dhArmika prasaMga zilAlekhoM ke aneka saMdarbhoM ko sArthaka kara dete haiM / anugA : purAvidjI, hamane jisa zilAlekha kramAMka 1 kA adhyayana kiyA, usameM ullekha thA ki isa kaTavatra parvata arthAt isa candragiri parvata para sAta sau RSiyoM ne samAdhi prApta kI / AcArya bhadrabAhu ke dehatyAga ke lie saMnyAsa zabda kA prayoga huA hai / yaha samAdhimaraNa, sallekhanA, saMnyAsa kyA hai ? ise kucha loga Atma hatyA kyoM mAna lete haiM ? purAvid : samAdhimaraNa ko Atma hatyA mAnanA bahuta bar3A ajJAna hai| zrutajJajI, Apa batAte the ki samAdhimaraNa to eka vidhAna hai, usakI eka vizeSa vidhi hai ? : hA~, AcArya samantabhadra kRta 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' meM isa vidhi ke sambandha meM paryApta likhA gayA hai / zrutajJa
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 zravaNabelgola ke zilAlekha... purAvid : AcArya samantabhadra kA samaya IsvI san kI dUsarI zatI kA uttarArdha hai| hAM, zrutajJajI Apa sallekhanA yA samAdhimaraNa ke viSaya meM batA rahe the na ? zrutajJa : zrAvakAcAra meM likhA hai upasarge dubhi jarasi rujAyAM ca niHpratikAre / dharmAya tanu-vimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // arthAt jaba upasarga ho jAe, dubhikSa par3a jAe, bur3hApA A jAe yA sthiti aisI lage ki aba isakA koI pratikAra nahIM-jIvanalIlA to samApta honI hI hai--taba dharma-bhAvanA ko antaraMga meM surakSita rakhane lie vyakti saMyama aura sAdhanApUrvaka zarIra kA vimocana kare, use samApta ho jAne de, AcAryoM ne ise sallekhanA kahA hai| yahI samAdhimaraNa hai / arthAt vyakti Atma-dharma (nija-svAbhAva) meM lIna rahe, aura zarIra chUTa jaae| kitanI bar3I samatA aura saMyama Avazyaka hai isa vidhi ke lie! anugA : ThIka hai, Atma-hatyA to eka Avega hai| usameM bhAvanAoM kI zAnti nahIM, vaha to ghora Atma-hanana hai| zratajJa : zAstro meM sallekhanA kI vidhi kI pUrI carcA hai / sallekhanA dhAraNa karane se pUrva zrAvaka sneha aura vaira donoM bhAvoM kA tyAga karake vItarAga ho jAe, parigraha kA tyAga karake mana ko zuddha kare, apane bandhu-bAndhavoM se priyavacana kahakara kSamA mAMge, unheM kSamA kre| zAstra ke vacanoM dvArA apane mana ko prasanna aura utsAhita kare / uttarottara anna kA AhAra chor3akara dUdha lenA prArambha kare / dUdha chor3akara maTThA, use bhI chor3akara garma jala, phira vaha bhI chor3a de| upavAsa kre| purAvid : vAstava meM hindU samAja meM kAzI-vAsa kI bhAvanA bhI moTe rUpa se yahI hai / jaina saMskRti meM ise adhyAtma aura sAdhanA kI koTi meM rakha kara nizcita paddhati kA nirdezana kiyA gayA hai| anugA : kSamA kIjie, yaha to prasaMgavaza maiMne prazna kara liyA / vAstava meM to hama zilAlekhoM kI carcA liye baiThe haiN| bAgmI : yaha carcA bhI zilAlekhoM kI hI hai| maiM kucha udAharaNa detA hU~ jina lekhoM meM ullekha hai ki kitane dina ke vrata-upavAsa yA tapasyA ke uparAnta kisakA samAdhimaraNa huA / zilAlekha kramAMka 1 par3ha hI dhuke haiN| zilAlekha kramAMka 23 udAharaNArtha leM : "adeyarenADa citUra mauniguravaDigala ziSittiyar nAgamatigantiyar mUru tigala nontu muddippidr|"
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra arthAt adeyara rASTra ke cittUra sthAna ke mauni guru kI ziSyA nAgamati gantiyar (sAdhvI) ne tIna mAsa ke vrata ke pazcAt zarIrAnta kiyaa| sabase Azcarya kA zilAlekha kramAMka 25 (pAzrvanAtha basadi ke dakSiNapazcima meM) hai "bAlA melsikhi mele sarpada mahAdantApadula salvavol sAlAmbAla-tapogavintu nabdoM nUreNTa-saMvatsaraM kelopinkaTavapralimaDanammA kalantUrana bAle pegDairavaM samASi-neredona nontekhidauraM siddhiyAn" -bAle ! kalantUra ke una mahAmuni kI bAta suno jinhoMne pahale pavitra kaTavapra parvata para ArohaNa kiyA, aura phira 108 varSoM taka ghora tapasyArata rahe--jo itanI kaThina thI ki mAno talavAra kI teja dhAra para cala rahe hoM, yA agni kI zikhA para yA mahAviSadhara nAga ke phaNa para cala rahe hoN| ina mahAn guru ne vrata dhAraNa kie, samAdhi meM sthita hue aura siddhapada prApta kiyaa| zrutajJa : samAdhimaraNa ke prasaMga meM yaha bAta bahuta mahattva kI hai ki yadi hama zravaNa belgola ke lagabhaga 573 zilAlekhoM kI viSaya-vastu kA vizleSaNa kareM to unameM 100 lekha muniyoM, AyikAoM aura zrAvaka-zrAvikAoM ke samAdhimaraNa se sambandhita haiN| ye zilAlekha itane purAne haiM ki candragiri ke 54 lekhoM meM se 41 jo sAtavIM zatAbdI ke haiM, aura 20 meM se 10 jo AThavIM zatAbdI ke haiM, saba samAdhimaraNa aura saMnyAsa kI prabhAvanA se sambaddha haiN| anugA : purAvidjI, Apane itihAsa kI dRSTi se jo lekha par3he haiM ve kisa prakAra purAvida : acchA huA ki maiMne yaha vizleSaNa kara liyA thA anyathA saMkhyA na batA paataa| 40 lekha aise haiM jinameM yoddhAoM kI stuti hai, yA AcAryoM kI prazasti hai, yA sthAna vizeSa ke nAmoM kA ullekha hai| 160 lekha saMghoM aura yAtriyoM kI yAda ke haiM jinhoMne candragiri aura vindhyagiri parvatoM kI tIrthayAtrA kI / yaha bhI batA dUM ki 107 lekha dakSiNa se Ae hue saMghoM yA yAtriyoM ke haiM aura 53 uttara bhArata ke| anugA : phira eka pramANa sAmane AyA ki zravaNabelagola sAre bhArata kI sAMskRtika AsthA kA pratIka hai| vAgmI : antaraMga mahAnatA aura pAvana prayatnoM kA paricaya maiM de dUM? purAvid : ApakA abhiprAya ? bAgmI : yaha ki zeSa 200 zilAlekhoM kI viSayavastu meM 100 zilAlekha mandiroM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelagola ke zilAlekha... ke nirmANa, mUrti pratiSThA, dAnazAlA, vAcanAlaya, raMgazAlAe~, tAlAba, kuA, kuNDa, udyAna Adi ke nirmANa aura jIrNodvAra se sambandhita haiM, aura 100 zilAlekha dAna aura una dAtAoM ke smAraka haiM jinake dvArA pUjA, abhiSeka, AhAradAna, mandiroM kI surakSA ke lie vyaya Adi kA prabandha, diye gaye grAma, bhUmi aura dhana ke dAna se sampanna huA / : oha, yaha to zravaNabelagola kI sAMskRtika vibhUti kA aura isake prabhAva kA eka pUrA citra hI ubhara AyA ! purAvid : (mujhe to yaha bhI lagatA hai ki dharma aura saMskRti kI jhAMkI prastuta karane vAle ye zilAlekha itihAsa kI jAnakArI kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa haiM / eka bAta to bahuta spaSTa hai ki jisa pradeza meM bAraha hajAra muniyoM kA saMgha AyA, jahA~ itane mandira bane, jahA~ bAhuvalI kI . vizAla pratimAe~ sthApita huIM, dIrghakAla taka AcAryo, sAdhuoM aura zrAvakoM kA samAdhimaraNa sambhava huA, vahIM ke rAjA, nareza, senApati aura una sabake vaMzaja avazya ina pravRttiyoM ke samarthaka the / vAstava meM aneka nareza aura rAja-puruSa svayaM jaina the, jainAcAryoM ke ziSya the | D : AcArya bhadrabAhu aura candragupta jisa saMskAra ko jamA gae, vaha kAlAntara meM barAbara puSTa hotA rahA / 1 vAgmI : bhadrabAhu aura candragupta kI smRti candragiri parvata ke jisa zilAlekha kramAMka 1 se spaSTa hotI hai, usake artha ke sambandha meM arthAt bhadrabAhu aura candragupta ke vyaktitva ke sambandha meM jo zaMkAe~ uThAyI jAtI haiM, usa viSaya meM kyA koI anya pramANa yahA~ nahIM haiM ? anugA zrutajJa purAvid : avazya haiN| dekhie, zilAlekha kramAMka 34 (zaka saMo 572 kA) : bhadrabAhu sacandragupta-munIndrayugmadinoppeval / bhavamAgida dharmamandu valikkevandinisalkalo // vidrumAghara zAntisena - munIzanAkkie velgola / adrimelazanAdi viTTapunarbhavakkere aagi...|| 77 vAgmI arthAt jo jainadharma bhadrabAhu aura candragupta munIndra ke teja se bhArI samRddhiko prApta huA thA, usake kiMcit kSINa ho jAne para zAntisena muni ne use punarutthApita kiyA / ina muniyoM ne belgola parvata para azana Adi kA tyAga kara punarjanma ko jIta liyA / : pArzvanAtha basadi ke eka stambha para lekha kramAMka 77 bhI darzanIya haivanya: kathannu mahimA bhaNa bhadrabAhor mmohora - malla-mada-marddana- vRttabAhoH /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ antadvandvoM ke pAra yacchiSyatAptasukRtena sa candragupta: zuzruSyatesma suciraM vana-devatAbhiH // arthAt una mahAn bhadrabAhu kI mahimA kA varNana kisa prakAra kiyA jA sakatA hai, jinakI bhujAe~ moharUpI malla ke mada kA mardana karane ke kAraNa baliSTha ho gaI haiM, jinakA ziSya banane ke kAraNa candragupta kI itanI puNya-mahimA huI ki vanadevatA usakI sevA-suzruSA karane lge| zrutajJa : isI zilAlekha meM to hai na, pahalI zatAbdI ke mahAn digambara AcArya samantabhadra kI vaha ukti jisakA Azaya hai-"pahale maiMne pATaliputra meM zAstrArtha kI bherI bajAyI, phira mAlava, sindhu aura Thakkapradeza meM, phira kAMcIpura aura vidizA meM / aba maiM karahATaka pradeza meM AyA hU~ jahA~ vidyA dhAraNa karanevAle yoddhAoM kI bhIDa hai| he rAjana, maiM zAstrArtha karane kA abhilASI hU~ aura dikhAnA cAhatA hUM ki isa bhIr3a meM zArdUla (siMha) kaise vinodapUrvaka krIr3A karatA hai ?" hAM, yaha hai baha ukti -- pUrva pATaliputra-madhya-nagare merI mayA tADitA pazcAnamAlava-sindhu-Thakka-viSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahannarapate zArdUlavikrIDitam // vAgmIjI, isake Age kA zloka Apa par3ha dIjie / saMskRta samAsoM kI chaTA Apake mukha se adhika zobhA degii| vAgmI : nahIM, zobhA to Apa hI ke mukha se degI, phira bhI maiM par3ha detA huuN| (kucha rukakara) nahIM nahIM, isa sundara zloka ko anu biTiyA par3hakara sunaae| anugA : ApakI AjJA / karatI hU~ prayatna / avaTu-taTamaTati jhaTiti sphuTa-paTu-vAcATadhUrjaTerapi jihvaa| vAdini samantabhadre sthitavati tava sadasi bhUpa kAsthAnyeSAm / / vAgmI : sundara ! sArAMza yaha ki jaba samantabhadra zAstrArtha ke lie sAmane khar3e ho jAte haiM taba bar3e-se-bar3e dhUrjaTi kI jihvA tAlu ke pIche laga jAtI purAvid : dhUrjaTi zabda TakAra kI zrRMkhalA ke prayoga dvArA kAvya ke camatkAra ke lie hI prayukta hai| kintu yaha to hama kAvya kI mAdhurI meM bhaTaka gae ! itihAsa kI bAta to bIca meM hI raha gii| zrutajJa : acchA hai, itihAsa-rasa ke sAtha kAvya-rasa bhI calatA rhe| purAvid : bahuta acchA kahA Apane / maiM to mAnatA hU~ ki nava rasoM ke sAtha-sAtha
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelgola ke zilAlekha... eka dasavAM rasa 'itihAsa-rasa' bhI honA cAhie / bhadrabAhu aura candragupta kI carcA meM eka zilAlekha kA saMdarbha meM zravaNavelgola se bAhara kA, kintu phira bhI zravaNabelgola ke andara kA, denA cAhatA huuN| anugA : purAvidjI , yaha kaise saMbhava hai ki bAhara kA bhI hai aura bhItara kA bhI ? purAvida : abhiprAya yaha hai ki vaha zilAlekha hai to zrIraMgapaTTana kA, I0 san 900 kA, kintu usakA saMdarbha hai zravaNabelgola kA / usameM kahA gayA hai ki kalabappu zikhara (candragiri) para mahAmuni bhadrabAhu aura candra gupta ke caraNa-cihna haiN| vAgmI : itihAsa ke adhyetAoM meM lekha kramAMka 1 ko lekara jo vivAda hai aura jina-jina vidvAnoM ne bhadrabAhu, prabhAcandra aura candragupta ke sambandha meM mantavya die haiM unakA niSkarSa kahIM AyA hogA / vaha kyA hai ? purAvid : purAtattva ke dhurandhara vidvAn rAyabahAdura narasiMhAcArya ne, jinhoMne apanA sArA jIvana lagAkara zravaNabelgola ke zilAlekhoM kA adhyayana kiyA hai, unakA pATha aura artha nizcita kiyA hai, ve ina zilAlekhoM ke saMgraha ke saMpAdaka bhI haiN| ataeva unake dvArA nikAlA gayA niSkarSa hI pramANa hai| yaha lekha R0 251 (11vIM zatI) jo bhadrabAhu guphA meM utkIrNa hai 'zrIbhadrabAha svAmiya pAdamaM jinacandra prnnmtaaN|" arthAt jinacandra ne bhadrabAhu svAmI ke caraNoM ko namaskAra kiyaa| isI prakAra lekha kra0 254 (13vIM zatI) meM-cikkabeTTa (candragiri) ke zikhara para jo caraNa-cihna aMkita haiM, unake sambandha meM likhA hai ki ye bhadrabAhu svAmIke caraNa haiM : ___bhadra bAhu-bhali-svAmiya paad|" lekha kra0 564 (I0 san 1432) meM vindhyagiri parvata para sthita siddharabasadi ke stambha para zrutakevalI bhadrabAhu svAmI aura candragupta kA ullekha hai : "yo bhadrabAhuH zrutakevalInAM munIzvarANAmiha pazcimo'pi / apazcimo'bhUdviduSAM vinetA sarva-zrutArthapratipAdanena / tadIya-ziSyo'jani candraguptaH samagrazIlAnatadevavRddhaH / viveza yattIvratapaHprabhAva-prabhUta-kotirbhuvanAntarANi // " lekha R0 71 (san 1163) meM bhadrabAhu ko zrutakevalI kahA gayA hai aura candragupta ko unakA ziSya
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 antardvandroM ke pAra (bI) bhavassarvato yo hi bhadrabAhuriti zrutaH zrutakevalinAyeSu caramaparamo muniH| candra-prakAzojjavala-sAndra-kItiH zrIcandragupto'jani tasya shissyH|| lekha kra. 77 (san 1129) meM bhadrabAhu aura unake ziSya candragupta kA jo ullekha milatA hai usake sambandha meM abhI-abhI vAgmIjI ne batAyA bhI hai ki unakI sevA vanadevatAoM dvArA nirantara kI jAtI rahI hai- "zuzrUyesma suciraM vana-devatAbhiH / " anugA : isa sambandha meM maiMne jo par3hA hai vaha binseMTa smitha kA mata hai| maiMne noTa kiyA hai : "candragupta maurya kA ghaTanApUrNa rAjyakAla kisa prakAra samApta huA isa para ThIka prakAza ekamAtra jaina kathAoM se hI par3atA hai / jainiyoM ne sadaiva use magadha samrAT bimbasAra ke sadRza jaina dharmAvalambI mAnA hai-ise jhUTha kahane kA koI upayukta kAraNa nhiiN| zeSanAga, nanda aura mauryakAla meM magadha meM jainadharma jora-zora para thaa| candragupta ne rAjagaddI eka kuzala brAhmaNa kI sahAyatA se prApta kI yaha candragupta ke jaina hone ke viruddha nahIM pdd'tii| 'mudrArAkSasa' nATaka meM ullekha hai ki eka jaina sAdhu nanda nareza kA aura bAda meM maurya samrATa ke mantrI rAkSasa kA ghaniSTha mitra thA / eka bAra jaba candragupta ko jainadharmAvalambI mAna liyA to phira bAraha varSa kA dubhikSa, bhadrabAhu se jinadIkSA, dakSiNa kI ora gae saMgha kA zravaNabelgola pahuMcanA, bhadrabAhu ke dvArA vahA~ zarIra kA tyAga, bAraha varSa pazcAt rAjarSi candragupta dvArA samAdhimaraNa kiyA jAnA 'saba mAnya ho jAtA hai| isakA samarthana zravagabelgola ke mandiroM, sAtavIM zatI ke zilAlekhoM tathA dasavIM zatI ke granthoM se hotA hai..." "IsApUrva 322 meM jaba candragupta siMhAsanArUr3ha hue to taruNa the / jaba 24 varSa pazcAt unake rAjya kA anta huA, taba usakI avasthA 50 varSa se kama rahI hogii| ataH unakA rAjapATa tyAga denA, unake itanI kama avasthA meM mauryavaMza ke itihAsa se lupta ho jAne kA upayukta kAraNa pratIta hotA hai / rAjAoM ke isa prakAra virakta ho jAne ke anya bhI aneka udAharaNa haiM, aura bArahavarSa kA duSkAla bhI avizvasanIya nahIM / saMkSepataH anya koI vRttAnta upalabdha na hone ke kAraNa jana kathA hI sarvopari pramANa hai|"
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelgola ke zilAlekha... uttarakAlIna itihAsa purAvid : uttarakAlIna itihAsa kI dRSTi se zravaNabelgola ke zilAlekhoM kA bahuta mahattva hai| yadi sabase pahale kisI zilAlekha para dhyAna jAtA hai to.. lekina, zrutajJajI Apa batAyeMdhutA : rAjya kI rakSA, yuddhoM meM zatruoM kA mAna-mardana, unakI parAjaya, zUravIratA ke uccatama mAnadaNDa aura itane saba vijayollAsa ke uparAnta dharmAcArya kI zaraNa meM jAkara samAdhimaraNa dvArA samatAbhAva se zarIra-tyAga kA sabase prabhAvakArI udAharaNa zravaNabelgola ke samIpa kAMcinadoNe ke kUge brahmadeva stambha ke dasavIM zatAbdI ke zilAlekha (kra064) meM hai jisameM gaMgavaMza ke rAjA mArasiMha kA varNana hai| zilAlekha prArambha hotA hai maMtrI ke saMdarbha se ki mAsiMha ne : * rASTrakUTa nareza kRSNarAja tRtIya ke lie gurjara deza ko vijaya kiyA, * kRSNarAja ke vipakSI alla kA mada cUra kiyA, * vindhyaparvata kI tarAI meM rahane vAle kirAtoM ke samUhoM ko jItA, 0 mAnyakheTa meM kRSNarAja kI senA kI rakSA kI, 0 indrarAja caturtha kA abhiSeka karAyA, * pAtAlamalla ke choTe bhAI vajjala ko parAjita kiyA, 0 vanavAsI-nareza kI dhana-sampatti kA haraNa kiyA, * mATUravaMza ko parAbhUta kiyA, 0 nolamba kula ke narezoM kA sarvanAza kiyA, 0 kADuvaTTi jisa durga ko nahIM jIta sakA thA, usa uccaGgi durga ko svAdhIna kiyA, 0 zabarAdhipati naraga kA saMhAra kiyA, 0 cAlukya nareza rAjAditya ko jItA, 0 tApI-taTa, mAnyakheTa, gonUra, uccaGgi, banavAsi va pAbhase ke yuddha jIte; tathA cera, cola, pANDya aura pallava narezoM ko parAsta kiyaa| isa lekha kI antima paMktiyoM meM rAjA ke dvArA 'dharma' puruSArtha kI sAdhanA kA ullekha ina zabdoM meM milatA hai : ..."palaveDe-galolaM basadigulaM mAnastaMbhaMgaluvaM mADisidaM / maMgalaM / dharmamaMgalaM namasyaM naDayisibaliyamonduvarSa rAjyamaM pattuviTTa baMkApuradol ajitasenabhaTTArakara zrIpAdasannidhiyol ArAdhanAvidhiyi mUrakhe
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 - antardvandvoM ke pAra (va) saM nontu samAdhiyaM saadhisivN|" . . arthAt usane jainadharma kA pratipAlana kiyA, aneka jinamandira aura mAnastambha banavAye, ina saba dhArmika kAryoM ko karane ke uparAnta eka varSa bAda rAjya-tyAga kiyaa| tIna dina kI vrata-sAdhanA ke uparAnta baMkApura meM ajitasena bhaTTAraka ke zrIcaraNoM ke samIpa samAdhi-sAdhanA kii| aise pratApI nareza kI jina upAdhiyoM kI chaTA isa zilAlekha meM hai, ve isa vIra ke anukUla hI haiM--gaMgacUr3AmaNi, gaMgavajra, nolambAntaka, guttiya-gaMga, maNDalikatrinetra, gaMgavidyAdhara, gaMgakandarpa, gaMgasiMha, satyavAkya, koMkaNavarma-dharma-mahArAjAdhirAja Adi / purAvid : isa zilAlekha se aura itihAsa ke aneka saMdarbho se yaha spaSTa hai ki gaMgavaMza aura rASTrakUTa vaMzoM meM maitrI thI, aura isa maitrI kA AdhAra pramukha rUpa se jainadharma thaa| cola-nareza zava the, ataH unakI pakSadharatA jainetara dharma ke prati adhika rhii| anugA : aneka zilAlekhoM meM jainAcAryoM ke sambandha meM aisA varNana AtA hai ki ve zAstrArtha meM dhurandhara the, prativAdiyoM ko unhoMne bArabAra hraayaa| yaha bAta kyA mukhya rUpa se ThIka hai ? vAgmI : hA~, aneka zilAlekha yahAM maiMne par3he haiN| aura, AcAryoM ke jIvana vRtAnta meM, prazastiyoM meM isa prakAra kI aneka ghaTanAe~ haiN| zrutajJa : zilAlekha kramAMka 70 meM ullekha hai ki bArahavIM zatAbdI meM mahA maNDalAcArya devakIti paNDita ne cArvAk, bauddha, naiyAyika, kApAlika aura vaizeSikoM ko zAstrArtha meM hraayaa| vAgmI : yaha lekha par3hane-sunane yogya hai / sunie, "jitavRjinajinapatimatapayarpayodhilIlAsudhA krru| cArvAkAkharcagarvadurvArorvIdharotpATanapaTiSThaniSThuropAlambhadamolidaNDara akunntthknntth-knntthiirv-gNbhiir-bhuuri-bhiim-dhvaan-niiilitduiimeddhbauddhmdvednnddru| apratihata-prasaradasama-lasadupanyasananityanaisitva-pAna-dAnadalitanaiyAyikanayanikaralaru / capalakapilavipulavipinadahana-dAvAnalaru / zumbhadambhoda-nAda-noditavitatavaizeSikaprakaramadamarAlaru / zaradamalazazadhara-karanikara-nIhArahArAkArAnuvati-kIrtivallIvellilatadigantarAlarumappazrImanmahAmaNDalAcAryaru zrImaddevakotipaNDitadevaru / kunamaH kapila-vAdi-vanogra-vaha naye cArvAk-vAdi-makarAkara-vADavAgnaye /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelagola ke zilAlekha... 83 zrutajJa bauddhagravAditimirapravibhedabhAnave zrIdevakItimunaye kavivAdivAgmine // " arthAt jinendra bhagavAna ke nirmala jJAna kA guNagAna sAre saMsAra meM ho rahA hai| usa ( jJAna - sAgara ) ke lie jo candramA ke samAna hai; prativAdI ke parihAra ke lie bacca hai, cArvAk ke abhimAna parvata ko cUra karane vAle, aparAjeya bauddhagaja ke mada ko siMha-garjanA ke bhayaMkara prahAra se parAbhUta karane vAle, naiyAyikoM ke garva ke sarakaNDoM ko tIkSNa buddhi ke ha~siye se naSTa karane vAle, apanI anupama vANI ke dhArAvAhI camatkAra se caMcala-mati kapila - siddhAnta ko isa prakAra dahana kara dene vAle jaise dAvAnala; cAroM ora vyApta vaizeSakoM ke haMsa-dala ko apanI gambhIra vANI kI garjanA se palAyana-pravRtta karane vAle Adi / : Apane dekhA hogA vAgmIjI, lekha kramAMka 77 meM muni mahezvara ke viSaya meM kahA gayA hai ki unhoMne 70 zAstrArthoM meM prasiddha pratidvandviyoM ko jiitaa| isI prakAra zatru-bhayaMkara ke vizAla mahala para vijJapti lagA dI gaI thI ki muni vimalacandra ne pAzupata, bauddha, kApAlika aura kapila - siddhAnta ke mAnane vAloM ko jaba cunautI dI, to saba udvigna ho gaye / purAvid : yaha to vahI lekha hai jisameM samantabhadra kI zAstrArtha vijaya kA ullekha hai jisakI carcA hama Upara kara cuke haiN| vAgmI : mujhe eka dUsare lekha kA dhyAna A rahA hai / vaha hai lekha kramAMka 360 jisameM kahA gayA hai ki cArukIrti kA yaza itanA prazasta thA, ki cArvAkoM ko apanA abhimAna, sAMkhya ko apanI upAdhiyA~, bhaTTa ko apane saba sAdhana aura kaNAda ko apanA chala chor3anA par3A / kattale basadi ke lekha kramAMka 79 meM bar3e rocaka DhaMga se gopanandi AcArya kI zAstrArtha - pratibhA kA varNana hai : "maleyade zAMkhya maTTaviru bhautika poMgi kaDaMgi vAgadi tolatolabuddha bauddha tale-dorade vaiSNavavaDaMgaDaMgu vAgbalada poDa veDa gaDa cArvvaka cArvvaka nimma darpamaM salipane gopaNandi - munipuMgavanemba madAndha sindhuraM // " * arthAt 'sAMkhyagaNo ! virodha na karo, cupa ho jAo / bhautika ahaMkAra se phUla na jAo / buddhamAna bauddho, apanA zISa na dikhAo, jAo, jAo / o vaiSNavo apane Apako chupA lo, chupA lo / o mRdubhASI , cArvAko, apanI vANI kI zakti kA ahaMkAra chor3a do| bhalA muni
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandroM ke pAra puMgava gopanandi, jo matta gaja kI bhAMti haiM, tumhAre darpa ko sahana kareMge? Age likhA hai : "SaDdarzana ke mArga para calane vAle virodhI hAthiyoM ko isa eka gaja ne khader3akara bhagA diyaa| jaiminI AtaMkita ho gaye, sugata ruka gaye aura parAjaya kI mohara lagA dI, akSapAda ne jhaTa se cUr3iyAM pahana lIM, lokAyatoM kA garva kharva ho gayA aura sAMkhya prANa bacAkara bhaage|" purAvid : kintu yaha lekha san 1398 kA hai| caudahavIM zatAbdI ke anta taka, vizeSakara 11-12vIM zatAbdI meM jainAcAryoM kA itanA adhika prativAda huA aura jainadharma para itane atyAcAra hue ki AcAryoM aura guruoM ko apane siddhAnta kI zreSThatA ke lie zAstrArtha karane pdd'e| jaina jJAna kA tarka aura siddhAntapakSa bahuta prabala rahA AyA aura usakI pRSThabhUmi meM ina AcAryoM kA jJAna-bala hI unakA ekamAtra sahAyaka thaa| zAstrAcArya kA garva bhI kitanA vAcAla thA! anujJA : kahate haiM jaina sAdhuoM meM tapa kI siddhi ke kAraNa alaukika camatkAra bhI utpanna ho jAte the? vAgmI : hA~, aise prasaMga bhI haiM ki kisa prakAra kisI muni ne kisI rAjA ke sarpadaMza kA viSa dUra kara diyaa| siddhara basadi ke stambha para utkIrNa zilAlekha kramAMka 360 meM kahA gayA hai ki cArukIti pANDita ne yuddha kSetra meM mRtaprAya rAjA ballAla ko tatkAla svastha kara diyA thaa| unake sambandha meM eka dUsare zilAlekha, kramAMka 364 meM kahA gayA hai ki cArukIrti muni ke zarIra ko chUkara jo vAyu pravAhita hotI thI vaha rogoM ko zAnta kara detI thii| bhratajJa : lekina, jaina muniyoM ne mantra-tantra aura camatkAra ko dharma-pracAra kA sAdhana nahIM banAyA / balki vicitra bAta to yaha hai ki jaina zAsana ke parAbhava kI duHkhada ghaTanA ukta rAjA ballAla ke bAda san 1109 meM viSNuvardhana biTTigadeva ke gaddI para baiThane ke uparAnta ghttii| jaina senApatiyoM ne sahAyatA karake biTTigadeva ke rAjya ko coloM kI adhInatA se mukta karavA diyA thaa| vaha jaina dharmAvalambI thaa| kintu eka bAra usakI kanyA ko kisI pizAca ne grasta kara liyaa| jaina AcArya aura paNDitoM ne prayatna kiyA, kintu kanyA pizAca-mukta na ho pAI / tabhI rAmAnuja AcArya ne use svastha kara diyA / aura bhI aneka camatkAra unhoMne kiye / pariNAma yaha huA ki viSNuvardhana biTThigadeva ne jainadharma kA parityAga kara diyaa| itanA hI nahIM, usane jainiyoM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelagola ke zilAlekha... ko kolhU meM pilavA diyaa| purAvid : yaha bAta pracalita to hai, lekina aisA bhI ullekha milatA hai ki yadyapi viSNuvardhana ne apanA dharma parivartana kara liyA thA, kintu usakI rAnI zAntaladevI jainadharma kI kaTTara bhakta thI / usake pitA zeva the, usakI mAtA jina bhakta thI / zAntaladevI ne apane guru prabhAcandra siddhAntadeva kI preraNA se jainadharma kI unnati ke aneka kArya kiye / usane san 1123 meM zravaNabelagola meM zAntinAtha bhagavAna kI mUrti sthApita kI / zAntaladevI ne zravaNabelagola kA prasiddha mandira banavAyA / mandira kA nAma bhI vizeSa - sarvAtigandhavAraNa, arthAt sota rUpI hAthI ke mada ko cUra karane vAlA, athavA ucchRMkhala sautoM kA garva cUra-cUra kara dene vAlA mattahAthI / anugA : koI rUpavatI evaM garvitA nArI hI aisA karegI / purAvid : isameM sandeha nahIM ki zAntala atyanta rUpavatI thI, gAyana aura nRtya meM kuzala | pati viSNuvardhana usake daza meN| sAtha hI zilAlekha kramAMka 176 aura 162 meM usakI dhArmikatA kI jo prazaMsA likhI hai, vaha bhI usake lie garva kI bAta hai / unameM usake pAtivrata aura dharmaparAyaNatA kI bhUri-bhUri prazaMsA hai / use rukmiNI, satyabhAmA aura sItA ke samAna kahA gayA hai / aura, usake vairAgya kI parAkASThA yaha ki 1131 I0 meM usane zivagaMga sthAna meM sallekhanApUrvaka samAdhimaraNa kiyA ! vAgmI ta 85 vAgmI zrutajJa : bAra-bAra kaise yaha tathya sAmane A jAtA hai ki aneka sAMsArika upalabdhiyoM - yaza, mAna-maryAdA, rUpa aura guNa ke gaurava ke bhoga ke bIca ke sAMskRtika prabhAva meM vyakti apane antima lakSya kI prApti se nahIM jaina dharma cUkatA vahA~ saba kucha tyAga, saMyama aura prANImAtra ke lie samabhAva meM samAviSTa ho jAtA hai / : yaha tIrthaMkaroM kI paramparA kA pratApa hai; gautama gaNadhara aura bhadrabAhu svAmI jaise nirgrantha mahAmuniyoM kA prabhAva hai / : AcAryoM ke isa prasaMga meM hama kundakudAcArya kA ullekha kaise bhUla gaye ? : unakA nAma maiM to nahIM bhUlA / kaise bhUla sakate haiM unheM jo jainadharma ke maMgala-smaraNa meM bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke bAda hRdaya meM virAjamAna rahate haiM / pratyeka zAstra - sabhA jinake smaraNa se prArambha hotI hai / pratyeka guru-ziSya-paTTAvalI meM jinakA nAma pramukha hai| jaina siddhAnta ke jo advitIya Adi vyAkhyAtAoM meM haiM / jo zaurasenI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAraM prAkRta meM 'samayasAra' jaise zreSTha siddhAnta-granthoM ke racanAkAra haiN| mathurA pradeza kI zaurasenI prAkRta ko apanI bhASA kA AdhAra banAkara jinhoMne uttara kI bhAvadhArA ko dakSiNa meM aura dakSiNa kI vicAra dhArA ko uttara meM pravAhita kiyaa| purAvid : zravaNabelgola ke zilAlekha inake puNya-smaraNa se pUrita haiN| zrutajJa : mUla saMgha aura kundakunda-AmnAya ke AcAryoM kI paTTAvalI zravaNa belgola ke zilAlekhoM ke AdhAra para hI to taiyAra kI gaI hai| use dekheM to sahI-kitanI vizAla aura samartha jJAna-paramparA hai yaha ! AcArya padAvalI kA pradarzana] anugA : merA prazna adhUrA raha gyaa| kyA jainadharma ko virodhiyoM kA AkramaNa sahana nahIM karanA par3A ? isa bAta kA kyA AdhAra ki tantra-mantra ke camatkAroM ke kAraNa anya dharmAvalambI bAMjI le gaye ? purAvida : dasavIM zatAbdI ke anta meM rASTrakUTa aura gaMgarAja vaMza eka sAtha patanonmukha ho gaye / aura, unake sAtha hI jainadharma kA prabhAva kSINa hotA gyaa| udhara vIrazaivoM ke prati jaina mAnyatAvAloM kA upekSA bhAva rhaa| jaba basavezvara ne zava dharma kA punaruddhAra kiyA aura jainiyoM kA rAjyasaMrakSaNa prabhAvahIna ho gayA to basava ke uttarAdhikAriyoM ne zAntaroM, caMgAlvoM aura kArakala ke bhairava oDayaroM, kurga ke rAjAoM tathA anya choTe-moTe rAjyoM ke zAsakoM ko jainadharma se parAGmukha banAkara zavadharma meM dIkSita kara liyaa| yaha itihAsa kI svAbhAvika gati thii| san 1195 ke eka zilAlekha kA ullekha 'meDivala jainijma' ke pRSTha 281 para milatA hai jisameM kahA gayA hai : "zivabhakta ekAnta rAmayya samasta zaiva tIrthoM kA darzana karane ke pazcAt puligere aayaa| vahA~ ke sthAnIya devatA somanAtha ne use janoM ke viruddha dharmayuddha karane ke lie prerita kiyaa| ataH rAmayya janoM ke eka pramukha kendra avvalUra nAmaka sthAna meM gayA aura usane apanA prabhutva pramANita karane ke lie jainoM ko cunautI dii| usane kahA ki vaha apane dharma kA mahattva pramANita karane ke lie apanI garadana kATa degA aura phira ziva ke prabhAva se usakI garadana jur3a jaayegii| yaha suna kara jainoM ne vacana diyA ki yadi vaha aisA kara sakegA to hama loga zavadharma svIkAra kara leNge| unhoMne eka tAr3apatra para isako likha bhI diyaa| rAmayya ne apanI garadana kATakara ziva ko car3hA dI aura sAta dina bAda usakI garadana punaH jur3a gyii| pazcAta rAmayya ne jainoM ko satAyA aura unakI mUrtiyAM tor3a ddaaliiN| jainoM ne rAjA vijjala (1156
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelgola ke zilAlekha... 1167 I0)se zikAyata kii| rAjA ne rAmayya ko bulaayaa| rAmayya ne vaha tAr3apatra dikhalAyA jisa para jainoM ne apanA vacana likhA thaa| usane punaH jainoM ko cunautI dI ki ve apane sAta sau mandiroM ko dhvaMsa kara deM to vaha punaH apanA sira kATakara sAta dina meM use jor3a sakatA hai| kintu janoM ko usakI cunautI svIkAra karane kA sAhasa nahIM huaa| rAjA vijjala ne rAmayya ko vijayapatra diyA aura usake devatA soma nAtha ke nAma kaI gAMva diye| vAgmI : kintu isakA artha yaha nahIM hai ki jainadharma kA prabhAva ina ghaTanAoM ke kAraNa karnATaka prAnta se samApta ho gyaa| itihAsa kI ghaTanAe~ AtI aura jAtI haiM, kintu saMskRti kA vaha prabhAva jo jana-mAnasa meM gahare paiTha jAtA hai, jo bhASA, sAhitya aura kalA ke mAdhyama se sthAyI rUpAkAra le letA hai, vaha samaya ke thaper3oM ko sahakara bhI akSuNNa rahatA hai| zrutajJa : eka bAta aura bhI hai| yadi jainadharma aura jaina dharmAyatanoM ke prati janatA kI sadbhAvanA na hotI to usakI surakSA hI nahIM ho sakatI thii| vaiSNava aura jainiyoM ke aneka vivAdoM ko zAsakoM ne samApta kiyA aura sadbhAva bddh'aayaa| zilAlekha kra. 475 (zaka saM0 1290) isa viSaya meM vizeSa mahattva rakhatA hai| yaha lekha vijayanagara-kAla ke bukkarAya prathama kA hai| lekha kA prArambha rAmAnuja kI stuti se hotA "rAmAnujo vijayate yati rAja-rAja" phira jo kahA gayA hai usakA artha hai : "vIra bukkarAya ke rAjya-kAla meM jainiyoM aura vaiSNavoM meM jhagar3A ho gyaa| taba jainiyoM meM se AneyagoNDi Adi nADuoM ne bukkarAya se prArthanA kii| rAjA ne janiyoM aura vaiSNavoM ke hAtha se hAtha milA diye aura kahA ki jaina aura vaiSNava darzanoM meM koI bheda nahIM hai| jainadarzana ko pUrvavat hI paMca mahAvAdya aura kalaza kA adhikAra hai / yadi jainadarzana ko hAni yA vRddhi huI to vaiSNavoM ko ise apanI hI hAni yA vRddhi samajhanA caahiye| zrIvaiSNavoM ko isa viSaya ke zAsana (Adeza) samasta rAjya kI basadiyoM meM lagA denA caahiye| jaina aura vaiSNava eka haiM, ve kabhI do na samajhe jaaveN|" aura bhI, "zravaNabelagola meM vaiSNava aMga-rakSakoM kI niyukti ke lie rAjya bhara meM jainiyoM se pratyeka ghara ke dvAra pIche prativarSa jo eka 'haNa' liyA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 antardvandvI ke pAra jAtA hai usameM se tirumala ke tAtayya deva kI rakSA ke lie bIsa rakSaka niyukta hoMge aura zeSa dravya jaina mandiroM ke jIpoMddhAra, putAI Adi meM kharca kiyA jaayegaa| yaha niyama prativarSa jaba taka sUrya-candra haiM taba taka rhegaa| jo koI isakA ullaMghana kare vaha rAjya kA, saMgha kA aura samudAya kA drohI tthhregaa| yadi koI tapasvI yA grAmAdhikArI isa dharma meM pratighAta karegA to vaha gaMgAtaTa para eka kapilA gau aura brAhmaNa kI hatyA kA doSI hogaa|" vAgmI : dekhane kI bAta yaha hai ki karnATaka ke zAsakoM ne kisa prakAra vibhinna dharma ke anuyAyiyoM se sadbhAva banAye rakhane kA prayatna kiyaa| jainiyoM ke adhikAra kI rakSA kA nirNaya, vaiSNavoM ke dharma kI zabdAvali meM isa prakAra kiyA gayA ki janetara vyakti apane vacana kI rakSA apanI iSTa-mAnyatA kI saugandha khAkara kreN|jnoN yA vaiSNavoM ke lie isase bar3A abhizApa aura kyA hogA ki yadi vaha vacanabhaMga karate haiM to brAhmaNa kI hatyA aura gauvadha ke doSI hoNge| isa khoTe karma kI jaghanyatA para jora dene ke lie eka zloka bhI anta meM khudavA diyA : svadattAM paradattAM vA yo hareti vasundharAm / SaSTivarSa-sahasrANi viSTAyAM jAyate kRmiH // .. arthAt bhUmi (dharma kArya ke lie) svayaM dI ho yA use kisI anya ne diyA ho, jo usakA haraNa karegA vaha chaha hajAra varSa taka viSTA kA kIr3A banA rhegaa| purAvid : karnATaka meM yaha vivAda jainoM aura vaiSNavoM kA hI nahIM thA, zaivoM aura vaiSNavoM meM bhI dArzanika siddhAntoM ko lekara bheda rahA-mUrtiyoM aura upAsanA kI paddhatiyoM ke kAraNa vivAda bddh'aa| zratajJa : kintu pratyeka vivAda kA hala samatA-bhAva ke kAraNa nikalatA gyaa| zaiva-vaiSNava vivAda kA hala 'harihara' kI saMyukta mUrti kI kalpanA dvArA kara liyA gyaa| vAgmI : eka artha meM vIra-zaiva dharma ke samarthaka guruoM ne samaya ko dekhate hue sAmAjika aura dhArmika sudhAra ke Andolana claaye| janatA unakI ora AkRSTa huii| taba vaiSNavoM aura jainoM ko bhI sAvadhAna honA pdd'aa| sabane apane apane dharma aura darzana kA pracAra jora-zora se prArambha kiyaa| bar3I halacala kA samaya thA vaha / yahI kAraNa hai ki ina zatAbdiyoM meM aneka AcAryoM ne mahattvapUrNa granthoM kI racanA kii| zrutajJa jI, hai na yaha bAta ! kucha nAma btaaiye| zrutajJa : avazya / kucha AcAryoM ke aura unake granthoM ke nAma ginavAtA hU~ /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 zravaNabelgola ke zilAlekha... inakA ullekha zilAlekhoM meM hai| 0 lekha kra. 360 ke anusAra umAsvAti ke tattvArthasUtra kI prati ko zivakoTi sUri ne alaMkRta kiyaa| lekha kra. 77 (san 1129) meM katipaya zAstrakAroM aura unakI racanAoM kA ullekha isa prakAra hai: vajranandi muni---navastotra sumatideva ------sumatizaptaka cintAmaNi ---cintAmaNi zrIvarddhadeva ----cUr3AmaNi candrakIti gaNi-.-zrutabindu dayAlapAla muni---rUpasiddhi * lekha kra. 71 (san 1163) ke anusAra pUjyapAda devanandi ne jainendra vyAkaraNa, sarvArthasiddhi, jainAbhiSeka tathA samAdhizataka kI, aura zruta-kIrti vidya ne rAghava-pAMDavIya kI racanA kii| * lekha kra. 569 ke anusAra zrIpAla vidyadeva ne vijayavilAsa tathA .. lekha kra. 364(san 1432) ke anusAra cArukIrti muni ne sAratraya aura siddhAntayogI ne siddha zAstra kA praNayana kiyaa| . lekha kra. 360 meM kundakundAcArya ke sambadha meM unake isa atizaya kA ullekha hai ki vaha AkAza-gamana kara sakate the aura pRthvI se cAra aMgula Upara to calate hI the| purAvid : ho sakatA hai, alaMkArika bhASA meM yaha kahane kA tAtparya ho ki vaha antaraMga aura bahiraMga parigraha se achUte rahate the| zrutajJa : sacamuca, yahI vAkya jyoM kA tyoM vahAM AyA hai| anagA : mahilAoM ke samAdhimaraNa ke to aneka ullekha Apane batAye, kintu unake kRtitva ke koI anya AyAma bhI haiM ? zratajJa : vAstava meM zravaNabelgola ke sAre pariveza meM mahilAoM kI bhakti, tyAga, vratasAdhanA, sallekhanA hI pramukha haiN| rAjya vyavasthA meM kisI mahilA kA hAtha rahA ho, aisA kahIM mere dekhane meM nahIM aayaa| purAvida : nahIM, aisA nahIM / itihAsa meM ullekha hai ki san 911 meM jaba nAgara khaNDa ke adhikArI sattarasa nAgArjuna kA dehAnta ho gayA to rAjakAja kA dAyitva usakI patnI jAvikayabbe ko saMbhAlanA pdd'aa| usane bar3I dakSatA ke sAtha rAjya-saMcAlana kiyaa| bar3I vIrAMganA thI vaha / aura, jaba usakA anta samaya samIpa AyA to usane vandani nAmaka sthAna para samAdhimaraNa pUrvaka zarIra tyaagaa|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 antardvandvoM ke pAra vAgmI : rAniyoM aura rAjagharAnoM se sambandhita mahilAoM ke dhArmika kAryoM kA pracuratA se ullekha hai : (1) dasavIM zatAbdI kI attimavve ne, jo senApati mallapa kI putrI aura nAgadeva kI patnI thI, ponnakavi ke zAntipurANa kI eka hajAra pratiyAM likhavAkara zAstra-bhaNDAroM meM bhejiiN| pandraha hajAra mUrtiyAM sone aura ratnoM kI bnvaayiiN| (2) isI kAla kI pAmabve ne, jo rAjA bhUtuMga kI bar3I bahina thI, tIsa varSa taka tapasyA kI / pocavvarasI, bhAlaladevI, caTTaladevI, mahAdevI, pampAdevI Adi aneka mahilAoM ke nAma bhI Ate haiN| anugA : kyA karnATaka kA koI aisA rAjavaMza bhI hai jisake pratApa ke sAtha mahilAoM kI kIrti sabase adhika jur3I huI hai ? zrutajJa : kyA samajhate haiM, purAvidjI ? purAvid : isa zreNI meM mujhe to hoyasala vaMza sarvopari lagatA hai| sabase adhika zilAlekha bhI isI vaMza ke vyaktiyoM ke haiM / kAlakrama se viSNuvardhana ke 10, narasiMha prathama ke 3, ballAla dvitIya ke 4, narasiMhadeva dvitIya ke 3 / phira 12vIM zatAbdI ke 19 aura terahavIM ke 4 / viSNuvardhana ke samaya meM poyasala seTTi aura nemi seTTi kI mAtAoM maccikanve aura zAntikavve ne candragiri ke terina basadi kA nirmANa karAyA aura phira bhAnukIrti muni se dIkSA le lii| (lekha 229, zaka saM. 1039) / vAgmI : zilAlekhoM ke anusAra gaMgarAja kA kRtitva bahuta viziSTa hai ! purAvid : avazya / vaha viSNuvarddhana nareza ke sahAyaka rAjapuruSa the| lekhoM meM gaMgarAja kI vaMzAvali aura unakI upalabdhiyAM vistAra se dI gaI haiN| likhA hai"jisa prakAra indra kA bajra, balarAma kA hala, viSNu kA cakra, zaktidhara kI zakti aura arjuna kA gAMDIva sahAyaka haiM usI prakAra viSNuvarddhana ke gaMgarAja sahAyaka the|" kannegala ke yuddha meM gaMgarAja ne viSNuvarddhana kI ora se cAlukyoM ko jIta liyA thA aura viSNuvarddhana atyanta prasanna hue the| zrutajJa : Apa to jAnate hI haiM purAvidjI, ki nareza ne prasanna hokara gaMgarAja se kahA, 'ApakI jo manokAmanA ho kaheM, maiM pUrI kruuNgaa|' aura isa dharmAtmA senApati ne viSNuvarddhana se parama nAmaka gA~va mAMgakara una mandiroM ko arpita kara diyA jo usakI mAtA ne banavAe the| isI prakAra vijaya ke upalakSya meM usane rAjA se govindagaDi grAma mAMgA aura use gommaTezvara ko arpita kara diyaa|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNabelgola ke zilAlekha... vAggI : isa vaMza ke rAjapuruSa aura mahilAeM zubhacandra siddhAntadeva ke ziSya the| sArA parivAra dharma-rata thaa| gaMgarAja kI bhAryA lakSmI ne apane bhAI bUca aura bahina demeti kI mRtyu kI smRti meM zilAlekha likhavAyA, jainAcArya meghacandra kI smRti meM lekha utkIrNa krvaayaa| isI mahilA ne eraDukaTTe basAdi kA nirmANa kraayaa| gaMgarAja kI mAtA pocabbe kI smRti meM kattale basadi nAmaka mandira kA nirmANa karavAyA, zAsana basadi (indrakulagRha) bnvaaii| gaMgarAja ne apanI bar3I bhAbhI jakkamabbe (bammadeva kI bhAryA) kI smRti meM usake satkAryoM kA ullekha karane vAlA lekha utkIrNa karavAyA / gommaTezvara kA parakoTA banavAyA / pratyeka kArya kA ullekha alaga-alaga zilAlekhoM meM hai| anugA : kisI zilAlekha kI koI manoraMjaka bAta? vAgmI : zrutajJajI, batAyeM, yA purAvidjI ! purAvid : phira to san 982 ke zilAlekha kramAMka 163 kI bAta karanI hogI, jisameM rASTrakUTa nareza indra caturtha kI dakSatA kA varNana hai| anugA : yuddha meM vIratA kA? purAvid : nahIM, 'polo' ke khela kA-use polo hI kahanA cAhiye / likhA hai : "zrIge vijayakke viddege| cAgakkaTiMge jasake pempigi nita giramidendu kandukadAgamadole negalgumalate bIrara bIra / olagaM dakSiNa sukaraduSkaramaM poragaNa sukaraduSkarabhedamaM olage vAmadaviSamamanalliya viSamaduSkarama ninnadara poragaggalike yenipati viSamamanadarativiSama duSkaramemba duSkarma eleyolone cArisalballaMnAlkuprakaraNamumanindrirAjaM / "... arthAt yaha vIroM meM vIra indrarAja kanduka (geMda) kA khela khelatA hai, kyoMki vaha mAnatA hai ki isa krIr3A meM zrIvRddhi hai, vijaya hai, vidyAbuddhi hai, udAratA hai, vIratA hai, yaza hai, mahAnatA hai--sabhI bAteM haiN| saMsAra meM indrarAja hI eka aisA vyakti hai jo sabhI prakAra kI kandukakalA meM dakSa hai| sukara, duSkara, viSama aura viSama-duSkara gati kI geMda vaha cAroM ora pheMka sakatA hai| andara, bAhara, dAyeM, baayeN| cAroM ora pheMke jAne para 338 cakra banate haiN| geMda para AghAta lagAne ke to eka karor3a tarIke haiM. aura geMda para balle kA AghAta isa taraha lage ki ThIka nizAne para jAye-na Age bar3hane pAe, na ochI raha jAye / 'geMda cAhe kAlI mirca se bhI choTI ho, sTika cAra aMgula se bhI
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra choTI ho, ghor3A parvata se bhI vizAla ho, gherA pRthvI jaisA bar3A hI kyoM na ho, indrarAja ko santoSa nahIM hogA taba taka jaba taka vaha ATha yA dasa cakra pUre na kara le| zrutajJa : Azcarya hai ! vAgmI : vAstava meM zilAlekha meM to kanduka-krIr3A kA varNana aura bhI vistAra se hai-caudahaveM padya se caubIsaveM padya taka / purAvida : saca bAta to yaha hai ki zravaNabelgola ke zilAlekha hI itane mahattvapUrNa haiM, sabhI dRSTiyoM se-dharma, darzana, itihAsa, kalA, sAhitya, AcAravyavahAra, sAmAjika digdarzana, kAvyamAdhurI, bhASAoM kA samAgama, ki aneka vidvAn varSoM taka inakA adhyayana kareM to aneka-aneka zodha grantha taiyAra ho jaayeN| zrutajJa : hamane kitanI bAtoM kI carcA kI / mana hotA hai ki isa carcA ke samA hAra meM hama saba zilAlekhoM meM se eka-eka zloka kA pATha kreN| pahale maiM par3hatA hU~ nAgasenamanaghaM guNAdhikaM nAganAyakajitArimaNDalam / rAjapUjyamamalazrIyAnpavaM kAmadaM hatamadaM namAmyaha // vAgmI : yavatpadAmbujanatAvanipAlamauli ratnAMzavo'nizamamu vidaSuH sarAgam / yavanna vastu na vadhUna ca vastrajAtaM no yauvanaM na ca balaM na ca bhAgyamitam // anugA : zrImatparamagambhIra-syAbAvAmoghalAMchane / jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // purAvid : saMsAravanamadhye'sminastadagAn jana-amAn / AlokyAlokya sadvRttAn chinatti ymtksskH||
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa : pA~ca zravaNabelgola : tIrthavandanA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAraka catuSTaya zravaNabelgola ke pariveza meM jo mahattvapUrNa sthAna tathA mandira aura smAraka haiM unakA vibhAjana aura varNana ina cAra zIrSakoM ke antargata ho sakatA hai : (1) candragiri pahAr3I (2) vidhyagiri pahAr3I (3) nagara-smAraka (4) Asa-pAsa ke graam| cAroM sthAnoM meM aneka basadiyAM (mandira) haiM, smAraka haiM, zilAlekha haiM, bhavya mUrtiyA~ haiM aura ve guphAe~-kandarAe~ haiM jahA~ sahasroM muniyoM ne tapasyA kI, sallekhanA yA samAdhimaraNa kiyA aura apane saMyama kA prabhAva evaM jana-kalyANa ke lie dharmopadeza tathA mokSa-sAdhanA kA pramANa prastuta kiyaa| zravaNabelgola kI aitihAsika mahattA vizeSa rUpa se isa tathya meM bhI hai, jaisA ki hama pichale adhyAya meM dekha cuke haiM, ki vahAM ke ina smArakoM aura zilAlekhoM meM gumphita haiM una rAjArAniyoM, mantriyoM, senApatiyoM, zreSThiyoM aura bhakta-janoM ke nAma, jinakA sambandha karnATaka-itihAsa ke gaMga, rASTrakUTa, cAlukya aura hoyasala Adi rAjavaMzoM se thaa| saMyama, bhakti aura yogasAdhanA kA tathA jainadharma ke pravaktA aura sAdhaka digambara jaina muniyoM kA aisA jIvanta evaM prAmANika itihAsa anyanna durlabha hai| yahI kAraNa hai ki zravaNabelgola ko pavitratA aura sAMskRtika bhavyatA ke pratIka-rUpa meM 'jaina kAzI' yA 'jana badrI' kA nAma diyA gayA hai| 1. candragiri candragiri kA prAcIna nAma kaTavapra (saMskRta) aura kalbappu (kannar3a) hai / lokabhASA meM use tIrthagiri aura RSigiri bhI kahate haiN| candragiri samudra tala se 3053 phuTa U~cI hai| nIce ke maidAna se yaha mAtra
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra 75 phuTa kI UMcAI para hai / vindhyagiri kI apekSA yaha pahAr3I 274 phuTa nIcI hai| tIrthayAtrA ke pavitra saMkalpa se jaba hama candragiri kI pradakSiNA karane ke lie nikalate haiM to pradakSiNA kA artha hai una 12 basadiyoM ( mandiroM) ke darzana jo dIvAra ke 500 phuTa lambAI aura 225 phuTa caur3AI ke eka ghere meM pratiSThita haiM / 96 pArzvanAtha basadi sabase pahale hameM pArzvanAtha basadi (mandira) ke darzana hote haiM / yaha mandira dakSiNa kI drAviDI zailI meM nirmita hai / nirmANa kI drAviDI zailI kA artha hai, sthApatya kI eka vizeSa zailI jisameM nirmANa ke kucha aMga spaSTa dikhAI dete haiM / jaise, garbhagRha - jisameM tIrthaMkara kI mUrti mUlanAyaka pratimA ke rUpa meM pratiSThita hotI hai| garbhagRha ke atirikta kucha anya pAribhASika zabda jo ina mandiroM kI nAva kA varNana karate hue prAyaH prayoga meM Ate haiM, ye haiM : sukhanAsiyA zukanAsikA - zikhara ke sAmane vAle bhAga se jur3A huA bAhara nikalA bhAga jisameM kabhI-kabhI mandira ke gavAkSa yA jharokhoM kA bhI prabandha hotA hai / mukhamaNDapa - sAmane kA yA pravezadvAra kA maNDapa | navaraMga - vaha mahAmaNDapa jisameM bIca meM cAra aura bAraha stambhoM kI aisI saMyojanA hotI hai ki usase nau khA~ce bana jAte haiM ! raMgamaNDapa - khambhoM para AdhArita maNDapa jo cAroM ora se khulA huA hotA hai / ise sabhA maNDapa bhI kahate haiM / pArzvanAtha basadi kI lambAI 59 phITa aura caur3AI 29 phITa hai| jaisA ki nAma se spaSTa hai, mandira kI mukhya mUrti tIrthaMkara pArzvanAtha kI hai / yaha 15 phuTa U~cI hai aura isake mastaka para sAta phaNoM vAle nAga kI chAyA hai| mUrti atyanta manojJa hai / mandira ke sAmane bahuta bar3A mAnastambha hai jisake cAroM mukhoM para yakSa aura yakSiyoM kI mUrtiyA~ khudI haiN| navaraMga meM jo lekha khudA huA hai usase mAlUma hotA hai ki mAnastambha kA nirmANa eka puTTeya seTha dvArA zaka saMvat 1672 ke AsapAsa huA hogaa| navaraMga meM eka vizAla lekha ( kra. 77 ) khudA hai jo zaka saMvat 1050 kA hai jisameM malliSeNa maladhAri deva ke samAdhimaraNa kA saMvAda hai / kattale basadi kannar3a meM kattale kA artha hai a~dherA / mandira meM pahale prAya: a~dherA hI rahatA thA / mandira vizAla hai - lambAI - ghor3AI 124 X 40 phuTa / mandira para zikhara nahIM hai kintu lagatA hai ki pahale zikhara thA jo mandira ke khude hue mAnacitra meM dikhAyA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. dNdaa jgttN aaruguru sNtkaalN FmudNtyplNdmu sugul srsn durNdru aNjnmu ddyuNduri sdn mNdulu urtturaamyy adi rjmuNttuNdoo smsyt cdvddugutnN 10. TraffT IT ATHAIITE T+~+ TT FTERAT TT UparI bhAga prAcArya malliSeNa kI sallekhanA kA dRzya
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ sA 11. gommaTezvara-mUrti ke nikaTa eka zilAlekha kA UparI bhAga [bhA0 pu0 sa0, maisUra]
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. candragiri kA vihaMgama dRzya [bhA0 pu0 sa0, naI dillI]
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. candragiri para katipaya devAlaya tathA prAkRtika pRSThabhUmi FTTTTT TilatI1
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. candragiri para cAmuNDarAya basadi [bhA0 pu0 sa0, maisUra]
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ni 15. candragiri para pArzvanAtha basadi aura mAnastambha
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. candragiri para zruta kevalI bhadrabAhu ke caraNa cihna
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. sarvAhNa yakSa (cAmuNDarAya basadi)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAraka catuSTaya gayA hai| isa vizAla bhavana meM kahIM koI khir3akI nahIM, koI daravAjA nhiiN| Upara se cAroM ora UMcI dIvAra hai jo prakAza rokatI hai| mandira kI mukhya mUrti tIrthaMkara AdinAtha kI hai, chaha phuTa U~cI padmAsana, manamohaka / isake donoM ora caurIvAhaka haiN| kevala yahI eka mandira hai jisake garbhagRha ke cAroM ora pradakSiNApatha hai| 1118 I. ke eka lekha (kra0 80) se spaSTa hai ki isa mandira kA nirmANa hoyasala nareza viSNuvardhana ke senApati gaMgarAja ne apanI mAtA pocabbe ke hetu karAyA thaa| mahilAoM kI bhakti kI gAthA isa mandira ke sAtha jur3I huI hai / eka to pocabbe kI bhakti-bhAvanA mandira ke nirmANa kA pramukha kAraNa thI; sAtha hI, sau varSa bAda anya do mahilAoM-devI rukmiNI aura kempammaNi ne isakA jIrNoddhAra karAyA thaa| canda gupta basadi yaha mandira svayaM samrATa candragupta dvArA nirmita batAyA jAtA hai| yaha candragiri kA sabase choTA jinAlaya hai| isake tIna koThoM meM tIrthaMkara pArzvanAtha, padmAvatI aura kUSmANDinI kI mUrtiyA~ haiN| bIca ke koThe ke sAmane sabhAbhavana hai jisameM kSetrapAla kI mUrti hai| barAmade ke dAyeM chora para dharaNendra yakSa aura bAyeM chora para sarvAGga yakSa nirmita haiN| barAmade ke sAmane jo daravAjA hai, usakA kalAkauzala manohArI hai| ____ candragupta basadi meM jo sabase adhika mahattvapUrNa bAta hai, vaha hai maNDapa kI dIvAra para ukerA gayA jAlI kA kAma, jisameM 90 phalaka yA citrakhaNDa haiM / ina phalakoM meM zrutakevalI bhadrabAhu aura candragupta ke jIvana ke dRzya aMkita haiN| yaha phalaka-samUha apUrva kauzala kA namUnA hai| phalakoM kA varNana pahale A hI cukA hai| isa jAlI para kalAkAra kA nAma 'dAsojaH' likhA hai / mandira ke donoM bAjuoM para choTe khudAvadAra zikhara bhI haiN| zAntinAtha vasadi isakI lambAI-caur3AI 24X16 phuTa hai| isameM tIrthaMkara zAntinAtha kI 11 phuTa U~cI manojJa khaDgAsana pratimA hai| kiMvadantI hai ki zrI rAmacandrajI apane dala-bala ke sAtha jina dinoM yahAM vizrAma kara rahe the usa samaya mandodarI ne isa mUrti kI pratiSThA karAyI thii| supArzvanAtha basadi isakA AkAra 25X14 phuTa hai| isameM tIrthaMkara supArzvanAtha kI tIna phuTa UMcI padmAsana pratimA hai jo saptanAgaphaNI kI chAyA meM virAjamAna hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 antardvandvoM ke pAra candraprabha basadi isa basadi meM candraprabha tIrthaMkara kI tIna phuTa UMcI mUla pratimA pratiSThita hai / sukhanAsi meM tIrthaMkara ke yakSa-yakSI zyAma aura jvAlAmAlinI pratiSThita haiM / mandira ke sAmane kI zilA para lekha kramAMka 140 meM 'sivamArana basadi' aMkita hai / isase yaha anumAna lagAyA jAtA hai ki isa mandira kA nirmANa gaMga-nareza zivamAra dvitIya ( lagabhaga 800 I0) ne karAyA / cAmuNDarAya basadi vizAla bhavana / AkAra 69 X36 phuTa / banAvaTa aura sajAvaTa meM candragiri para sabase sundara / zilpakalA kA eka anUThA namUnA / isake Upara dUsarA khaNDa aura eka gummada bhI hai| mandira meM tIrthaMkara neminAtha kI 5 phuTa U~cI, manojJa mUrti virAjamAna hai / garbhagRha ke daravAje para bAjuoM meM yakSa sarvA aura yakSiNI kUSmANDinI utkIrNa haiM / isakI bAharI dIvAroM, stambhoM, AloM meM bhI ukerI huI mUrtiyA~ haiN| bAharI daravAje ke donoM bAjuoM para nIce kI ora lekha ( kra0 151 ) hai-- 'zrI cAmunDarAyaM mADisivaM / ' tadanusAra ise svayaM cAmuNDarAya ne 982 I0 ke AsapAsa banavAyA / mandira ke Upara ke khaNDa meM pArzvanAtha kI tIna pratimAe~ haiN| siMhAsana para lekha (kra0 150 ) hai ki cAmuNDarAya ke putra jinadeva ne belgola meM jinamandira nirmANa karAyA / arthAt yaha khaNDa pIche banA / vizAlatA aura kalAtmakatA ke sAtha-sAtha isa mandira kA apanA eka anya gaurava bhI hai| kahA jAtA hai ki AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI ne isI mandira meM baiThakara jaina siddhAnta ke mahAn grantha 'gommaTasAra' kI racanA kI thI / zAsana basadi isakA AkAra 55X26 phuTa hai| zAsana mandira ke daravAje para eka lekha ( 0 82 ) hai / lekha ko hI 'zAsana' kahate haiN| isI se isakA nAma zAsana basadi pdd'aa| isake garbhagRha meM AdinAtha kI 5 phuTa U~cI mUrti hai| usake donoM ora caurIvAhaka haiN| zukanAsikA meM gomukha yakSa aura cakrezvarI yakSI haiM / bAharI dIvAroM meM stambhoM aura AloM kI sajAvaTa hai / unake bIca-bIca meM pratimAe~ utkIrNa haiM / tIrthaMkara AdinAtha ke siMhAsana para lekha ( kra0 84 ) hai jisakA abhiprAya hai ki gaMgarAja senApati ne 'indirA kulagRha' nAma se ise banavAyA thA !
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAraka catuSTaya majjigaNa basavi ___ isa mandira kA AkAra 32X19 phuTa hai / sambhavataH kisI majjigaNa nAmaka vyakti ne isakA nirmANa karAyA thaa| isameM tIrthaMkara anantanAtha kI sAr3he tIna phuTa UMcI mUrti hai| eraDakaTTe basadi isakA artha hai-ubhayavedikA mandira / sIr3hiyoM ke donoM ora do cabUtare haiN| isI kAraNa isa basadi kA yaha nAma par3a gyaa| isakA AkAra 55X26 phuTa hai| isameM tIrthaMkara AdinAtha kI prabhAvali se alaMkRta 5 phuTa U~cI mUrti hai| yahAM para utkIrNa lekha (kra0 160) ke anusAra, gaMgarAja senApati kI bhAryA lakSmI ne isa basadi kA nirmANa kraayaa| savatigandhavAraNa basadi satigandhavAraNa basadi kA artha hai-sautoM (savati) ke lie matta haathii| hoyasala nareza viSNuvardhana kI rAnI zAntaladevI kA yaha upanAma hai| mandira vizAla hai / AkAra 69X35 phuTa hai| isameM tIrthaMkara zAntinAtha kI 5 phuTa UMcI mUrti hai jisake donoM ora caurIvAhaka haiM / zukanAsikA meM yakSa kimpuruSa aura yakSiNI mahAmAnasI citrita haiM / siMhAsana para lekha (kra0 161) zaka saMvat 1144 kA hai / zAntaladevI ke saMbaMdha meM pahale likhA jA cukA hai| terina basadi sAmane teru (ratha) ke AkAra kA bhavana hai| AkAra 70X26 phuTa hai / isameM bAhubalI svAmI kI 5 phuTa U~cI mUrti hai| sAmane ke nandIzvara mandira para cAroM ora 52 jinamUrtiyAM utkIrNa haiN| isake zaka saMvat 1038 ke lekha (kra. 170) se jJAta hotA hai ki poyasala seTha kI mAtA mAcikabbe aura nemi seTha kI mAtA zAntikabbe ne ise banavAyA thaa| zAntIzvara basadi ___ isakA AkAra 56X30 phuTa kA hai| isameM tIrthaMkara zAntinAtha kI mUrti hai / yakSa-yakSI haiN| gummaTa para kArIgarI hai / mandira kucha UMcI sataha para banA hai| kUge brahmadeva stambha candragiri parvata ke ghere ke dakSiNI daravAje para pratiSThita yaha eka vizAla
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 antadvandvoM ke pAra stambha hai| isake zikhara para pUrvamukhI brahmadeva kI choTI-sI padmAsana mUti hai| stambha kI pIThikA ATha dizAoM meM ATha hAthiyoM para AdhArita thii| aba thor3e se hAthI raha gaye haiN| isake cAroM ora lekha (R0 64) hai, jo gaMganareza mArasiMha dvitIya kI mRtyu (974 I0) kA smAraka hai| isase jJAta hotA hai ki yaha stambha isase bhI pahale banA hogaa| mahAnavamI maNDapa __nAra stambhoM vAle do maNDapa haiN| donoM maNDapoM ke madhya meM sthita eka stambha ke lekha (kramAMka 73) meM aMkita hai ki yahAM nayakIrti AcArya kA samAdhimaraNa huA aura unake zrAvaka ziSya nAgadeva mantrI ne maNDapa kA nirmANa krvaayaa| aise hI aura bhI aneka maNDapa isa parvata para vidyamAna haiM aura unameM lekhayukta stambha pratiSThita haiN| bharatezvara ___ mahAnavamI bhaNDapa ke pazcima kI ora eka bhavana hai| isake samIpa 9 phuTa UMcI mUrti hai jo bAhubalI ke bhAI bharatezvara kI batAI jAtI hai| eka bhArI caTTAna meM yaha mUrti ghuTanoM taka banAI jAkara apUrNa chor3a dI gaI hai| vartamAna avasthA meM yaha samabhaMga mudrA meM avasthita hai| saMbhavataH ise candragiri pahAr3I ke pazcimI parisara meM par3e hae vizAla zilAkhaNDa ko kATakara banAyA gayA hai / sambandhita zilAlekha kA kucha bhAga par3hA gayA, jisase anumAna hotA hai ki ise guru ariSTanemi ne banavAyA thaa| iruve brahmadeva mandira sArI pahAr3I para mere se bAhara kevala yahI eka mandira hai| isameM brahmadeva kI mati hai / isa mandira ke sAmane eka bRhat caTTAna hai jisa para jina-pratimAe~, hAthI, stambha khude hue haiN| khodane vAloM ke nAma bhI aMkita haiN| mandira ke daravAje para lekha (kra0 186) hai jisake anusAra isa mandira kA nirmANa dasavIM zatAbdI meM humA thaa| ___ eka vizeSa atizaya isa mandira kA yaha pracalita hai ki loga yahAM Akara dahI dvArA abhiSeka kI manautI pUrI karate haiM to unake ghara se cIMTiyAM calI jAtI haiN| kaJcina doNe 'kaJcina' kA artha hai 'kAMsA', jisa dhAtu se ghaNTA Adi banAye jAte haiM aura 'doNa' kA artha hai-kunndd| kintu isakA Azaya pUrI taraha spaSTa nahIM hotA hai / yahA~
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAraka catuSTaya 101 caukora ghere ke bhItara caTTAna meM eka kuNDa hai| kuNDa ke bhItara stambha hai jisa para lekha (kra. 211) meM likhA hai -"mAnabha Ananda-saMvacchadalli kaTTisiba dogeyu arthAt mAnava ne Ananda saMvatsara (zaka saMvat 1116) meM ise bnvaayaa| lakki doNe ___ isakA artha hai lakki nAmaka mahilA dvArA nirmita kuNDa / kuNDa se pazcima kI ora eka caTTAna hai jisa para 31 choTe-choTe lekha (kramAMka 219 se 249) haiM jinameM yAtriyoM, AcAryoM, kaviyoM tathA rAjapuruSoM ke nAma aMkita haiN| bhadrabAhu guphA antima zrutakevalI bhadrabAhu ne yahAM zarIra tyAga kiyA thaa| yahAM para unake caraNa aMkita haiN| eka lekha (kra. 251) yahAM pAyA gayA thA, kintu aba vaha yahA~ nahIM hai / kahA jAtA hai ki samrAT candragupta maurya apanI muni-avasthA meM yahIM para tapazcaraNa karate hue AcArya bhadrabAhu kI unake antima samaya taka sevA-suzruSA karate rhe| yaha bhI mAnyatA hai ki lagAtAra 48 dinoM taka ina caraNoM kI pUjA karane se bhakta kI manokAmanA pUrI ho jAtI hai| cAmuNDarAya ko zilA candragiri ke nIce eka caTTAna isa nAma se prasiddha hai| kahA jAtA hai, cAmuNDarAya ne isI zilA para khar3e hokara vindhyagiri para sone kA bANa chor3A thA, jisake phalasvarUpa vizvavandha gommaTezvara mUrti kA UparI bhAga prakaTa huA thaa| zilA para kaI jaina guruoM ke AkAra aura unake nAma bhI utkIrNa haiN| 2. vindhyagiri vindhyagiri ko 'doDDa beTTa' (bar3I pahAr3I) yA 'indragiri' bhI kahate haiN| yaha samudratala se 3347 phuTa aura nIce maidAna se 470 phuTa U~cI hai| zikhara para pahuMcane ke lie 650 sIr3hiyAM pattharoM ko kATakara banAI gaI haiN| Upara samatala cauka eka ghere se ghirA hai| ghere meM bIca-bIca meM talaghara haiM jinameM jina-pratimAeM virAjamAna haiN| ghere ke cAroM ora kucha dUrI para bhArI dIvAra hai jo kahIM-kahIM prAkRtika zilAoM se banI hai| cauka ke ThIka bIcoM-bIca gommaTezvara kI vizAla khaDgAsana mUrti hai jo apanI divyatA se sa sAre bhUbhAga ko alaMkRta kara rahI hai / gommaTezvara ko isa vizvavandya pratimA kA varNana hama kara cuke haiN| mUrti-vivaraNa eka lekha (R0 336) meM diyA hai| yaha lekha eka choTA-sA kannar3a kAvya hai| yaha 1180 I. ke lagabhaga voppaNa kavi dvArA racA gayA hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 antardvandroM ke pAra gommaTezvara mUrti ke donoM bAjuoM para yakSa-yakSiNI kI bhUtiyAM haiM jinake eka hAtha meM corI aura dUsare meM koI phala hai| gommaTezvara mUrti kI bAyIM ora gola pASANa kA pAtra hai jisameM mUrti ke abhiSeka kA jala ekatra hotA hai / isa para 'lalita sarovara' nAma khudA hai| pASANa-patra bhara jAne para abhiSeka kA jala eka nAlI dvArA mUrti ke sammukha kue~ meM pahu~catA hai, vahA~ se mandira kI sarahada ke bAhara 'gullakAyajji bAgilu' nAma kandarA meM pahuMcA diyA jAtA hai / mUrti ke sammukha kA maNDapa sundara khacita nava chatroM se sajA huA hai / ATha chatroM para ASTa dikpAla kI mUrtiyAM haiN| bIca kI nauvIM chata para gommaTezvara ke abhiSeka ke lie hAtha meM kalaza liye indra kI mUrti hai| isakI chata meM utkIrNa zilAlekha kra0 322 se anumAna hotA hai ki baladeva' mantrI ne 12vIM zatAbdI ke prArambha meM yaha maNDapa, aura lekha R0 373 ke anusAra senApati bharatamayya ne isa maNDapa kA kaThagharA (happalige) nirmANa karAyA thaa| ___ aura bhI aneka lekha haiM jinase patA calatA hai ki kaThaghare kI dIvAra aura caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimAe~ nayakIrti siddhAntacakravartI ke ziSya basaviseTTi ne nirmANa karAyIM tathA unake putroM ne pratimAoM ke sammukha jAlIdAra khir3akiyAM bnvaayiiN| isI prakAra caMgAlvanareza mahAdeva ke pradhAna saciva kezavanAtha ke putra canna bommarasa aura naMjarAyapaTTana ke zrAvakoM ne gommaTezvara-maNDapa ke Upara ke khaNDa kA jIrNoddhAra kraayaa| parakoTA isakA nirmANa hoyasala nareza viSNuvardhana ke senApati gaMgarAja ne zaka saM0 1039 ke AsapAsa karAyA / yaha vivaraNa lekha kra0 276, 272-74, 154, 158, 342, 547 meM milatA hai / parakoTe ke bhItara maNDapoM meM agala-bagala 43 jinamartiyAM pratiSThita haiN| adhikAMza mUrtiyA~ cAra phuTa U~cI haiN| inameM padmaprabhu tIrthaMkara kI mUrti nahIM hai| eka ajJAta mUrti Der3ha phuTa U~cI hai| parakoTe ke dvAra ke donoM bAjuoM para chaha-chaha phuTa UMce dvArapAla haiN| parakoTe kI dIvAra para tIna ora devI-devatAoM aura pazu-pakSiyoM ke vividha mudrAoM meM aise adbhuta aura manovaijJAnika citra ukere gaye haiM ki sArI prakRti mAnava kI sahacarI ho gaI hai| / gommaTezvara deva ke ThIka sAmane chaha phuTa U~cAI para brahmadeva stambha hai / yahA~ brahmadeva kI padmAsana mUrti hai| stambha ke nIce pA~ca phuTa U~cI gullakAyajjI kI mUrti hai jisake hAtha meM gullakAyi (phala) hai| yaha stambha aura mUrti svayaM cAmuNDarAya dvArA nirmita batAI jAtI hai|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAraka catuSTaya 103 siddhara basadi yaha choTA-sA mandira hai / isameM siddha bhagavAna kI 3 phuTa UMcI mUrti virAjamAna hai / mUrti ke donoM ora 6-6 khacita kalAtmaka stambha haiN| dAyIM ora ke stambha para arhaddAsa kavi kA paNDitArya kI prazasti vAlA lekha (kra. 360) hai| isa stambha meM pIThikA para virAjamAna eka AcArya apane ziSya ko upadeza dete dikhAe gae haiN| dUsare citra meM jinamUrti utkIrNa hai| prakhaNDa bAgilu yaha dvAra kA nAma hai / pUrA daravAjA akhaNDa zilA ko kATakara banAyA gayA hai| dvAra ke UparI bhAga meM lakSmI kI padmAsana mUrti kA donoM ora se hAthI abhiSeka kara rahe haiM / daravAje kI dAyIM ora bAhubalI aura bAyIM ora bharata kI mUrtiyAM haiM jo daNDanAyaka bharatezvara dvArA zaka saMvat 1052 ke AsapAsa pratiSThita kI gaI thiiN| siddharaguNDa yaha eka zilA hai jisa para aneka lekha haiN| UparI bhAga kI kaI paMktiyoM meM jainAcAryoM ke citra haiM, unake nAma bhI haiM / bharata-bAhubalI, unake ninyAnave bhAI tathA brAhmI aura sundarI kI mUrtiyAM bhI yahAM darzAyI gaI haiN| gullikAyajji bAgilu ___ yaha dUsare dvAra kA nAma hai| dvAra ke dAhinI ora eka zilA para eka strI baiThI hai jisakA citra bhI khudA hai| sambhavatayA ise galata nAma de diyA gayA hai| lekha (kra0 358) ke anusAra yaha malliseTTi kI putrI kA citra honA caahiye| tyAgada brahmadeva stambha yaha 'cAgada kamba' bhI kahalAtA hai| yahAM dAna diyA jAtA thA ataH tyAgada nAma pdd'aa| adbhuta zilpa hai isa stambha kaa| yaha mAno adhara meM sthita hai aura isake nIce se rumAla nikAlA jA sakatA hai| stambha ke eka kone kA aMza mAtra pIThikA kA sparza karatA hai| lekha kra. 388 ke anusAra yaha cAmuNDarAya dvArA sthApita hai| lekha meM unake pratApa kA varNana hai| yaha lekha pUrA nahIM miltaa| pUrA hotA to bahuta se tathya pramANita rUpa se vidita ho jaate| zAyada heggaDe kaNna ne apanA choTA-sA lekha (kra. 389) likhAne ke lie cAmuNDarAya kA lekha ghisavA ddaalaa| yaha tathya bar3A dAruNa hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 antadvaMndroM ke pAra __ stambha kI pIThikA ke dakSiNa bAjU para do mUrtiyAM khudI haiM / eka mUrti, jisake donoM ora caMvaravAhI khar3e hue haiM, cAmuNDarAya kI hai aura sAmane vAlI mUrti unake guru nemicandra siddhAntacakradartI kI kahI jAtI hai| cennagNa basadi isameM candraprabhu kI DhAI phuTa U~cI mUrti hai / basadi ke sAmane mAnastambha hai| lekha kra0 540 ke anusAra ise cennaNNa aura usakI dharmapatnI ne zaka saMvat 1596 meM banavAyA thaa| isa dampatI kI mUrtiyA~ bhI utkIrNa haiN| yaha basadi tyAgada stambha kI pazcima dizA meM hai| modegala basavi ise trikUTa basadi bhI kahate haiM, kyoMki isameM tIna garbhagRha haiN| mandira U~cI sataha para hai, sIr3hiyoM se jAnA par3atA hai| odegala se tAtparya hai ki pASANoM kA AdhAra dekara isa basadi kI dIvAroM ko majabUta kiyA gayA hai| tIna guphAoM meM padmAsana tIna mUrtiyAM--tIrthakara neminAtha, AdinAtha aura zAntinAtha kI haiN| pazcima kI ora caTTAna para nAgarI akSaroM meM 27 lekha (kra. 391-417) utkIrNa haiM jisameM adhikatara tIrthayAtriyoM ke nAma haiM / bIca meM patthara kA kamala nirmita hai| caubIsa tIrthakara basadi yaha choTA-sA devAlaya hai / yahAM Der3ha phuTa U~ce eka pASANa para caubIsa tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM utkIrNa haiM / nIce eka paMkti meM tIna bar3I mUrtiyA~ utkIrNa haiN| lekha kra0 422 ke anusAra caubIsI kI sthApanA cArukIti paNDita dharmacandra Adi dvArA zaka saMvat 1570 meM karAI gaI thii| brahmadeva mandira vindhyagiri kI nIce kI sIr3hiyoM ke pAsa eka choTA-sA mandira hai| isameM sindUra se raMgA huA eka pASANa hai jisako loga 'jAruguppe appa' yA 'brahma' kahate haiN| lekha kra. 439 ke anusAra zaka saMvat 1600 meM isakA nirmANa hirisAli nivAsI girigauDa ke choTe bhAI raMgayya ne karAyA thaa| 3. nagara-smAraka bhaNDAri basadi yaha nagara kA sabase bar3A mandira hai| isakA AkAra 266x58 phuTa hai|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ (AL 18. jinanAthapura meM zAntinAtha mandira kI bAhya-bhiti kA kalAvaibhava
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAraka catuSTaya 105 hoyasala nareza narasiMha prathama ke bhaNDAri hulla ne isakA nirmANa karAyA thaa| garmagRha meM sundara citramaya vedI para caubIsa tIrthaMkaroM kI tIna-tIna phuTa UMcI mUrtiyAM haiN| tIna daravAjoM para jAliyAM banI haiN| sukhanAsi meM padmAvatI aura brahma kI mUrtiyA~ haiM / navaraMga ke cAra khambhoM ke bIca jamIna para 10 phuTa ke caukora patthara jar3e haiM / Age ke bhAga aura barAmade meM bhI itane bar3e patthara lage hue haiN| ye bhArIbhArI patthara kaise lAye gaye, dekhakara Azcarya hotA hai| navaraMga kI citrakArI meM sundara latAe~, manuSya, pazu utkIrNa haiN| barAmadA mukhya bhavana ke cAroM ora hai| mandira ke sAmane mAnastambha hai| zaka saMvat 1081 ke lekha (R0 476) meM mandira ke nirmAtA hulla aura mandira kA varNana hai| akkana basadi hoyasala nareza ballAla dvitIya ke brAhmaNa mantrI candramauli kI jaina dharmAvalambinI bhAryA Aciyakka ne zaka saMvat 1103 meM isa mandira kA nirmANa karAyA, yaha isake lekha kra0 444 se jJAta hotA hai| garbhagRha meM phaNAvali sahita pArdanAtha kI 5 phuTa U~cI bhavya mUrti hai| sukhanAsi meM Amane-sAmane paMcaphaNI dharaNendra tathA padmAvatI kI sAr3he tIna phuTa U~cI mUrtiyAM haiN| dvAra ke Asa-pAsa jAliyAM haiN| navaraMga ke kAle pASANa ke, Aine ke sadRza camakIle, cAra stambha aura kuzala kArIgarI-pUrNa navachatra haiN| gummaTa meM aneka jinamUrtiyAM citrita haiN| zikhara para siMha-lalATa hai| yaha hoyasala kalA kA anupama namUnA hai| siddhAnta basadi ___ kahA jAtA hai ki jaina vAGmaya kI nidhi siddhAnta-grantha yahA~ eka banda kamare meM surakSita rakhe jAte the| yahA~ se hI ye dhabala, mahAvala, Adi grantha mUDabidrI gaye haiM / mandira ke bIca meM pArzvanAtha-mUrti hai| usake Asa-pAsa zeSa 23 tIrthakaroM kI mUrtiyAM haiM ! lekha kra. 454 se jJAta hotA hai ki zaka saMvat 1620 meM uttara bhArata ke kisI yAtrI dvArA yaha caturviMzati tIrthakara-mUrti pratiSThita kI gaI thii| dAnazAle basadi yaha choTA-sA devAlaya hai| isameM tIna phuTa U~ce pASANa para paMcaparameSThI kI pratimAeM haiM / jaisA ki nAma se jJAta hotA hai pahale yahA~ dAna diyA jAtA rahA hogaa| isa basadi ke lie madaneya nAmaka grAma dAna meM diye jAne kA ullekha bhI milatA hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 antardvandroM ke pAra nagara jinAlaya yaha nagara ke mahAjanoM ke dvArA rakSita thaa| isakA eka anya nAma 'zrInilaya' bhI rahA aayaa| isameM AdinAtha kI DhAI phuTa U~cI mUrti hai| navaraMga ke bAIM ora eka guphA meM brahmadeva kI do phuTa U~cI mUrti hai jisake dAyeM hAtha meM phala aura bAyeM hAtha meM kor3e jaisI koI vastu hai| usake pairoM meM khar3AUM haiM / pIThikA para ghor3e kA cihna hai / lekha kra0 457 ke anusAra isa mandira kA nirmANa nAgadeva mantrI ke dvArA zaka saMvat 1118 meM huA thaa| isa lekha meM guru nayakIrtideva kI niSadyA tathA 'nRtyaraMga' aura 'azmakuTTima' (pASANa-bhUmi) ke nirmANa kA ullekha bhI hai| maMgAyi basadi tribhuvanacUr3AmaNi maMgAyi ne isa mandira kA nirmANa karAyA thaa| isameM zAntinAtha kI sAr3he cAra phuTa U~cI mati hai jisakI pratiSThA vijayanagara devarAya mahArAja kI rAnI bhImAdevI ne karAyI thii| navaraMga meM vardhamAna svAmI kI mUrti kI pratiSThApanA paNDita deva ko ziSyA vasatAyi dvArA huI thii| mandira ke sammukha do sundara hAthI bane haiN| jaina maTha ___ yaha svasti zrI bhaTTAraka svAmI kA nivAsa-sthAna hai| isameM eka sundara khulA AMgana hai / maNDapa-stambhoM para citrakArI hai| tIna garbhagRhoM meM pASANa aura dhAtu kI aneka pratimAeM haiN| __ kucha mUrtiyA~ bahuta arvAcIna haiM jina para saMskRta va tamila bhASA ke lekha haiN| ye grantha-lipi meM likhe haiN| adhikAMza matiyA~ tamilanADu ke jaina bandhuoM dvArA pratiSThita haiM / navadevatA bimba meM paMcaparameSThI, jinadharma,jinAgama, caitya, caityAlaya Adi citrita haiN| maTha kI dIvAroM para tIrthaMkaroM aura jaina rAjAoM ke jIvana-citra, dazaharA-darabAra kA citraNa, pArzvanAtha kA samavasaraNa, bharata aura cakravartI ke jIvana-citra, nAgakumAra ke jIvana-vRtAnta aura vana-dRzya meM SaDlezyAoM kA citraNa AkarSaka haiN| __ Upara kI maMjila meM pArzvanAtha mUrti hai| kAle pASANa para caubIsa tIrthakara utkIrNa haiM / cAmuNDarAya ne gommaTezvara mUrti kI sthApanA ke uparAnta apane guru nemicandra ko yahA~ maThAdhIza niyukta kiyA thaa| vaise yaha guru-paramparA aura bhI pahale se calI A rahI thii| lekha kra. 360 tathA 364 ke anusAra yahA~ para AsIna guru cArukIti paNDita ne hoyasala nareza ballAla prathama (1100-1106) ko vyAdhimukta karake 'ballAla-jIvarakSaka' kI upAdhi prApta kI thii|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAraka catuSTaya 107 kalyANI sarovara yaha nagara ke bIca meM hai| isake cAroM ora sIr3hiyAM aura zikharabaddha dIvAra hai| eka sabhA-maNDapa hai| usake eka stambha para lekha (R0 501) hai jisake anusAra isa sarovara ko cikkadeva rAjendra ne banavAyA thaa| yaha vahI sarovara hai jisake nAma para belgola kA nAmakaraNa huaa| eka samaya sarovara ke cAroM ora prAkRtika suSamA kA vistAra thaa| kinhIM arthoM meM Aja bhI hai| aba nayI nirmANa-paddhatiyoM dvArA isa sarovara kA pariSkAra kiyA gayA hai| jakki kaTTe yaha dUsarA sarovara hai| pAsa kI do caTTAnoM para jaina mUrtiyoM ke lekha (kra. 503-504) se jJAta hotA hai ki voppadeva kI mAtA, gaMgarAja ke bar3e bhAI kI patnI, zubhacandra siddhAntadeva kI ziSyA jakkimabve ne ina mUrtiyoM aura isa sarovara kA nirmANa karAyA thaa| cennaNa kuNDa cennaNNa kuNDa ke nirmAtA vahI cennaNNa haiM jinakI kRtiyoM kA ullekha aneka zilAlekhoM meM hai| lekha kra0.480 se jJAta hotA hai ki isa kuNDa kA nirmANa zaka saMvat 1595 ke Asa-pAsa huA thaa| 4. AsapAsa ke grAma jinanAthapura : zAntinAtha basadi nagara se uttara kI ora yaha eka mIla dUrI para hai / lekha kra0 538 ke anusAra hoyasala nareza viSNuvardhana ke senApati gaMgarAja ne zaka saMvat 1040 ke AsapAsa ise basAyA thaa| maisUra rAjya ke samasta mandiroM meM sabase adhika AbhUSita hai yaha basadi, aura hai yaha hoyasala zilpakArI kA sabase sundara nmuunaa| isameM zAntinAtha bhagavAna kI sAr3he pAMca phuTa UMcI bhavya evaM darzanIya mUrti hai| yaha prabhAvalI se aura donoM ora camaravAhiyoM se susajjita hai| navaraMga ke cAra stambha mUMge kI kArIgarI ke namUne haiN| sundara navachata hai tathA bAharI dIvArI para tIrthakara, yakSa, yakSI, brahma, sarasvatI, manmatha, mohinI, nRtyakAriNI, gAyaka, vAditravAhI Adi ke citra haiN| isakA lekha (kra. 526) zaka saMvat 1120 (jIrNoddhAra 1553 meM) isa mandira kA nirmANa-kAla darzAtA hai| tadanusAra isa mandira ko 'vasudhakabAndhava' recimayya senApati ne banavAkara sAgaranandi siddhAntadeva ke adhikAra meM de diyA thaa| recimasya
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ antardvandvoM ke pAra kalacurinareza ke mantrI the / bAda meM unhoMne hoyasala nareza ballAla dvitIya (1173-1220 ) kA Azraya le liyA thA / 108 jinanAthapura : aregallu basadi yaha aregallu (caTTAna) para sthita hai / zAntinAtha mandira se bhI yaha purAnA hai| isameM tIrthaMkara pArzvanAtha kI 5 phuTa U~cI padmAsana mUrti hai / sukhanAsi meM dharaNendra padmAvatI ke sundara citra haiM / mUrti kI pIThikA para ke lekha (kra0 530 ) se jJAta hotA hai ki zaka saMvat 1812 meM ise belgula ke mujabaleyya ne pratiSThita karAyA thA / yahA~ kI prAcIna mUrti bahuta khaNDita ho gaI thI jo Aja bhI pAsa ke tAlAba meM par3I hai| usakA chatra mandira ke dvAra ke pAsa rakhA hai / isa mandira kI anya mUrtiyAM 24 tIrthaMkara, paMcaparameSThI, navadevatA, nandIzvara Adi dhAtu-nirmita haiM / samAdhi maNDapa yahA~ gA~va meM eka samAdhi-maNDapa hai jise 'zilAkUTa' kahate haiN| yaha 4X4 phuTa kA hai| U~cAI 5 phuTa hai / Upara zikhara hai / cAroM ora dvArahIna dIvAreM haiN| isake lekha kra0 539 se jJAta hotA hai ki yaha bAlacana deva ke putra ( mRtyu : zaka saMvat 1136 ) kI niSadyA hai / kAlabbe nAmaka eka sAdhvI strI dvArA bhI yahA~ sallekhanA - vidhi se zarIra tyAga kiye jAne kA ullekha hai / aisA eka samAdhi - maNDapa tAvarekere sarovAra ke samIpa bhI hai / lekha kra0 497 ke anusAra yaha cArukIrti paNDita kI niSadyA hai jinakI mRtyu zaka saMvat 1565 meM huii| jinanAthapura meM eka dAnazAlA bhI thI jise lekha kra0 71 ke anusAra devakIrti paNDita ( mRtyu : zaka saMvat 1085 ) ne ise banavAyA thA / hale belagola I yaha zravaNabelagola se 4 mIla uttara kI ora hai| yahAM kA jaina mandira hoyasala zilpakArI kA namUnA hai| yaha aba dhvaMsa avasthA meM hai| garbhagRha meM DhAI phuTa U~cI khaDgAsana mUrti hai / sukhanAsi meM 5 phuTa U~cI saptaphaNI pArzvanAtha khaNDita mUrti hai | navaraMga meM acchI citrakArI hai / bIca kI chata para deviyoM sahita rathArUDha aSTadikpAloM ke citra aMkita haiM / bIca meM dharaNendra kA saptaphaNI citra hai jisake bAyeM hAtha meM dhanuSa aura dAhine hAtha meM sambhavataH zaMkha hai / dvAra para AkarSaka kArIgarI haiM / isake lekha ( 0 568) se jJAta hotA hai ki viSNuvardhana ke pitA hoyasala ereyaMga ne guru gopanandi ko belgola ke mandiroM ke jIrNoddhAra ke
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAraka catuSTaya 109 ke lie rAcanahalla grAma kA dAna diyA thaa| mandira kA nirmANa-kAla 1016 hai| isa grAma meM eka zava aura eka vaiSNava mandira bhI hai| yahAM ke tAlAba kI nahara meM TUTe hue mandiroM kA masAlA lagAyA gayA hai| yaha isa bAta kA saMketa karatA hai ki yahA~ aura adhika mandira rahe hoNge| grAma sAhalli yaha zravaNabelgola se 3 mIla dUra hai| yahA~ eka dhvasta jaina mandira hai / lekha kra0 550 ke anusAra ise gaMgarAja kI bhAvaja javikamavve ne banavAyA thaa| (saMdarbha Upara bhI A cukA hai|) kambadahallI zravaNabelgola se yaha sthAna 11 mIla dUra hai| yahAM eka kalApUrNa stambha hai jisake Upara brahmayakSa kI mUrti hai| isake samIpa hI sAta pASANa-nirmita jaina mandira haiN| yahAM ke eka zAntinAtha mandira meM tIrthaMkara zAntinAtha kI 12 phuTa uttuMga manoja mUrti hai| senApati gaMgarAja ke putra boppaNa ne isakA nirmANa karAyA thA / kambadahalI kA zilpa aura kalAkauzala itanA adbhuta hai ki jise dekhakara Aja kA kalAkAra yA sthapati cakita-sA raha jAtA hai| COM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhubalI-mUrtiyoM kI paramparA vIra-mArtaNDa cAmuNDarAya ne bhagavAn bAhubalI kI vizva-vandya mUrti kI pratiSThapanA karake jisa vizAlatA, bhavyatA aura vItarAgatA ko alaukika kalA meM rUpAntarita kiyA, usane Age kI zatAbdiyoM ke zrImantoM aura kalAvantoM ko itanA adhika prabhAvita kiyA ki bAhubalI kI vizAla mUrti kA nava-nirmANa unake jIvana kI sAdha bana gayI / bAhubalI yadyapi tIrthaMkara nahIM the, kintu upAsakoM ne unheM tIrthaMkara ke samakakSa pada diyaa| aisA hI anupama rahA hai unakA kRtitva jise hama pichale adhyAyoM meM dekha cuke haiN| karnATaka meM jana-sAmAnya ke lie to vaha mAtra devatA haiM-tIrthaMkara, jina, kAmadeva ke nAmoM aura upAdhiyoM se pre|) / dakSiNa karnATaka meM, mUDabidri se uttara meM 15 ki0 mI0 kI dUrI para sthita kArakala meM san 1432 meM lagabhaga 41-1/2 phuTa UMcI pratimA pratiSThApita huI jise rAjapuruSa vIrapAMDya ne jainAcArya lalitakIrti kI preraNA se nirmita kraayaa| 2. eka mUrti mUDabidrI se lagabhaga 12 mIla dUra veNUra meM cAmuNDavaMzIya timmarAja ne san 1604 meM sthApita kI, jisakI UMcAI 35 phuTa hai| isake preraNAsrota bhI cArukIrti paNDita mAne jAte haiN| 3. kucha varSa pahale maisUra ke pAsa vAle eka ghane ujAr3a sthAna ke U~ce TIle kA utkhanana karane para bAhubalI kI 18 phuTa UMcI mUrti prApta huI thii| aba usa sthAna ko 'gommaTagiri' kahA jAtA hai| 4 karnATaka ke bIjApura jile ke bAdAmi parvata-zikhara ke uttarI DhAla para jo cAra zailotkIrNa jaina guhA-mandira haiM unameM se cauthe guhA-mandira ke maNDapa meM kone ke eka deva-prakoSTha meM vibhinna tIrthaMkara-mUrtiyoM ke madhya utkIrNa mUrti sarvaprabhu bAhubali kI mUrti hai| isa 7 phuTa 6 iMca U~cI mUti kI keza-sajjA bhI darzanIya hai jisakI paramparA dasavIM zatI meM zravaNabelgola kI mahAmUrti meM UrNA arthAt dhuMgharAle kezoM ke rUpa meM pariNata huii| bAdAmi-bAhubalI kI keza-sajjA kI paramparA AThavIM-nauvIM zatI kI usa mUrti meM vidyamAna hai jo bAhubalI kI prathama kAMsya-mUrti hai| lagabhaga Der3ha phuTa U~ce
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhubalI mUrtiyoM kI paramparA AkAra kI yaha mUrti mUlata: zravaNabelagola kI hai aura aba priMsa oNpha velsa saMgrahAlaya, bambaI meM (kramAMka 105) pradarzita hai| isakA vartulAkAra pAdapITha anupAta isase kucha bar3A hai aura aba isase TUTa kara alaga ho gayA hai| skandha kucha adhika caur3e haiM kintu zarIra kA zeSa bhAga ucita anupAta meM hai / mukha maNDala aNDAkAra hai, kapola puSTa haiM aura nAsikA unnata hai| oSTha aura bhauMheM ubharI hone se adhika AkarSaka bana par3I haiN| keza rAzi pIche kI ora kAr3hI gayI hai kintu aneka ghuMgharAlI jaTAe~ kandhoM para laharAtI dikhAyI gayI haiN| latAe~ unake pairoM se hokara hAthoM taka hI pahu~cI haiM / kAlakrama se yaha dvitIya mAnI jA sakatI hai / kAlakrama se tRtIya bAhubali mUrti aihola ke indrasabhA nAmaka battIsaveM guhAmandira kI arddha-nirmita vIthi meM utkIrNa hai| bIjApura jile ke isa rASTrakUTakAlIna kendra kA nirmANa AThavIM nauMvI zatI meM huA thaa| isI guhA mandira meM nauvIM-dasavIM zatI meM jo vividha citrAMkana prastuta kie gae unameM se eka bAhubalI kA bhI hai| bAhubalI kA isa rUpa meM yaha prathama aura saMbhavata: antima citrAMkana hai / karnATaka meM golakuNDA ke khajAnA bilDiMga saMgrAhalaya meM pradarzita eka bAhubalI mUrti kAle besAlTa pASaNa kI hai / 1.73 mITara U~cI yaha mUrti kadAcit dasavIM zatI kI hai / 111 pattanaceruvu se prApta aura rAjya saMgrAhalaya haidarAbAda meM pradarzita eka bAhubalI mUrti rASTrakUTa kalA kA acchA udAharaNa hai / isameM latAe~ kandhoM se bhI Upara mastaka ke donoM ora pahu~ca gayIM haiN| donoM ora aMkita eka-eka laghu yuvatI - AkRti kA eka hAtha latA ko alaga kara rahA haiM aura dUsarA kaTi taka avalambita mudrA meM hai / bArahavIM zatI kI yaha mUrti kaI dRSTiyoM se ullekhanIya hai / zrIvatsa lAMchana hone se yaha uttara aura dakSiNa kI zrRMkhalA jor3atI hai; Upara svastika aura kamalAkRti prabhAmaNDala hai jo anya bAhubali mUrtiyoM meM prAya aprApya hai| kaTi kI trivali ne samUcI mUrti ke anupAta ko santulita kiyA hai| mI tAluke meM hI eka gA~va hai aihola, jisake pAsa guphAe~ haiM / guphAoM meM pUrva kI ora meghuTI nAmaka jaina mandira hai / isake pAsa kI guphA meM bAhubalI kI 7 phuTa U~cI mUrti utkIrNa hai / dakSiNa meM hI daulatAbAda se lagabhaga 16 mIla dUra elorA kI guphAe~ haiN| ina meM pAMca jaina- guphAeM haiN| inameM eka indrasabhA nAmaka dotallA sabhAgRha hai / isakI bAharI dakSiNI dIvAra para bAhubalI kI eka mUrti utkIrNa hai / uttara bhArata kI viziSTa bAhubalI mUrtiyA~ bahuta samaya taka kalA-vivecakoM meM yaha dhAraNA pracalita thI ki bAhubalI kI mUrtiyA~ dakSiNa bhArata meM hI pracalita haiN| uttara bhArata meM inake udAharaNa atyanta
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 antardandroM ke pAra virala haiN| kintu zodha-khoja ke uparAnta uttara bhArata meM ullekhanIya aneka bAhubalI-mUrtiyoM ke astittva kA patA lagA hai jinakA vivaraNa nimnaprakAra hai____ jUnAgar3ha saMgrahAlaya meM pradarzita nauMvIM zatAbdI kI mUrti jo prabhAsapATana se prApta huI hai| __ khajurAho meM pArzvanAtha mandira kI bAharI dakSiNI dIvAra para utkIrNa dasavIM zatAbdI kI muurti| lakhanaU saMgrahAlaya kI dasavIM zatAbdI kI bAhubalI-mUrti jisakA mastaka aura caraNa khaDita haiN| devagar3ha meM prApta mUrti, dasavIM zatAbdI kI, jo abhI vahIM ke 'sAhU jaina saMgrahAlaya' meM pradarzita hai| isa mUrti kA citra jarmana purAtattva-vettA klosa brUna ne apanI pustaka meM diyA hai / devagar3ha meM bAhubalI kI 6 mUrtiyAM prApta haiN| bilaharI, jilA jabalapura, madhyapradeza se eka zilApaTa prApta huA hai jisa para bAhubalI kI pratimA utkIrNa hai| savIM zatAbdI kI nayI mUrtiyoM meM, jinheM U~ce mApa para banAyA gayA hai, ArA (bihAra) ke jaina bAlAzrama meM sthApita mUrti, uttarapradeza ke phirojAbAda nagara meM kucha varSa pUrva sthApita vizAla bAhubalI-mUrti aura sAgara, ma0pra0 ke varNI bhavana meM sthApita mUrti ullekhanIya haiN| uttara bhArata ke anya mandiroM meM bhI bronja aura pItala kI aneka bAhubalI mUrtiyAM virAjamAna haiN| katipaya trimUrtiyA~ ___ bAhubalI ko bharata cakravartI ke sAtha RSabhanAtha kI parikara-mUrtiyoM ke rUpa meM bhI prastuta kiyA gayA hai| bAe~ latA-veSTita bAhubalI kI aura dAe~ nava-nidhi se abhijJAta bharata kI mUrti se samanvita RSabhanAtha kI jaTA-maNDita mUrtiyA~ bhavya bana par3I haiN| aise aneka mUtyaMkana dekhe gaye haiM-- jabalapura jile meM bilaharI grAma ke bAhara sthita kalacurikAlIna, lagabhaga nauvIM zatI, jaina mandira ke praveza dvAra ke siradala para isa prakAra kA sambhavataH pracInatama mUtyaMkana hai| . ___ uttara pradeza ke lalitapura jile meM sthita devagar3ha ke parvata para eka mandira meM jo aisA mUyaMkana hai vaha kalA kI dRSTi se sundaratama hai aura usakA nirmANa devagar3ha kI adhikAMza kalAkRtiyoM ke sAtha lagabhaga dasavIM zatI meM huA hogaa| __khajurAho ke kendrIya saMgrahAlaya meM eka siradala (kramAMka 1724) hai / usa para vibhinna tIrthaMkaroM ke sAtha bharata aura bAhubalI ke mUyaMkana bhI haiM / yaha dasavIM zatI kI candela kRti hai|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 bAhubalI-mUrtiyoM kI paramparA bharata aura bAhubalI ke sAtha RSabhanAtha kI vizAlatama mUrti tomarakAla, pandrahavIM zatI, meM gvAliyara kI guphAoM meM utkIrNa kI gyii| isa prakAra kI eka pItala kI mUrti naI dillI ke rASTrIya saMgrAhalaya meM hai| isameM RSabhanAtha siMhAsana para AsIna haiM aura unakI eka ora bharata tathA dUsarI ora bAhubalI kAyotsargastha haiN| yaha saMbhavata: caudahavIM zatI kI pazcima bhAratIya kRti hai| ___ ina pAMcoM ke atirikta aura bhI kaI mUrtiyoM para RSabhanAtha ke sAtha bharata aura bAhubalI kI prastuti hone kA saMketa milatA hai| ur3IsA ke bAlAsora jile meM bhadraka relave sTezana ke samIpa carampA nAmaka grAma se prApta aura aba rAjya saMgrahAlaya, bhuvanezvara meM pradarzita aneka jaina mUrtiyoM meM se kucheka meM isa prakAra ke mUtyaMkana haiN| ___inake atirikta eka aisA mUryaMkana bhI prApta huA hai jo ina sabhI se prAcIna kahA jA sakatA hai| ur3IsA ke kyoMjhara jile meM anantapura tAlukA meM baulA pahAr3iyoM ke madhya sthita podasiMgidi nAmaka aitihAsika sthAna hai| yahA~ RSabhanAtha kI eka mUrti prApta huI hai| ur3IsA meM prApta yaha prathama jainamUrti hai jisa para lekha utkIrNa hai| isameM Asana para vRSabha lAMchana ke sAmane do baddhAMjali bhakta aMkita haiM jo bharata aura bAhubalI mAne jA sakate haiM, aura taba yaha isa prakAra kI mUrtiyoM meM sarvAdhika prAcIna hogii| eka paTalI-citrAMkana ___ bAhubalI kI gRhastha avasthA kA, bharata se yuddha karate samaya kA, mUvaMkana to nahIM kintu citrAMkana avazya prApta huA hai| prAcIna hastalikhita zAstroM ke Upara-nIce jo kASTha-nirmita paTaliyAM bA~dhI jAtI thIM unameM se eka para yaha citrAMkana hai| mUlataH jaisalamera bhaNDAra kI yaha paTalI pahale sArAbhAI navAba ke pAsa thI aura aba bambaI ke kusuma aura rAjeya svAlI ke nijI saMgrAhalaya meM hai| bArahavIM zatI kI isa paTalI kI racanA siddharAja jayasiMha cAlukya, 1094-1144 I0, ke zAsanakAla meM vijayasiMhAcArya ke lie huI thii| isakA racanAsthala rAjasthAna honA caahie| bharata-bAhubalI-yuddha isa paTalI ke pRSThabhAga para prastuta hai jisa para ghumAvadAra latAballariyoM ke vRttAkAroM meM hAthI, pakSI aura paurANika zeroM ke AlaMkArika abhiprAya aMkita haiN| uttara aura dakSiNa kI bAhubalI-mUrtiyoM meM racanA-bheda bAhubalI kI mUrtiyoM kI sAmAnya vizeSatA yaha hai ki unakI jaMghAoM, bhujAoM aura vakSasthala para latAe~ utkIrNa rahatI haiM jo isa bAta kI paricAyaka haiM ki
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 antardvandvoM ke pAra bAhubalI ne eka sthAna para khar3e hokara itane dIrgha samaya taka kAyotsarga dhyAna kiyA ki unake zarIra para beleM car3ha gyiiN| dakSiNa kI mUrtiyoM meM caraNoM ke pAsa sAMpa kI babiyAM (bamIThe) haiM jinameM se sA~pa nikalate hue dikhAe gae haiN| kintu uttara kI matiyoM meM, prabhAsapATana kI mUrti ko chor3akara saMbhavataH aura kisI meM sAMpa kI bAMbiyAM nahIM dikhAyI gayI haiM / uttara bhArata kI mUrtiyoM meM bAhubalI kI bahinoM-brAhmI aura sundarI kA aMkana nahIM hai| jahA~ bhI do striyA~ dikhAI gayIM haiM ve yA to sevikAe~ haiM, yA phira vidyAdhariyAM jo latA-gucchoM kA antima bhAga hAtha meM thAme haiM, mAno zarIra para se latAe~ haTA rahI haiN| elorA kI guphA kI bAhubalI mUrti meM jo do mahilAe~ aMkita haiM, ve mukuTa aura AbhUSaNa pahane haiM / ve brAhmI aura sundarI ho sakatI haiN| bilaharI kI do mUrtiyoM meM se eka meM do sevikAe~, jo vidyAdharI bhI ho sakatI haiM, latAvRnta thAme hue haiN| ye trimaMga-mudrA meM haiN| mUrti ke donoM ora aura kandhoM ke Upara jina-pratimAe~ haiN| dUsarI mUrti meM bhakta-sevikAe~ praNAma kI mudrA meM latA-guccha thAme dikhAyI gayI haiN| jyoM-jyoM samaya bItatA gayA, uttara bhArata kI kAyotsarga pratimAoM meM bAhubalI ko sAkSAt tIrthaMkara kI pratiSThA darzAne ke lie siMhAsana, dharmacakra, eka-do yA tIna chatra, bhAmaNDala, mAlAdhArI, dundubhivAdaka aura yahAM taka ki yakSa-yakSiyoM kA bhI samAveza kara liyA gyaa| zrIvatsa cihna to aMkita haiM hii| ___ isIlie prathama kAmadeva bAhubalI ko aba sampUrNa zraddhAbhAva se bhagavAna bAhubalI kahA jAtA hai, aura unakI mUrti ko tIrthaMkara-mati ke samAna pUjA jAtA hai| dhotI-pahane bAhubalI kI mUrtiyA~ bhI katipaya zvetAmbara mandiroM meM prApta haiN| dilavAr3A (rAjasthAna) mandira kI vimalavasahi, zatrujaya (gujarAta) ke AdinAtha mandira aura kumbhAriyA (uttara gujarAta) ke zAntinAtha mandira meM lagabhaga 11-12vIM zatAbdI kI isa prakAra kI mUrtiyAM prApta haiN| ina mUrtiyoM kA yadyapi apanA eka vizeSa sauMdarya hai tathApi yaha kahanA anucita na hogA ki bAhubalI kI tapasyA aura unakI kAyotsarga mudrA kA samasta sahaja prabhAva digambaratva meM hI hai|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmastakAbhiSeka vIrazreSTha cAmuNDarAya ne jaba dasavIM zatAbdI meM gommaTezvara kI mUrti kI pratiSThApanA siddhAntacakravartI nemicandra AcArya ke anuSThAna-saMcAlana meM kI to usa bhavya dRzya ko janatA ne sadA ke lie hRdaya meM aMkita kara liyaa| avazya hI, mahAmastakAbhiSeka kI paramparA, bAda meM, nizcita vidhi-vidhAna aura muhUrta-zodhana dvArA iMgita kAla-avadhi ke antargata sampanna honI prArambha huI hogii| taduparAnta pratyeka bArahaveM varSa mahAmastakAbhiSeka kA anuSThAna, kSetra ke prathama dharmAcArya nemicandra siddhAntacakravartI ke ziSya-praziSya niyojita karavAte rahe, yaha spaSTa pratIta hotA hai / maisUra rAjya ke narezoM ne janatA ke isa dhArmika ullAsa meM sammilita hokara apane ko kRtArtha anubhava kiyaa| kSetra ke dharmAcArya, rAjya ke nareza aura janatA ke sAmUhika dhArmika ullAsa ne, jinakI pratinidhi mahimAmayI gullikAajjI rahI AyI, deza ke isa adbhuta sAMskRtika tIrtha ko naye AyAma diye| __zilAlekha kramAMka 360 ke anusAra san 1398 meM paNDitAcArya ke nirdezana meM jo mahAmastakAbhiSeka huA, usameM ullekha hai ki usase pahale sAta mahAmastakAbhiSeka ho cuke the| ___ yadi mahAmastakAbhiSeka bAraha varSa ke antarAla se hone kI paripATI bana gaI thI, to mAnanA cAhiye ki san 1314 meM eka mahAmastakAbhiSeka huA hogaa| sana 1612 ke abhiSeka kA ullekha kavi paMcabANa ne kiyA hai| yaha abhiSeka dharmAdhyakSa zrI zAntivarNI dvArA niSpanna huA thaa| isake bAda ke mahAmastakAbhiSekoM kI sampannatA jina maisUra-narezoM ke dvArA san !605, 1659, 1677, 1800, 1825 meM huI, unakA ullekha kramazaH isa prakAra milatA hai--cikka devarAja vaDIyara, doDDa devarAja vaDIyara, inake mantrI vizAlAkSa, mummaDi kRSNarAja vaDIyara aura kRSNarAja vaDIyara (tRtiiy)| sana 1827 ke abhiSeka kA varNana eka zilAlekha meM hai / san 1879 ke mahAbhiSeka kA varNana 'inDiyana enTIkverI' meM hai, jaba mUrti kA nApa liyA gayA thaa|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ...- antardvandvoM ke pAra sana 1887 ke abhiSeka kA varNana 'epigrAphiyA karnATikA' meM rocaka DhaMga se kiyA gayA hai| san 1900, 1910, 1925, 1940, 1953, aura 1967 ke mahAmastakAbhiSeka ke vizada varNana upalabdha hai| 1967 ke mahAmastakAbhiSeka ke Ayojana ke samaya svargIya zrI sAhU zAntiprasAda jaina ne vividha kAryakramoM ko niyojita karane aura unheM saphala banAne meM jo zrama kiyA tathA samAja ko mArgadarzana diyA, vaha cirasmaraNIya rahegA / unake agraja zrI sAhU zreyAMsaprasAda usa paramparA ko Age bar3hAkara 1931 ke sahasrAbdi-pratiSThAna-mahotsava ko saphala banAne ke lie jisa prakAra dina-rAta kAryarata haiM vaha nissaMdeha stutya hai| yaha deza kA saubhAgya hai ki parama vidvAna, tapasvI aura varcasvI sAdhu elAcArya vidyAnanda jI mahArAja kI preraNA deza-vyApI prabhAva utpanna kara rahI hai| eka maNikAMcana suyoga yaha bhI huA ki Aja zravaNabelgola kI dharmapITha ke karmaTha, tatvajJa aura zAntapariNAmI taruNa tyAgamUrti bhaTrAraka svasti zrI cArukIrti jI mahArAja kI chatrachAyA meM isa kSetra kA uttarotara vikAsa ho rahA hai| isa vikAsa ke itane naye AyAma haiM ki dekhakara camatkRta ho jAnA par3atA hai| 1981 kA sahasrAbdi-mahotsava vizva ke dhArmika-sAMskRtika itihAsa meM apanA vizeSa mahattva rakhegA isameM sandeha nahIM, kyoMki lAkhoM nara-nArI isameM sammilita hoMge aura vizva ke dUradarzana-kendra, philma-nirmAtA, reDiyo-sTezana Adi apUrva ruci leNge| dhanya bhAgya unake jinake jIvana meM yaha avasara A rahA hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI nemicandra siddhAntacakravartI vicarita gomaTesa - budi (1) visaTTa - kaMdoTTa - dalANuyAraM, suloyaNaM caMda- samAja - tuNDaM / ghoNAjiyaM campaya- pupphasohaM, taM gomaTesaM paNamAmi NicvaM // (2) acchAya sacchaM jalakaMta-gaMDa, AbAhu- dolaMta sukaNNapAsaM / iMda- suNDujjala- bAhudaNDa, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // (3) sukaNTha-sohA-jiyadivasokkhaM, himAlayuddAma-visAla-kaMbaM / supekkha- NijjAyala - suTThamajjhaM, taM gomaTesaM paNamAmi NicvaM //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 antardvandvoM ke pAra (4) vijjhAyalagge, pavibhAsamANaM, siMhANi svv-sucediyaannN| tiloya - saMtolaya - puNNacaMda, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // (5) layAsamakkata - mahAsarIraM, bhavvAvaloladdha-sukapparukkhaM / devidavidacciya pAyapomma, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // (6) diyaMbaro yo Na ca bhIijutto, caoNbare sattamaNo visuddho| sappAdi-jaMtupphusado Na kaMpo, taM gomaTesaM paNamAmi nniccN|| (7) AsAMNa ye pekkhadi sacchadiTThi, sokkhe Na baMchA hayadosamUlaM / virAgabhAvaM bharahe visallaM, taM gomaTesaM paNamAmi NicaM // (8) upAhimuttaM ghaNa-dhAma-vajjiyaM, susammajuttaM maya-mohahArayaM / vasseya pajjatamuvAsa-juttaM, taM gomaTesaM paNamAmi nniccN||
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ gommaTezvara-stuti [hindI padyAnuvAda : lakSmIcandra jaina) (1) cAru locana nIla utpala-dala sadRza, candramA ke bimba-sA mukha samujjvala, nAsikA jyoM phUla campA kA subhaga, nitya maiM una gommaTezvara ko namUM / (2) svaccha chAyA-hIna vapu, su-kapola jyoM jala-kAnti; phaile karNa yuga AbAhu, gajarAja kI sita zuNDa-se bhuja-daNDa, nitya maiM una gommaTezvara kI nm| (3) divyatA ko vijita karatI kaNTha-chavi, skandha himagiri sadRza tuGga vizAla, dRSTi-sukha hai madhya kA kaTi bhAga, nitya maiM una gommaTezvara ko namUM /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 antardvandvoM ke pAra (4) vindhyagiri ke zikhara para pradyota, bhavyajana ke bodha-saudha-zikhAsumaNi, zAntidAyaka pUrNacandra triloka ke, nitya maiM una gommaTezvara ko nmuuN| (5) samAcchAdita latAoM se tuGga tana, bhavya prANI pA gaye tara kalpa, indragaNa nita pUjate pada-padma, nitya maiM una gommaTezvara ko nmuuN| jo digambara zramaNa nita bhaya-mukta, tyakta ambara, zAnta mana, parizuddha, jantu yahi tana para, tadapi niSkampa, nitya maiM una gommaTezvara ko nmuuN| vigata Aza-nirAza, nirmala dRSTi, sukha avAMchita, doSa saba nirmUla, mana virAgI, bharata-zalya-vilIna, nitya maiM una gommaTezvara ko namUM / (8) dhAma-dhana vajita, upAdhi-vimukta, moha-mada-mAyA rahita, sama bhAva, varSa kA upavAsa dhara, dhyAnastha, nitya maiM una gommaTezvara ko nmuuN|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 kAla samasta zilAlekhoM kA sthAna aura zatAbdI-krama se vizleSaNa zravaNabelgola, usakI donoM pahAr3iyoM tathA AsapAsa le kSetra meM prApta kula 573 zilAlekhoM meM kitane zilAlekha kisa zatAbdI ke aura kisa sthAna para haiM isakA vivaraNa nimnalikhita tAlikA meM diyA gayA hai| yaha vivaraNa 'epigrAphiyA karnATikA' ke naye saMskaraNa ke mAdhAra para prastuta kiyA gayA hai| cikkabeTTa doDubeTTa zravaNabelgola samIpa ke yoga (candragiri) (vidhyagiri) (nagara) prAma 6-7vIM zatAbdI 1 7vIM zatAbdI 4vIM zatAbdI 9vIM zatAbdI 10vIM zatAbdI 11vIM zatAbdI 12vIM zatAbdI 5338 15 13vIM zatAbdI 16 16 14vIM zatAbdI 15vIM zatAbdI 16vIM zatAbdI 17vIM zatAbdI 18vIM zatAbdI 19vIM zatAbdI ____1 _ 4. 17 1 23 - - - 271...-172800 573
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 zilAlekhoM meM ullikhita pramukha AcAryoM, muniyoM aura paNDitoM kI nAmAvali nAmAvali meM vaNita AcArya, muni Adi kA paricaya mANikacandra granthamAlA se prakAzita 'zilAlekha saMgraha' bhAga 1 para AdhArita hai, kintu zilAlekhoM ke kramAMka 'epigrAphiyA karnATika' ke naye saMskaraNa ke anusAra diye gaye haiN| saMketAkSaroM kA artha a0 yA anu0 =anumAmataH / ku0 =kukkuTAsana / trai0 deva =vidyadeva / paM0 AcArya==paMDitAcArya / paM0 deva paMDitadeva / brahma= brhmcaarii| ma0 ma0 ==mahAmaNDalAcArya / mU0 de0 pu0=mUla saMgha, dezIgaNa, pustaka-gaccha / si0 deva siddhAntadeva / sica0= siddhAnta ckrvrtii| si0 mu0 =siddhAnta muniishvr| kramAMka AcArya-nAma guru-nAma lekha kra0 zaka saMvat vizeSa vivaraNa 1 2 baladeva muni zAntisena muni kanakasena - 2 34 a0 572 samAdhimaraNa / samAdhimaraNa / bhadrabAhu aura candragupta munIndra ne jisa dharma kI unnati kI thI unake kSINa hone para ina munirAja ne use punarutthApita kiyaa|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ariSTanemi AcArya 13 " pariziSTa . vaSabhanandi AcArya mauni guru 85 23 14 caritazrI muni - - pAnapa (maunada) baladeva guru dharmasena guru smaadhimrnn| inake aneka ziSya the| samAdhi ke samaya diNDikarAja' sAkSI the| lekha kra0 16 va 233 yadyapi kramazaH 8vIM va 9vIM zatAbdI ke anumAna kiye jAte haiM tathApi sambhavataH unameM bhI inhIM AcArya kA ullekha hai| lekha kra. 233 meM ve 'parasamayadhvaMsaka' pada se vibhUSita kiye gaye haiM tathA 'male gola' kahe gaye haiN| " inake kisI ziSya ne samAdhimaraNa kiyaa| a0 622 eka ziSyA kA smaadhimrnn| ye hI sambhavataH lekha kra0 10 ke guNasena guru ke tathA lekha kra0 121 ke vRSabhanandi guru ke guru the| __ " smaadhimrnn| " smaadhimrnn| smaadhimrnn| inake guru 'kittUra' paragane meM 'velmAda' nAmaka sthAna ke the| ___ smaadhimrnn| inake guru 'mAlanUra' ke the| ugrasena ne eka mAsa taka anazana kiyaa| samAdhimaraNa / lekha kra. 23 meM sambhavataH inhIM mauniguru kA ullekha hai / guNasena 'koTTara' ke the| smaadhimrnn| 11 27 1 10 ugrasena guru guNasena guru paTTini guru mauni guru 28 10 11 12 ullikkala guru kAlAvi (kalA paka) guru nAgasena guru RSabhasena guru ___eka ziSya kA samAdhimaraNa / samAdhimaraNa / 13 37 "
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 15 -- 32 17 120 94 kramAMka AcArya-nAma guru-nAma lekha kra0 zaka saMvat vizeSa vivaraNa 14 siMhanandi guru veTTeDe guru 35 a0 622 samAdhimaraNa / guNabhUSita ". sandvigagaNa (?) / smaadhimrnn| lekha bahuta ghisA hai, isase bhAva spaSTa nahIM huaa| 16 mellagavAsa guru - 31 samAdhimaraNa / ye guru 'muMgUra' ke the| ___ nandisena muni smaadhimrnn| 18 guNakItti samAdhimaraNa / __ vRSabhanandi muni mauniya AcArya navilUra saMgha / samAdhimaraNa / candradevAcArya samAdhimaraNa / ye 'nadi' rAjya ke the| meghanandi muni - . 124 namilUra saMgha / samAdhimaraNa / ___ nandi muni 126 samAdhimaraNa / __ mahAdeva muni samAdhimaraNa / __sarvajJabhaTTAraka 15 samAdhimaraNa / ye 'vegurA' ke the| 25 akSayakItti smaadhimrnn| ye dakSiNa 'madurA' se Aye the| inheM sarpa ne satAyA thaa| ____ guNadeva sUri - 26 " samAdhimaraNa ! mAsena (mahAsena) RSi samAdhimaraNa / __sarvanandi cikurAparaviya(?) 39 samAdhimaraNa / cikurA paraviya kA tAtparya cikUra ke paraviya guru yA cikurAparaviya ke guru ho sakatA hai| 'paravi' eka prAcIna tAluke kA nAma bhI pAyA jAtA hai| 22 23 90 24 24 27 28 antardvandvoM ke pAra
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 119 29 baladevAcArya ___a0 622 samAdhimaraNa / padmanandi muni smaadhimrnn| puSpanandi - 95 " smaadhimrnn| vizoka bhaTTAraka " kolAtUra saMgha / smaadhimrnn| 33 indranandi AcArya 110 samAdhimaraNa / puSpasenAcArya 118 navilUra saMgha / smaadhimrnn| zrIdevAcArya " smaadhimrnn| - mallisena bhaTTAraka 5 a0 9vIM smaadhimrnn| inake eka ziSya ne tIrtha-vandanA kii| zatAbdI kumAranaMdibhaTTAraka 168 " samAdhimaraNa / - ajitasenabhaTTAraka ____64 a0 896 lekha kra0 64 meM kahA gayA hai ki gaGganareza mArasiMha ne inake nikaTa " muni 150 samAdhimaraNa kiyaa| lekha kra. 150 ke anusAra inake ziSya cAmuNDarAya ke putra jinadevana ne jina-maMdira bnvaayaa| 39 maladhArideva nayanandi vimukta 240 a0 970 nayanandi vimukta ke eka ziSya ne tIrtha-vandanA kii| padmanandideva (?) a0 1000 mahAmaNDalezvara tribhuvanamalla koGgAlva ne kucha bhUmi kA dAna kiyaa| prabhAcandrasiddhAnta 500 a0 1001 caityAlaya ke hetu koGgAlva nareza adaTarAditya dvArA bhUmidAna / deva upaadhi-ubhysiddhaantrtnaakr| 42 gaNDavimuktadeva (?) mUlasaMgha, kAnUra gaNa, tagarila gcch| koGgAlvanareza rAjendra pRthuvI dvArA vasadi-nirmANa aura bhuumidaan| 43 devanandi bhaTTAraka - 520 a0 1000 - 40 129
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 dava kramAMka AcArya-nAma guru-nAma lekha R0 zaka saMvat vizeSa vivaraNa 44 gopanandi paNDita caturmukhadeva 565 a0 1015 mU0 de0 pU0 / poysalanareza tribhuvanamalla ereyaGga ne basadiyoM ke jIrNoddhAra ke hetu grAma kA dAna kiyaa| gopanandi ne kSINa hote hue jainadharma kA gaGga-narezoM kI sahAyatA se punaruddhAra kiyaa| ve SaDdarzana ke jJAtA the| devendrasiddhAntadeva - 565 " mU0 de0 pu0 / uparyukta nareza ke guruoM meM se the| ___akalaGka paNDita 46 a0 1020 sAtanandi deva - 152 caraNacihna haiN| candrakIttideva 153 " ", abhayanandipaNDita - 51 a0 1022 eka ziSya ne devavandanA kii| zubhacandrasi0deva ku0maladhAri 155 1037 mU0 de0 pu0| ye poysala nareza viSNuvarddhana ke maMtrI gaMgarAja daNDa deva 82 1039 nAyaka aura unake kuTumba ke guru the| inhoMne ukta kuTumba ke sadasyoM 154 se kitane hI jinAlaya nirmANa karAye, jIrNoddhAra karAyA, mUrtiyAM 160 1040 pratiSThita karAI aura kitanoM hI ko dIkSA, saMnyAsa Adi diye| 80 503 ... - antardvandroM ke pAra 504 a0 1041 547 550)
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1042 1044 158 1571 161 176 342 devendra si0 deva 484 pariziSTa / divAkaranandi 1050 a0 1100 1041 mU0 de0 pu0 / isa lekha se yaha gurukrama vidita hotA hai devendra si0 deva divAkaranandi 52 53 bhAnukIttimuni - prabhAcandrasi0deva meSacandra 0 deva maladhArideva zubhacandra deva si0 mu0 170 __1039 mU0 de0 / poysala rAjaseTTi ne inase dIkSA lii| 174) 1041 inakI eka ziSyA ne paTTazAlA (vAcanAlaya) sthApita kraaii| ye 136 1043 viSNuvardhana nareza kI rAnI zAntaladevI ke guru the| unake nirmANa 162 1045 karAye hue savatigandhavAraNa mandira ke lie inheM grAma Adi ke dAna 1050 diye gaye the| " lekha ke lekhaka vokimayya ke guru| 136 ____1043 ye mullUra nivAsI the (mullUra kurga meM hai) / nRpakAma poysala ke Azrita ecigAta ke guru the| 176 176 - 54 55 cArukItti deva kanakanandi 131
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ kamAMka 56 57 58 prAcArya-nAma guru-nAma lekha kra0 zaka saMvat vizeSa vivaraNa vardhamAnadeva / - 176 1050 inakI aura prabhAcandra si0 deva kI sAkSI se zAntaladevI kI mAtA ne ravicandradeva saMnyAsa liyA thaa| gaNDavimukta si0 - 371 1050 mU0 de0 pU0 / inake ziSya daNDanAyaka bharatezvara ne bhujabali svAmI kA deva 204 a0 1070 pAdapITha nirmANa kraayaa| nayakotti ___1050 viSNuvardhana nareza ke rAjyakAla meM nayItti kA svargavAsa ho jAne para - kalyANakIrti ko jinAlaya banavAne va pUjanAdi ke hetu bhUmi kA dAna diyA gyaa| kalyANakItti bhAnukItideva - 532 a0 1057 mAdhavacandradeva zubhacanda si0 deva 532 " mU0 de0 puu0| nayakIttideva 517 a0 1065 ma0ma0(hiriya) nayakIrti deva (cikka) zubhakItideva 81 a.1067 trikAlayogI - 529 10 1067 abhayadeva 529 " mUla sNgh| ku0 maladhArideva -.. 476 a0 1080 hulla maMtrI ke guru / 61 antarvendroM ke pAra 67 68
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 " ma. 1020 mU0 de0 pU0 / hanasoge shaakhaa| hulla maMtrI ne grAma kA dAna kiyaa| nayakIrti si0 guNacandra si0 476 deva (bha0 ma0) de0 279 443 281-90 294 296 pariziSTa 297 1081 - 1087 a0 1092 dAmanandi 0 ) 481 deva 476 bhAnukIti si0 / 205 ma0ma0naya- 202 bAlacandradeva kItideva 565 adhyAtmi 342 . prabhAcandradeva 285 1092 mU0 de0 pU0 / hanasoge shaakhaa| kundakundAcArya ke prAbhRta-traya para 1100 inakI kannar3I TIkA pAI jAtI hai| 81 1102 1103 mAghanadi bhaTTAraka padmanandideva maMtravAdi nemicandra paM0deva ) 76 336 444 453 571 457 2931 2954 292) 1104 a0 1118 " 1120 133
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ amAMka AcArya-nAma guru-nAma lekha ka0 zaka saMvat vizeSa vivaraNa 134 455 286 a0 1128 " 1153 devakIti muni bar3e bhArI kavi, tArkika aura vaktA the / ukta tithi 1085 ko unakA svargavAsa hone para unake ziSyoM ne unakI niSadyA bnvaaii| 77 70 lakkhanandimuni / mAdhavacandravatI / devakIrti tribhuvanamalla ma0ma0 meghayogI candra bAlacandra adhyAtmI (?) 1108 mU0 de0 pU0 / inake eka ziSya rAmadeva vibhra ne jinAlaya banavAyA va dAna diyaa| a0 1110 - nayakIrtideva 82 83 (hiriya) naya- 535 kIttideva 210 hiriyanaya- 339-40 kIttideva 189 - 260 dhanakIrtideva candraprabhadeva ma. ma. candrakIrti kanakanandideva malliSaNa sAgaranandi si0 deva 1112 a0 1108 1120 a0 1120 . " inakI pratimA hai| 84 85 86 antardvandroM ke pAra zubhacandra. " 526 81 mU0 de0 pU0 / deva
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 mU0 de0 pu0| pariziSTa 89 4.1122 zubhacandra 10 mAghanandi 526 deva si deva0 vAdirAja malliSeNa maladhAri - zrIpAlayogIndra - vAdirAjadeva zrIpAla yogIndra zAntisiMgapaNDita " paravAdimallapaNDita " nemicandra paM0 deva " ma0 ma0 rAjaguru abhayanandi 95 1136 a0 1170 surakItti 98 99 guNacandra bhAnukotti 1170 mAghanandi si.ca. bhAnukItti 100 " mAghanandi bhaTTAraka candaprabhadeva 101 a. 1196 jayakItti deva 348 ma0 ma0 135
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAka AcArya-nAma guru-nAma, lekhaka. zaka saMvat vizeSa vivaraNa ___136 102 a01197 103 104 1200 " 105 106 107 1205 candrakItti 345 bhaTTAraka prabhAcandra 3461 bhaTTAraka 349 municandradeva udayacandradeva 476 ma. ma. pagranandideva candraprabhadeva kumudacandra 451 mAdhanandi si0 ca0 bAlacandradeva nemicandra paM0 deva 557 abhinava 353 paNDitAcArya padmanandideva vidyadeva 375 cArukIti paM0 482 AcArya " (abhinava) - 472 470 malliSeNadeva lakSmIsena bhaTTAraka 253 hoyasalarAya rAjaguru / sambhavataH ye hI usa zAsrasAra ke kartA haiM jisakA ullekha prArambha ke eka zloka meM AyA hai| 0 de0 / iMgilezvara bli| 108 109 a0" a0 1233 110 111 a0 1238 ma0 de0 pu. / smaadhimrnn| a0 1239 112 a0 1247 eka ziSya ne maMgAyi basadi nirmANa kraaii| antadandroM ke pAra " 113 a0 1320 nissdhaa|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 377 " " eka ziSya ne vandanA kii| ___" nissdyaa| pariziSTa 382 114 115 116 '117 118 119 somasenadeva bhuvanakIttideva 378 siMhanandiAcArya hemacandrakItideva zAntikottideva 379 / candrakIti 361 ' paNDitAcArya va - 467 paNDitadeva 423 / zrutamuni paNDitAryamuni 357 : jinasena bhaTTAraka : - 354 (paTTAcArya) abhinava paNDita cArukIttipaM. deva 363 nissdyaa| ____1331 bhuumidaan| a0 1330 inakI ziSyA devarAya mahArAya kI rAnI bhImAdevI ne mUrti pratiSThA kraaii| 1344 inake samakSa daNDanAyaka irugapa ne velgola grAma kA dAna kiyaa| a0 1360 saM ndanA ko Aye 1371 - 123 paNDitadeva 471[ 0 1420 5450 a0 1420 124 125 126 127 __ cArukIrtibhaTTAraka - 387 a. 1520 crnncihn| paNDitadeva 365 a0 1531 brahma0 dharmaruci abhayacandrabhaTTAraka 304 vi0 saMvat " guNasAgara - yaatraa| 1558 cArukattipaM0 deva - 352 1556 inake samakSa maisUra-nareza ne mandira kI bhUmi RNamukta kraaii| 497 1565 svargavAsa / 128 137
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAMka 129 AcArya-nAma guru-nAma dharmacandra cArukIrti 138 lekha kra0 zaka saMvat vizeSa vivaraNa 422 1570 balAtkAra gnn| inake upadeza se vagharavAloM ne caubIsatIrthakara pratimA pratiSThita kraaii| 421 1602 inake sAtha tiirth-yaatraa| 384 vi0 saM0 inake sAtha vagheravAloM ne tIrthayAtrA kii| 130 131 zrutasAgara varNI | indrabhUSaNa rAjakItti ke ziSya lakSmIsena ajitakIrti cArukIrti 1719 132 252 1731 desI gaNa / eka mAsa ke anazana se sllekhnaa| ajitakIrti 133 zAntikIrti cArukIrti paM0 AcArya sanmatisAgaravarNI cArukItti guru (?) 494 495 1732 mU0 de0 pu0 / maisUra-nareza kRSNarAja kI ora se sanadeM prApta kii| 1752 1778 mU0 de0 pu0 / inake manoratha se bimbasthApanA kI gii| 134 490 1780 .......... antaindroM ke pAra "
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 4 zilAlekhoM meM rAja-vaMza aura samaya zravaNabelgola meM aura isake pariveza meM pAye jAne vAle zilAlekha karnATaka pradeza ke itihAsa ke lie kitane mahatvapUrNa haiM, yaha nimnalikhita sUcI se spaSTa hogaa| isameM una pramukha rAjAoM, senApatiyoM aura rAjapuruSoM ke nAma diye haiM jinakA ullekha sambandhita kramAMkoM ke zilAlekhoM meM hai| zilAlekhoM kA pATha aura viSaya epigrAphiyA karnATikA' ke naye saMskaraNa ke bhAdhAra para diyA hai| zAsaka san zilAlekha kramAMka rASTrakUTa-vaMza AThavIM zatAbdI 982 kambayya indra-caturtha 38 163 satyavAkya peramAnaDi rAcamalla dvitIya er3egaMga dvitIya mArasiMha dvitIya gaMga vaMza 884 dasavIM zatAbdI dasavIM zatAbdI dasavIM zatAbdI dasavIM zatAbdI 544 171 186 64 40, 150, 272, 273, 276,388 kalyANa ke cAlukya vikramAditya SaSTha .. 1079 563
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zAsaka viSNuvardhana "1 "" narasiMha prathama "1 "1 "1 CCM faciu " "" san 1094 " 1113 1115 1118 1119 1123 1124 1131 1138 1139 1145 1159 1163 - 1173 1181 1195 hoyasala vaMza nArasiMha deva dvitIya 1231 1273 1117 1120 1122 1123 1139 1176 12vIM zatAbdI antardvandvoM ke pAra zilAlekha kramAMka 568 532 155 156 82 547 162 569 176 552 174 173 69, 161, 355, 502, 518, 538, 558, 561 476, 481 71 275,278 565 362, 444, 571 457 342, 455, 564 286 348 170 136, 158 157 135 175 73 80, 84, 149, 154, 160
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 141 zAsaka zilAlekha kramAMka 179, 274, 277, 322, 359,371-73,453,477, 503, 504, 531, 550 455, 526, 528, 573 13vIM zatAbdI vijayanagara bukkarAya prathama harihara dvitIya devarAya prathama devarAya dvitIya 1368 1404 1422 1446 15vIM zatAbdI 475 446 357 445,447 467 maisUra ke oDeyara cAmarAja saptama 1634 doDDadevarAja 1672 cikka devarAja - doDa kRSNarAja prathama 1723 kRSNarAja tRtIya 1827 352,485 551 501 351 324 caGgAlva 1509 caGgAlva mahAdeva 329 nuggehalli 16vIM zatAbdI tirumala-nAyaka 556 kadamba vaMza 9vIM zatAbdI kadamba 206 nolamba va pallavavaMza nolamba .. 11vIM zatAbdI ----- zaMkara nAyaka (pallava) 13vIM " 388 256,257
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 antaIndroM ke pAra zAsaka -- zilAlekha kramAMka san colavaMza cola pemaDi narasiMha varmA 10vIM zatAbdI 12vIM zatAbdI 524 342, 355, 547 iraMgola niDugala vaMza 1177 1169 13 481 inake atirikta saikar3oM aise bhI zilAlekha haiM jinameM uparyukta vaMzoM ke sAthasAtha anyAnya aneka rAjavaMzoM ke rAjAoM, maMtriyoM, senApatiyoM Adi ke nAmoM kA spaSTa ullekha hai| vistAra-bhaya se unake nAma yahAM para denA saMbhava nahIM hai, ataH nimnalikhita sUcI meM unakA kAla tathA zilAlekha kramAMka mAtra kA diyA jA rahA hai samaya zilAlekha kramAMka 6vIM zatAbdI / 7vIM zatAbdI ___2, 13-15, 20-37, 85-87, 90, 91, 94,98, 99, 103, ___104, 108, 110-14, 116-24, 126, 129, 130, 132-34, 219 8vIM zatAbdI 6-11, 16-17,39,41,53,83,88-89,92-93,95-96,271 9vIM zatAbdI 12, 60, 67, 68, 102, 140, 192, 223, 250 10vIM zatAbdI 3-5, 18, 19, 42-45, 48, 52, 63, 78, 100, 105, 106, 115, 125, 137-139, 142, 145, 159, 165, 166, 168, 178, 180, 187, 188, 190, 191, 196, 199, 200, 214, 220-22, 224-234, 238, 239, 241-47, 249,255, 425, 43.3, 434 11vIM zatAbdI 46,47, 49-51,56-59,61, 65, 66,97,107, 109, 121, 128, 131,141, 143, 144, 146, 147, 151-53, 164, 193-95, 197, 198, 201, 203, 213, 215, 235-37, 240, 248, 251,258,426,430,431,520, 521,560 12vIM zatAbdI 54, 55, 62, 70, 77, 79,81, 148, 167, 177, 181-84,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 143 samaya 13vIM zatAbdI 14vIM zatAbdI zilAlekha kramAMka 189, 202, 204, 205, 207, 208-12, 216-18, 260, 27981, 287-90, 293-98, 301, 336-40, 343, 344, 356, 374, 389, 432, 443, 460, 469, 484, 523, 533, 534, 548, 549,559, 562, 566,567, 572 101, 185, 254, 259, 261-70, 285, 299, 300, 345-47, 358, 375, 419, 420, 435, 440, 441, 456, 458, 459, 478-80, 483, 505, 517, 522, 535-36, 539, 554-55, 557, 570 72, 169, 253, 353, 360, 377-380, 382, 449, 470, 472, 482, 499, 500, 506, 523, 537, 541,546 282-84, 291, 292, 303, 304, 330-34, 354, 363, 364, 381, 383, 438, 450, 473, 474, 543,545 302, 305, 323, 325-28, 376, 387, 471, 519, 527, 553 74-76, 306, 365, 370, 384-86, 390, 394-98, 400, 407-18, 421-24, 427-29, 437, 439, 442, 451, 452, 497, 498, 507-16, 525, 540, 542, 551 307-21, 341, 350, 366-69, 391-93, 401, 404, 405, 448, 454 252, 335, 402, 403, 461-66, 486-96, 530 15vIM zatAbdI 16vIM zatAbdI 17vIM zatAbdI 18vIM zatAbdI 19vI zatAbdI
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 . zilAlekhoM meM mahilAe~ jaina dharma aura saMskRti kA prabhAva jIvana meM kitanA gaharA aura vyApaka thA isakA pramANa una mahilAoM kI nAmAvali prastuta karatI hai jinakA ullekha zravaNabelagola ke zilAlekhoM meM AyA hai / yaha sUcI akArAdi krama seM banAI gaI hai| viziSTa nAmoM kA paricaya-saMketa hai| sAtha meM una zilAlekhoM kA saMdarbha bhI jinameM pratyeka nAma AyA hai / lekha saMdarbha 'epinAphiyA karnATikA' ke naye saMskaraNa ke AdhAra para hai| mahilAeM akkanve : candramauli maMtrI kI mAtA 444 attimambarasi, attimambe 82, 444, 532 AcaladevI, Acale, AcAmbA, mAciyakka : candramauli maMtrI kI bhAryA 362, 444, 571 AcaladevI : hemmADideva kI bhAryA 444 AcAmbike : arasAditya kI bhAryA 322 ecambe 532 ecaladevI 342, 444 ecaladevI 444, 476. 481, 557, 569, 571 kAmaladevI : nAgadeva maMtrI kI bhAryA 73, 457 keliyadevI, keleyabbarasi : vinayAditya hoyasala nareza kI rAnI 444, 476, 481, 571 gaMgAyI 408 gujjave 356 guNamatiyambe 129 morapIkanti 374
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa candale, cambAmbike, candambe nAgadeva kI bhAryA 73, 457 cAndibbe 176 cAgaladevI : nArasiMha prathama hoyasala nareza kI rAnI 481 cAgave heggaDiti 356 eriforniaat ( ? ) cendavve 444 celinIrAnI 160 jakkaNabbe, jakkamabbe : gaDgarAja kI bhAvaja 135, 503-4 jAnaki : maMgapa senApati kI bhAryA, irugapa kI mAtA 357 jogabbe, jogAmbA : bammadeva kI bhAryA 136, 457 demati, bemavati, demiyakka, devamati 155, 158 dhanAyI 384 nAgale : bUcaNa maMtrI kI mAtA 155, 158 nAgayakka : baladeva ke putra nAgadeva kI bhAryA 174, 175 padmaladevI, padmAvatI: hulla kI bhAryA 476, 565 poca pocAmbikA, pocikabbe, poca bbe : gaMgarAja kI mAtA 80, 82, 84, 136, 342, 355, 532, 547 bAgaNNabbe 535, 260 ated gaDiti 356 bhAratiyakka 476 bhImAdevI, rAnI 538 marudevI 356 mANabbe : gaMgarAja kI mAtAmaha 82, 136, 154, 342, 355, 547 mAcikabbe : poyasala seTThi kI mAtA 170 mAcikabbe : zAntaladevI kI mAtA 162, 173, 176 rukmaNIdevI : kRSNa kI rAnI 162 lakkale, lakkavve, lakSidevi, lakSmIdevI : gaMgarAja kI bhAryA 82, 154, 158, 160 lakSmAdevI, lakSmIdevI : viSNuvardhana kI rAnI 444, 476, 481, 571 lokAmbikA : hulla kI mAtA 71, 476, 481, 565 arafaraat 444, 457, 476 145 zAntaladevI : bUcirAja kI bhAryA 373 zAntalA, zAntaladevI : viSNuvardhana kI rAnI, 161, 162, 173, 176 zAntikabbe : nemi seTTi kI mAtA 170 zriyAdevI : sigimayya kI bhAryA 176
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 zilAlekhoM meM varNita upAdhiyA~ zravaNabelgola ke sandarbha meM jaina dharma aura saMskRti ke jisa prabhAva kI carcA AcAryoM, muniyoM aura zrAvakoM ke saMyamita aura Adarzonmukha jIvana ke prasaMgoM meM kI gayI hai, usa saMskRti ne gRhastha rAjapuruSoM ko unake laukika kartavya ke prati bhI sadA saceta rakhA hai| zilAlekhoM meM una zUravIroM ke parAkrama kA ullekha unakI upAdhiyoM meM pratibimbita hai| eka-eka raNa-bAMkure ko aneka upAdhiyoM se sammAnita kiyA gayA hai| yahAM para kucha pramukha upAdhiyoM kA hI ullekha karanA sambhava ho pAyA hai| ye upAdhiyAM apane artha ko svayaM spaSTa karatI haiN| zilAlekhoM ke kramAMka 'epigrAphiyA karnATikA' ke naye saMskaraNa ke anusAra haiN| sandarbha kI suvidhA ke lie upAdhiyAM akArAdi krama se dI gayI haiN| upAdhiyAM apratimavIra arirAya vibhADa ahita-mArtaNDa udaya-vidyAdhara kadana-karkaza kaligalolagaNDa kADuvaTTi kIrtinArAyaNa gaGgakandarpa gaGgagAGgeya gaGgacUDAmaNi gaGgamaNDalika lekha kramAMka 434 (jaina zilAlekha-saMgraha bhAga 1) 475 64 172 64 163 64 pallava narezoM kI upAdhi 163 64
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa upAdhiyA~ gaGgarasiMga gaGgarogaNDa gaGgavaJa gaGgavidyAdhara gaDegalAbharaNa gaNDa mArtaNDa gaNDarAbharaNa giridurgamalla guttiyagaGga cagabhakSaNa cakravartI catussamayasamuddharaNa caladaggali caladaGkAra caladaGkarAva caladuttaraGga cAlukyAbharaNa jagadekavIra deza kulakaNa drohagharaTTa nuDidante gaNDa nolambakulAntaka paTTaNAmi pracaNDadaNDanAyaka pratApa - cakravati baDavarabaNTa birudaruvAri mukhatilaka bIrarabIra bhavyacUDAmaNi bhoSege tappuva rAyaragaNDa bhujabalavIra gaGga maNDalika- vinebha mahApracaNDa - daNDanAyaka lekha kramAMka 64 64 64, 171 64 163 64 176 444 64 308 176 163 163 518 64 532, 568 64, 388 421 82, 136, 342, 355, 532, 538, 547 64, 136 48, 64 457, 547, 557 175, 176 342, 348, 455, 457 234, 257 82, 135, 136, 156, 176, 547 163 481 475 481, 518, 565, 571 64 135, 136, 156, 174, 504, 532 147
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhiyA~ mahAsAmantAdhipati mANikya bhaNDAri bhAvana gandhahasti yadutilaka kandarpa raNaraGgabhIma raNaraGgasiMga rAjamArtaNDa ave vasu bAndhava vIragaGga zanivArasiddhi zrIkaramada hegaDe zrIbuvA vallabha SaDdarzanasthApanAcArya SaDdharmacakrezvara lekha kramAMka 135, 136, 156, 532 58,71 165 569 163 571 hiriyaNDanAyaka hiriya bhaNDAri hiriya nANikya bhaNDAri 388 antoM ke para 163 470 356, 377 64 526 82, 154, 162, 176, 342, 355, 444, 457, 476, 502, 547, 569 444, 571 71 272 352 485 156, 176, 532 saMgrAma jattalaDa satyAzvakulatilaka 532, 568 samamimahAzabda 135, 136, 156, 162, 342, 353, 374, 444 457, 476, 532, 568, 571 $38 273, 342, 481 455
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa ? 432 zilAlekhoM meM zilpI aura sahAyaka pAMca sau se adhika zilAlekha binA zilpiyoM ke nAma ke haiM, phira bhI kama se kama 12 zilpiyoM aura sahAyakoM ke nAma upalabdha haiN| pratyeka nAma ke Age zilAlekha kA kramAMka 'epimAphiyA karnATikA' ke naye saMskaraNa ke AdhAra para diyA gayA hai| nAma akArAdikrama se hai : zilpI aura sahAyaka zilAlekha kramAMka kaMkharI (vAditra) kandAcAra (sipAhI) 324 kammaTa (TakasAla kA vyakti) 294 cennaNa, cennaNNa-(maMdira-zilpI) 516, 507, 512, 513, 515, 540 dAgodAji (jIrNodvAraka) (mA. ca. pa. mA. se prakAzita zilA. saM.bhAga : 1, zilA.R. 434) dAsoja (mUrtikAra) 173 devaNa (kArIgara) nAgavarma (mUrtikAra) 194 roja (mUrtikAra) zrIdharavoja (mUrtikAra) 336
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 8 zilAlekhoM meM varNita dharmArtha karoM ke nAma pichale teraha sau varSoM meM zravaNadelgola kI tIrtharakSA, jIrNoddhAra, pUjA arcanA, muniyoM ke AhAra-dAna, prahariyoM aura karmacAriyoM ke vetana tathA sthAna kI suvyavasthA ke lie jo kara rAjya ne yA tIrtha-vyavasthApakoM ne lagAye, zilAlekhoM meM unameM se katipaya karoM ke nAma nimnalikhita sUcI meM akArAdi krama se diye gaye haiM / lekhoM ke kramAMka zilAlekha saMgraha bhA. 1', mA. ca. granthamAlA ke anusAra haiN| puravarga kara kA nAma zilAlekha-kramAMka anyAya 128 abhyAgate 137 Alepommu. 434 AlesaMka.... , 434 kaTakasese ... 137. kabbiNadapommu 434 kADArambha 353 kAlabADige 434 khANa 137 . gADadere gurukANike 434 jAtikUTa 434 jAtimaNiya 434 tippesaMka 138 kara kA nAma zilAlekha-kramAMka nAmakANike 434 nyAya 128 paTTadesAyiru 434 pAzavAra 434 434 basadi 137 .434 manaravata 137 manedere malaya 128, 137 yerukANike 434 hattipommu 434 hulluhaNa 434 beMDige 138 138
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI lakSmIcandra jaina janma : chatarapura (madhya pradeza) 1909 zikSA : ema.e. (saMskRta), ema.e. (iMgliza), bahubhASAvid kArya : AkAzavANI ke prArambhika dinoM meM usake dillI kendra ke aneka kAryakramoM ke saMcAlaka / lAhaura meM bhArata inzyoreMsa kampanI ke pracAra-prasAra adhikArI / DAlamiyA nagara (bihAra) meM sAhU zAntiprasAda jI dvArA sthApita udyogoM meM kAryAdhikArI evaM unake saciva / bhAratIya jJAnapITha kI sthApanA ke dina se hI lokodaya granthamAlA ke saMyojaka-sampAdaka; saMsthA ke nidezaka / jJAnapITha sAhitya puraskAra kI yojanA kI kAryavidhi ke saMyojaka-saMcAlaka / pUrva-prakAzita 'jJAnodaya' aura 'jJAnapITha patrikA' ke sampAdaka / vibhAjanapUrva ke lAhaura, dillI aura kalakattA kI aneka sAhityika-sAMskRtika saMsthAoM meM padAdhikArI ke rUpa meM sakriya yogadAna / akhila bhAratIya hindI prakAzaka saMgha ke aneka varSoM taka adhyakSa / prAkRta, jaina-zAstra evaM ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI, tathA phaiDarezana oNpha iNDiyana pablizarsa kI kArya-samitiyoM ke sadasya / prakAzita kRtiyAM : 'kAgaja kI kiztiyA~', 'naye raMga naye DhaMga', 'gyAraha sapanoM kA deza' (sahayogI upanyAsa), 'antardvandvoM ke pAra : gommaTezvara bAhubalI', sampAdaka-'jaina kalA aura sthApatya' (hindI-saMskaraNa) /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya jJAnapITha uddezya jJAna kI vilupta, anupalabdha aura aprakAzita sAmagrI kA anusandhAna aura prakAzana tathA loka-hitakArI maulika-sAhitya kA nirmANa saMsthApaka (sva.) sAhU zAntiprasAda jaina (sva.) zrImatI ramA jaina adhyakSa zrI azoka kumAra jaina SHAIHE bhAratIya jJAnapITha 18, iMsTITyUzanala eriyA, lodI roDa, naI dillI-110003