Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगमसुवाणि
(सटीकं)
भागः - 6
रामुल्
नमो नमो निम्मल दंसणस्स
संशोधक सम्पादकश्च
मुनि दीपरत्नसागर
www.jainelibrary org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः
नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्री आनंद-क्षमा ललित-सुशील-सुधर्मसागर गुरुभ्योनमः
-
आगम सुत्ताणि (सटीक)
भागः-८ विपाकश्रुताङ्गसूत्रं, औपपातिकउपाङ्गसूत्रं, राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रं
-: संशोधकः सम्पादकश्चः :
मुनि दीपरत्नसागर ता. १४/४/२००० रविवार २०५६ चैत्र सुद ११
४५. आगम सुत्ताणि-सटीक ____ मूल्य रू.११०००/卐 आगम श्रुत प्रकाशन है
- संपर्क स्थल :"आगम आराधना केन्द्र' शीतलनाथ सोसायटी विभाग-१, फ्लेट नं-१३, ४-थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर,
अहमदाबाद (गुजरात)
--
CONCE
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
विपाकश्रुताङ्गसूत्रस्य, औपपातिकउपाङ्गसूत्रस्य, राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रस्य
| विपाकश्रुताङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः |
मूलाङ्कः
विषयः
पृष्टाङ्क: मूलाङ्कः
विपयः
| पृष्टाङ्कः
श्रुतस्कन्धः-२
-१७
६४
६४
श्रुतस्कन्धः-१ १-१० अध्ययन-१ मृगापुत्रः
| अध्ययनं-२ उज्झितकः
| अध्ययन-३ अभगृसेनः .२६ / अध्ययनं-४ शकट: -२८ | अध्ययन-५ बृहस्पतिदत्तः -३० | अध्ययन-६ नन्दिवर्धनः -३१ । अध्ययन-७ उम्बरदत्तः
| अध्ययनं-८ सौर्यदत्तः -३३ | अध्ययनं-१. देवदत्तः
| अध्ययनं-१० अंजू
| ५ |३५-३७ अध्ययनं-१ सुबाहुः
१८ -३८. अध्ययन-२ भद्रनन्दी | २७ | -३९ | अध्ययन-३ सुजातः । ३६ -४० अध्ययनं-४ मुवासवः | ३९ / -४१ / अध्ययन- जिनदासः
४१ -४२ / अध्ययनं-६ धनवती ४४ | -४३ || अध्ययन-७ महाबलः ४९ / .४४ | अध्ययन-८ भद्रनन्दी ५२ -४५ | अद्ययन-९ महाचंद्र: ५७ / -४७ / अध्ययनं-१० वरदत्तः
औपपातिकउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः |
मूलाङ्कः
विषयः
पृष्ठाङ्कः
१.४३
समवसरण-पदं चम्पानगरी, पूर्णभद्रचैत्यं, यनखण्डः, अशोकवृक्षः, शिलापटुं, महावीरस्य अन्तेवासी, स्थवीरवर्णनं, तपभेदाः देवानांआगमनं आगारधर्म
पृष्ठाङ्क: मूलाङ्कः विषयः ६७ ४४-४८ उपपात-पदं
गौतम गणधरः, अंबडपरिव्राजकः, देवटपपातविषयक वर्णनम् केवली समुयातः, सिद्धजीव, सिद्धशीन्ना सिद्धजीवस्यसौख्यलक्षण-दृष्टि: इत्यादि
इत्यादिः
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः
मूलाङ्कः
विषयः
१-४७ सूर्याभदेव प्रकरणं
आमलकल्पानगरी, सूर्यामदेवस्य विमानसभा
पर्षदा, भगवद् वन्दनं,
दिव्यविमानविकुर्वणा,
नृत्यं, सिद्धायतनः एवं जिन प्रतिमाधिकारः
पृष्ठाङ्कः मृलाङ्कः
विषयः
११३ | ४८- ८५ प्रदेशिराजन्-प्रकरणं
सूर्यकान्तादेवी, श्रावस्तीनगरी,
केशीकुमारस्य धर्मदेशना,
प्रदेशी राजस्व
केशीकुमार सार्द्ध धर्म- वार्त्ता, प्रदेशीराज्ञस्य समाधिमरणं, सूर्याभविमाने उत्पत्ति
पृष्ठाङ्कः
३१६
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
समाविष्टाः आगमाः
(१) विपाक श्रुताङ्गसूत्रम् (२) औपपातिकउपाङ्गसूत्रम् (३) राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्
विपाक श्रुताङ्गसूत्रम्
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આથિક અનદાતા
-પ.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એફ.
પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરતન તપસ્વી ગણિવયશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ જે. મૂર્તિ. જેન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. શાસન પ્રભાવક-ક્રિચારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય બચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ તરફથી નકલ એફ.
પ.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧૯મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે-શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે. ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક. - -પ.પૂ. વૈયાવૃત્યકારિફા સાધ્વી શ્રી મલયાશ્રીજી મ. સા.ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જૈન આરાધના મંદિર“જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાધ્વીશ્રી સોમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સા. શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક,
-પ.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સીખ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૧૩ના યશસ્વી ચાતુમાસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ બેં.
-પ.પૂ. રત્નત્રયારાધફા સાધ્વીથી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુમાંસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જૈન શ્વે, મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એફ.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
-પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિનેશા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર.
-પ.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વી શ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથીસમેતશિખર તિર્થો દ્વારિકા પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ વૈયા નૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.નાં. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એફ.
પ.પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવર્તી પ.પૂજ્ય વેચાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ. સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ. સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણતંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. વૈયાવૃત્યકારિકા સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ.ના સુવિનિતા સા. શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા ફકીલકંઠી સા. શ્રી ફેરવપ્રજ્ઞાથજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક
શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જૈન પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ લે.
-શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન છે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુમસ નિમિત્તે નકલ બે. - શ્રી આકોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક. -શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ. 1શેષ સર્વે રકમ “અમારા”આજ પર્યક્ત પ્રકાશનોના
બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९३
नमो नमो निम्मल देसणस्त पंचम गणपर श्री सुधर्मास्वामिने नमः
१३ राजप्रश्नीय-उपाङ्गसूत्रं
स टी कं
द्वीतीयं उपाङ्गसूत्रम् (मूलम् + श्री मलयगिरि आचार्य चिरचिता वृत्तिः) ॥१॥
प्रणमत वीरजिनेश्वरचरणयुगंपरपाटलच्छायम् ।
अधरीकृतनतवासवमुकुटस्थितरलरुचिचक्रम् ॥ ॥२॥ राजप्रश्नीयमहं विवृणोमि यथाऽऽगमं गुरुनियोगात् ।
तत्रच शक्तिमशकिकं गुरवो जानन्ति का चिन्ता॥ अथकस्मादिदमुपाङ्गराजप्रश्नीयाभिधानमिति?, उच्यते, इहप्रदेशिनामा राजा भगवतः केशिकुमारश्रमणस्य समीपे यान्जीवविषयान प्रश्नानकार्षीत्, यानि च तस्मै केशिकुमारश्रमणो गणभृत् व्याकरणानि व्याकृतवान्, यच्च व्याकरणसम्यक्परिणनिभावतो बोधिमासाद्य मरणान्ते शुभानुशययोगतःप्रथमेसौधर्मनाम्नि नाकलोके विमानामाधिपत्येनाधितिष्ठत्, यथाच विमानाधिपत्यप्राप्त्यनन्तरं सम्यगवधिज्ञानायोगतः प्रथमे सौधर्मनाम्नि नाकलोके विमानमाधिपत्येनाधितिष्ठत्, यथा च विमानाधिपत्यप्राप्तयनन्तरंसम्यगवधिज्ञानाभोगतः श्रीमद्वर्धमानस्वामिनं भगवन्तमालोकय भक्त्यतिशयपरीतचेताः सवेस्वसामग्रीसमेत इहावतीर्य भगवतः पुरतो द्वात्रिंशद्विधिनाट्यमनरीनृत्यत् ।
नर्तित्वाच यथाऽऽपुष्कं दिविसुखमनुभूयततश्च्युत्वायत्रसमागत्य मुक्तिपदभवापस्याति, तदेतत्सर्वमस्मिन्नुपाङ्गेऽभिधेयं, परं सकलवक्तव्यतामूलं राजप्रश्नीय इति-राजप्रश्नेषु भवं राजप्रन्नीयं । अथ कस्याङ्गस्येदमुषाङ्गं ?, उच्यते, सूत्रकृताङ्गस्य कथं तदुपाङ्गतेति चेत्, उच्यते, सूत्रकृते ह्यङ्गे अशीत्यधिकंशतं क्रियावादिनां, चतुरशीतिरक्रियावादिनां, सप्तषष्टिरज्ञानिकानां, द्वात्रिंशद्वैनयिकानां, सर्वसङ्घयया त्रीणि शतानि त्रिषष्ट्यधिकानि पाखण्डिकशतानि प्रतिक्षिप्य स्वसमयः स्थाप्यते, उक्तं च नन्द्यध्ययने-१“सुयंगडे णं असीयसयं किरिआवाईणं चतुरासीई अकिरियावाईणं सत्तट्ठी अन्नाणियवाईणं बत्तीसा वेणइयवाईणं तिण्हं तेवट्ठाणं पासंडियसयाणं नियूहं किच्चा ससमए ठाविजई त्ति, प्रदेशी च राजा पूर्वमक्रिया वादिमतभावितमना आसीत्, अक्रियावादिमतमेव चावलम्य जीवविषयान्प्रश्नानकरोत्, केशिकुमारश्रमणश्चगणधारी सूत्रकृ ताङ्गसूचितमक्रियावादिमतप्रक्षेपमुपजीव्य व्याकरणानि व्याकार्षित्।
ततोयान्येव सूत्रकृताङ्गसूचितानि केशिकुमारश्रमणेन व्याकरणानि व्याकृतानि तान्येवात्र
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - १
सविस्तरमुक्तानीति सूत्रकृताङ्गगतिविशेषप्रकटनादिदमुपाङ्गं सूत्रकृताङ्गस्येति ।
एतद्वक्तव्यतां च भगवता वर्द्धमानस्वामिन गौतमाय साक्षादभिहिता, तत्र यस्यां नगर्यां येन प्रक्रमेणाभ्यदीयत तदेतत्सर्वमभिवित्सुरिदमाह
सूर्याभदेवः प्रकरणं
मू. (१) ते णं काले णं ते णं समए णं आमलकप्पा नाम नयरी होत्था, रिद्धत्थिमिसमिद्धा जाव पासा दीया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा ।
वृ. 'ते णं काले णं ते णमित्यादि' 'ते' इति प्राकृतशैलीवशात्तस्मिन्निति द्रष्टव्यं, अस्यायमर्थोयस्मिन्काले भगवान् वर्द्धमानस्वामी स्वयं विहरति स्म तस्मिन्निति, 'ण'मिति वाक्यालङ्कारे, ष्टश्चान्यत्रापि शब्दो वाक्यालङ्कारार्थो यथा- 'इमाणं पुढवी' इत्यादाविति, 'काले' अधिकृतावसर्पिणीचतुर्षविभागरूपे, अत्रापि णंशब्दो वाक्यालङकृतौ ।
'ते णं समए णं' समयोऽवसर' वाची, तथा च लोके वक्तारो - नाद्याप्येतस्य वक्तव्यस्य समयो वर्तते । किमुक्तं भवति ? - नाद्याप्येतस्य वक्तव्यस्यावसरो वर्तते इति, तस्मिन्निति यस्मिन् समये भगवान् सूर्याभदेववक्तव्यतामचकथत् तस्मिन् समये आमलकल्पा नाम नगरी अभवत्, नन्विदानीमपि सा नगरी वर्त्तते दतः कथमुक्तमभवदिति ?, उच्यते वक्ष्यमाणवर्णक ग्रन्थोक्तविभूतिसमन्विता तदैवा भवत्, न तु विवक्षितोपाङ्गविधानकाले, तदपि कथमवसेयमिति चेत्, उच्यते अयं कालः अवसर्पिणी, अवसर्पिण्यां च प्रतिक्षणं शुभा भावा हानिमुपगच्छन्ति, एतच्च सुप्रतीतं जिनवचनवेदिनामतोऽभवदित्युच्यमानं न विरोधमभाक् ।
सम्प्रत्यस्या नगर्यावर्णकमाह- रिद्धत्थिमियसमिद्धा जाव पासाइया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा" इति ऋद्धा--भवनैः पौरजनैश्चातीव वृद्धिमुपागता, 'ऋषिवृद्धा 'विति वचनात्, स्तिमिता - स्वचक्रपरचक्रतस्करडमरादिसमुत्थभयकल्लोलमालाविवर्जिता, समृद्धा-धनधान्यादिविभूतियुक्ता, ततः पदत्रयस्य विशेषणसमासः, यावच्छब्देन 'पमुइयजणजाणवया' प्रमुदिता:- प्रमोदवन्तः प्रमोदहेस्तवतूनां तत्र सद्भावान्, जनानगरीवास्तव्यलोकाः जानपदाःजनपदभवास्तत्र प्रयोजनवशादायाताः सन्तो यत्र सा प्रमुदितजनजानपदा, 'आइण्णजणमणूसा' मनुष्यजनैकराकीर्मा, प्राकृतत्वात्पदव्यत्ययः, "हलसयसहस्ससंकि विगिट्टलठ्ठपन्नत्तसउसीमा" हलानां शतैः सहस्रैश्च सङकृष्ठा विलिखिता विकृष्टाः नगर्या दूरवर्त्तिनी भावः, लष्टा - मनोज्ञा प्राज्ञैः छेकैराप्ता प्राज्ञाप्ता, छेकपुरुषपरिकर्मितेति भावः ।
सेतुसीमा कुल्याजलसेक्य क्षेत्रसीमा यस्याः सा हलशतसहस्रसङ्कृष्टविकृष्टलष्टप्राज्ञातसेतुसीमा, 'कुक्कडसंडेयगामपउरा' कुक्कडसम्पात्या ग्रामाः सर्वासु दक्षु विदिक्षु च प्रचुरा यस्याः सा कुक्कडसण्डेयग्रामप्रचुराः, 'गोमहिसगवेलगप्पभूया' गावो- बलीवर्दा महिषाः - प्रतीता गावःस्रीगव्य एडका:- उरभ्रास्ते प्रभूता यस्यां सा तथा, 'आयारवन्तचेइयजुवइविसिसन्निविट्ठबहुला' आकारवन्ति - सुन्दराकाराणि चैत्यानि युवतीनां च पण्यतरुणीनामिति भावः, विशिष्टानि सन्निविष्टानि, सन्निवेशपाटका इति भावः, बहुलानि - बहूनि यस्यां सा तथा, 'उक्कोडियगायगंठिभेदतकरखंडरकखरहिया' उत्कोटा - लच्चा तया चरन्ति उत्कोटिकास्तगत्रिभेदैः
—
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१
१९५ शरीरविनाशकारिभिर्ग्रन्थिभेदैः ग्रन्थिच्छेदैः तस्करैः खण्डरक्षः-दण्डपाशिकै रहिता, अनेन तत्रोपद्रवकारिणामभावमाह, 'क्षेमा' अशिवाभावात्, 'निरवद्दवा' राजादिकृतोपद्रवाभावात्, 'सुमिक्षा' भिक्षुकाणांभिक्षायाः सुलभत्वात्, 'विसत्थसुहावासा' विश्वस्तो-निर्भयः सुखमावासो लोकानां यस्यां सा तथा।
'अनेगकोडिकोडुंबियाइण्णनिव्वुत्तसुहा' अनेककोटीभिः-अनेककोटिसङ्ख्याकैः कौटुम्बिकैराकीर्णानिरवृत्ता सन्तुष्टजनयोगात् शुभाशुभवस्तूपेतत्वात्, ततः पदर्यस्य कर्मधारयः, “नडनट्टजल्लमल्लमुट्ठियवेलंबगकहगपवकलासकआइकखयलंखमंखतूणइल्लतुंबवीणिय अनेगतालाचराणुचरिया” नटा-नाटयितारो, नर्तका ये नृत्यन्ति, जल्ला-राज्ञः स्तोत्रपाठकाः, मुल्लाः प्रतीता मौष्ठिका-मल्ला एवये मुष्टिभि प्रहरन्ति, विडम्बकाः-विदूषकाः कथकाः-प्रतीताः प्लवका-ये उत्पल्वन्ते नद्यादिकं वा तरन्ति, लासका-ये रासकन् गायन्ति, जयशब्दप्रयोक्तारो वाभाण्डाइत्यर्थः, आख्यायिका-येसुभाशुभमाख्यान्ति लङख्या-महावंशानखेलका मङ्खाःचित्रफलकहस्ता भिक्षुकाः, 'तूणइल्ला' तूणाभिधानवाद्यविशेषवन्तः तुम्बवीणिकाःतुम्बवीणावादका,
अनेके च ये तालाचराः-तालादानेन प्रेक्षाकारिणः, एतैः सर्वैरनुचरिता-आसेविता या सा तथा, "आरामुजाण अगडतलागदीहियवप्पिणिगुणोववेया" आरामा यत्रमाधवीलतागृहादिषु दम्पत्यादीन्यागत्य रमन्ते, उद्यानामि-पुष्पादिमदृक्षसङ्घलान्युत्सवादी बहुजनभोग्यानि अगडत्तिअवटाः कूपास्तकाडानि-प्रतीतानि दीर्घिकाः-सारिण्यः, विप्पिणित्ति-केदाराः, एते गुणोपपेतारम्यतादिगुणोपपेता यस्यां सा तथा, 'उब्बिद्धविउलगंभीरखातफलिहा' उब्बिद्धं-उण्डं विउलंविस्तीर्ण गम्भीरम्-अलब्धमध्यंखातम्-उपरिविस्तीर्णमधः सङ्कुचितंपरिखाच-अध उपरि च समखातरूपायस्यांसातथा, 'चक्कगयमुसंढिओरोहसयग्धिजमलकवाडघणदुप्पवेसा' चक्रणि-- प्रहरणविशेषरूपाणि गदाः-प्रहरणविशेषाः मुषण्ढयोऽप्येवंरूपा अवरोधः-प्रतोलीद्वारेष्वन्तःप्राकारः सम्भाव्यते,शतभ्यो महायष्यटोमहासिला वायाः पातिताः शतानिपुरुषाणां नन्ति यमलानि-समस्थितद्रव्यरूपामि यानि कपाटानि धनानि च-निश्छिद्राणि तैर्दुष्प्रवेश या सा तथा।
_ 'धणुकुडिलवंकपागारपरिखित्ता' धनुकुडिलं-कुटिलं धनुस्ततोऽपि वक्रेण प्राकारेण परिक्षिप्ताया सा तथा, 'कविसीसयवट्टरइयसंठियविरायमाणा' कपिशीर्षकैर्वृत्तरचितसंस्थितैःवर्तुलकृतसंस्थानैर्विराजमाना-शोभमाना या सा तथा, 'अट्टालयचरियदारगोपुरतोरणउनयसुविभत्तरायमग्गा अट्टालकाः-प्राकारोपरिमृत्याश्रयविशेषाः चरिका-अष्टहस्तप्रमाणो मार्गः द्वाराणि भवनदेवकुलादीनां गोपुराणि-प्राकारद्वारामि तोराणानि च उन्नतानि-उच्चानि यस्यां सातथा, सुविभक्ता-विविक्ता राजमार्गा यस्यांसा तथा, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, 'छेयायरियरइयदढफलिहइंदकीला' छेकेन-निपुणेनाचार्येण शिल्पोपाध्याये रचितो दो बलवान् परिधः-अर्गला-वणिकपथानां हट्टमाग्गाणा वणिजां च क्षेत्रं स्थानं सा विवणिवणिकक्षेत्रं तथाशिल्पिभिःकुम्भप्रकारादिभिर्निवृत्तैः सुखिभिशुभैः-स्वस्वकर्मकुशलैराकीमा, प्राकृतत्वाच्च सूर्तेऽन्यथा पदोपन्यासः।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- १
}
ततः पूर्वपदे नकर्मधारयः, 'सिंघाडगतियचउक्कचरचरपणियापणविविहवसुपरिमंडिया' शृङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वरैः पणितानि -क्रयाणकानि तत्प्रधानेषु आपणेषु यानि विवधानि वसनि-द्रवाणि तैश्च परिमण्डिता, शृङ्गाटकं-त्रिकोणं स्थानं, त्रिकं यत्र रथ्यात्रयं मिलति, चतुष्कं - रथ्याचतुष्कमीलनात्मकं चत्वरं - बहुरध्यापातस्थानं, 'सुरम्मा' सुरम्या - अतिरम्या, ‘नरवइपविइन्नमहवइपहा' नरपतिना - राज्ञा प्रविकीर्णोगमनागमनाभ्यां व्याप्तो महीपतिपथो - राजमार्गो यस्यां सा तथा 'अनेगवरतुरगमत्तकुंजररहपहकरसीयसंदमाणी आइण्णजाणजोगा' अनेकैर्वतरतुरगाणां मत्तकुञ्जराणां रथानां च पहकरैः सङ्घातैः तथा शिबिकाभिः स्यदमानीभियनैर्युग्यैश्चाकीर्णा - व्याप्ता या सा तथा, आकीर्णशब्दस्य मध्यनिपातः प्राकृतत्वात्, तत्र शिबिका : - कूटाकारेणाच्छादिता जम्पानविशेषाः स्यन्दमानिकाः पुरुषप्रमाणा जम्पानविशेषा यानानि शकटादीनि युग्यानि - गोल्लविषयप्रसिद्धानि द्विहस्तप्रमाणानि वेदिकोपशोभितानि जम्पानान्येव, 'विमउलनवनलिणसोमियजला' विमुकुलैः - विकसितैर्नवैर्नलिनैः - समलैः शोभितानि जलानि यस्यां सा तथा, 'पंडुरवरभवनपंतिपहिया उत्ताणयनयणपिच्छणिज्जा' इति सुगमं ।
'पासाइया' इत्यादि, प्रासादेषु भवा प्रासादीया, प्रासादबहुला इत्यर्थ, अत एव दर्शनीया द्रष्टुं योग्या, प्रासादानामतिरमणीयत्वात्, तथा अभिद्रष्टन् प्रतिप्रत्येकमभिमुखतीव चेतोहारित्वात् रूपम् - आकारो यस्यां - सा अभिरूपा, एतदेव व्याचष्टे - प्रतिरूपा, प्रतिविशिष्टम् असाधारणण् रूपण - आकारो यस्यां सा प्रतिरूपा ।
पू. (२) तीसे णं आमलकप्पाए नयरीए बहिया उत्तरपुरत्थिमे दिसीभा अंबसालवने नामं चेइए होत्था, पोराणे जाव पडिरूवे ।
वृ. “ती सेण”मित्यादि, तस्यां णमिति पूर्ववत् आमलकल्पायां नगर्यां वहि उत्तरपौरस्त्येउत्तरूपर्वारूपे ईशाणकोणे इत्यर्थः, दिग्भागे 'अम्बसालवने' इति आम्रैः शालैश्चातिप्रचुरतयोपलक्षितं यद्वनं तदाम्रशालवनं तद्योगाच्चैत्यमपि आनशालवनं, चितेः लेप्यादिचयनस्य भावः कर्म्म वा चैत्यं तत्र इह संज्ञाशब्दत्वात् देवताप्रतिबिम्वे प्रसिद्धं ततस्तदाश्रयभूतं यद्देवनाया गृहं तदप्युपचारात् चैत्यं तच्चेह व्यन्तरायतनं द्रष्टव्यं न तु भगवतामर्हतामायतनं, 'होत्थ' त्ति अभवन् तच किंविशिष्टमित्याहचिरातीते पुराणे यावच्छब्दकरणात् 'सद्दिए कत्तिए नाए छत्ते सज्झए ' इत्याद्यौपपातिकग्रन्थप्रसिद्धवर्णकपरिग्रहः ।
एवंरूपं च चैत्यवर्णकमुकत्वा वनखण्डवक्तव्यता वक्तव्या, साचैवं- 'सेणं अंबसालवने चेइए एगेणं मइया वनसंडेणं सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते, से णं नसंडे किण्हामासे इत्यादि यावत्पासाइए दरिसणिज्जे अभिरूवे पडिरूवे तत्र प्रसादीयं- कृष्णावभासत्वादिना गुणेन मनःप्रसादहेतुत्वाद्दर्शनीयं चक्षुरानन्दहेतुत्वात्, अभिरूपप्रतिरूपशब्दार्थ प्राग्वत्, तत उक्तं- 'जाव पडिरूवे' मू. (३) असोयवरपायवपुढविसिलावट्टयवत्तव्यया उववातियगमेणं नेया ॥
वृ. अशोकवरपादपस्य पृथिवीशिलापट्टकस्य च वक्तव्यता औपपातिकग्रन्थानुसारेण ज्ञेया, सा चैवं- 'तस्स णं वनसंडस्स बहुमज्झदेसभाए इत्थ णं महं एगे असोगवग्पायवे पन्नत्ते जाव पडिरूवे, सेणं असोगवरपायवे अन्नेहिं बहूहिं तिलएहिं जाव नंदिरुकखेहिं सव्वओ समंता संपरिकाखित्ते, ते णं तिलगा जाव नन्दीरुक्खा कुसविकुसविसुद्धरुक्खमूला मूलमंतो कंदमंतो
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल- ३
जाव पडिरूवा, ते णं तिलगा जाव नंदिरुक्खा अन्नाहिं बहूहिं पउमलयाहिं नागलयां असोगलयाहिं चंपगलयाहिं चूयलयाहिं वनलयाहिं वासंतिय लयाहिं अइमुत्तयलयाहिं कुंदलयाहिं सामलयाहिं सव्वतो समंता संपरिखित्ता ।
१९७
ताओ णं पउमलयाओ जाव सामलयाओ निचं कुसुमियाओ जाव पडिरूवाओ, तस्स णं असोगवरपायवस्स उवरिं बहवे अट्ठट्ठमंगलगा पन्त्रत्ता, तंजहा- सोध्थियं सिरिवच्छ नंदियावत्त वद्धमाणग भद्दासन कलस मच्छदप्पणा सव्वरयणाभया अच्छा सण्हा लण्हा घट्टा मट्ठा नीरया निम्मला निष्यंका निक्ककडच्छाया सप्पभा समिरीया सउज्जोया पासादीया दरसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा ।
तस्स णं असोगवरपायवस्स उवरिं बहवे किण्हचामरज्झया नीलचामरज्झया लोहियचामरज्झया हालद्दचामरज्झया सुकिल्लचामरज्झया अच्छा सण्हा लण्हा रूप्पपट्टा वइरामयदंडा जलयामलगंधिया सुरम्माम पासाइया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा,
तस्स णं असोगवरपायवस्स उवरिं वहवे छत्ताइछत्ता पडागाइपडागा घंडाजुयला चामरजुयला उप्पलहत्थगा पउमहत्थगा कुमुयहत्थगा नलिनहत्थगा सुभगहत्थगा सोगंधियहत्थगा पोंडरियहत्थगा महापोंडरियहत्थगा सयपत्तहत्थगा सहस्सपत्तहत्थगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । तस्स णं असोगवरपायवस्स हेट्टा एत्थ णं महं एगे पुढविसिलापट्टए पत्ते इसिखंधासमल्लीणे विकखंभायामसुप्पमाणे किण्हे अंजणगधणकुवलयहलधरकोसेज्जसरिसआगासकेसकञ्जलकक्कयणइंदनील अयसिकुसुमप्पगासे भिंगंजणभंगमेयरिट्ठगगुलियगवलाइरेगे भमरनिकुरुंबभूते जंबूफल असणकुसुमसणंबंधणनीलुप्पलपत्तणिगरमरगयासासगणयमकीयसिवन्ननिद्धे घने अज्झसिरे रूवगपडिरूवगदरिसणिजे आयंसगतलोवमे सुरम्मे सीहासणसंठिते सुरूवे मुत्ताजालखईयंतकम्मे आइणगरूयवूरनवनीय- तूलफासे सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे' इति, अस्य व्याख्या 'तस्स णमिति' पूर्ववत् वन- खण्डस्य बहुमध्यदेशभागे 'अत्र' एतस्म्न प्रदेशे महान् एको। शोकवरपादपः प्रप्तीस्तीर्थकरगणधरैः, स च किम्भूत इत्याह- 'जाव पडिरूवे' अत्र यावच्छब्देन ग्रन्थान्तरप्रसिद्धं विशेषणजातं सूचितं तच्छेदं- 'दुरुग्गयकन्दमूलवट्टलट्ठसंधि असिलिट्टे धणमसिणसिणिद्ध अणुपुव्विसुजायणिरुवह तोव्विद्धपवरखंधी अनेगणरपवरभुयअगेज्झे कुसुमभरसमोणमंतपत्तलविसालसाले महुकरिभमरगणगुमुगुमाइयणिलिंतउङ्केतसस्सिरीए नानासउणगणमिहुणसुमहुरकण्ण- सुहपलत्तसद्दमहुरे कुसुविकुसविसुद्धरुकखमूले पासाइए दरिसणिजे अभिरूवे पडिरूवे'
'तत्र दूरमुत्- प्राबल्येन गतं कन्दस्याधम्तात् मूलं यस्य स दूरोद्गतकन्दमूलस्तथा वृत्तभावेन परिणत एवं नाम सर्वासु दिक्षु विदिक्षु च शाखाभि प्रशाखाभिश्च प्रसृतो यथा वर्तुलः प्रतिभासते इति, तथा लष्टाः - मनोज्ञाः सन्धयः - शाखा गता यस्य स लष्टसन्धिस्तथा अश्लिष्टः - अन्यैः पादपैः सहासम्पृक्तो, विविक्त इत्यर्थः, ततो विशेषणसमासः, स च पदद्वयमीलनेनावसेयो, बहूनां पदानां विशेषणसमासानभ्युपगमात्, तथा धनो - निविडो मसृणः - कोमलत्वक् न कर्कशस्पर्श, स्निग्धः - शुभकान्ति, आनुपूर्व्या--मलादिपरिपाट्या सुष्ठु जन्मदोषरहितं यथा भवति एवं जात आनुपूर्वीसुजातः, तथा निरपहत-उपदेहिकाद्युपद्रवरहित उद्विद्धः - उच्चः प्रवरः - प्रधानः स्कन्धो
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- ३
यस्य स धनमसृणस्निग्धानुपूर्वीसुजातनिरुपहतोद्विद्धप्रवरस्कन्धः, तथा अनेकस्य नरस्य - मनुषस्य ये प्रवराः - प्रलम्बा भुजाः- बाहवस्तैरग्राह्यः अपरिसेयोऽनेकनरप्रवरभुजाग्राह्यः, अनेकपुरुषव्यामैरप्यप्रतिमेयस्थौल्य इत्यर्थः ।
तथा कुसुमभरेण - पुष्पसम्भारेण सम् ईषदवनन्त्यः पत्रसमृद्धाः 'पत्तसमिद्धति खंधपित्तलमि' ति वचनात् विशाला - विस्तीर्णा शाला:- शाखा यस्य स कुसुमभरसमवनमत्पत्रलविशालशालः, तथा मधुकरणीं भ्रमराणां च ये गणा 'गुमगुमायिता' गुमगुमायन्तिसम्, कर्म्मकर्तुत्वात्कर्त्तरि क्तप्रत्ययो, गुमगुमेति शब्दं कृतवन्तः सन्त इत्यर्थो, निलीयमानाः - आश्रयन्त उड्डीयमानंतत्प्रत्यासन्नामाकाशे परिभ्रमन्तस्तैः सश्रीको मधुकरीभ्रमरगणगुमगुमयितनिलीयमानोऽयमानसश्रीकः, तथा नानाजीतायनां शकुनगणानां यानि मिथुनानि - स्त्रीपुंसयुग्मानि तेषां प्रमोदवशतो यानि परस्परसुमधुराण्यत एव कर्णसुखानि - कर्णसुखदायकानि प्रलप्तानि - भाषणानि, शकुनगणानां हि स्वेच्छया क्रडतां प्रमोदभरवशतो यानि भाषणानि तानि प्रलप्तानीति प्रसिद्धानि ततः 'पलत्ते' त्युक्तं ।,
तेषां यः शब्दो - ध्वनिस्तेन मधुरो नानाशकुनगणमिथुनसुमधुरकर्णसुखप्रलप्तशब्दमधुरः, तथा कुशा - दर्भादयो विकुशा- वल्वजादयाः तैर्विशुद्धं - रहितं वृक्षस्य - सकलस्याशोकपादपस्य, इह मूलं शाखादीनामपि आदिमो भागो लक्षणया प्रोच्यते, यथा शाखामुलमिदं प्रशाखामुलमिदमित्यादि, ततः सकला शोकपादपसत्कमूलप्रतिपत्तये वृक्षग्रहणं, मूलं यस्य स कुशविकुशविशुद्धवृक्षत्रमूलो, यश्चैवंविधः स द्रष्टृणां चित्तसन्योपाय भवति, तत आह प्रासादीयः- प्रसादायचित्तसन्तोषाय हितस्तदुत्पादकत्वात् प्रासादीय अत एव दर्शनीयो- द्रष्टुं योग्यः, कम्मादिन्याह'अभिरूपो 'द्रष्टारं २ प्रत्यभिमुखं न कम्यचिद्विरागहेतू रूपम् - आकारो यस्यासावभिरूपः, एवंरूपोऽपि कुतः ।
इत्याह--प्रतिरूपः - प्रतिविशिष्टं सकलजगदसाधारणं रूपं यस्य स प्रतिरूपः । 'सेणं असोगवरपायवे' इत्यादि 'जाव नंदिरुक्खेहिं' इत्यत्र यावच्छब्दकरणात्, 'लउएहिं छत्तोवगेहिं सिरीसेहिं सत्तवण्णेह लोद्धेहिं दधिवत्रेहिं चंदणेहिं अज्झुनेहिं नीवेहिं कयंबेहिं फणसेहिं दाडिमेहिं सालेहिं तमालेहिं पियालेहिं पियंगूहिं रायरुक्खेहिं नंदीरुक्खेहिं' इति परिग्रहः, एते च लवकच्छत्रो पगशिरीषसप्तपर्णदधिपर्णलुब्धकधवचन्दनार्जुननीपकदम्बफनसदाडिमतालतमालप्रियालप्रियङ्गुलरजवृक्षनन्दिवृक्षाः प्रायः सुप्रसिद्धाः, 'ते णं तिलगा जाव नंदिरूक्खा कुसुविकुसे' त्यादि ते तिलका यावन्नंदिवृक्षाः कुशविकुसविशुद्धवृक्षमूलाः, अत्र व्याख्या पूर्ववत्, 'मूलवन्तः' मूलानि प्रभूतानि दूरावगाढानि च सन्त्येषमिति मूलवन्तः, कन्त एषामस्तीति कन्दवतन्तः, यावच्छब्दकरणात् सन्धिमन्तो तयामन्तो सालमन्तो पवालमन्तो पत्तमंतो पुष्फमंतो फलमंतो वीयमंतो अनुपुव्विसुजायरुइलवट्टभावपरिणया एगखंधा अनेगसाहप्पसाहविडिमा अनेगनरवामसुप्पसारिय अगिज्झधणविपुलवट्टखंधा अच्छिद्दपत्ता अविरलपत्ता अवाईइपत्ता अनईणपत्ता निव्युयजरढपंडुपत्ता नवहरियभिसंतपत्तभारंधयारगंभीरदरिसणिज्जा उवनिग्गयनवतरुणपत्तपल्लवा कोमलउज्जलचलंतकिसलयसुकुमालपवालसोभियवरंकुरग्गसिहरा ।
निच्चं कुसुमिया निच्चं मउलिया निच्चं लवइया निच्चं थवइया निच्चं गुलइया निच्चं गोच्छिया
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-३
१९९ निचं जमलिया निच्चं जुयलिया निचं नमिया निचं पणमिया निच्चं कुसुमियमउलियलवइयथवइयगुलइयगुच्छियजमलियजुयलियविणमियपणमियसुविभत्तपिडिमंजरिवडिंसयधरा सुकबरहिणमणसक्कलागाकोइलकोरुगकभिंगारक कोंडलकजीवंजीवकनंदीमुखकविलपिंगलखगकारंडवचक्कवाककलहंससारसणेगसउणगणमिहुणविरइयसद्दोनइयमहुरसरणाइयासुरम्मा सुपिडियदरियभमरमहुयरिपहकरपरिल्लवमत्तछप्पयकुसुमासवलोलमहुरगुमगुमंतगुंजुतदेसभागा अभिरपुष्फफला बाहिरपत्तोच्छण्णा पत्तेहि य पुण्फेहि यउच्छननपलिच्छिन्ना निरोगकासाउफला अकंटका नानाविहगुच्छगुम्पमंडवगसोहियाविचित्तसुहुकेउपभूया वाविपुखरिणिदीहयासु य सुनिवेसियरम्मजालधरगा पिडिमनीहारिमसुगंधिसुहसुभिमणहरं च महया गंधद्धाणु मुंचंता सुहसेउकेतुबहुला अनेगसगडजाणजुग्गगिल्लिथिल्लिसीयसंदमानिपडिमोयगापासाइया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा' इति परिग्रहः ।
अस्य व्याख्या-इह मूलानि सुप्रतीतानि यानि कन्दस्याध प्रसरन्ति, कन्दास्तेषां मूलानामुपरिवर्तिनस्तेअपिप्रतीताः, खन्धः-थुडं त्वक् छल्ली शालाः-शाखाः प्रवालः-पल्लवाङ्कुरः पत्रपुष्पफलबीजानिसुप्रसिद्धानि, सर्वत्रातिशयेन कचिद् भूम्निवामतुष्प्रत्ययः, अनुपुब्बसुजायरुचिलवट्टभावपरिणया इतिआनुपूर्व्या-मूलादिपरिपाट्या सुष्टुजाता आनुपूर्वीसुजातारुचिराःस्निग्धतया देदीप्यमानच्छविमन्तः, तथा वृत्तभावेन परिणता वृत्तभावपरिणताः, किमुक्तं भवति
एवं नाम सर्वासु दिक्षु विदिक्षु च शाखाभि प्रशाखाभिश्च प्रसृता यथा वर्तुलाः संजाता इति, आनुपूर्वसुजाताश्चते रुचिराश्चआनुपूर्वीसुजातरुचिरास्तेचतेवृत्तभावपरिणताश्चआनुपूर्वीसुजातरुचिरवृत्तभावपरिणताः ते तथा, तिलकादयः पादपाः प्रत्येकमेकस्कन्धाः, प्राकृते चास्य सत्वमिति एगखंधा' इति सूत्रपाठः, तथा अनेकाभि शाकाभि प्रशाखाभिश्च मध्यभागेविटपोविस्तारोशेषांतेतथा, तिर्यग्बाहुद्वयंप्रसारणप्रमाणोव्यामः,व्यामीयन्ते-परिच्छिद्यन्ते रज्ज्वाधनेनेति व्यामः, बहुलवचनात् 'करणेकचिदितिडप्रत्ययः, अनेकैनरव्यामः-पुरुषव्यामैः सुप्रसारितैरग्राह्यः अप्रमेयोघनो-निबिडोविपुला-विस्तीर्णो वृक्षः-स्कन्धोयेषांतेअनेकनरव्याम-सुप्रसारिताग्राह्यधनविपुलवृत्तस्कन्धाः, तथा अच्छिद्राणि पत्राणि येषां ते अच्छिद्रपत्राः, किमुक्तं भवति ?-न तेषां पत्रेषु वातदोषतः कालदोषतो वा गड्डरिकादिरितरुपजातो येन तेषु पत्रेषु छिद्राण्यभविष्यनित्यच्छिद्रपत्राः अथमा एवं नामान्योऽन्यं शाखाप्रशाकानुप्रवेशात्पत्राणिपत्राणामुपरिजातानि येन मनागप्यपान्तरालरूपं छिद्रं नोपलक्ष्यते इति।
तथा चाह-'अविरलपत्ता' इति, अत्र हेतौ प्रथमा, ततोऽयमर्थः-यतः अविरलपत्रा अतोऽच्छिद्रपत्राः, अविरलपत्राइति कुतइत्याह-अवातीनपत्रावातीनानि वातोपहतानि, वातेन पातिनानीत्यर्थः, न वातीनानि अवातीनानि पत्राणि येषां ते तथा, किमुक्तं भवति? न प्रवलेन खरपरुषेण वातेन तेषांपत्राणिभूमौ निपात्यन्ते, ततोऽवातीनपत्रत्वादविरलपत्राइति अच्छिद्रपत्रा इति, अच्छिद्रपत्रा इत्यप्रथमव्याख्यानपक्षमधिकृत्य हेतुमाह-'अणईइपत्ता' न विद्यते ईतिगड्डरिकादिरूपा येषां तान्यतीतिनि अतीतीनि पत्राणि येषां ते अतीतपत्राः, अतीतिपत्रत्वाचाच्छिद्रपत्राः, निद्धयजरढपंडुपत्ता' इति निर्दूतानि अपनीतानिजरठानिपाण्डुपत्राणियेभ्यस्ते नि तजरठपाण्डुपत्राः, किमुक्तं भवति?
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३ ___ यानि वृक्षस्थानिजरठानि पाण्डुपत्राणि वातेन निर्टून भूमौ पातितानि भूमेरपि च प्रायो निर्द्धय नि यान्यत्रापसारितानीति, 'नवहरियभिसंतपत्तभारंधयारगभीरदरिसाणिज्जा' इति नवेन-प्रत्यग्रेण हरितेन-नीलेन भासमानेन स्निग्धत्वेन वा दीप्यमानेनपत्रमारेण-दलसञ्चयेन योजातोऽन्धकारस्तेन गम्भीरा-अलब्धमध्यभागाःसन्तो दर्शनीया नवहरितभासमान-पत्रमारान्धकारगम्भीरदर्शनीयाः, तथा उपविनिर्गतः निरन्तरविनिर्गतरितिभावः, नवतरुण-पत्रपल्लवैस्तथा कोमलैः-मनोज्ञैरुज्ज्वलैः-शुद्धेश्चलभिईषत्कम्पमानैः किशलयैः-अवस्था- विशेषोपेतैः पल्लविशेषैस्तथा सुकुमारैः प्रवाले:-पल्लवाङ्करैः शोभितानि वराङ्कुराणि-वराङ्कुरोपेतानि अग्रशिखराणि येषांते उपनविनिर्गतनवतरुणपत्रपल्लवकोमलोज्वलचलत्किशलयसुकुमालप्रवालशोभितवराङ्कुराग्रशिखराः इहाङ्कुरप्रवालयोः कालकृतावस्थाविशेषाद्विशेषो भावनीयः ।
तथा नित्यं-सर्वकालं षटस्वपि ऋतुषु इत्यर्थ, कुसुमिताः' कुसुमानि इहाङ्करप्रवालयोः कालकृतावस्थाविशेषाद्विशेषो भावनीयः। तथानित्यं सर्वकालंषडस्वपिऋतुषुइत्यर्थ, 'कुसुमिताः' कुसुमानि पुष्पाणि सातान्येषा-मिति कुसुमिताः, तारकादिदर्शनादितप्रत्ययः, निच्चं मालइया' इति नित्यंसर्वकालं मुकुलितानि, मुकुलानि नाम कुडमलानि कलिका इत्यर्थः, 'निचं लवइया' इति पल्लविताः, नित्यं थवइया' इति स्तबकिताः स्तबकभारवन्त इत्यर्थः, नित्यं 'गुलइया' इति गुल्मिताः स्तबकगुल्मौ गुच्छविशेषौ, नित्यं गोच्छिता' गोच्छवन्तः, नित्यं 'जमलिता' यमलंनाम समानजातीययोर्युगम् तत् सातमेषा-मिति यमलिताः, नित्यं युगलिता युगलं-सजातीयविजातीयरोर्द्वन्दंय तदेषां सातमिति युगलिताः, तथा नित्यं सर्वकालं फलभरेण विनताःईषन्नताः, तथा नित्यं महता फलभरेण प्रकर्षणातिदूरं नताः प्रणताः, तथा नित्यं-सर्वकालं सुविभक्तः-सुविच्छित्तिकः प्रतिविशिष्टो मञ्जरीरूपो योऽवतंस-कस्तद्धरास्तद्धारिणः ।
एवं सर्वोऽपि कुसुमितत्वादिको धर्म एकैकस्य वृक्षस्योक्तः, साम्प्रतं केषाञ्चिवृक्षाणां सकलकुसुमितत्वादिधर्मप्रतिपादनार्थमाह-'निचं कुसुमियमउयलयेत्यादि' किमुक्तं भवतिकेचित्कुसुमिताघेकैकगुणयुक्ताः केचित्समस्तकुसुमितादिगुणयुक्ता इति, अतएवकुसुमियमालइयमउलियेत्यादिपदेषुकर्मधारयः, तथा शुकबर्हिणमदनशालिकाकोकिलाकोरककोभव-भिङ्गारककोण्डकलजीवंतीजीवकनन्दीमुखकपिलपिङ्गलाक्षकारण्डवचक्रवाककलहंससारसाख्यानामनेकेषां शकुनगणानां मिथुनः-स्त्रीपुंसयुक्तैर्यद्विचरितम्-इतस्ततोगमनं यच्चशब्दोन्नितिक-अन्नतशब्दकं मधुरस्वरंच नादितं-लपितं येषुते तथा, अत एव सुरभ्याः सुष्टुरमणीयाः, अत्र शुकाः-कीराः, बर्हिणो-मयूराः, मदनशालिकाःशारिकाः, कोकिलाः-पिकाः, चक्रवाककलहंससारसाःप्रतीताः, शेषास्तुजीवविशेषा लोकतो वेदितव्याः,तता सम्पिण्डिताः एकत्रपिण्डीभूताः साः-मदोन्मत्तया दध्माता भ्रमरमधुकरीणां पहकराः-सङघाताः ‘पहकर ओरोह संघाया' इति देशीनाममालावचनात् यत्र ते सम्पिण्डितप्तभ्रमरमधुकरीपहकराः।
तथा परिलीयमानाः-अन्यत आगत्याश्रयन्तो मत्ताः षट्पदाः कुसुमासवलोलाःकिञ्जल्कपानलम्पटा मधुरं गुमगुमायमाना गुञ्जन्तश्च-शब्दविशेषं च विदधाना देशभागेषु येषां ते परिलीयमानमत्तषटपदकुसुमासवलोलमधुरगुमगुमायमानगुअद्देशभागाः, गमकत्वादेवमपि
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-३
२०१ समासः, ततो भूयः पूर्वपदेन विशेषणसमासः, तथा अभ्यन्तराणि अभ्यन्तरभागवर्तीनि पुष्पाणि च फलानि च पुष्पफलानि येषां ते तथा, 'बाहिरपत्तोच्छन्ना इति' बहिस्तः पत्रैश्छन्ना-व्याप्ता बहिपत्रच्छन्नाः, तथा पत्रैश्च पुष्पैश् अवच्छन्नपरिच्छन्नाः अत्यन्तमाच्छादिताः, तथा नीरोगकाः रोगवर्जिता अकण्टककाः-कण्टकरहिताः, न तेषां प्रत्यासन्ना बब्बूलादिवृक्षाः सन्तीति भावः, तथा स्वादूनि फलानि येषां ते स्वादुफलाः, तथा स्निग्धानि फलानि येषां ते स्निग्यफलाः ।
तथा प्रत्यासनैर्नानाविधैः-नानाप्रकारैर्गुच्छै:-वृन्ताकीप्रभृतिभिर्गुल्मैः--नवमालिकादिभिर्मण्डपकैः शोभिता नानाविधगुच्छगुल्ममण्डपकशोभिताः, तथा विचित्रैः-नानाप्रकरारैः शुभैः-मण्डनभूतैः केतुभि-ध्वजैर्बहुला-व्याप्ता विचित्रशुभकेतुबहुला-, तथा वाविपुक्खरिणीदिहियासुयसुनिवेसियरम्मजालधरगा' वाप्यश्चतुरनकारास्ता एव वृत्ताः पुष्करिण्यः, यदिवा पुष्कराणि वर्तन्ते यासुताः पुष्करिण्यः, दीर्घिका-ऋजुसारिण्यः, वापीषुपुष्करिणीषु दीर्घिकासु च सुष्टु निवेशितानि रम्याणि जालगृहकाणि येषु ते वापीपुष्करिणीदीर्घिकासु सुनिवेशितरम्यजालगृहकाः, तथा पिडिमा-पिण्डिता सती निर्हारिमा-दूरं विनिर्गच्छन्ती पिण्डिमनिर्हारिमा तां सुगन्धिं सुगन्धिकां शुभसुरभिभ्यो गन्धान्तरेभ्यः सकाशात् मनोहरा शुभसुरभिमनोहरा तांच। ___'महया' इति प्राकृतत्वात् द्वितीयार्थे तृतीया, महतीमित्यर्थ, गन्धध्राणिं यावद्भिर्गन्धपुग्लैर्गन्धविषये गन्धधाणिरुपजायतेतावतीगन्धपुद्गलसंहतिरुपचारात् गन्धध्राणिरित्युच्यते, तांनिरन्तरं मुञ्चन्तः, तथा 'सुहसेउकेउबहुला' इतिशुभाः-प्रधाना इति सेतवो-मार्गाआलवालपाल्यो वाकेतवो-ध्वजा बहुला वहवो येषांतेतथा, 'अनेगरहसगडजाणजुग्गगिल्लिथिल्लिसिवियसंदमाणियपडिमोयणा' इति, रथा द्विविधा-क्रिडारथाः सङग्रामरथाश्च, शकटानिप्रतीतानि, यानानि-सामान्यतः शेषाणि वाहनानि युग्यानि-गोल्लविषयप्रसिद्धानि द्विहस्तप्रमाणानि वेदिकोपशोभितानिजम्पानानि शिबिकाः-कूटाकारणाच्छादिताजम्पानविशेषाः स्यन्दमानिकाः पुरुषप्रमाणजम्पानविशेषाः, अनेकेषां रथशकटादीनांमध्येऽतिविस्तीर्णत्वात्, प्रतिमोचनं येषु तत्तथा, 'पासादीया' इत्यादिपदचतुष्टं प्राग्वत् ।
"तेणंतिलगा' इत्यादिपाठसिद्धं, नवरं नागलयाहिं तिनागाः-दुमविशेषाः ‘वणलयाहिं' तिवनाअपिद्रुमविशेषाः, द्रुमाणांचलतात्वमेकशाखाकानांद्रष्टव्यं, ये हिद्रुमा ऊर्ध्वगतैकशाखा न तु दिग्विदिकप्रसृतबहुशाखास्ते लता इति प्रसिद्धाः, 'निचं कुसुमियाओ जावपडिरूवाओ' इत्यत्रयावच्छब्दकरणात् 'निनं कुसुमियाओ निचं मालइयाओ निचं लवइयाओ निचं थवइयाओ निच्चं गुच्छियाओ निचं गुम्मियाओ निच्चं जमलियाओ निचं जुयलियाओ निचं विणमियाओ निच्चं पणमियाओ सुविभत्तपडिमंजरिवडिंसगधरीओ निच्चं कुसुमियलइयथवइयलवइयगुम्मियजमलियजुयलियगुच्छियविणमयपणमियसुविभत्तपडिमंजरिवडिंसगधरीओ संपिंडियदरियभमरमहुयरिपहकरपरिल्लेतमत्तछप्पयकुसुमासवलोलमहुरगुमगुमेंतगुंजंतदेसभागाओपासाइयाओ दरिसणिज्जाओ अभिरुवाओ पडिरूवाओ इति' एतच्च समस्तं प्राग्वत् व्याख्येयं, तस्य 'ण'मिति प्राग्वत्, अशोकवरपादपस्य उपरि बहूनि अष्टावष्टौमङ्गलकानि प्रज्ञप्तानि ।
तद्यथा-स्वस्तिकः श्रीवृक्षो 'नंदियावत्ते' इति नन्द्यावतः क्वचिद् नन्दावत्त इति पाठः, तत्र नन्दावर्त इति शब्दसंस्कारः, वर्द्धमानकं-शरावसम्पुटं भद्रासनं कलशोमत्स्ययुगमंदर्पणः,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३
एतानि चाष्टावपि मङ्गलकानि सर्वरलमयानि अच्छानि-आकाशस्फटिकवदतीव स्वच्छानि श्लक्ष्णानि-लक्ष्णपुद्गलस्कन्धनिष्पन्नानि श्लक्ष्ण (तन्तु) निष्पन्नपटवद् लण्हानि-मसृणानि घुण्टितपटवद् 'घट्ठाईतिघृष्टानीव घृष्टानि खरशाणया पाषाणप्रतिमावात् ‘मट्ठाईति मृष्टानीव मृष्टानि, सुकुमारशाणया पाषाणप्रतिमेव, अत एव नीरजांसि-स्वाभाविकरजोरहितत्वात्, निर्मलानि-आगन्तुकमलाभावात्, निष्पकानि-कलङ्कविकलानि कर्दमरहितानि वा निष्ककटानिष्कवचानिरावरणा निरुपघातेतिभावार्थछाया-दीप्तिर्येषांतानिनिष्कङ्कटच्छायानि सप्रमाणि' स्वरूपतः प्रभावन्ति 'समरीचीनि' बहिर्विनिर्गताकिरणजालानि, अत एव सोद्योतानिबहिर्व्यवस्थितवस्तुस्तोमप्रकाशकराणि पासाइया' इत्यादिपचतुष्टयव्याख्या पूर्ववत्
'तस्स णमित्यादि, तस्य 'ण'मिति प्राग्वत्, अशोकवरपादपस्योपरि बहवः कृष्णचामरध्वजाः, चामराणि च ध्वजाश्च चामरध्वजाः कृष्णाश्च ते चामरध्वजाश्च कृष्णचामरध्वजाः, एवं नीलचामरध्वजाः, लोहितचामरध्वजाः, हारिद्रचामरध्वजा, शुक्लचामरध्वजाः, एते च कथम्भूता इत्याह-अच्छाः स्फटिकवदतिनिर्मलाः, श्लक्ष्णाः-लक्ष्णपुद्गलस्कन्धनिष्पन्नाः, 'लप्पपट्टा' इति रूप्यो-रूप्यमयो वज्रमयस्य दण्डस्योपरि पट्टो येषां ते रूप्यपट्टाः 'विरदण्डा' इति वज्रो-वज्ररलमयोदण्डो रूप्यपट्टमध्यवर्तीयेषांतेवज्रदण्डाः,तथा जलजानामिव जलजकुसुमानां पद्मादीनामिवामलो गन्धो येषां तेजलजामलगन्धकाः अत एव सुरम्याः-अतिशयेन रमणीयाः पासाइया' इत्यादि पूर्ववत्, तस्सणमितिप्राग्वत्, अशोकवरपादपस्योपरिबहूनिछत्रातिच्छत्राणि छत्रात्-लोकप्रसिद्धादेकसङख्याकादीशायीनिछत्राणि उपर्यधोभागेन द्विसञ्जयानि त्रिसङ्घख्यानि वा छत्राणि छत्रातिच्छत्राणि।
तथा बहवयः ‘पडागाइपडागा' इति पताकाभ्यो लोकप्रसिद्धाभ्योऽतिशायिन्यः पताकाः पताकातिपाताकाः बहूनि तेष्वेव छत्तारितछत्रादिषुघण्टायुगलानि चामरयुगलानि, तथा तत्र तत्र प्रदेशे उत्पलहस्तकाः-उत्पलाख्या जलजकुसुमसङ्घातविशेषाः, एवं पद्महस्तकाः कुमुदहस्तकाः नलिनहस्तकाः सुभगहस्तका सौगन्धिकहस्तकाः पुण्डरीकहस्तकामहापुण्डरीकहस्तकाः शतपत्रहस्तकाः सहस्रपत्रहस्तकाः सुभगहस्तकाः उत्पलं-गर्दमकं पञ-सूर्यविकाशि पङ्कजं मुकुदं कैरवं नलिन्मईषद्रक्तं पद्मंसुभगं-पद्मविशेषःसौगन्धिकं-कल्हारं पुण्डरीकं-श्वेताम्बुजं तदेवातिविशालं महापुण्डरीकं शतपत्रसहस्रपत्रे पत्रसङ्ख्याविशेषावच्छिन्नी पद्मविशेषौ ।
एते च छत्रातिच्छत्रादयः सर्वेऽपि सर्वरलमयाः-सर्वात्मना रत्नमयाः 'अच्छा सण्हा' इत्यादि विशेषणजातंपूर्ववत्, 'तस्स ण मित्यादि, तस्य 'ण'मितिप्राग्वतअशोकवरपादपस्याघस्तात्, एत्थणमितिअसोकवरपादपस्ययदधोअत्र ‘णमितिपूर्ववत्एकोमहान्पृथ्वीशिलापट्टकः प्रज्ञप्तः, कथम्भूत इत्याह-'इसिंखंधो समल्लीणे' इत्यादि, इह स्कन्धः स्थुडमित्युच्यते, तस्याशोकवरपादपस्ययत स्थडंतत ईषद-मनाकसम्यग लीनस्तदासन्न इत्यर्थः, 'विक्खम्भायासमुप्पमाणे' इति, विष्कम्भेनायामेनच शोभन्म-औचित्यानतिवर्तिप्रमाणं यस्य स विष्कम्भायासमुप्रमाणः।
कृष्णः, कृष्णत्वमेव निरूपयति–'अंजणधणकुवलयहलहरकोसेजसरिसो' अअनकोवनस्पतिविशषःधनो-मेघः कुवलयं-नीलोत्पलंहलधरकौशेयंबलदेववस्त्रंतैः सध्शः-समानवर्णः, 'आगासकेसकजलकक्कयणइंदनीलअयसिकुसुमपगासे' आकाशं धूलीमेघादिविरहितं, केशाः
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-३
२०३ शिरसिजाः, कज्जलं-प्रतीतं, कर्केतनेन्द्रनीलौ-मणिविशेषौ अतसीकुसुमं प्रसिद्धमेतेषामिव प्रकाशो-दीप्तिर्यस्य सतथा, 'भिगंजगभंगभेयरिट्टगनीलगुलियगवलाइरेगे' इतिभङ्ग:-चतुरिन्द्रियः पक्षिविशेषः अञ्जनं-सौवीराजनं तस्य भङ्गेन विच्छित्या भेद:-छेदोऽअनभङ्गभेदो रिष्ठको-रलविशेषः नीलगुटिकाः-प्रतीताः, गवलं-माहिषं शृङ्ख तेभ्योऽपि कृष्णत्वेनातिरेको यस्य स तथा,। ___भमरनिकुरम्बभूए' इतिअत्र भूतशब्द औपम्यवाची, यथाऽयंलाटदेशः सुरलोकभूतः, सुरलोकोपमइत्यर्थः, ततोऽयमर्थः-भ्रमरनिकुरुम्बोपमः, ‘जंबुफलअसणकुसुमबंधणनीलुप्पलपत्तनिकरमरगयआसासगनयणकीयासिवन्ने' जम्बूफलानि प्रतीतानि, असनकुसुमबन्धनं-- असनपुष्पवृन्तं नीलोत्पलपत्रनिकरो मरकतमणि प्रतीः, आसासको-बीयकाभिधानो वृक्षः, नयनकीको नेत्रध्यताराः,असि-खतेषामिववर्णोयस्यसतथा, स्निग्धोनतुरूक्षः धनो-निविडो न तु कोष्ठक इव ध्यशुषिरः 'अज्झुसिरे' इति श्लक्ष्णशुषिररहितः, 'स्वगपडिरूवगदरिसणिज्जे' इति रूपकाणां यानि तत्र सक्रान्तानि प्रतिबिम्बानि तैः दर्शनीयो रूपकप्रति-रूपकदर्शनीयः ।
आदर्शतलोपमः आदर्शो-दर्पणस्तस्य तलं तेन समतयोपमा यस्य स आदर्शतलोपमः, सुष्ठु मनांसि रमयतीति सुरभ्यः ‘कृद्धहुल'मिति वचनात् कर्तरि यप्रत्ययः, 'सिंहासणसंठिए' इति सिंहासनस्येव संस्थितं संस्थान यस्य स सिंहासनसंस्थितः, अत एव सुरूपः शोभनं रूपम्आकारो यस्य स सुरूपः, इतश्च सुरूपो यत आह–'मुत्ताजालखइयंतकम्मे' मुक्ताजालानिमुक्ताफलसमूहाः खचितानि अन्तर्मसु-प्रान्तप्रदेशेषु यस्य स मुक्ताजालखचितान्तकर्मा, 'आइणगस्यबूरनवनीयतूलफासे' आजिनक-चर्ममयं वन रूतं-प्रतीतंबूरो-वनस्पतिविशेषः नवनीतं-भ्रक्षणं तूलं-अर्कतूलं तेळामिव कोमल तया स्पर्शो यस्य स आजिनकरूतबूरनवनीततूलस्पर्श, 'सव्वरयणामए' इत्यादिविशेषणकदम्बकं प्राग्वत् ।
मू. (१) सेओरायाधारिणी देवी, सामी समोसढे, परिसा निग्गया, जावराया पज्जुवासइ
वृ."सेओ रायाधारिणी देवी जाव समोसरणंसमत्त मिति तस्यां आमलकल्पायां नगाँ श्वेतो नाम राजा, तस्य समस्तान्तः-पुरप्रधाना भार्या सकलगुणधारिणी धारिणीनामा देवी, 'जेवा समोसरणं समत्त मिति यावच्छब्दकरणाद्राजवर्णको देवीवर्णकः समवसरणं चौपपातिकानुसारेण तावद्वक्तव्यं यावत्समवसरणं समाप्तं ।
तत्रैवं-'तत्थ णंआमलकप्पाए नयरीए सेओ नाम राजा होत्था, महयाहिमवंतमहंतमलयमंदरमहिंदसारे अञ्चंतविसुद्धरायकुलवंसप्पसूए निरंतरं रायलखणविराइयंगमंगे बहुजणबहुमाणपुइए सव्वगुणसमिद्धे खत्तिए मुइए मुद्धाभिसित्ते माउपिउसुजाए दय(व्व)पत्ते सीमंकरे सीमंधरे खेमंकरे खेमंधरे मणुसिदे जनवयपिया जनवयपाले जनवयपुरोहिए सेउकरे केउकरे नरपवरे पुरिसवरे पुरिससीहे पुरिसवग्धे पुरिसआसीविसे पुरिसवरपोंडरीए पुरिसवरगंधहत्थी अड्ढे दित्ते वित्ते विच्छिन्नविपुलभवणसयनासनजाणवाहणाइन्ने बहुधणबहुजायस्वरजए आओगपओगसंपउत्तेविच्छड्डियपउरमत्तपाणेबहुदासीदासगोमहिसगवेलप्पभुए पडिपुन्नजंतकोसकोट्ठागाराउद्दधरे बहुदुब्बलपच्चामित्ते ओहयकंटयं मलियकंटयं उद्धियकंटयं अप्पडिकंटयं ओहयसतुं निहयसत्तुं मलियसतुं उद्धियसत्तुं निज्जियसत्तुं पराइयसत्तुं ववगय
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-४ दुभिक्खदोसमारिभयविप्पमुक्क खेमं सिवं सुभिक्खं पसंतडिंबडमर रजं पसासेमाणे विहरइ।
तस्स णं सेयोरन्नो धारिणीनामं देवी होत्था, सुकुमालपाणिपाया अहीनपडिपुन्नपंचिंदियसरीरालक्खणवंजणगुणोववेया माणुम्माणपमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदरंगा ससिसोमागारकंतपियदंसणा सुरूवा करयलपरिमियपसत्थतिवलिबलियमज्झा कुंडलुल्लिहिय (वीण) गंडलेहा कोमुइयरयणियरविमलपडिपुन्नसोमवयणा सिंगारागारचारूवेसा संगयगसहसियभणियचिट्ठियविलासललियसंलावन्उणजुत्तोक्यारकुसला सुंदरथणजघनवयणकरचरणनयनायण्णविलासकलिया सेएण रन्ना सद्धिं अनुरता अविरत्ता इट्टे सद्दफरिसे रसरूवगंधे पंचविहे माणुस्सएकामभोगे पञ्चणुभवमामा विहरई एष राजदेवीवर्णकः।।
____ अस्य व्याख्या-'महयाहिमवंतेति' महाहिमवान् हैमवतस्य क्षेत्रस्योत्तरतः सीमाकारी वर्षधरपर्वतः मलयः-पर्वतविशेषः सुप्रतीतोमन्दरो मेरुर्महेन्द्रः-शक्रदिकोदेवराजस्तद्वत सार:प्रधानो महाहिमवन्महामलयमन्दरमहेन्द्रसारः, तथा अत्यन्तविशुद्धे राजकुलवंशेप्रसूतोऽत्यन्तविशुद्धराजकुलवंशप्रसूतः,तथा निरन्तरंरायलकखमविराइयंगमंगे' इति निरन्तरम् अपलक्षणव्यवधानाभावेन राजलक्षणैः-राज्यसूचकैर्लक्षणैर्विराजितानि अङ्गमङ्गानि-अङ्गप्रत्यङ्गानि यस्य स निरन्तरराजलक्षमविराजिताङ्गमङ्गः, तथा बहुभिर्जनः बहुमानेन–अन्तरङ्गप्रीत्या पूजितो बुजनबहुमानपूजितः, कस्मादित्याह।।
___ 'सव्वगुणसमिद्धे' सर्वै शौर्योपशमादिभिर्गुणैः समृद्धः-स्फीतः- सर्वगुणसमृद्धः ततो बहुजनबहुमानपूजितो, गुणवत्सुप्रायः सर्वेषामपिबहुमानसम्भवात्, तथा खत्तिये इति क्षत्रस्यापत्यं क्षत्रियः 'क्षत्रादिय' इतिइयप्रत्ययः, अनेन नवमाष्टमादिनन्दवत्राजकुलप्रसूतोऽपिन हीनजातीयः, किन्तु उत्तमजातीय इत्यावेदितं, तथा 'मुदितः सर्वकालं हर्षवान्, प्रत्यनीकोपद्रवासम्भवात्, तदसम्भवस्व प्रत्यनीकानामेवाभावात्, तथा चाह-'मुद्धाभिसित्ते' प्रायः सर्वैरपि प्रत्यन्तराजैः प्रतापमसहमानैर्नान्यथाऽस्माकं गतिरिति परिभाव्य सूर्द्धभि मस्तकैरभिषिक्तः-पूजितो मूर्धाभिषिक्तः, तथामातृपितृभ्यां सुजातो मातृपितृसुजातः, अनेन समस्तगर्भाधानप्रभृतिसम्भविदोषविकल इत्यावेदितः, तथा दया (द्रव्य)प्राप्तः स्वभावतः सुद्धजीवद्रव्यत्वाद् ।।
तथा सेवागतानामपूर्वापूर्वनृपाणां सीमां-मर्यादां करोति यथा एवं वर्तितव्यमेवं नेति सीमङ्करः, तथा पूर्वपुरुषपरम्परायातां स्वदेशप्रवर्त्तमानां सीमां-मर्यादां धारयति-पालयति न तुविलुम्पतीतिसीमन्धरः,तता क्षेमं वशवर्तिनां उपद्रवाभावं करोति क्षेमकरःचौरादिसंहारात् तथा तत् धारयति आरक्षकनियोजनात् क्षेमन्धरः, अत एव मनुष्येनद्र, तथा जनपदस्य पितेव जनपदपिता, कथं पितेवेत्यत आह–'जनपदपालः' जनपदंपालयतीतिजनपदपालः, ततो भवति जनपदस्य पितेव, तथाजनपदस्य शान्तिकरितया पुरोहितइह जनपदपुरोहितः,तथा सेतुः-मार्गस्तं करोतीती सेतुकरः,मार्गदशक इतिभावः, केतुः-चिहन्न तत्करोतीतिकेतुकरः,अद्भुतसंविधानकारीतिभावः, तथा नरेषु मनुष्येषुमध्येप्रवरो नरप्रवरः सच सामान्यमनुष्यापेक्षयापि स्यादत आह
'पुरिसवरे' पुरुषेषु-पुरुषाभिमानानेषु मध्ये वरः-प्रधान उत्तमपौरुषोपेतत्वादिति पुरुषवरः, यतः पुरुषः सिंह इवाप्तिमल्लतया पुरुषसिंहः, तथा पुरुषोव्याघ्रइवशूरतया पुरुषव्याघ्रः, पुरुष आसीविष इव दोषविनाशनशीलतया पुरुषासीविषः पुरुषः वरपुण्डरीकमिवोत्तमतया
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-४
२०५ भुवनसरोवरभूषकत्वात् पुरुषवरपुण्डरीकः, पुरुषः वरगन्धहस्तीव परानसहमानान् प्रतीति पुरुषवरगन्धहस्तीततो भवतिपुरुषवरः, तथा आढयः-समृद्धोदीप्तःशरीरत्वचा देदीप्यमानत्वात्
तो वा दप्तारिमानमर्दनशीलत्वात् अत एव वित्तो-जगत्यतीतो, यदुक्तमाढय इति तदेव सावस्तिरमुपदर्शयति-'विच्छिन्ने'त्यादि, विस्तीर्णानि विस्तारवन्ति विपुलानि-प्रभूतानि भवनानि-गृहाणिशयनानि आसनानिचप्रतीतानि यानानि-रथादीनि वाहनानि-अश्वादीनि एतैराकीर्णो-व्याप्तो युक्तो विस्तीर्णविपुलभवनशयनासनयावाहनाकीर्णः।
तथा बहुधनं बहुजातरूपं-सुवर्ण रजतं च-रूप्यं यस्य स बहुधनबहुजातरूपरजतः, तथा आयोगप्रयोगसम्प्रयुक्तः आवाहनविसर्जनकुशलः, तथा विच्छर्दितं-तथाविध-विशिष्टोप्रकाराकारितया विसृष्टमुकुरिटकादिषु प्रचुरं भक्तपानं यस्मिन् राज्यमनुशासति स विच्छर्दितप्रचुरभक्तपानः, अनेन पुण्याधिकतया न तस्मिन् राज्यमनुशासति दुर्भिक्षमभूदिति कथितं, तथा बहूनां दासीनां दासानां गवां-बलीवद्दनिां महिषाणां गवां-स्त्रीगवानां एडकानां च प्रभुः बहुदासीदासगोमहिषगवेलगप्रभुः, ततःस्वार्थिकप्रत्ययविधानात्प्रभुकः, तथा परिपूर्णानि-भृतानि यन्त्रकोशकोष्ठागाराणि यन्त्रगृहाणि कोशगृहाणि-भाण्डागाराणि कोष्ठगृहाणि धान्यानां कोष्ठागाराणिगृहाणि इतिभावः, आयुधगृहाणिच यस्यस प्रतिपूर्णयन्त्रकोशकोष्ठागारायुधगृहः
तथा बलं शारीरिक मानसिकं च यस्यास्ति स बलवान्, दुर्बलप्रत्ययमित्रो, दुर्बलानामकारणवत्सल इति भावः, एवंभूतः सन्राज्यं प्रशासत् विहरति-अवतिष्ठते इति योगः, कथम्भूत राज्यमित्याह-अपहतकण्टकं, इह देशोपद्रवकारिणश्चरटाः कण्टकाःते अपहताअवकाशानासादनेन स्थगितायस्मिन्तत्अपहतकण्टकं, तथा मलिताः- उपद्रवं कुर्वाणामानम्लानिमाषादिताः कण्टका यत्र तन्मलितकण्टकं, तथा उद्ध ताः स्वदेशत्याजनेन जीवितत्याजनेन वा कण्टका यत्र तत् उद्ध तकण्टकं, तथा न विद्यतेप्रतिमल्लः कण्टकोयत्र तदप्रतिमल्लकण्टकं, तथा 'ओहयसत्तुं' इति प्रत्यनीकाः राजानः शत्रवस्ते अपहताः स्वावकाशमलभमानीकृता यत्र तत् अपहतशत्रु तथा निहताः-रणाङ्गणे पातिताः शत्रवो यत्र तन्निहतशत्रु।
___ तथा मलिताःतद्गतसैन्यत्रासापादनतोमानम्लानिमापादिताःशत्रवोयत्र तत्मलिनशत्रु, तथास्वातन्त्रयच्यावनेन स्वदेशच्यावनेन जीवितच्यावनेनवा उद्ध ताः शत्रवोयत्रतत् उद्धृतशत्रु, एतदेव विशेषणद्वयेन व्याचष्टे-निर्जितशत्रु, पराजितशत्रु, तथा व्यपगतं दुर्भिक्षं दोषो मारिश्च यत्र तत् व्यपगतदुर्भिक्षदोषमारि तथा भयेन स्वदेशीत्थेन परचक्रकृतेन वा विप्रमुक्तं, अत एव क्षेम-निरुपद्रवं शिवं-शान्तं सुमिदं शोभना-शुभाभिक्षा दर्शनिनां दीनानाथादीनां च यत्र तत् सुभिक्षं, तता प्रशान्तानि डिम्बानि-विघ्ना इमराणि-राजकुमारादिकृतविकृतविड्वरा यत्र तत्पशान्तडिम्बडमरं । देवीवर्णकं- 'सुकुमालपाणिपाया' इति सुकुमारौ पाणी पादौ च यस्याः सा सुकुमारपाणिपादा, तथा अनानि अन्यूनानि स्वरूपतः प्रतिपूर्णानि लक्षणतः पञ्चापीन्द्रियाणि यस्मिन्तथाविधं शरीरं यस्याः सा अहीनप्रतिपूर्णपञ्चेन्द्रियशरीरा, तथा लक्षणानि-स्वस्तिकचक्रदीनि व्यञ्जनानि-मषीतिलकादीनि गुणाः-सौभाग्यादयस्यैरुपपेता लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेता, उप अप इत इतिशब्दत्रयस्थाने 'पृषोदरादय' इत्यपाकारस्य लोपे उपपेता इति द्रष्टव्यं, 'माणुम्माणपमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदरंगी' इति तत्र मान-जलद्रोणप्रमाणता, कथमिति चेत।
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-४ उच्यते, जलस्यातिभृते कुण्डे पुरुषेस्त्रियांवानिवेशितायां यजलंनिस्सरतितद्यदि द्रोणप्रमाणं भवति तदापुरुषः स्त्री वामानप्राप्त उच्यते, तथा उन्मानं-अर्द्धभारप्रमाणता, साचैवं-तुलायामारोपितः पुरुषःस्त्रीवा यद्यर्द्धभारंलति तदा सउन्मानप्राप्तोऽभिधीयते, प्रमाणं-स्वाङ्गुलेनाष्टोत्तरशतोच्छ्रयिता, ततो मानोन्मानप्रमाणैः प्रतिपूणानि-अन्यनानि सुजातानि जन्मदोषरहितानिअरौद्राकारं कान्तं-कमनीयं प्रियं-द्रष्टणामानन्दोत्पादकंदर्शनं-रूपं यस्याः सा शशिसोमाकारकान्तप्रियदर्शना, अतएव सुरूपा, तथा करतलपरिमितो मुष्टिग्राह्यः प्रशस्तलक्षणोपेतस्त्रिवलीको बलिवयोपेतो रेखात्रयोपेतो बलिको बलवान मध्योमध्यभागो यस्याः सा करतलपरिमितप्रशस्तत्रिवलीक बलिकमध्या।
तथा कुण्डलाभ्या उल्लिखिता-घृष्टा गण्डलेखा-कपोलविरचितमृगमदादिरेखा यस्याः साकुण्डलोल्लिखितगण्डलेखा, 'कोमुईयरयणियरविमलपडिपुन्नसोमवयणा' कौमुदी-कार्तिकीपौर्णमासी तस्यां रजनिकरः-चंद्रमास्तद्वद्विमलं-निर्मलं प्रतिपूर्णम्-अन्यूनातिरिक्तमानं सौम्यम्-अरौद्राकारंवदनं यस्याः सा तथा, शृङ्गारस्यरसविशेषस्यागारमिवागारं,अथवा शृङ्गारोमण्डनभूषणाटोपस्तप्रधान आकार:-आकृतिर्यस्याः सा तथा, चारु वेषो-नेपथ्यं यस्याः सा तथा, ततः कर्मधारयः,शृङ्गारागारचारुवेषा, तथा सङ्गताये गतहसितभणितचेष्टितविलासललितसंलापनिपुणयुक्तोपचारकुशला, तत्र सङ्गतं नासङ्गतं गतंयदगुप्ततया तद्गृहस्यैवान्तर्गमनंनतु बहि स्वेच्छाचारितया सङ्गतं हसितं यत्करपोलविकाशमात्रसूचितं न त्वदृट्टहासादि 'हसियं कषोलकहकहिय' मिति वचनात्।।
सङ्गतं भणितं यत्समागते प्रयोजने नर्मभाणितिपरिहारेण विवक्षितार्थमात्रप्रतिपादनं सङ्गतं चेष्टितं यत्कुचजघनाद्यवयवाच्छादनपरतयोपवेशनशयनोत्थानादि सङ्गतो विलासःस्वकुलौचित्येन शृङ्गारादिकरणं, तथा सुन्दरै स्तनजघनवदनकरचरणनयनलावण्यविलासैः कलिता, अत्र विलासः-स्थानासनगमनादिरूपश्चेष्टाविशेषः, उकांच॥१॥ ___ "स्थानासनगमनानां, हस्तभ्रूनेवकर्मणां चैव ।
उत्पद्यते विशेषो यः श्लिष्टोऽसौ विलासः स्यात् ।।"
-अन्ये त्वाहुः-विलासो नेत्रजो विकारः, तथा चोक्तं॥१॥ "हावो मुखविकारः स्यात्, भावश्चित्तसमुद्भवः ।
विलासो नेत्रजो ज्ञेयो, विभ्रमो भ्रूसमुद्भवः॥" तेणं कालेणं ते णं समएणं समणे भगवं महावीरे जाव चउतीसबुद्धवयणाइसेससंपत्ते पणतीसमवयणातिसेससंपत्ते आगासगएणं चक्केणं आगासगतेणं छत्तेणं आगासगयाहिं सेयचामराहिं आगासफालिहमएणं सपायपीढेण सीहासणेण पुरतो धम्मज्झएणंपगढिजमाणेणं चउदसहिं समणसाहस्सीहिं छत्तीसाएअज्जियासहस्सीहिं सद्धिं सम्परिवुडे पुव्याणुपुब्बिं चरमाणे गामाणुगामं दुइजमाणे सुहं सुहेणं विहरमाणे जेणेव आमलकप्पा नयरी जेणेव वनसंडे जेणेव असोगवरपायवे जेणेव पुढविसिलापट्टे तेणेव उवागच्छइ, २ त्ता अहापडिरूवंउग्गहंउग्गिण्हित्ता असोगरपायवस्स अह पुढविसिलापट्टगंसिपुरत्याभिमुहे संपलिअंनिसने संजमेणंतवसाअप्पाणं भावेमाणे विहरति"।
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-४
२०७
इदं सुगमं, नवं 'जाव चोत्तीसाए' इत्यत्र यावच्छब्दकरणात् 'आइकरे तित्थगरे' इत्यादिकः समस्तोऽपि औपपातिकग्रन्थप्रसिद्धो भगवद्वर्णको वाच्यः, स चातिगरीयानिति न लिख्यते, केवलमौपपातिकग्रन्थादवसेयः, 'चोत्तीसाए बुद्धवयणातिसेससंपत्ते' चतुस्त्रिंशद् बुद्धानां - भगवतामर्हतां वचनप्रमुखाः 'सर्वस्वभाषा, नुगतं वचनं धर्मावबोधकर' मित्यादिना उक्तस्वरूपा ये अतिशेषा- अतिशयास्तान् प्राप्तश्चतुस्त्रिंशदबुद्धवचनातिशेषसम्प्राप्तः, इह वचनातिशेषस्योपादानमत्यन्तोप- कारितया प्राधान्यख्यापनार्थम्, अन्यता देहवैमल्यादयस्ते पठयन्ते, तथा (चाह) ॥१॥ देहं विमलसुगन्धं आमयपस्सेयवज्जियं अरयं ।
रुहिरं गोकखीरामं निव्विस्सं पंडुरं मंस || मित्यादि ।
'पणतीसाए सच्चवयणाति सेससंपत्ते' पञ्चत्रिंशत् ये सत्यवचनस्यातिशेषा-अतिशयास्तान सम्प्राप्तः पञ्चत्रिंशद्वचनातिशेषसम्प्राप्तः, ते चामी सत्यवचनातिशेषाः संस्कारवत्वं १ उदात्तत्वं २ उपचारोपेतत्वं ३ गम्भीरशब्दत्वं ४ अनुनादित्वं ५ दक्षिणत्वं ६ उपनीतरागत्वं ७ महार्थत्वं ८ अव्याहतपौर्वापर्यत्वं ९ शिष्टत्वं १० असन्दिग्धत्वं ११ अपहतान्योत्तरत्वं १२ हृदयग्राहित्वं १३ देशकालयुतत्वं १४ तत्वानुरूपत्वं १५ अप्रकीर्णप्रसृतत्वं १६ अन्योऽन्यगृहीतत्वं १७ अभिजातत्वं १८ अतिस्निग्धमधुरत्वं १९ अपरममवेधित्वं २० अर्थधर्माभ्यासानपेतत्वं २१ उदारत्वं २२ परनिन्दात्मोत्कर्षविप्रमुक्तत्वं २३ उपगतश्लाघत्वं २४ अनपनीतत्वं २५ उत्पादिताविच्छिन्नकौतूहलत्वं २६ अद्भुतत्वं २७ अनतिविलम्बित्वं २८ विभ्रविक्षेपकिलिकिचितादिवियुक्तत्वं २९ अनेकजातिसंश्रयाद्विचित्रत्वं ३० आहितविशेषत्वं ३१ साकारत्वं ३२ सत्वपरिगृहीतत्वं ३३ अपरिखेदितत्वं ३४ अव्युच्छेदित्वं ३५ चेति, ।
तत्र संस्कारवत्वं संस्कृतादिलक्षणयुक्तत्वं, उदातत्त्वं उच्चैर्वृत्तिता उपचारोपेतत्वम्अग्राम्यता, गम्भीरशब्दत्वं मेघस्येव, अनुनादिता प्रतिरवोपेतत्वं, दक्षिणत्वं सरलता, उपनीतरागत्वं - उत्पादिता श्रोतृजन स्वविषयबहुमानता, एते सप्त शब्दापेक्षा अतिशयाः, अत उद्ध त्वर्थाश्रयाः, तत्र महार्थत्वं परिपुष्टार्थाभिधायिता, अव्याहतपौर्वापर्यत्वं पूर्वापर - वाक्याविरोधः, शिष्टत्वं वक्तुः शिष्टत्वसूचनात् असन्दिग्धत्वं परिस्फुटार्थप्रतिपादनात, अपद्रुता- न्योत्तरत्वंपरदूषमाविषयता, हृदयग्राहित्वं- दुर्गमस्याप्यर्थस्य परह्दये प्रवेशकरणं, देशकालाव्य- तीतत्वं प्रस्तावोचितता, तत्वानुरूपत्वं विवक्षितवस्तुस्वरूपानुसारिता, अप्रकीर्ष्णप्रसृतत्वंसम्बन्धाकारपरिमितता, अन्योऽन्यप्रगृहीततत्वं - पदानां वाक्यानां वा परस्परसापेक्षता, अभिजातत्वं यथाविवक्षितार्थाभिदानशीलता, अतिस्निग्धमधुरत्वं- बुभुक्षितस्य धृतगुडादिवत्परमसुखकारिता ।
अपरमर्मवेधत्वं - परममनुद्घाटनशीलता, अर्थधर्माभ्यासानपेतत्वं - अर्थधर्म्मप्रतिबद्धता, उदारत्वं - अतिविशिष्टगुम्फगुणयुक्तता अतुच्छार्थप्रतिपादकता वा, परनिन्दात्मोत्कर्षविप्रयुक्तत्वं प्रतीतं, उपगतश्लाघत्वं उक्तगुणयोगतः पराप्तश्लाघता, अनुपनीतत्वं- कारककालवचनलिङ्गादिव्यत्ययरूपवचनदोषापेतता, उत्पादिताविच्छिन्नकुतूहलत्वं श्रोतॄणां स्वविषये उत्पादितं-जनितमविच्छिन्नं कौतूहलं कौतुकं येन तत्तथा तद्भावस्तत्वं श्रोतृषु स्वविषयाद्भुतविस्मयाकारितेति भावः, अद्भुतत्वमनतिविलम्बित्वं च प्रतीतं, विभ्रमविक्षेपकिलिकि
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रीयउपाङ्गसूत्रम् ४
श्चितादिवियुक्तत्वमिति - विभ्रमो वक्तुर्भ्रान्तमनस्कता विक्षेपो-वक्तुरेवाभिधेयार्थ प्रत्यनासक्तताकिलिकिश्चितं - रोषभयलोभादिभावानां युगपदसकृत्करणं आदिशब्दान्मनोदोषान्तरपरिग्रहः तैर्वियुक्तं यत्तत्तथा तद्भावस्तत्वं ।
२०८
अनेकजातिसंश्रयाद्विचित्रत्वं सर्वभाषानुयायितया चित्ररूपता, आहितविशेषत्वं शेषपुरुषवचनापेक्षया शिष्येषूत्पादितमतिविशेषता, साकारत्वं विच्छिन्नपदवाक्यता, सत्वपरिगृहीतत्वम् - ओजस्विता, अमरिखेदित्वम् - अनायाससम्भवात्, अव्यवच्छेदित्वं विवक्षितार्थसम्यकसिद्धिं यावदविच्छिन्नवचनप्रमेयतेति । 'आगासफालियामरणं' आकाशस्फटिकं - यदाकाशवत् अतिस्वच्छफटिकं तन्मयेन 'धम्मज्झएणं' ति धर्मचक्रवर्तित्वसूचकेन केतुवना महेन्द्रध्वजेनेत्यर्थः ।
तथा 'पुव्याणुपुव्विं चरमाणे' इति पूर्वानुपूर्व्या क्रमेणेत्यर्थ चरन् - सञ्चरन्, एतदेवाह'गामाणुगामं दूइजमाणे' इति ग्रामश्चानुग्रामश्च विवक्षितग्रामादनन्तरं ग्रामो ग्रामानुगामं, तत् द्रवन् गच्छन्, एकस्मादनन्तरं ग्राममनुल्लङ्घ्यन् इत्यर्थः, अनेनाप्रतिबद्धविहारिता ख्यापिता, तत्राप्यौत्सुक्याभावमाह-'सुहंसुहेणं विहरमाणे' सुखंसुखेन - शरीरखेदाभावेन संयमबाधाविरहेण च ग्रामादिषु विहरन् - अवतिष्ठमानो 'जेणेव 'त्ति प्राकृतत्वात्सप्तम्यर्थे तृतीया यस्मिन्नेव देशे आमलकल्पा नगरी यस्मिन्नेव च प्रदेशे वनखण्डो यस्मिन्नेव देशे सोऽनन्तरोक्तस्वरूपः शिलापट्टकः
'तेणामेवे 'ति तस्मिन्नेव देशे उपागच्छति, उपागत्य च पृथिवीशिलापट्टके पूर्वाभिमुखः, तीर्थकृतो हि भगवन्तः सदा समवसरणे पृथिवीशिलापट्टके वा देशनायै पूर्वाभिमुखा अवतिष्ठन्ते संपर्यङ्कनिषण्णाः, संयमने तपसा चात्मानं भावयन् विहरन् आस्ते ।। ततः वर्षान्निर्गमो वाच्यः, सचैवं-'तएणं आमलकप्पानयरीए सिंघाडगतियचउक्कचच्चरचउम्मुहमहापहेसु बहुजणो अन्नमन्नं एवमाइकखइ एवं भासेइ एवं पन्नवेइ एवं परूवेइ ।
एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणे भगवं महावीरे जाव आगासगएणं छत्तेणं जाव संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति, तं महाफलं खलु देवाणुप्पियाणं तहारूवाणं अरहंताणं नामगोयस्सवि सवणयाए किमंग पुण अभिगमनवंदननमंसणपडिपुच्छणपजुवासणयाए ?, तं सेयं खलु एगरसवि आयरियस्स धम्मियस्स सुवयणस्स सवणयाए, किमंग पुन विउलस्स अट्ठस्स गहणयाए ?, तं गच्छामो णं देवाणुप्पिया ! समणं भगवं महावीरं वंदामो नम॑सामो सक्कारेमो सम्माणेमो कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासेमो, एवं तं इहभवे परभवे य हियाए आणुगामियत्ताए भविस्सइ, तएणं आमलकप्पाए नयरीए बहवे उग्गा भोगा' इत्याद्यौपपातिकग्रन्थोक्तं सर्वमवसातव्यं यावत् समग्राऽपि राजप्रभृतिका परिषत्पर्युपासीना अवतिष्ठते ।
मू. (५) ते णं काले णं ते णं समए णं सूरियाभे देवे सोहम्मे कप्पे सूरियामे विमाणे सभाए सुहम्माए सूरियाभंसि सिंहासणंसि चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं चउहिं अग्गमहिसीहिं सपरिवाराहिं तहिं परिसाहिं सत्तहिं अनियाहिं सत्तहिं अनियाहिवईहिं सोलसहिं आयरक्खदेवसाहसीहिं अन्नेहि
बहूहिं सूरियाभविमाणवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिवुडे महयाऽSहयनट्टगीयवाइयतंतील तालतुडियघणमुइंगपडुप्पवादियरवेणं दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणे विहरति । इमं च णं केवल कप्पं जंबुद्दीवं दीवं विउलेणं ओहिणा आभोएमाणे २ पासति ।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - ५
२०९
वृ. 'तेणं काले णमित्यादि, ते इति प्राकृतशैलीवशात्तस्मिन्निति द्रष्टव्यं, यस्मिन्काले भगवन् वर्द्धमानस्वामी साक्षाद्विहरति तस्मिन्काले 'ते णं समए णं' ति तस्मिन् समये यस्मिन्नवसरे भगवानाम्रशालवने चैत्ये देशनां कृत्वोपरतस्तस्मिन्नवसरे इति भावः, सूर्याभो नाम्ना देवो, नामशब्दो ह्याव्ययरूपोऽप्यस्ति, ततो विभक्तिलोपः, ततो सौधर्म्माख्ये कल्पे यत्सूर्याभनामकं विमानं तस्मिन्, या सभा सुधम्र्म्माभिधा तस्यां यत्सूर्याभाभिधानं सिंहासनं तत्रोपविष्टः सन्निति गम्यते, 'चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं' इति समाधुने तिविभवादी भवाः सामानिकाः, अध्यात्मादित्वादिकणू, विमानाधिपतिसूर्याभदेवसध्शद्युतिविभवादिका देवा इत्यर्थः ।
तेच मातृपितृगुरूपाध्यायमहत्तरतत्सूर्याभदेवस्य पूजनीयाः, केवलविमानाधिपतित्वहीना इति सूर्याभं देवं स्वामिनं प्रतिपन्नाः तेषां सहस्राणि सामानिकसहस्रणि तश्चतुर्भि, प्राकृतत्वाच्च सूत्रे सकारस्य दीर्घत्वं स्त्रीत्वं, च, 'चतसृभिरग्रमहिषीभिः ' इह कृताभिषेका देवी महिषीत्युच्यते, साच स्वपरिवारभूतानां सर्वासामपि देवीनामग्रे इत्यग्राः, अग्राश्च ता महिष्यश्च अग्रमहिष्यस्ताभिश्चतसृभि, कथम्भूताभिरित्याह- 'सपरिवाराभि' परिवारः सह यासां ताः सपरिवारास्ताभि, परिवारश्चैकैकस्या देव्यः सहस्र २ देवीनां, तथा तिसृभि पर्षद्म, तिस्प्रे हि विमानाधिपतेः सर्वस्यापि पर्षदः । तद्यथा-- अभ्यन्तरा मध्या बाह्या च, तत्र या वयस्यमण्डलीकस्थानीया परममित्रसंहतिसध्शी सा अभ्यन्तरपर्षत्, तया सहापर्यालोचितं स्वल्पमपि प्रयोजनं न विदघाति, अभ्यन्तरपर्षदा सह पर्यालोचितं यस्यै निवेद्यते यथेदमस्माकं पर्यालोचितं सम्मतमागतं युष्माकमपीदं सम्मतं किंवा नेति सा मध्यमा, यस्याः पुनरभ्यन्तरपर्षदा सह पर्यालोचितं मध्यमया च सह ढीकृतं यस्यै करणायैव निरूप्यते यथेदं क्रयतामिति सा बाह्या, तथा 'सत्तहिं अणिएहिं' इति अनीकानि - सैन्यानि, तानि च सप्त, तद्यथा ।
हयानीकं गजानीकं रथानीकंपदात्यनीकंतृषमानीकं गन्धर्वानीकं गन्धर्वानीकं नाट्यानीकं, तत्राद्यानि पञ्चानीकानि सङग्रामाय कल्प्यन्ते, गन्धर्वनाट्यानीके पुनरुपभोगाय, तैः सप्तभिरनीकैः, अनीकानि स्वस्याधिपतिव्यतिरेकेण न सम्यक् प्रयोजने समागते सत्युपकल्प्यन्ते ततः सप्तानीकाधिपतयोऽपि तस्य वेदितव्याः, तथा चाह- 'सत्तहिं अनियाहिवईहिं, ' तथा 'षोडशभिरात्मरक्षदेवसहन' रिति विमानाधिपतेः सूर्याभस्य देवस्यात्मानं रक्षयन्तीत्यात्मरक्षा, 'कर्मणोऽणि ' त्यण् प्रत्ययः, ते च शिरस्राणकल्पाः यता हि शिरस्राणं शिरस्याविद्धं प्राणरक्षकं भवति तथा तेऽप्यात्मरक्षका गृहीतधनुर्दण्डादिप्ररहरमाः समन्ततः पृष्ठतः पार्श्वोऽग्रतश्चावस्थायिनो विमानाधिपतेः सूर्याभस्य देवस्य प्राणरक्षकाः, देवानामपायाभावात् तेषां तथाग्रहणपुरस्सरमवस्थानं निरर्थकमिति चेत्, न स्थितमात्रपरिपालनहेतुत्वात् प्रकर्षहेतुत्वाच्च ।
तथा हि ते समन्ततः सर्वासु दिक्षु गृहीतप्रहरणा ऊर्द्धस्थिता अवतिष्ठपानाः स्वनायकशरीररक्षणपरायणाः स्वनायकैकनिषण्णद्दष्टयः परेषामसहमानानां क्षोममापादयन्तो जनयन्ति स्वनायकस्य परां प्रीतिमिति, एते च नियतसङ्ख्याकाः सूर्याभस्य देवस्य परिवारभूता देवा उक्ताः, ये तु तस्मिन् सूर्याभे विमाने पौरजनपदस्थानीया ये त्वाभियोग्याः - दासकल्पास्तेऽतिभूयांसः आस्थानमण्डल्यामपि चानियतसङ्घख्याका इतितेषां सामान्यत उपादानमाह - 'अन्नेहिं बहूहिं
8 14
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - ५
सूरियाभविमानवासीहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिवुडे' एतैः सामानिकप्रभृतिभि साद्ध संपरिवृतः - सम्यग्नायकैकचित्ताराधनपरतया परिवृतः, 'महयाऽऽहये' त्यादि, महतारवेणेति योगः 'आहया' इति आख्यानकप्रतिबद्धानीति वृद्धाः, अथवा अहतानि - अव्याहतानि, अक्षतानीति
भावः ।
२१०
नाट्यगीतवादीतानि च तन्त्री - वीणातला - हस्ततालाः कंसिकाः तुटितानि - शेषतूर्याणि, तथा घनो - धनसशो ध्वनिसाधर्म्यत्वात् यो मृदङ्गो मद्दलः पटुना - दक्षपुरुषेण प्रवादितः, तत एतेषां पदानां द्वन्द्वः, तेषां यो रवस्तेन, दिव्यान् दिवि भवान् अतिप्रधानानित्यर्थ, 'भोगभोगाई' इति भोगा ये भोगाः - शब्दादयस्यान्, सूत्रे नपुंसकता प्राकृतत्वात्, प्राकृते हि लिङ्गव्यभिचारः यदाह पाणिनि स्वप्राकृतलक्षणे- 'लिङ्गं व्यभिचार्यपी 'ति, भुञ्जानो 'विहरति' आस्ते, न केवलमास्ते किंत्विमं - प्रत्यक्षतया उपलभ्यमानं 'केवलकल्पं' ईषदपरिसमाप्तं केवलं केवलज्ञानं केवलकल्पं, परिपूर्णतया केवलसदृशमिति भावः ।
जम्ब्वा रत्नमय्या उत्तरकुरुवासिन्या उपलक्षितो द्वीपो जम्बूद्वीपस्तं जम्बूद्वीपाभिधानं द्वीपं 'विपुलेन' विस्तीर्णेनावधिना, तस्य हि सूर्याभस्य देवस्यावधिरधः प्रथमा पृथिवीं यावत्तिर्यक् असङ्ख्येयान् द्वीपसमुद्रानिति भवति विस्तीर्णस्तेनाभोगयन् - परिभावयन् पश्यति, अनेन सत्यप्यवधौ यदि तं ज्ञेयविषयमाभोगं न करोति तदा न किञ्चिदपि तेन जानाति पश्यति वेत्यावेदितं
मू. (५- वर्तते) तत्थ समणं भगवं महावीरं जंबुद्दीवे भारहे वासे आमलकप्पाए नयरीए बहिया अंबसालवने चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणं पासति, पासित्ता हतुचित्तमानंदिए नंदिए पीइमणे परमसोमणस्सिए हरिसवसविसप्पमाणहियए विकसिय- वरकमलणयणे पयलियवरकडगतुडियकेउरमउडकुंडलहारविरायंतरइयवच्छे पालंबलंब - माणघोलंत भूसणघरे ससंममं तुरियचवलं सुरवरे (जाव) (सीहासणाओ अब्भुट्टेइ २त्ता पायपीढाओ पचोरुहति, २ ता एगसाडियंउत्तरासंगं करेति, २ ता सत्तट्ठपयाइं तित्ययराभिमुहे अनुगच्छति, २ त्ता वामं जाणुं अंचेति, २ त्ता दाहिणं जाणुं धरणितलंसि णिड्डू तिक्खुत्तो मुद्दाणं धरणितलंसि निवेसेइ निवेसित्ता ईसिं पञ्चन्नमइ, इसिं पञ्चन्नमत्ता करतलपरिग्गहियं दसणहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टु एवं वयासी
नमोऽत्यु णं अरिहंताणं भगवंताणं आदिगराणं तित्थगराणं सयंसंबुद्धाणं पुरिसोत्तमाणं पुरिससीहाणं पुरिसवरपुंडरयाणं पुरिसवरगंधहत्थीणं लोगुत्तमाणं लोगनाहाणं लोगहिआणं लोगपईवाणं लोगपज्जोयगराणं अभयदयाणं चक्खुदयाणं मग्गदयाणं जीवदयाणं सरणदयाणं बोहिदयाणं धम्मदयाणं धम्मदेसयाणं धम्मनायगाणं धम्मसारहीणं धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टीणं अप्पsिहयवरनाणदंसणधराणं वियट्टछउमाणं जिणाणं जावयाणं तिन्नाणं तारयाणंबुद्धाणं बोहयाणं मुत्ताणं मोयगाणं सव्वन्नूणं सव्वदरसीणं सिवमयलमरुयमनंतमकखयमव्वाबाह- मपुनरावत्तं सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपत्ताणं ।
नमोऽत्यु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव संपाविउकामस्स, वंदामि णं भंगवन्तं तत्थrयं इह गते) पासइ मे भगवं तत्थ गते इहगतंतिकड्ड वंदति णमंसति वंदित्ता नमंसित्ता सीहासणवरगए पुव्वाभिमुहं सन्निसन्ने ।
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-५
२११ वृ. तत्र तस्मिन्विपुलेनावधिनाजम्बूद्वीपविषयेदर्शनेप्रतमाने सति श्रमण' श्राम्यतितपस्यति नानाविधमिति श्रमणः, भगः-समग्रैश्वर्यादिलक्षणः, उक्तंच॥१॥
"ऐश्वर्यस्य समग्रस्य, रूपस्य यशसः श्रियः।
धर्मस्याथ प्रयलस्य, षण्णां भगइतीङ्गना॥" भगोऽस्यास्तीतिभगवान्भगवन्तं 'सूरवीर विक्रन्ती' वीरयति-कषायान्प्रति विक्रमति स्मेति वीरः महांश्चासौ वीरश्चमहावीरस्तं, जम्बूद्वीपे भारतेवर्षेआमलकल्पायांनगर्यांवहिराम्रशालवने चैत्ये अशोकवरपादपस्याधः पृथिवीशिलापट्टके सम्पर्यकनिष्ण्णं श्रमणगणसमृद्धिसंपरिवृत प्रतिरूपमवग्रहं गृहीत्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन्तं पश्यति, ६ष्ट्वा च-'हट्टतुट्ठमा दिए' इति, हृष्टतुष्टोऽतीवतुष्ट इति भावः, अथवा हृष्टो नाम विस्मयमापनो, यथा-अहो भगवानास्ते इति, तुष्ट:-सन्तोषं कृतवान्,या-भव्यमभूत्यन्मया भगवानालोकितः, तोषवशादेव चित्तमानन्दितं-स्फीतीभूतं 'टु नदि समृद्धाविति वचना, यस्य स चित्तानन्दितः, सुखादिदर्शनात्पाक्षिको निष्ठान्तस्य परनिपातः,मकारः प्राकृतत्वादलाक्षणिकस्ततः पदत्रयस्यपदद्वयमीलने कर्मधारयः
'पीइमणे इति' प्रीतिर्मनसि यस्यासौ प्रीतिमनाः, भगवति बहुमानपरायण इति भावः, ततःक्रमेणबहुमानोत्कर्षवशात् 'परमसोमनस्सिए' इति शोभनं मनोयस्यससुमनास्तस्य भावः सौमनस्यं परमं च तत्सौमनस्यं च परमसौमनस्यं तत्सतमस्येति परमसौमनस्थितः, एतदेव व्यकीकुर्वनाह--'हरिवसवसविसप्पमाणहियए' हर्षवशेन विसप्पत्-विस्तारयायि हृदयं यस्य स हर्षवशविसर्पद्धदयः हर्षवशादेव 'वियसियवरकमलनयणे' विकसिते वरकमलवत् नयने यस्य सतथा, हर्षवशादेवशरीरोद्धर्षेण पयलियवरकडगतुडियकेउरमउडकुंडले तिप्रचलितानि वराणि कटकानि-कलाचिकारभारणानि त्रुटितानि-बाहुरक्षकाः केउराणि-बाहाभरणगतुयकेउरमउडकुंडलेतिप्रचलितानिवराणि कटकानि कलाचिकाभरणानित्रुटितानिवाहुरक्षकाः केउराणि-बाह्याभरणविशेषरूपाणि मुकुटो मौलिभूषणं कुण्डले कर्णाभरणे यस्य स प्रचलितवरकटकत्रुटितकेयूरमुकुटकुण्डलः।
तथा हारेण विराजमानेनरचितं-शोभितं वक्षोयस्य सहारविराजमानरचितवक्षाः, ततः पूर्वपदेन कर्मधारयःसमासः, तथाप्रलम्बते इति प्रलम्बः-पदकस्तंप्रलम्बमानं-आमरणविशेष घोलन्तिच भूषणानिधरन्तीति प्रलम्बप्रलम्बमानघोलभूषणधरः, सूत्रेचप्लम्बमानपदस्य विशेष्यापरतो निपातः प्राकृतत्वात्, हर्षवशादेव ससंभम' संभ्रम इह विवक्षितक्रयाया बहुमानपूर्विका प्रवृत्ति सह सम्भ्रमो यस्य वन्दनस्य नमनस्य वा तत्सम्प्रभमं, क्रयाविशेषणेतत्, त्वरितं-शीघ्रं पच्चोरुहतिर तापाउयाओमुयइओमुयइत्ता तित्थयराभिमुहेसत्तकृपयाइंअनुगच्छइ अनुगच्छित्ता वामंजाणुअंचेइ (उफत्पाटयति) दाहिणं जाणुधरमितलंसि निहट्टुतिखुत्तोमुद्धाणंधरणितलंसि निमेइ निमित्ता(निवेसेइ २त्ता)।
ईसिपचुन्नमइपचुनमित्ताकड़ियतुडियर्थभियभुयाओसाहरइसाहरित्ता करयलपरिग्गहियं दसणहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी-नमोऽत्युंणं अरिहंताणं भगवंताणं जाव ठाणंसंपत्ताणं, नमोऽत्युणंसमणस्स भगवओ महावीरस्सआदिगरस्सतित्ययरस्सजावसंपाविउकामस्स, वंदामिण भगवंतं तत्थगयं इह गए इति परिग्रहः पश्यति मांस भगवान् तत्र गत इह
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-५ गतमिति कृत्वा वन्दतेस्तौति नमस्यतिकायेन मनसाचवन्दितावनमस्थित्वाच भूयः सिंहासनवरं गतो गत्वा च पूर्वाभिमुखं सन्निषण्णः।
मू (5) तएणंतस्स सुरियाभस्सइमेएतालवेअब्मस्थितेचिंतितेमनोगते संकप्पे समुपज्जित्था
वृ. 'तएणंतस्से'त्यादि, 'ततो निषदनानन्तरं तस्य सूर्याभदेवस्य अयमेतद्रूपः सङ्कल्पः समुदपद्यत, कथम्भूत इत्याह-'मनोगतः' मनसि गतो व्यवस्थितो,नाद्यापि वचसा प्रकाशित स्वरूपइति भावः, पुनः कथम्भूत इत्याह-आध्यात्मिकः आत्मन्यद्यध्यात्मतत्रभव आध्यात्मिकः, आत्मविषयइतिभावः, सङ्कल्पश्च द्विधा भवति-कश्चिदुध्यानात्मकः अपरश्चिन्तात्मकः, तत्रायं चिन्तात्मक इतिप्रतिपादनार्थमाह-चिन्तितः चिन्ता साताऽस्येति चिन्तितः, चिन्तात्मक इति भावः, सोऽपिकश्चिदभिलाषात्मको भवति कश्चिदन्यथा, तत्रयमभिषात्मकः, तथाचाह-प्रार्थितं प्रार्थनं प्रार्थो णिजन्तत्वात् अल्प्रत्ययः, प्रार्थ सातोऽस्येति प्रार्थितः, अभिलाषात्मक इति भावः, किंस्वरूप इत्याह
मू (६-पति) सेयंमेखलु समणेभगवंमहावीरेजंबूद्दीवेदीवेभारहे वासे आमलकप्पानयरीए बहिया अंबसालवने चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति।
तं महाफलं खलु तहारूवाणं भगवंताणं नामगोयस्सवि सवणयाए किमंग पुन अहिगमनवंदननमंसणपडिपुच्छणपज्जुवासणयाए ?, एगस्सवि आयरियस धम्मियस्स सुवयणस्स सवणयाए?, किमंग पुण विउलस्स अट्ठस्स गहणयाए।
तंगच्छामिणं समणंभगवंमहावीरं वदामि नमसामिसक्कारेमि सम्मामि कल्लाणं मंगलं चेतियं देवयं पजुवासामि, एयं मे पेचा हियाए सुहाए खमाए निस्सेसाए आनुगामियत्ताए भविस्सतित्तिकटु एवं संपेहेइ, एवं संपेहित्ता आभिओगे देवे सदावेइ २ ता एवं वयासी
वृ. 'सेयं खलु' इत्यादि, श्रेयः 'खलु' निश्चितं 'मे' मम श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दितुं कायेन मनसाच प्रणन्तुं सत्कारयितुंकुसुमाञ्जलिमोचनेन पूजयितुंसन्मानयितुम्-उचितप्रतिपत्तिमिराराधयितुंकल्याणंकल्याणकारित्वात् मङ्गलं दुरितोपशमकारित्वात् दैवतं-देवं त्रैलोक्याधिपतित्वात् चैत्यं सुप्रशस्तमनोहेतुत्वात् पर्युपासितुं-सेवितुम् इतिकृत्वा' इतिहेतोः।
एवं यथा वक्ष्यमाणं तथा 'सम्प्रेक्षते बुद्धया परिभावयति, संप्रेक्षयच आभियोगिकान्आभिमुख्येनयोजनंअभियोगः-प्रेष्यकर्मसुव्यापार्यमाणत्वंअभियोगेन्जीवन्तीत्याभियोगिकाः 'वेतनादेर्जीवन्ती तिइकण्प्रत्ययः, आभियोगिकाः-स्वकर्मकरास्तान् शब्दापयतिआकारयति शब्दापयित्वा च तेषां सम्मुखमेवमवादीत् ।
मू. (७) एवंखुदेवाणुप्पिया! समणेभगवंमहावीरे जंबूद्दीवेदीवेभारहे वासेआमलकप्पाए नयरीए बहिया अंबसालवने चेइए अहापडिसवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ।
वृ. एवं खलु देवानां प्रियाः इत्यादि सुगम, नवरं देवानां प्रिया:-ऋजवः प्राज्ञाः
मू. (७-वर्तते) तं गच्छह णं तुमे देवाणुप्पिया! जंबूद्दीवं दीवं भारहं वासं आमलकप्पं नयरिं अंबसालवनं चेइयं समणं भगवं महावीरं तिखुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेह करेत्ता वंदह
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-७
२१३
नमंसह वंदित्ता नमसित्ता साइं साई नामगोयाइं साहेह साहित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स (सव्वओ समंता) जोयणपरिमंडलं
-जंकिंचि तणं वा पत्तं वा कटुं वा सक्करं वा असुइं अचोक्खं वा पूइअंदुब्मिगंधं सव्वं आहुणिय आहुणिय एगते एडेह एडेत्ता नचोच्दगं नाइमट्टियं पविरलपप्फुसियं रयरेणुविणासणं दिव्यं सुरभिगंधोदयवासं वसह वासित्ता निहयरयं नहरयं भट्टरयं उवसंतरयं पसंतरयं करेह करित्ता जलथलयभासुरप्पभूयस्स बिंटट्ठाइस्स दसद्धवणस्स कुसुमस्स जाणुस्सेहपमाममित्तं ओहिं वासं वासह वासित्ता।
कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधवमधमधंतगंधुझ्याभिरामं सुगंधवरगंधियं गंधवट्टिभूतं दिव्यं सुरवराभिगमणजोग्गं करेह कारवेह करित्ताय कारवेत्ता यखिप्पामेव (मम) एयमाणत्तियं पञ्चप्पिण्णह।
दृ. 'तं गच्छह णमित्यादि, यस्मादेवं भगवान् विहरन् वर्तते तत्-तस्माद्देवानां प्रिया ! यूयंगच्छत जम्बूद्वीपं २ तत्रापि भारतं वर्षं तत्राप्यामलकल्पां नगरी तत्राप्याम्रशालवनं चैत्यं श्रमणंभगवन्तं महावीरंत्रिकृत्वः-त्रीन वारान् आदक्षिणप्रदक्षिणंकुरुत, आदक्षिणाद्दक्षिणहस्तादारभ्यप्रदक्षिणः-परितो भ्राम्यतो दक्षिणआदक्षिणप्रदक्षिणस्तं कुरुत, कृत्वाचवन्दध्वं नमस्यत, वन्दित्वा नमस्यित्वा च साइं साइंति स्वानि २ आत्मीयानि २ नामगोत्राणि, गोत्रम्-अन्वर्थस्तेन युक्तानि नामानि नामगोत्राणि, राजदन्तादिदर्शनानामशब्दस्य पूर्वनिपातः, सादयत-कथयत्, कथयित्वा च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य सर्वतः सर्वासु दिक्षु समन्ततः सर्वासु विदिक्षु योजन परिमण्डलं परिमाण्डल्येन योजनप्रमाणं यत् क्षेत्रंतत्र यत् 'तृणं' किलिश्चादि काष्ठं वा काष्ठशकलं वा पत्रं वा निम्बाऽश्वत्थादिपत्रजातं कचवरं वा श्लक्ष्णतुणधूल्यादिपुअकूपं, कथम्भूतमित्याह - ___ 'अशुचि' अशुचिसमन्वितमचोक्षम्-अपवित्रंपूयितं कुथितमतएव दुरभिगन्धंतसंवर्तकवातविकुर्वणेनाहत्याहत्य एकान्ते-योजनपरिमण्डलाक्षेत्राद्दवीयसि देशे 'एडयत' अपनयत एडयित्वाचनात्युदकंनाप्यतिमृत्तिकंयथा भवति एवं सुरभिगन्धोदकवर्षवर्थ, कथम्भूतमित्याहदिव्यं प्रधानं सुरभिगन्धोपेतत्वात्, पुनः कथम्भूतमित्याह-'पविरलपप्फुसिय मितित प्रकर्षण यावद्रेणवः स्थगिता भवन्तितावन्मात्रेणोत्कर्षेणेतिभावः, स्पर्शनानि प्रस्पृष्टानिप्रविरलानिधनभावे कर्दमसम्भवात्प्रस्पृष्टानि प्रकर्षवन्ति स्पर्शनानिमन्दस्पर्शनसम्भवेरेणुस्थगनासम्भवात् यस्मिन्वर्षे तत्अविरलप्रस्पृष्टं, अत एव ‘रयरेणुविणासणे' श्लक्ष्णतरा रेणुपुद्गला-रजःतएव स्थूला रेणवः, रजांसि च रेणवश्व रजोरेणवस्तेषां विनाशनं ।।
एवम्भूतं च सुरभिगन्धोदकं वर्ष वर्षित्वा योजनपरिमण्डलं क्षेत्रं निहतरजः कुरुतेतियोगः, निहतंरजोभूय उत्थानासम्भवात्यत्रतन्निहतरजः, तत्रनिहतत्वंरजसःक्षणमात्रमुत्थानाभावेनापि सम्भवतिततआह-नष्टरजः नष्टं सर्वथाऽद्दश्यीभतंरजोयत्र तन्नष्टरजः,तथा भ्रष्ट-दातोद्भूततया योजमनमात्रात्क्षेत्रात्दूरतः पलायितंरजो यस्मात्त भ्रष्टरजः, एतदेव एकार्थिकद्वयेनप्रकटयतिउपशान्तरजःप्रशान्तरजः कुरुत, कृत्वाच कुसुमस्य जातावेकवचनंकुसुमजातस्य जानूत्सेधप्रमाणमात्रमोघेन-सामान्येन सर्वत्र योजनपरिमण्डले क्षेत्रे वर्षं वर्षत, किंविशिष्टस्य कुसुमस्येत्याह--
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-७
'जलथलयमासुरप्पभूयस्स जलजंचस्थलजंचजलस्थलजंजलजं पद्मादि स्थलजं विचकिलादि भास्वरं-दीप्यमानं प्रभूतं-अतिप्रचुरं, ततः कर्मधारयः,
भास्वरं च तत्प्रभूतं च भास्वरप्रभूतं जलजलस्थलजं च तत् भास्वरप्रभूतं च जलजस्थलजभास्वरप्रभूतं तस्य, पुनः कथम्भूतस्येत्याह-'विंटट्ठाइस्स' वृन्तेन-अधोवर्तिना तिष्ठतीत्येवंशीलं वृन्तस्थायितस्य वृन्तस्तायिनः, वृन्तमघोभागेउपरिपत्राणीत्वेस्थानशीलस्येत्यर्थः, 'दसद्धवन्नस्स' दशानामर्द्ध पञ्च दशार्द्ध वर्णा यस्य तद दशार्द्धवर्णं तस्य पञ्चवर्णस्येति भावः, इत्थम्भूतस्य च कुसुमजातस्य वर्षं वर्षित्वा ततः योजनपरि मण्डलं क्षेत्रं दिव्यं-प्रधानं सुरवराभिगमनयोग्यं कुरुत, कथम्भूतं सत् कृत्वा सुरवराभिगमनयोग्यं कुरुतेत्यत आह
'कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कघूमवघमघंतगंधुद्धयाभिरामं' कालागुरु प्रसिद्धः प्रवरःप्रधानः कुन्दुरुक्क-चीडा तुरुक्क-सिल्हकं कालागुरुश्च प्रवरकुन्दुरुक्कतुरुक्क च कालागुरुप्रवरकुन्दुरुक्कतुरुक्कतेषां घूपस्योमधमधायानो गन्धः उद्धृतः इतस्ततोविप्रसृतस्तेनाभिरामं रमणीयं कालागुरुप्रवरकुन्दुरुक्कतुरुक्कघूमपमघमघायमानगन्धोद्भूताभिरामं तथा शोभनं गन्धो येषां ते सुगन्धास्तेचतेवरगन्धाश्च-वासाः सुगन्धवरगन्धास्तेषांगन्धः सोऽस्यास्तीति सुगन्धवरगन्धिकं 'अतोऽनेकस्वरादिति इकप्रत्ययः,अतएवगन्धवर्तिभूतं, सौरभ्यातिशयात् गन्धगुटिकाकारमिति भावः, न केवलं स्वयं कुरुत किन्त्वन्यैरपि कारयत्, कृत्वा च कारयित्वा च एतां ममाज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव प्रत्यर्पयत, यथोक्तकार्यसम्पादनेन सफला कृतवा नवेदयत।
मू. (८) तए णं ते आभियोगिया देवा सूरियाभेमं देवेणं एवं वुत्ता समाणा हट्टतुट्ट जाव हियया करयलपरिग्गहियं (दसनह) सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु व देवो तहत्ति आणाए विनएणं वयणं पडिसुणंति, एवं देवो तहत्ति आणाए विनएणं वयणं पडिसुणेत्ता उत्तरपुरच्छिमं दिसिभागं अवक्कमंति, उत्तरपुरच्छिमं दिसिभागं अवकमित्ता वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणंति २ ता संखेनाईजोयणाइंदंडं निस्सरन्ति तंजहा
रयणाणंव यराणं वेरूलियाणं लोहियकखाणं मसारगल्लाणं हंसगडमाणं पुग्गलाणं सोगंधियाणंजोइरसाणं अंजणपुलगाणंअंजणाणंरयणाणं जायसवाणंअंकाणंफलिहाणं रिहाणं अहाबायरे पुग्गले सपरिसाडंति अहा ता अहासुहुमे पुग्गले परियायंति २ ता दोचंपि वेउब्बियसमुग्घाएणं समोहणति र त्ता उत्तरवेउब्बियाई रुवाई विउव्वंति २ ताताए उक्किट्ठाए (पसत्थाए) तुरियाएचवलाएचंडाएजयणाएसिग्घाएउद्धृयाए दिव्वाए देवगइएतिरियमसंखेजाणं वसमुद्दाणं ममं मज्झेणं वीईवयमाणे २ जेणेव जंबुद्दीवे २ -
-जेणेव भारहे वासे जेणेव आमलकप्पा नयरी जेणेव अंबसालवणे चेतिएजेणेवसमणे
महावीरे तेणेव उवागच्छति, तेणेव उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाजिगपयाहिणं करेंति र त्ता वंदति नमसंति वंदित्ता नमसित्ता एवं वदासि-अम्हे णं भंते! सूरियाभर, देवस्सआभियोगादेवा देवाणुप्पियाणंवंदामोनमंसामो सक्कारेमो सम्माणेमो कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पञ्जवासामो।
वृ.तएणमित्यादि, ततोणमिति पूर्ववत्ते आभियोगिकादेवाःसूर्याभनदेवेन एवमुक्ताः सन्तो हट्टतुजाव हियया' इति, अत्रयावच्छब्दकरणात् 'हठ्ठतुद्दचित्तमाणंदियापीइमणापरमसोम
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-८
२१५
नस्सिया हरिसवसविसप्पमाणहियया' इति द्रष्टव्यं, 'करयलपरिग्गहिय'मित्यादि, द्वयोर्हस्तयोरन्योऽन्यान्तरितालिकयोः सम्पुटरूपतया यदेकत्र मीलनं सा अअलिस्तां करतलाभ्यां परिगृहीता-निष्पादिताकरतलपरिगृहीतातांदशनखायस्यांएकैकस्मिन्हस्ते नखपञ्चकसम्भवात् दशनखातां तथा आवर्तमानवतः शिरस्यावर्तो यस्याः सा शिरस्यावर्ता 'कण्ठेकाल उरसिलोमे त्यादिवत् अलुक् समासः, ताम्, अत एवाह -
मस्तके कृत्वाविनयेन वचनं सूर्याभस्य देवस्यप्रतिशृण्वन्ति-अभ्युपगच्छन्ति, कथम्भूतेन विनयेनेत्याह-“एवं देवो तहत्ति आणाए' इति हे देव ! एवं' यथैव यूयमादिशत तथैवाज्ञयाभवदादेशेन कुर्म इत्येवंवपेण, देवो इत्यत्रौकार आमन्त्रणे प्राकृतलक्षणवशात्, यथा 'अन्जो' इत्यत्र, प्रतिश्रुत्य वचनं उत्तरपुरच्छिम उत्तरपूर्वदिग्मागं, ईशानकोणमित्यर्थः, तस्यात्यन्तप्रशस्तत्वात्, अपक्रमन्ति-गच्छन्ति, अपक्रम्य च वैक्रियसमुद्घातेन-वैक्रियकरणाय प्रयलविशेषण समोहनन्ति-समवहन्यन्ते समवहता भवन्तीत्यर्थः, समवहताश्चात्मप्रदेशातन्दूरतो विक्षिपन्ति, तथा चाह-संज्जाणिजोयणाणिदंडंनिस्सरन्ति' दण्डइव दण्ड:-ऊर्धाधआयतःशरीरबाहल्यो जीवप्रदेशसमूहस्तं शरीरादहि सङ्ख्येयानि योजनानि यावन्निसृजन्ति निष्काशयन्ति निसृज्य तताविधान पुद्गलानाददते, एतदेव दर्शयति, तद्यथा -
रत्लानांक:तनादीनां १ वज्राणां२ वैडूर्याणां ३ लोहिताक्षाणां ४मसारगल्लाणं ५हंसगर्भाणां ६ पुद्गलानां ७ सुगन्धिकानां ८ ज्योतीरसानां ९ अञ्जनपुलकानां १० अञ्जनानां ११ रजतानां १२जातरूपाणां १३अङ्गानां १४ स्फटिकानां १५ रिष्ठानां १६योग्यान्यथाबादरान्-असारान् पुद्गलान् परिशातयन्तियथासूक्ष्मान् सारान् पुद्गलान् पर्याददतेपर्यादायचिकीर्षितरूपनिर्माणार्थं द्वितीयमपि वारं वैक्रियसमुद्घातेन समवहन्यन्ते, समवहत्य च यथोक्तानां रलादीनामयोग्यान् यथाबादरान् पुद्गलान् परिशातयन्ति यथासूक्ष्मानाददते आदाय च ईप्सितानि उत्तरवैक्रियाणि विकुर्वन्ति, ननुरलादीनांप्रायोग्याः पुद्गला औदारिका उत्तरवैक्रयरूपयोग्याश्च पुद्गला ग्राह्या वैक्रियास्ततः कथमेवं युक्तमिति?
उच्यते, इह रत्नादिग्रहणं सारतामात्रप्रतिपादनार्थं, ततो रत्नादीनामिवेति द्रष्टव्यमिति न कश्चिद्दोषः, अथवा औदारिकाअपितैः गृहीताः सन्तो वैक्रयतयापरिणमन्ते, पुद्गलानांतत्तत्सामग्रीवशात् (तथा) तथापरिणमनस्वभावत्वादतोऽपि न कश्चिद्दोषः, तत एवमुत्तरवैक्रियाणि रूपाणिकृत्वा तयादेवजनप्रसिद्धया उत्कृष्टया प्रशस्तविहायोगतिनामोदयात्प्रशस्तयाशीघ्रसञ्चरणात् त्वरितया' त्वरा साताअस्याइतित्वरितातया प्रदेशान्तरक्रमणवतीचपला तयाक्रोधाविष्टस्येव श्रमासंवेदनादचण्डेवचण्डातया निरन्तरंशीघ्रत्वगुणयोगात्शीघ्रा तयाशीघ्रया परमोत्कृष्टवेगपरिणामोपेता जवना तया वातोद्भूतस्य दिगन्तव्यापिनो रजस इव या गति।
सा उद्धृता तया दिव्यया-दिवि देवलोके भवा दिव्या ताय देवगत्या तियंगसङ्ख्येयानां द्वीपसमुद्राणां मध्यंमध्येन, मध्येनेत्यर्थ, गृहंगृहेण मध्यंमध्येन पदंपदेन सुखंपुखेनेत्यादयः शब्दाश्चिरन्तनव्याकरणेषु सुसाधवः प्रतिपादिता इति नायमपप्रयोगः, अवपतन्योऽवपतन्तः, समागच्छन्तइतिभावः, पूर्वान् पूर्वान्द्वीपसमुद्रा व्यतिक्रमन्तो व्यतिक्रमन्तः, उल्लङ्यन्त इत्यर्थः, शेषं सुगमं यावत्
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-९
मू. (९) देवाइ समणे भगवं महावीरे देवा एवं वदासी-पोराणमेयं देवा! जीयमेयं देवा! किचमेयं देवा! करणिजमेयं देवा! आइनमेयं देवा! अब्भणुण्णायमेयं देवा।
जण्णं भवणवइवाणमंतरजोइसियवेमाणिया देवा अरहते भगवंते वंदति नमसंति वंदित्ता नमंसिता तओ साइं साइं णामयागाइं साधिति तं पोराणमेयं देवा ! जाव अब्भणुण्णायमेय देवा!॥
वृ. 'देवाइसमणे'त्यादि, देवादियोगात् देवादिश्रमणो भगवान् महावीरस्तान्देवानेवमवादीत्-पुराणेषुभवं पौराणमेतत्कर्म भो देवाः!,चिरन्तनैरपिदेवैः कृतमिदं चिरन्तनान्तीर्थङ्करान् प्रतीति तात्पर्यार्थ, जीवमेतद्-वन्दनादिकंतीर्थकृद्भयो भो देवा!, यतोऽभ्यनुज्ञातमेतत्सर्वैरपि तीर्थकृभिर्भो देवास्ततः कर्त्तव्यमेतद् युष्माशां भो देवाः !, एतदेव व्याचष्टे-रणीयमेतद् भो देवाः!, आचीर्णमेतत्-कल्पभूतमेतद् भो देवाः!, किं तदित्याह -
'जन्न'मित्यादि, यत् ‘णमिति पूर्ववत् भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका देवा अर्हतो भगवतो वन्दन्ते नमस्यन्ति, वन्दित्वा नमस्थित्वा च पश्चात्स्वानि२-आत्मीयानि २ नामगोत्राणि कथयन्ति, ततो युष्माकमपि भो देवाः ! पौराणमेतत्यावदाचीर्णमेतदिति॥
मू. (१०) तएणं ते आभिओगिया देवा समणेणं भगवया महावीरेणं एवं वुत्ता समाणा हट्ट जाव हियया समणं भगवं वंदति नमसंति वंदित्ता नमंसित्ता उत्तरपुरस्थिच्छिमं दिसीभागं अवक्कमति अवक्कमित्ता वेउब्बियसमुग्घाएणं समोहणंति र त्ता संखेज्जाइंजोयणाइंदंडं निस्सरंति, तंजहा
रयणाणंजाव रिट्ठाणं अहाबायरे पोग्गले परिसाडंति अहाबायरे २ ता दोछपि वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणंति २ त्ता संवट्टवाए विउब्वति,
से जहनामए भइयदारए सिया तरुणे जुगवं बलवं अप्पायंके थिरग्महत्ये पडिपुन्नपाणि पायपिटुंतरोरु परिणए धननिवियवट्टवलिय (वलियव) खंधे चम्मेढगदुषणमुछियसमाहयगत्ते उरस्सबलसमन्नागए तलजमलजुयल बाहू लंघणपधणजइण- पमद्दणसमत्थे।
छए दक्खे पट्टे कुसले मेहावी निउणसिप्पोवगए एगं महं दंडसंपुच्छणिं वा सलागाहत्थगं वा वेमुसलाइयं वा गहाय रायंगमंवा रायंतेपुरं वा देवकुलं वासभं वापवं वा आरामं वा उजाणं वाअतुरियमचवलमसंभंते निरंतरंसुनिउणं सव्वतोसमंता संपमजेजा, एवामेवतेऽविसूरियाभस्स देवस्स आभिओगिया देवा संवट्टवाए विउव्वंति, संवट्टवाए २ ता
समणस्स भगवओ महावीरस्स सब्बतो समंता जोयणपरिमण्डलं जं किंचि तणं वा पत्तं वा तहेव सव्वं आहुणिय २ एगंते एडेति एगते र त्ता खिप्पामेव उवसमंति, खिप्पा २ त्ता दोच्चंपि वेउब्बियसमुग्घाएणंसमोहणंति, दोच्चंपि२ ताअब्भवद्दलए विउव्वंति अब्भ०२त्तासेजहानामए भइगदारए सिया तरुणे जाव सिप्पोवगए एवं महं एगवारगंवा दगथालगं वा दगकलसगंवा दगकुंभगंवा आरामंवा जाव पवं वा अतुरियजाव सव्वतो समंता आवरिसेजा, एवामेव तेऽवि सूरियाभस्स देवस्स आभियोगियादेवाअब्भवद्दलए विउव्वंति अब्म २ ता खिप्पामेव पयणुतणायंति र यित्ता खिप्पामेव विजुयायंति २ त्ता-- समणस्स भगवओ महावीरस्स सव्वओ समंता जोयणपरिमंडलं नचोदगं नातिमट्टियं तं
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१०
२१७ पविरलपप्फुसियं रयरेणुविणासणं दिव्वंसुरभिगंधोदग (वास) वासंति वासेत्ता निहयरयनहरयं भट्टरयंउवसंतरयंपसंतरयंकरेति, २ ताखिप्पामेव उवसामंतिर तातपि वेउब्बियसमुग्घाएणं समोहणंति २त्ता पुप्फवद्दलएविउव्वंति, सेजहानामए मालागारदारएसियातरुणेजावसिप्पोवगए एगंमहं पुप्फपडलगं वा पुप्फचंगेरियं वा पुप्फछमियं वा गहाय रायंगणं वाजाव सब्बतो समंता कयग्गाहगहियकरयलपब्मट्टविप्पमुक्केणं दसद्धवनेणं कुसुमेणं मुक्कपुप्फपुंजोवयारकलितं करेजा
एवामेव ते सूरियाभस्सदेवस्स आभिओगिया देवा पुप्फवद्दलए विउव्वंति २ ता खिप्पामेव पयणुतणायंति खिप्पा २ ता जाव जोयणपरिमण्डलं जलथलयभासुरप्पभूयस्स बिंटट्ठाइस्स दसद्धवनकुसुमस्सजाणुस्सेहपमाणमेत्तिं ओहिवासं वासंति वासित्ताकालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्क घूवमघमघंतगंधुडुयाभिरामंसुगंधवरगंधियंगंधवट्टिभूतंदिव्वं सुरवराभिगमणजोगंकरंतिकारयंति करेत्ताय कारवेत्ता य खिप्पामेव उवसामंति २ ता
-जेणेवसमणेभगवंमहावीरे तेणेव उवागच्छति तेणेव उवागच्छित्तासमणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो जाव वंदित्ता नमंसित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियातो अंबसालवनातो चेइयाओ पडिनिक्खमंति पडिनिक्खमित्ता ताए उक्किट्ठाए जाव वीइवयमाणे २ जेणेव सोहम्मे कप्पे जेणेव सूरियामे विमाणे जेणेव सभा सुहम्मा जेणेव सुरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति २त्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तंमत्थए अंजलिं कटुजएणं विजएणं वद्धाति २ त्ता तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति ॥
वृ. 'तएणमित्यादि' सुगम, यावत् सेजहनामए भइयदारएसिया' इत्यादि, स वक्ष्यमाणगुणो यथानामकोऽनिर्दिष्टनामकः कश्चिद्भूतिकदारकः-भृतिं करोतिभृतिकः-कर्मकरः तस्य दारको भृतिकदारकः स्यात्, किंविशिष्ट इत्याह-तरुणःप्रवर्द्धमानवयाः एव भवतिततः किमनेन विशेषमेन?,न, आसन्नमृत्योः प्रवर्द्धमानवयस्त्वाभावात्, न ह्यासन्नमृत्युप्रवर्धमानवया भवति, नचतस्यविशिष्टसामर्थ्यसम्भवः, आसन्नमृत्युत्वादेव, विशिष्टसमार्थ्य-प्रतिपादनार्थश्चैवंआरम्भस्ततोऽर्थवद्धिशेषणं, अन्येतुव्याचक्षते इहयद्रव्यं विशिष्टवर्मादिगुणोपेत-मभिनवंचतत्तरुणमिति लोके प्रसिद्ध, यथा तरुणिदमश्वत्थ पत्रमिति, ततःस भृतिकदारकस्तरुण इति, किमुक्तं भवति
____ अभिनवो विशिष्टवर्णादिगुणोपेतश्चेति, बलं-सामर्थ्य तद् यस्यास्तीति बलवान्, तथा युगं-सुषमदुष्षमादिकालः स स्वन रूपेण यस्यास्ति न दोषदुष्टः स युगवान्, किमुक्तं भवति?-कालोपद्रवोऽपि सामर्थ्यविघ्नहेतुःसचास्य नास्तीति प्रतिपत्यर्थमेताद्विशेषणं, युवायौवनस्थः, युवावस्थायां हि बलातिशय इत्येतदुपादानं, 'अप्पायंके इति अल्पशब्दोऽभाववाची, अल्पः-सर्वथा अविद्यमान आतङ्को-ज्वरादिर्यस्य सोऽल्पातङ्कः स्थिरोऽग्रहस्तो यस्य स स्थिराग्रहस्तः, 'दढपाणिपायपिटुंतरोरुपरिणए' इति ध्ढानि-अतिनिविडचयापन्नानि पाणिपादपृष्ठान्तरोरुणिपरिणतानि यस्यस दृढपाणिपादपृष्ठान्तरोरुपरिणतः, सुखादिदर्शनात् पाक्षिकः क्तान्तस्य परनिपातः, तथा घनम्-अतिशयेन निचितौ-निविडतरचयमा-पन्नौ बलिताविव वलितौ वृत्ती स्कन्धौ यस्य स धननिचितवलितवृत्तस्कन्धः ।
___'चम्मेठ्ठगदुघणमुट्टियसमाहयगत्ते' इतिचर्मेष्टकेन द्रघमेणन मुष्टिकयाचमुष्टया समाहत्य २ ये निचितीकृतगात्रास्ते चर्मेष्टकद्रुघणमुष्टिकसमाहतनिचितगात्रास्तेषामिव गात्रं यस्य स
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-१०
चर्मेष्टकद्रुधणमुष्टिकसमाहतनिचितगात्राः, 'उरस्सबलसमण्णागए' इति उरसि भवं उरस्यं तच्च तलं च उरस्यबलं तत्समन्वा गतः-समनुप्राप्तः उस्यबलसमन्वागतः आन्तरोत्साहवीर्ययुक्त इतिभावः, 'तलजमलयुगलवाहू तली-तालवृक्षौतयोर्यमलयुगलंसमश्रेणीकं युगलंतलयमलयुगलं तदतिसरली पीवरौ च बाहु यस्य स तलयमलयुगलबाहुः 'लंघमपवणजइणपमद्दणसमत्थे इति लखने-अतिक्रमणेप्लवने-मनाक्पृथुतरविक्रमवतिगमनेजवने-अतिशीघ्रगतौ प्रमर्दनेकठिनस्यापि वस्तुनश्रूण्र्णनकरणे समर्थ लानप्लवनजनवप्रमईनसमर्थः ।
कवचित् 'लंघणपवणजइणवायामणसमत्थे' इति पाठः, तत्र व्यायामने व्यायामकरणे इति व्याख्येयं, छेको-द्वासप्ततिकलापण्डितो, दक्षः-कार्याणामविलम्बितकारी प्रष्ठो-वाग्मी कुशलः-सम्यकक्रियापरिज्ञानवान् मेघावी परस्पराव्याहतः पूर्वापरानुसन्धानदक्षः, अत एव 'निपुणसिप्पोवगए' इति निपुणः तथा भवति एवं शिल्पं-क्रियासु कौशलं उपगतः-प्राप्तो निपुणशिल्पोपगतः एकंमहान्तं शिलाकाहस्तक-सरित्पर्णादिशलाकासमुदायं सरित्पर्णादिशलाकामयीं सम्मार्जनीमित्यर्थः, वाशब्दो विकल्पार्थो, ‘दंडसंपुच्छणिवा' इति दण्डयुक्ता सम्पुच्छनीसन्मार्जनी दण्डसम्पुच्छनी तांवा 'वेणुसिलागिगंवा' इति वेणुः-वंशस्तस्य शलाका वेणुशलाकास्ताभिर्निवृत्ता वेणुशलाकाकी-वेणुशलाकामयी सम्मार्जनी तांवा गृहीत्वा राजाङ्गणं राजान्तःपुरं वादेवकुलं वा 'सभांवा' सन्तो भान्त्यस्यामिति सभा-ग्रामप्रधानानां नगरप्रधानानां यथासुखमवस्थानहेतुर्मण्डपिका तां वा।
'प्रपां वा' पानीयशालां 'आरामं वेति' आगत्यागत्य भोगपुरुषा वरतरुणीभि सह यत्र रमन्ते--क्रिडन्ति स आरामो नगरानातिदूरवत्तीक्रिडाश्रयः तरुखण्डः तं 'उजाणं वेति' ऊर्द्ध विलम्बितानि प्रयोजनाभावात् यानानि यत्र तदुधानं-नगरात्प्रत्यासन्नवर्ती यानवाहनक्रिडागृहाद्याश्रयस्तरुखण्डः, तथा अत्वरितमचपलमसम्भ्रान्तं, त्वरायां चापल्ये सम्भ्रमे वा सम्यक्चवराद्यपगमासम्भवात्, निरन्तरंनत्वपान्तरालमोचनेन, सुनिपुणंश्लक्ष्णस्याप्यचोक्षस्यापसारणेन, सर्वतः-सर्वासुदिक्षु विदिक्षुसमन्ततः-समास्त्येन सम्प्रमार्जयेत्, ‘एवमेवे'त्यादि, सुगम यावत् खिप्पामेव पञ्चुवसमंती'त्यादि, एकान्तेतृणकाष्टाद्यपनीय क्षिप्रमेव-शीघ्रमेव प्रत्युपशाम्यन्ति प्रत्येकं ते आभियोगिका देवाः 'उपशाम्यन्ति' संवर्तकवायुविकुर्वण्णान्निवर्तन्ते, संवर्तकवातविकुर्वणमुपसंहरन्तीति भावः, ततो 'दोच्चंपि वेउब्वियसमुग्धाएणंसमोहणंति' संवर्तकवातविकुर्वमार्थहियढेलाद्वयमपि वैक्रयसमुद्घातेनसमवहननंतत्किलैकंइदं त्वअवार्दलकविकुर्वणार्थ द्वितीयमत उक्त-द्वितीयमपिवारंवैक्रयसमुद्घातेन समवहन्यन्ते (नन्ति), समवहत्य चाभवादलकानि विकुर्वन्ति, वाः-पानीयं तस्य दलानि वार्दलानि तान्येव वार्दलकानि मेघा इत्यर्थ, अपो बिभ्रतीति अप्राणि-मेघाः, अब्भ्राणि सन्त्यस्मिन्निति 'अभ्रादिभ्य' इति मत्वर्थीयोऽप्रत्ययः, आकाशमित्यर्थ, अब्ने वादलकानि अब्धवादलकानि तानि विकुर्वन्ति, आकासे मेघानि विकुर्वन्तीत्यर्थः।
'से जहानामए भइगदारगे सिया' इत्यादि पूर्ववत् 'निउणसिप्पोवगए एगं महमित्यादि, स यथानामको मृतिकदारक एकं महान्तं दकवारकंवा मृत्तिकामयभाजनविशेषंदगकुंभगंवा 'ति दकघटं दकस्थालकं वा-कंसादियमयमुकदमृतं भाजनं दककलसं वा-उदकभृत भङ्गारं
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१०
२१९
'आरिसिञ्जा' इतिआवर्षेत्आ-समन्तात्सिचेत्, 'खिप्पामेवपतणतणायंति' अनुकरणवचनमेतत् प्रकर्षेणस्तनितंकुर्वन्तीत्यर्थः, पविजुयाईतित्तिप्रकर्षेण विद्युतं विदधति, पुष्फवद्दलए विउव्वंति' पुष्पवृष्टियोग्यानि वालिकानि पुष्पवालिकानि-पुष्पवर्षुकान् मेघान् विकुर्वन्तीति भावः।
‘एवं महं पुष्फछज्जियं वा एकां महतीं छाद्यते-उपरि स्थग्यते इति छाद्या छाद्यैव छाधिका पुष्पै ता छाधिका पुष्पछाधिका तां वा पटलकानि-प्रतीतानि, 'कयग्गाहगहियकरयलपब्मट्ठवि(प्पोमुक्कणं तिइहमैथुनसंरम्भेयत् युवतेः केशेषुग्रहणंसकचग्रहस्तेन गृहीतंकचग्रहगृहीतं तथा करतलाद्वि(प्र) मुक्तं सत्प्रभ्रष्ट करतलप्रभ्रष्टवि(प्रोमुक्तं, प्राकृतत्वात्पदव्यत्ययस्ततोविशेषणसमासः, तेन, शेषं सुगमंयावत् ‘जएणं विजएणंवद्धावेंति' जयेन विजयेन वर्धापयन्ति, जयतु देवेत्येवंवर्धापयन्तीत्यर्थः, तत्रजयः-परैरनभिभूयमानताप्रतापवृद्धिश्च विजयस्तु-परेषामसहमनानामभिभवोत्पादः, वर्धापयित्वाचतांपूर्वोक्तामाज्ञप्तिकांप्रत्यर्पयन्ति, आदिष्टाकार्यसम्पादनेन निवेदयन्तीत्यर्थः॥
मू. (११) तए णं से सूरियाभे देवे तेसिं आभियोगियाणं देवाणं अंतिए एयमढें सोचा निसम्म हट्टतुट्ट जाव हियए पायत्ताणियाहिवइं देवं सद्दावेति सद्दावेत्ता एवं वदासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! सूरियाभे विमाणे सभाए सुहम्माए मेघोघरसियगंभीरमहरसदं जोयणपरिमंडलं सुसरघंटं तिक्खुत्तो उल्लालेमाने २ महया र सद्देणं उग्घोसेमाणे २ एवं वयासी
आणवेति णं भो सूरियाभे देवे गच्छति णं भो सूरियाभे देवे जंबूहीवे दीवे भारहे वासे आमलकप्पाए नयरीए अंबसालवने चेतिते समणं भगवं महावीरं अभिवंदए, तुब्भेऽविणं भो देवाणुप्पिया! सव्विड्डीएजाव नातियरवेणं नियगपरिवाल सद्धिं संपरिबुडा सातिर जाणविमाणाई दुरुढा समाणा अकालपरिहीणं चेव सूरियाभस्स देवस्स अंतियं पाउब्भवह।
वृ. 'तए णमित्यादि, ततो 'नामिति' पूर्ववत् स सूर्याभो देवस्तेषां 'आभियोगाणं'ति आ-समन्तादाभिमुख्येन युज्यन्ते प्रेष्यकर्मसुव्यापार्यन्तेइत्याभियोग्या आभियोगिका इत्यर्थः, तेषामाभियोग्यानां देवानामन्तिके समीपे एनम्-अनन्तरोक्तमर्थं श्रुत्वा' श्रवणविषयं कृत्वा श्रवणानन्तरं च निशम्य-परिभाव्य ‘हट्टतुट्ठजावहियए' इति यावच्छब्दकरणात् 'हट्टतुट्टचित्तमानंदिए पीइणणेपरमसोमणस्सिए हरिसवसविसप्पमाणहियए' इतिद्रष्टव्यं, पदात्यनीकाधिपतिं देवं शब्दयति, शब्दयित्वा एवमवादीत् ।
___ क्षिप्रमेवभोदेवानांप्रिय! समायांसुधर्माया-सुधर्माभिधानायां मेघोघरसियगंभीरमहुरसह' मिति मेघानामोघः-सङ्घातो मेघौघस्तस्य रसितं गर्जितं तद्वद्गम्भीरो मधुरश्च शब्दो यस्याः सा मेघौघरसितगम्भीरमघुरशब्दा तां 'जोयणपरिमंडलं' ति योजनं योजनप्रमाणं परिमण्डलंगुणप्रधानोऽयं निर्देशः पारिमण्डल्यं यरयाः सा योजनपरिमण्डला तां सुस्वरां-सुरवराभिधाना घण्टामुलालयन् २ ताडयन्ताडयन्निश्यः, महता २ शब्देन उद्घोषयन्-उद्घोषणां कुर्वन् एवं वदति-आज्ञापयति भोः सूर्याभो देवोगच्छति भोः सूर्याभोदेवो जम्बूद्वीपं भारतवर्ष आमलकल्पां नगरीमाभ्रशालवनं चैत्यं यथा (तत्र) श्रमणं भगवं महावीरं वन्दितुं, तत्-तस्मात् ।।
___ 'तुझेऽवि णमिति यूयमाप ‘णमिति पूर्ववद्, देवानां प्रियाः ! पूर्ववद सर्वद्धर्यापरिवारादिकया सर्वद्युत्यायथाशक्तिविस्फारितेन समस्तेन शरीरतेजसा सर्वबलेन-समस्तेन
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-११ हस्त्यादिसैन्येन सर्वसमुदायेन-स्वस्वाभियोग्यादिसमस्तपरिवारेण, सर्वादरेण समस्तयावच्छक्तिकुलनेनसर्वविभूत्या सर्वया अभ्यन्तरवैक्रियकरमादिबाह्यरलादिसम्पदा सर्वाविभूषया यावच्छक्तिस्फारोदारशृङ्गारकरणेन सव्वसंभणेणंति सर्वोत्कृष्टेन संभ्रमेन, सर्वोत्कृष्टसम्भ्रमोनामेह स्वनायकविषयबुमानख्यापनपरा स्वनायकोपदिष्टकार्यसम्पादनाय यावच्छक्तित्वरितत्वरिता प्रवृत्ति, 'सव्वपुप्फवत्थगंधमल्लालंकारेणं' अत्र गन्धावासाः माल्यानि-पुष्पदामानि अलङ्कारा-- आभरणविशेषाः, ततः समाहारो द्वन्द्वस्ततः सर्वशब्देन सह विशेषणसमासः ।
सव्वदिव्वतुडियसद्दसंनिनाएणमितिसर्वाणिचतानि दिव्यत्रुटितानिचसर्वदिव्यत्रुटितानि तेषां शब्दाः सर्वदिव्यत्रुटितशब्दाः तेषामेकत्र मीलनेन यः सङ्गतेन नितरां नादो-महान् घोषः सर्वत्रुटितदिव्यशब्दसन्निनादस्तेन, इह अल्पेष्वपि सर्वशब्दोद्दष्टो यथा अनेन सर्वपीतंधृत मिति, तत आह–'महता इड्ढीए' इत्यादि महत्या यावच्छिततुलितया ऋद्धया परिवारादिकया, एवं 'महता जूईए' इत्याद्यपि भावनीयं, तथा महतां-स्फूर्तिमतां वराणां-प्रदानानां तुडितानांआतोद्यानांयमकसमकम्-एककालं पटुभिपुरुषैःप्रवादितानां योरवस्तेन, एतदेव विशेषेणाचष्टे
संखपणवपडहमेरिझल्लरिखरमुहिङडुक्कमुरवमुइंगदंदुभिनिग्धोसनाइतरवेण शङ्क:-प्रतीतः, पणवोभाण्डानां, पडहः प्रतीतः भेरी-ढक्काझल्लरी-चौवनद्धा विस्तीर्णा वलयाकाराखरमुहीकाहला हुडुक्क-प्रतीता महाप्रमाणोमईलो मुरजः स एव लघुर्मृदङ्गोदुन्दुभि-भेर्याकारा सङ्कटमुखी एतेषां द्वन्द्वस्तासां निर्घोषो-महान् ध्वानो नादितं च-घण्टायामिव वादनोत्तरकालभावी सततध्वनिस्तल्लक्षणो यो रवस्तेन, नियगपरिवार सद्धिं संपरिवुडा' इति निजकः-परिवाररीत्या परिवृताः सम्परिवृताः, 'अकालपरिहीणंचेवे तिपरिहानि-परिहीनं कालस्यपरिहीनं कालविलम्ब इति भावः न विद्यतेकालपरिहीनं यत्र प्रादुर्भवने तदकालपरिहीनं, क्रियाविशेषणमेतत्, 'अंतिए पाउब्भवह' अन्तिके समीपे प्रादुर्भवत, समागच्छतेति भावः॥
मू. (१२) तए णं से पायत्ताणियाहिवती देवे सूरियाभेणं देवेणं एवं वुत्ते समाणे हट्टतुट्ठजावहियए एवं देवा ! तहत्ति आणाए विनएणं वयणं पडिसुणेति, पडि २ ता जेणेव सूरियामे विमाने जेणेवसभासुहम्माजेणेव मेघोघरसियगंभीरमहरसदा जोयणपरिमंडलासुस्सरा घंटा तेणेव उवागच्छति र त्तातंमेघोघरसितगंभीरमहुरसइं जोयणपरिमंडलं सुसरं घंटं तिखुत्तो उल्लालेति।
तएणं तीसे मेघोघरसितगंभीरमहुरसदाते जोयणपरिमंडलाते सुसराते घंटाए तिक्खुत्तो उल्लालियाए समाणीए से सुरियामे विमाणे पासायविमाननिक्खुडावडियसद्दघंटापडिसुयासयसहस्ससंकुले जाए यावि होत्था।
__तए णं ते सूरियाभविमाणवासिणं बहूणं वेमामियाणं देवाण य देवीण य एगंतरइपसत्तनिच्चप्पमत्तविसयसुहमुच्छियाणं सुसरघंटारवविउलबोल (तुरियचवल) पडिबोहणे कए समाणे घोसणकोउहलादिन्नकन्नएगग्गचित्तउवउत्तमाणसाणं से पायत्तानीयाहिवई देवे तंसि घंटारवंसि निसंतपसंतंसि महया महया सद्देणं उग्धोसेमाणे उग्योसेमाणे एवं वदासी
हतं सुणंतु भवंतो सूरियाभविमाणवासिणो बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य! सूरियाभविमाणवइणो वयणं हियसुहत्थं आणवणियं भो! सूरियाभे देवे गच्छइणं भो सूरिया
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१२
२२१ देवे जंबूद्दीवं २ भारहं वासंआमलकप्पंनयरी अंबसालवनं चेइयंसमणं भगवं महावीरंअभिवंदए, तंतुब्भेऽविणं देवाणुप्पिया! सबिटीएअकालपरिहीणाचेव सूरियामस्स देवस्स अंतियंपाउब्भवह
वृ.'तएणंसे इत्यादि जावपडिसुणित्ता इति, अत्रयावच्छब्दकरणात् करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कडएवं देवा! तहत्ति आणाए विनएणं वयणं पडिसुणेइ'त्ति द्रष्टव्यं, 'तिक्खुत्तो उल्लालेइ'त्ति त्रिकृत्वः-त्रीन् वारान् उल्लालयति-ताडयति, ततो 'ण'मिति वाक्यालकारे तस्यां मेघौघरसितगम्भीरमधुरशब्दायां योजनपरिमण्डलायां सुस्वराभिधानायां घण्टायांत्रिकृत्वस्ताडितायां सत्यां यत् सूर्याभविमानं (तत्र) तत्यासादनिष्कुटेषुच ये आपतिताः शब्दाःशब्दवर्गणापुद्गलास्तेभ्यः समुच्छलितानि यानिघण्टाप्रतिश्रुताशतसहस्राणि-घण्टाप्रतिशब्दलक्षाणि तैः सङ्कुलमपि जातमभूत्, किमुक्तं भवति।
घण्टायां महता प्रयत्नेन ताडितायां ये विनिर्गताःशब्दपुद्गलास्त प्रतिघातवशतः सर्वासु दिक्षु विदिक्षुच दिव्यानुभावतः समुच्छलितैः प्रतिशब्दैः सकलमपि विमानमेकयोजनलक्षमानमपि वधिरितमजायत इति ॥ एतेन द्वादशभ्यो योजनेभ्यः समागतः शब्दः श्रोत्रग्राह्यो भवति, न परतः, ततः कथमेकत्र ताडितायां घण्टायां सर्वत्र तच्छब्दश्रुतिरूपजायते ? इति यच्चोधते तदपाकृतमवसेयं, सर्वत्र दिव्यानुभावतः तथारूपप्रतिशब्दोच्छलने यथोक्तोषासम्भवात् ।
तए णमित्यादि, ततो ‘णमिति पूर्ववत् तेषां सूर्याभदेवविमानवासिनां बहूनां वैमानिकदेवानां देवीनां च एकान्तेन सर्वात्मना रतौ-रमणे प्रसक्ता एकान्तरतिप्रसक्ता अत एव नित्यं-सर्वकालं प्रमत्ता नित्यप्रमत्, कस्मादिति चेदत आह-'विसयसुहमुच्छियात्ति' विषयसुखेषु मूर्छिता-अध्युपपना विषयसुखनित्यं सर्वकालंप्रमत्ता निप्रमत्ताः,कस्मादिति चेदत आह-'विसयसुहमुच्छियत्ति' विषयसुखेषु मूर्छिता अध्युपपन्ना विषयसुखमूर्छिता अध्युपपन्नास्ततो नित्यप्रमत्ताः ततः पदत्रयस्य पदव्यमीलनेन विशेषणसमासः, तेषां 'सुसरघंटारवविउलबोलतुरियचवलपडिबोहणे' इति सुस्वराभिधानायाघण्टायारवस्ययःसर्वासु दिक्षु विदिक्षु च प्रतिशब्दोच्छलनेन विपुलः-सकलविमानव्यापितया विस्तीर्णो बोलःकोलाहलस्तेन त्वरितं-शीघ्नं चपलं-आकुलं प्रतिबोधने कृते सति 'घोसणकोउहलादिनकनएगग्गचित्तउवउत्तमाणसाणमिति' कीग नाम घोषणं भविष्यतीत्येवं घोषणे कुतूहलेन दत्तौ कर्णी यैस्ते घोषणकुतूहलदत्तकर्णाः।
तथा एकाग्रं-घोषणाश्रवणैकविषयं चित्तं येषां ते एकाग्रचिताः, एकाग्रचित्तत्वेऽपि कदाचिदनपयोगः स्यादत आह-उपयोकतमानसाः, ततः पूर्वपदेन विशेषणसमासस्तेयां, पदात्यनीकाधिपतिर्देवस्तास्मिन् घण्टारवे निसंतपसंतंसी'ति नितरांशान्तो निशान्तः-अत्यन्तमन्दीभूतस्ततः प्रकर्षण-सर्वात्मना शान्त प्रशान्तः ततश्छिन्नारूढ इत्यादाविव विशेषणसमासस्तस्मिन् महता २ शब्देन उदघोषयन्नेवमवादीत्-'हन्त सुगंतु' इत्यादि, हन्तेति हर्षे उक्तंच
'हन्त हर्षेऽनकम्पायामित्यादि, हर्षश्च स्वामिनाऽऽदिष्टत्वात् श्रीमन्महावीरपादवन्दनार्थं च प्रस्थानसमारम्भात्, शृण्वन्तु भवन्तो बहवः सूर्याभविमानवासिनो वैमानिकदेवा देव्यश्च, सूर्याभविमानपतेर्वचनं हितसुखार्थं हितार्थसुखार्थं चेत्यर्थ, तत्र हितंजन्मान्तरेऽपिकल्याणावह तथाविधकुशलं, सुखं तस्मिन् भवे निरपद्रवता, आज्ञापयति भो देवानां प्रियाः ! सूर्याभो देवो
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
राजप्राश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - १२
यथा गच्छति भोः ! सूर्याभो देवो ! 'जम्बूद्वीपं द्वीपमित्यादि तदेव यावदन्तिके प्रादुर्भवति ॥
मू. (१३) तए णं ते सूरियाभविमानवासिणो बहवे वैमाणिया देवा देवीओ य पायताणियाहिवइस्स देवस्स अंतिए एयमहं सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ठ जावहियया अप्पेगइया वंदणवत्तियाए अप्पेगइया पूयणवत्तियाए अप्पेगइया सक्कारवत्तियाए एवं संमाणवत्तियाए कोउहलवत्तियाए । अप्पे अशुयाई सुमिस्सामो सुयाइं अट्ठाई हेऊई पसिणाइं कारणाइं वागरणाई पुच्छिस्सामो, अप्पेगइया सूरियाभस्स देवस्स वयणमणुयत्तमाणा अप्पेगतिया अन्नमन्नमणुयत्तमाणा अप्येगइया जिनभत्तिरागेणं अप्पेगइया धम्मोत्ति अप्पेगइया जीयमेयंति कट्टु सव्विड्ढीए जाव अकालपरिहीणा चेव सूरियाभस्स देवस्स अंतियं पाउब्भवंति ।
वृ. 'तए णं ते' इत्यादि, ततस्ते सूर्याभविमानवासिनो बहवो वैमानिका देवा देव्यश्च पदात्यनीकाधिपतेर्देवस्य समीपे एनम् - अनन्तरोक्तमर्थं श्रुत्वा 'निसम्म हट्टु तुट्ठ जाव हियया' इति यावत्करणात् 'हङकुट्ठचित्तमाणंदिया पीड्मणा परमसोमणसिस्या हरिसवसविसप्पमाणहियया' इति परिग्रहः, 'अप्पेगइया वंदणवतितायए' इति अपि सम्भावनायामेककाः -- केचन वन्दनप्रत्ययं वन्दनम् - अभिवादनं प्रशस्तकायवागमनः प्रवृत्तिरूपं तत्प्रत्ययं तत् मया भगवतः श्रीमन्महावीरस्य कर्त्तव्यमित्येवंनिमित्तम् ।
अप्येककाः पूजनप्रत्ययं पूजनं - गन्धमाल्यादिभि समभ्यर्चनं अप्येककाः सत्कारप्रत्ययं सत्कारः - स्तुत्यादिगुणोन्नतिकरमं अप्येककाः सन्मानो - मानसः प्रीतिविशेषः, अप्येककाः कुतूहलजिनभक्तिरागेण - कुतूहलेन - कौतुकेन की शो भगवान् सर्वज्ञः सर्वदर्शी श्रीमन्महावीर इत्येवंरूपेण यो जिने - भगवती वर्द्धमानस्वामिनि भक्तिरागो - कुतूहलेन - कौतुकेन की शो भगवान् सर्वज्ञः सर्वदर्शी श्रीमन्महावीर इत्येवंरूपेण यो जिने - भगवति वर्द्धमानस्वामिनि भक्तिरागोभक्तिपूर्वकोऽनुरागस्तेन अप्येके सूर्याभस्य वचन्म- आज्ञामनुवर्त्तमानाः अप्येककाः अश्रुतानि - पूर्वमनाकर्णितानि स्वर्गमोक्षप्रसाधकानि वचांसि श्रोष्याम इतिबुद्धया अप्येककाः श्रुतानि - पूर्वमाकर्णितानि यानि शङ्कितानि जातानि तानि इदानीं निशङ्कितानि करिष्याम इति बुद्धया अप्येकका जीतमेतत् - कल्पएष इतिकृत्वा, 'सव्विड्ढीए' इत्यादि प्राग्वत् ।
मू. (१४) तए णं से सूरियाभे देवे ते सूरियाभविमानवासिणो बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य अकालपरिहीणा चेव अंतियं पाब्उभवमाणे पासति पासित्ता हट्ट जाव हियए आभिओगियं देवं सद्दावेति आभिओ० २ सद्दावित्ता एवं वयासी- खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! अनेगसंभसयसंनिविट्ठलीलट्ठियसालभंजियागं ईहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिंनररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तं खंभुग्गयवरवइरवेड्या परिगयाभिरामं विज्जाहरजमलजुयजंतजुत्तं पिव्वं -
- अच्चीसहरसमालिणीयं रूवगसहस्सकलियं मिसमाणं चक्खखुल्लोयणलेसं सुहफार्स सस्सिरीयरूवं घंटावलिचलियमहुरमणहरसरं सुहं कंतं दरिसणिज्जं निउणो चियमिसिमिसिंतमणिरयणघंटियाजालपरिकखित्तं जोयणसयसहस्सविच्छिण्णं दिव्वं गमणसज्जं सिग्घगमणं नाम दिव्वं जाणं विउव्वाहि, विउव्वित्ता खिप्पामेव एयमाणत्तियं पञ्चष्पिणाहि ।
यू. (१५) त एणं से आभिओगिए देवे सूरियामेणं देवेणं एवं वृत्ते समाणे हट्टे जाव हियए
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१५
२२३ करयलपरिग्गहियंजाव पडिसुणेइजावपडिसुणेत्ताउत्रपुरच्छिमंदिसीभार्गअवक्कमतिअवक्कमित्ता वेउब्वियसमुग्घाएणंसमोहणइरत्ता संखेजाइंजोयणाइंजावअहाबायरे पोग्गले र ताअहासुहुमे पोग्गले परियाएइ २ त्ता दोछपि वेउब्बियसमुग्घाएणं समोहणिता अनेगखंभसयसनिविटुंजाव दिव्वं जाणविमाणं विउविउंपवत्ते यावि होत्या।
तएणसे आभिओगिएदेवेतस्स दिव्वस्सजाणविमानस्सतिदिसिंतओतिसोवाणपडिरूवए विउव्वति, तंजहा-पुरच्छिमेणं दाहिणेणं उत्तरेणं, तेसिं तिसोवाणपडिरूवगाणं इमे एयासवे वन्नावासे पण्णते, तंजहा-वइरामया निम्मारिट्टामयापतिट्ठाणा वेरुलियामया खंभा सुवण्णरुप्पमया फलगा लोहि तकखमइयाओ सूइओ वयरामयासंघी णाणामणिमयाअवलंबणा अवलंबणबाहाओ य पासादीया जाव पडिलवा।।
तेसिणं तिसोवाणपडिरूवगाणं पुरओ तोरणे विउव्वति, तोरणा नानामणिमएसुथंभेसु उववनिविट्ठसंनिविट्ठविविहमुत्तरोवचिया विविहतारारूवोवचिया (ईहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिंनररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ताखंभुग्गय वइरवेइयापरिगताभिरामा विजाहरजमलजुयलजंतजुत्ताविव अच्चीसहस्समालिणीया स्वगसहस्सकलिया भिसमाणा भिब्भिसमाणा चखुक्लोलयणलेसा सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासाइया) जाव पडिरूवा।
दृ. 'तए णमि'त्यादि 'अनेगखंभसयसन्निविट्ठ'मिति अनेकेषु स्तम्भशतेषु सन्निविष्टं, 'लीलहियसालिभंजियाग'मिति लीलयास्थितालीलास्थिताः,अनेन तासांपुत्तलिकानांसौभाग्यमावेदयति, लीलास्थिताः शालभञ्जिकाःपुत्तलिका यत्र तत्तथा ईहामियउसमतुरगनरमगरविहगवालगकुंजररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तमिति ईहामृगा-वृका व्यालाः-स्वापदभुजङ्गा ईहामृगऋषभतुरगनरमगरविहगव्यालकिनररुरुसरभचमरकुञ्जरवनलतापद्मलतानां भक्त्याविच्छित्याचित्रम् आलेखोयत्रतत्तथा, तथास्तम्मोद्गतया-स्तम्भोपरिवर्तन्यावज्ररत्नमय्या वेदिकया परिगतं सत् यदभिरामं ततस्तम्भोद्गवब्रेदिकापरिगताभिरामं, 'विजाहरजमलजुगलजंतजुत्तंपिव' इति विद्याधरयोर्यद् यमलयुगलं-समश्रेणीक्द्वन्द्वं विद्याधरयमलयुगलं तच्च तद् यन्त्रंच
सञ्जरिण्णुपुरुषप्रतिमाद्वयरूपं तेन युक्तंतदेव तथा, अर्चिषां-किरणानां सहालिनीयंपरिचारणीयं अर्चिसहनमालिनीयं, तथा रूपकसहस्रकलितं, 'मिसमाणंति' दीप्यमानं 'भिब्भिसमानम्' अतिशयेन देदीप्यमानं, 'चक्खुल्लोयणलेसंति' चक्षु कर्त-लोकने लिसतीव-दर्शनीयवातिशयाश्लिप्यतीव यत्र तत्तथा, 'सुहफासंति' शुभः-कोमलः स्पर्शो स्यतत्तथा, सश्रीकानि सशोभाकानि रूपाणि-रूपकाणि यत्रतत् सश्रीकरूपं, 'घण्टावलिचलियमहुरमणहरसर मिति घण्टावलेः घण्टापङ्केतिवशेन चलितायाः-कम्पितायाः मधुरः श्रोत्रप्रियो मनोहरोमनोनिवृतिकरः स्वरोयत्रतत्तथा, चलितशब्दस्य विशेष्यात्परनिपातःप्राकृतत्वात्, 'शुभं यथोदितवस्तुलक्षणोपेतत्वात् ‘कान्तं' कमनीयं, अत एव दर्शनीयं, तथा 'निउणोचियमिसिमिसितमणिरयणघंटियाजालपरिकखित्त' मिति निपुणक्रयमुचितानि-खचितानि 'मिसिमिसिंत'त्ति देदीप्यमानानि मणिरलानि यत्र तत्तथा तेन ।
कथंभूतेन? घण्टिकाजालेन-क्षुद्रघण्टिकासमूहेन परिसामस्त्येन क्षिप्तं-व्याप्तंयत्तत्तथा,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-१५ योजनशतसहनविस्तीर्ण-योजनलक्षविस्तारं दिव्यं प्रधानं 'गमनसजगमनप्रवणं शीघ्रगमननामधेयं जाणविमाणं' यानरूपं वाहनरूपं विमानंयानविमानं, शेषप्राग्वत् । 'तस्सण'मित्यादि, तस्सणमितिपूर्ववत् दिव्यस्य यानविमानस्य तिदिसिं इति तिन दिशःसमाहतास्त्रिदिक्तस्मिन् त्रिदिशि, तत्र 'तिसोवाणपडिरूवए' इति त्रीणि एकैकस्यां दिशिएकैकस्य भावात्रिसोपानप्रतिरूपकाणि प्रतिविशिष्टं रूपं येषां तानि प्रतिरूपकाणि त्रयाणां सोपानानां समाहारस्सिोपानं त्रिसोपानानिचतानि प्रतिरूपकाणिचेतिविशेषणसमासः, विशेषमस्यात्र परनिपातःप्राकृतत्वात्
तेसिणमित्यादि,तेषांचत्रिसोपानप्रतिरूपकाणामयमेतद्रूपो-वक्ष्यमाणस्वरूपो 'वर्णावासो' वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-'वज्रमया' वज्ररत्नमया 'नेमी' नेमिभूमिका तत्र ऊर्द्ध निर्गच्छन्तःप्रदेशाःरिष्ठरन्तमयानि प्रतिष्ठानानिनिष्ठानानि त्रिसोपानमूलप्रदेशाः वैडूर्यमयाः स्तम्भाः सुवर्णरूप्यमयानि फलकानि-त्रिसोपानाङ्गभूतानि, लोहिताक्षय्यःसूचयः-फलकद्वय-सम्बन्धविघटनाभावहेतुपादुकास्थानीयाः 'वज्रमया वज्ररलपूरिताः ‘सन्धयः' फलकद्वाया-पान्तरालप्रदेशाः नानामणिमयानि अवलम्ब्यन्ते इति अवम्बनानि–अवतरतामुत्तरतां चालम्ब-नहेतुभूता अवम्लबन्बाहातो विनिर्गताः केचिदवयवाः, 'अवलम्बणवाहाओ यत्ति अवलम्बनवाहाश्च नानामणिमय्यः,अवलम्बनबाहानाम उभयोः पार्श्वयोरवलम्बनाश्रयभूता भित्तयः, पासाइयाओ' इत्यादि पदचतुष्टयं प्राग्वत्।
"तेसि णमित्यादि, तेषां णमिति वाक्यालङ्कारे त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां पुरतः प्रत्येक तोरणं प्रज्ञप्तं, तेषां च तोरणानामयमेतद्रूपो वर्णावासो-वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-तोरणा नानामणिमयाइदि, कचिदेवंपाः-'तेसिणं तिसोवाणपडिरूवगाणंपुरतो तोरमे विउव्वइतोरणा नानामणिमया' इत्यादि, मणयः-चन्द्रकान्ताद्याः, विविधमणिमयानि तोरणानि नानामणिमयेषु स्तम्भेषु उपनिविष्यनि-समीप्येन स्थितानि, तानि च कदाचिच्चलानि अथवा अपदपतितानि वाऽऽशङक्येरन् तत आह-सम्यक्-निश्चलतया अपदपरिहारेण च निविष्टानि, ततो विशेषणसमासः, उपनिविष्टसन्निविष्टानि, "विविहमुत्तंतरो वचियाई' इतित विविधा विविधवि. च्छित्तिकलिता मुक्ता-मुक्ताफलानि 'अन्तरे तिअन्तराशब्दोऽगृहीत-वीप्योऽपिसामर्थ्याद्वीप्सां गमयति, अन्तरा रूपोपचितानि यावता तत्र तानि तथा।।
'विविहतारोवचियाई विविधैस्तारारूपैः-तारिकारूपैरुपचितानि, तोरणेषु हि शोभार्थ तारिका निबध्यन्ते इति प्रतीतं लोकेऽपीति विविधतारारूपोपचितानि 'जाव पडिरूवा' इति यावत्करणात् 'ईहामिगउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिंनररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ता खंभुग्गयवइरवेइयापरिगयाभिरामा विजाहरजमलजुगलजंतजुत्ताविद' एवं नाम स्तम्भद्वयसनिविष्टानि तोरणानि व्यवस्थितानियथा विद्याधरमलययुगलयन्त्रयुक्तानीवप्रतिभासते इति, 'अच्चीसहस्समालणीया रूवगसहस्सकलिया भिसिमामा भिब्मिसमाणाचकखुल्लोयणलेसा सुहफासा सस्सिरीयरूवापासाइया दरिसणिज्जा अभिरुवा' इतिपरिग्रहः, क्वचिदेतत्सा-क्षाल्लिखितमपि दृश्यते।
मू. (१५-यति) तेसि गं तोरणाणं उप्पिं अट्ठमंगलगा पन्नता, तंजहा-सोत्थियसिरिवच्छनंदियावत्तवद्धमाणगमदासणकलसमच्छदप्पणा (जावपडिरूवा) तेसिंणंतोरणाणं उप्पिं
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - १५
२२५
बहवे किण्हचामरज्झए जाव सुक्कलचामरज्झए अच्छे सण्हे रुप्पपट्टे वइरामयदंडे जलयामलगंधिए रम्मे पासदीए दरिसणिजे अभिरूवे पडिरूवे विउव्वति ।
तेसि णं तोरणाणं उप्पिं बहवे छत्तातिच्छत्ते घंटा जुगले पडागाइपडागे उप्पहत्थए कुमुदननलिणसुभगसोगंधियपोंडरीयमहापोंडरीयसतपत्तसहस्सपत्तहत्यए सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे विउव्वति । तए णं से आभिओगिए देवे तस्स दिव्वस्स जाणविमानस्स अंतो बहुसमरमणिज्जं भूमिभागं विउव्वति ।
वृ. 'तेसि तोरणाणं उप्पिमित्यादि सुगमं, नवरं 'जाव पडिरूवा' इति यावच्छब्दकरणात् 'घट्टा मट्ठा नीरया निम्मला निष्पंका निक्ककडच्छाया समिरीया सउज्जोया पासाइया दरिसणिज्जा अभिरूवा' इति द्रष्टव्यं । 'तेसि णमित्यादि, तेषां तोरणानामुपरि बहवः कृष्णचामरयुक्ता ध्वजाः कृष्णचामरध्वजाः, एवं बहवो नीलचामरध्वजाः, लोहितचामरध्वजाः, हरितचामरध्वजाः, शुक्लचामरध्वजाः, कथम्भूता एते सर्वेऽपीत्यत आह- अच्छा-आकाशस्फटिकवदतिनिर्मलाः श्लक्ष्णाः–श्लक्ष्णपुद्गलस्कन्धनिर्मापिताः 'रुप्पट्टा' इति रूप्यो- रूप्यमयो वज्रमयस्य दण्डस्योपरि पट्टो येषां ते रूप्यपट्टाः 'वइरदंडा' इति वज्रो-वज्ररत्नमयो दण्डो रूप्यपट्टमध्यवर्त्ती येषां ते वज्रदण्डाः, तथा जलजानामिव जलजकुसुमानां पद्मादीनामिवामलो न तु कुद्रव्यगन्धसम्मिश्रो यो गन्धः स जलजामलगन्धः स विद्यते तेषां ते जलजामलगन्धिकाः, अत एव सुरम्याः 'प्रासादीया' इत्यादिविशेषणचतुष्टयं प्राग्वत् ।
'तेसि ण 'मित्यादि, तेषां तोरणानामुपरि बहूनि छत्रातिच्छत्राणि - छत्रात्-लोकप्रसिद्धात् एकसङ्ख्याकात् अतिशायीनि छत्राणि उपर्यधोभावेन द्विसङख्याकानि त्रिसङख्याकानि वा छत्रातिच्छत्राणि, बाह्यपताकाभ्यो लोकप्रसिद्धाभ्योऽतिशायिन्यो दीर्घत्वेन विस्तारेण च पताकाः पताकातिपताकाः, बहूनि घण्टायुगलानि, बहूनि चामरयुगलानि, बहव उत्पलहरताः -- उत्पलाख्यजलजकुसुमसमूहविशेषाः, एवं बहवः पद्महस्तकाः नलिनहस्तकाः सुभगहस्तकाः सौगन्धिकहस्तकाः शतपत्रहस्तकाः सहस्रपत्रस्तका-, पद्मादिविभागव्याख्यानं प्राग्वत् ।
एते च छत्रातिच्छत्रादयः सर्वेऽपि रत्नमया अच्छा आकाशस्फटिकवदतिनिर्मला यावत्करणात् 'सण्हा लण्हा घट्टा मट्ठा नीरया निम्मला निष्यंका निक्ककडच्छाया सप्पमा समिरीया सउज्जीया पासाईया दरिसणिज्जा अभिरूवा' इति परिग्रहः । 'तस्स णमित्यादि, तरस णमिति पूर्ववत् दिव्यस्ययानविमानस्य अन्तः– मध्ये बहुसमः सन् रमणीयो बहुरमणीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, किंविशिष्ट
इत्याह
मू. (१५- वर्तते) से जहानामए आलिंगपुकारे ति वा मुइंगपुकरे इ वा सरतले इवा करतले इ वा चंद-मंडले इ वा सूरमंडले इ वा आयंसमंडले इ वा उरब्भचम्मे इ वा वराहचम्मे इ वा सीहम्मे इ वा वग्घचम्मे इ वा मिगचम्मे इ वा दीवियचम्मे इ अनेगसंकुलीगसहस्सवितए नानाविहपंचवहिं मणीहिं उवसोभिते आवडपच्चावडसोढिपसेढिसोत्थिय पूसमाणग मच्छंडगमगरंडगजारामाराफुल्लावलिवपउमपत्तसागरतरंग- वसंतलयपउमलयभत्तिचित्तेहिं सच्छाएहिं सप्पभेहिं समरीइएहिं सउज्झोएहिं नानाविहपंचवण्णेहिं मणीहिं उवसोभिएहिं तंजहा
8 15
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-१५ किण्हेहिं नीलेहिं लोहिएहिं हालिदेहिं सुक्कल्लेहि, तत्य गंजे ते किण्हा मणी तेसिणं मणीणं इमे एतात्वे वन्नावासे पन्नते, से जहानामए जीमूतए इ वा अंजणे इ वा खंजणे इ वा कज्जले इ वा गवले इ वा गवलगुलिया इ वा भमरे इ वा भमरावलिया इ वा भमरपतंगसारे ति वा जंबूफले ति वा अदारिहे इ वा परहुते इ वा गए इ वा गयकलभे इ वा किण्हसप्पे इ वा किण्हकेसरे इवा आगासथिग्गले इ वा किण्हासोए इ वा किण्हकणवीरे इ वा किण्हबंधुजीवे इ वा, भवे एयासवे सिया? नो इणढे समझे, (ओवम्मं समणाउसो!) तेणं किण्हा मणीइत्तो इतराए चेवं कंततराए चेव मणामतराए चेव मणुण्णतराए वेव वण्णेणं पन्नता।
तत्य णंजे ते नीला मणी तेसिणं मणीणं इमे एयारवे वण्णावासे पन्नत्ते,।
से जहानामए भगेइ वा भिगपत्तइ वा सुएइ वा युसापिच्छ इवा चास इ वा चासीपच्छ । वा नाली इवा नीलीभेदेइ वा नलीगुलिया इवा सामाइवा उच्चन्तेइवा वणराती इवा हलधरवसणे इवा मोरग्गीवा इ वा अयसिकुसुमे इ वा बाणकुसुमे इ वा अंजणकेसियाकुसुमे इवा नीलुप्पलेइ वा नीलासोगे इ वा नीलबंधुजीवे इ वा नीलकणवीरे इवा, भवेयारूवे सिया? नो इणढे समढे
तेणं नीला मणी एतो इतराए चेव जाव वन्नेणं पन्नत्ता। तत्थ गंजे ते लोहियगा मणी तेसिणं मणीणं इमेयारवे वण्णावासे पन्नते।
से जहानामएउरभरुहिरेइवाससरूहिरेइवानररुहिरेइवावराहरुहिरेइवा (महिसरुहिरे इवा) बालिंदगोवे इ वा बालदिवाकरे इ वा संझब्भरागे इ वा गुंजद्धरागे इ वा जासुअणकुसुमे इ वा किंसुयकुसुमे इ वा पालियायकुसुमे इ वा जाइहिंगुलए ति वा सिलप्पवाले ति वा पवालअंकुरे इ वा लोहियकखमणी इ वा लकखारसगे ति वा किमिरागकंबले ति वा चीणपिट्टरासी ति वा रत्तुप्पले इवारत्तासोगे ति वा रत्तकणवीरे तिवारत्तबंधुजीवेति वा भवेयारूवे सिया?, नो इणढे समढे ते णं लोहिया मणी इत्तो इठ्ठतराए चेव जाव वण्णेणं पं०
तत्य णजे ते हालिदा मणी तेसिणं मणीणं इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते से जहानामए चंपे ति वा चंपछली ति वा (चंपगभए इवा) हल्लिद्दाइवा हलिद्दाभेदे ति वा हलिद्दगुलिया ति वा हरियालियावा हरियालभेदेति वा हरियालगुलियाति वा चिउरे इवा चिउरंगरातेति वावरकणगे इवा वरकणगनिधसे इ वा (सुवण्णसिप्पाए ति वा) वरपुरिसवसणे ति वा अल्लकीकुसुमे ति वा चपाकुसुमे इ वा कुहंडियाकुसुमे इ वा तडवडाकुसुमे इ वा घोसेडियाकुसुमे इ वा सुवम्मकुसुमेइ वासुहिरण्णकुसुमेति वाकोरंटवरमल्लदामेति वाबीयो (यकुसुमे) इवापीयासोगेति वा पीयकणवीरे ति वा पीयबंधुजीवे ति वा, भवेयारवे सिया?, नो इगडे समझे, तेणं हालिद्दा मणी एत्तो इट्टतराए चेव जाव वण्णेणं पन्नत्ता।
तत्य णं जे ते सुकिल्ला मणी तेसिणं मणीणं इमेयारवे वण्णावासे पन्नत्ते।
से जहानामए अंके ति संखेति वा चंदे ति वा कुंदै ति वा दंते इ वा (कुमुदोदकदयरयदहिधणगोक्खीरपूर) हंसावली इवा कोंचावली ति वा हारावली ति वा चंदावलीति वा सारतियबलाहए ति वा धंतधोयरुप्पपट्टे इवा सालिपिट्ठरासी ति वा कुंदपुष्फरासी ति वा कुमुदरासी ति वा सुक्कच्छिवाडी ति वा पिहुणमिजिया ति वा भिसे ति वा मुणालिया ति वा गयदंते ति वा लवंगदलए ति वा पोंडरियदलए ति वा सेयासोगे ति वा सेयकणवीरे ति वा सेयबन्धुजीवे ति वा,
ForP
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२७
मूलं-१५ भवेयालवे सिया?,नो इणढे समढे।
तेणं सुकिल्ला मणी एतो इसतराए चेव जाव वन्नेणं पन्नत्ता।
वृ.सेजहानामए इत्यादि, तत्सकललोकप्रसिद्धं यथेति दृष्टान्तोपदर्शने 'नामे तिशिष्यामन्त्रणे, “ए' इति वाक्यालङ्कारे, 'आलिंगपुकखरे इ वेति आलिङ्गो-मुरजनामा वाद्यविशेषः तस्य पुष्करं-चर्मपुटं तत्किलात्यन्तसममिति तेनोपमा क्रयते, इतिशब्दाः सर्वेऽपि स्वस्वोपमाभूतवस्तुपरिसमाप्तिद्योतकाः, वाशब्दाःसमुच्चये, मृदङ्गो लोकप्रतीतो मर्दलसतस्य पुष्करंमृदङ्गपुष्करं 'परिपूर्ण' पानीयेन भृतं तडाकं सरस्तस्य तलम्-उपरितनो भागः सरस्तलं, करतलं प्रतीतं, चन्द्रमण्डलं सूर्यमण्डलं च यद्यपि तत्त्व वृत्या उत्तानीकृतार्द्धकपित्याकारं पीठप्रासादापेक्षया वृत्तालेखमिति तद्गतो दृश्यमानो भागोन समतलस्तथापि प्रतिभासते समतल इति तदुपादानं, आदर्शमण्डलं सुप्रसिद्ध, “उरब्मचम्मे इवे'त्यादि ।
अत्र सर्वत्रापि अनेगसंकुकीलसहस्सवितते' इति विशेषणयोगः, उरभ्रः-ऊरणः, वृषभवराहसिंहव्याघ्रच्छगलाः प्रतीताः द्वीपी-चित्रकः, एतेषांप्रत्येकंचमअनेकैःशङ्कप्रमाणैः कीलकसहन, महद्भिर्हि कीलकैस्ताडितंप्रायोमध्येक्षामं भवति, तथारूपताडासम्भवात् अतः शङ्कग्रहणं, 'विततं' विततीकृतं ताडितमिति भावः, यथाऽत्यन्तं बहुसमं भवति तथा तस्यापि यानविमास्यान्तर्बहुसमो भूमिभागः, पुनः कथम्भूत इत्याह-'नानाविहपंचवन्नेहिं मणीहिं उवसोभिते' नानाविधाः-जातिभेदान्नानाप्रकारा ये पञ्चवर्णा मणयस्तैरुपशोभितः, कथम्भूतैरित्याह
'आवडे' इत्यादि । आवर्तादीन मणीनां लक्षणानि, तत्रावतः प्रतीतः एकस्यावतस्य प्रत्यभिमुख आवतः प्रत्यावर्त्तः श्रेणि-तथाविधबिन्दुजा पङ्कितस्तस्याश्च श्रेणेर्याच निर्गताअन्या श्रेणि सा प्रश्रेणिः स्वस्तिकः प्रतीतः सौवस्तिकपुष्पमाणवी लक्षणविशेषी लोकाप्रत्येतव्यौ वर्द्धमानकं-शरावसम्पुटंमत्स्यकाण्डकमकरकाण्डकेप्रतीते जारमारेति' लक्षणविशेषौ सम्यग्मणिलक्षणवेदिनो लोका- द्वेदितव्यौ, पुष्पावलिपद्मपत्रसागरतरङ्गवासन्तीलतापद्मलताः सुप्रतीताः तासां भक्त्याःविच्छित्या चित्रम्-आलेखोयेषुते आवर्तप्रत्यावर्त्तश्रेणियप्रश्रेणिस्वस्तिकसौवस्तिकपुष्पमाणववर्द्धमान-कमत्स्याण्डकमकराण्डकजारमारपुष्पावलिपद्पत्रसागरतरङ्गवासन्तीलतापद्मलताभक्ति-चित्रास्तैः, किमुक्तं भवति? ।
___आवादिलक्षणोपेतैः, तथासच्छायैः सती-शोभनाछाया-निर्मलत्वरूपायेषांतेसच्छायाः, तथा सती-शोभना प्रभा-कान्तिर्येषां ते सप्रभाः तैः, ‘समरीइएहिं' इति समरीचिकैः-बहिर्विनिर्गतकिरणजालसहितैः सोद्योतैः-बहिर्व्यवस्थितप्रत्यासन्नवस्तुस्तोमप्रकाशकरोद्योतसहितैः एवम्भूतैर्नानाजातीयः पञ्चवर्णमणिभिरुपशोभितः, तानेवपञ्चवर्णानाह 'तंजहा-कण्हेहिं' इत्यादि सुगमं, 'तत्थ णमित्यादि, 'तत्र' तेषां पञ्चवर्णानां मणीनां मध्ये 'णमिति वाक्यालझारे, ये ते कृष्णा मणयः, ते कृष्णमणय इत्येव सिद्धे ये इति वचनं भाषाक्रमार्थ ।
तेषां णमिति पूर्ववत्, अयम् अनन्तरमुद्दिश्यमान एतद्रूपः अनन्तरमेव वक्ष्यमाणस्वरूपो वर्णावासो-वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-'सेजहानामए' इत्यादि, सयथा नाम 'जीमूत'इति जीमूतोवलाहकः, सचेहप्रावृटप्रारम्भसमये जलमृतोवेदितव्यः, तस्यैवप्रायोऽतिकालिमसम्भवात्, इतिशब्द उपमाभूतवस्तुनामपरिसमाप्तिद्योतकः, वाशब्द उपमान्तरापेक्षया समुच्चये, एवं सर्वत्र,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-१५ अञ्जनं-सौवीराअनंरत्नविशेषोवा, खञ्जनं-दीपमल्लिकामलः, कजलं-दीपशिखापतितं, मषीतदेवकज्जलंताम्रभाजनादिषुसामग्रीविशेषेणघोलितं मसीगुलिका-घोलितकज्जलगुडिका, क्वचित् 'मसी इति वा मसीगुलिया' इति न ६श्यते।
‘गवलं' माहिषं शृङ्गतदपि चोपरितनत्वग्भागापसारेण द्रष्टव्यं, तत्रैवविशिष्टस्य कालिम्रः सम्भवात्,तथातस्यैव माहिषशृङ्गनिविडतरसारनिवर्त्तिता गुटिका गवलगुटिका भ्रमरः-प्रतीतः भ्रमरावली- भ्रमर पङ्कित भ्रमरपतङ्गसारः-भ्रमरपक्षान्तर्गतो विशिष्टकालिमोपचितप्रदेशः, जम्बूफलं प्रतीतं, आर्द्रारिष्ठकःकोमलः काकः, परपुष्ट कोकिलः, गजो गजकलभश्च प्रतीतः, कृष्णसर्प- कृष्णवर्णसर्पजातिविशेषः, कृष्णकेसरः-कृष्णबकुलः 'आकाशधिग्गलं' शरदिमेघविनिर्मुक्तमा-काशखण्ड, तद्धिकृष्णमतीव प्रतिभातीति तदुपादानं, कृष्णाशोककृष्णकणवीरकऋष्णबन्धुजीवाःअशोककणवरिबन्धुजीववृक्षभेदाः,अशोकादयो हिपञ्चवर्णा भवन्ति ततः शेषवर्णव्युदासार्यं कृष्णग्रहणं, एवावत्युक्ते त्वरावानिव शिष्यः पृच्छति भवे एयारूवे' इति भवेत् मणीनां कृष्णो वर्ण 'एतद्रूपो' भीमूतादिरूप?, सूरिराह
नायमर्थः समर्थः नायमर्थ उपपन्नो, यदुत एवम्भूतः कृष्णो वर्णो मणीनामिति, यद्येवं तर्हि किमर्थं जीमूतादीनां दृष्टान्तत्वेनोपादानमत आह-औपम्यम्-उपमामात्रमेतत् उदितं हे श्रमण आयुष्मन् !, यावता पुनस्ते कृष्मा मणय ‘इतो' जीमूतादेरिष्टतरका एव-कृष्णेन वर्णेन अभीप्सित-तरका एव, तत्र किञ्चिदकान्तमपि केषाञ्चिदिष्टतमं भवति ततोऽकान्तताव्यवच्छित्यर्थमाह-'कान्ततरका एव' अतिस्निग्धमनोहारिकालिमोपचिततयाजीमूतादेः कमनीयतरकाः, अत एवमनोज्ञतरका एव-मनसाज्ञायते-अनुकूलतया स्वप्रवृत्तिविषयीक्रयते इति मनोज्ञमनोऽनुकूलं ततःप्रकर्षविवक्षायां तर प्रत्ययः, तत्रमनोज्ञतरमपि किञ्चिमन्मध्यमं भवेत्, ततः सर्वोत्कर्षप्रतिपादनार्थमाह-'मन आपतरका एव' द्रष्टणां मनासि आप्नुवन्ति-आत्मवशतां नयन्तीति मनआपास्ततः प्रकर्षविवक्षायांतरप्प्रत्ययः,प्राकृतत्वाच्च पकारस्य मकारे मणामतरा इति भवति
तथा तत्थणमित्यादि, तत्रतेषांमणीनांमध्येयेतेनीलामणयस्तेषामयमेतद्रूपोवर्णावासो वर्णकनिवेशः प्राप्तः, तद्यथा-'से जहानामए' इत्यादि स यथ नाम भृङ्गः-कीटविशेषः पक्ष्मलः 'भृङ्गपत्रं तस्यैव भृङ्गाभिधानस्य कीटविशेषस्य पक्ष्मः, शुकः-कीरः, शुकपिच्छं-शुकस्य पत्रं, चाषः-पक्षिविशेषः, 'चाषपिच्छं चाषपक्षः, नीलीप्रतीता, नीलीभेदो-नीलीच्छेदः, नीलीगुलिकागुलिकाद्रव्यगुटीका,श्यामाको-धान्यविशेषः, 'उच्चंतगो दन्तरागः, वनराजी प्रतीता, हलधरोबलदेवस्तस्य वसनं हलधरवसनं, तच्च किल नीलं भवति सदैव यथास्वभावताय, हलधरस्य नीलवस्त्रपरिधानात्, मयूरग्रीवापारापतग्रीवाअतसीकुसुमबाणवृक्षकुसुमानिप्रतीतानि, इतऊर्द्ध कवचित् 'इंदनीले इ वा महानीले इ वा मरगते इ वा' इति श्यते तत्रेन्द्रीनलमहानीलमरकता रत्न- विशेषाः प्रतीताः, अञ्जनकेशिका-वनस्पतिविशेषस्तस्य कुसुममञ्जनकेसिकाकुसुमं, नीलोत्पलं- कुवलयं, नीलाशोककणवीरनीलबन्धुजीवाअसोकादिवृक्षविशेषाः, 'भवेयारूवे' इत्यादि प्राग्वद् व्याख्येयं।
तथा तत्थ णमित्यादि, 'तत्र' तेषां मणीनां मध्ये ये ते लोहिता मणयस्तेषामयमेतद्रूपो वर्णावासःप्रज्ञप्तः, तद्यथा-'से जहानामए' इत्यादि, तद्यथा नामशशकरुधिरंउरभ्रः-ऊरणस्तस्य
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१५
२२९
रुधिरं, वराहःसूकरस्तस्यरुधिरं, मनुष्यरूधिरं महिषरुधिरंचप्रतीतं, एतानि हि किल शेषरूधिरेभ्यो लोहितवर्णोत्कटानि भवन्ति तत एतेषामुपादानं, बालेन्द्रगोपकः-सद्योजातेनद्रगोपकः स हि प्रवृद्धः सन्निषत्पाण्डुरो रक्तो भवति ततो बालग्रहणं, इन्द्रगोपकः-प्रथमप्रावृटकालभावी कीटविशेषः, बालदिवाकरः-प्रथममुद्गच्छन्सूर्य, सन्ध्याघ्ररागो-वर्षासु सन्ध्यासमयभावी अभरागः, गुला-लोकप्रतीता तस्याद्धे रागो गुआर्द्धरागः, गुआया हि अर्द्धमतिरक्तं भवति अर्द्ध चातिकृष्णमितिगुआर्द्धग्रहणं, जपाकुसुमकिंसुककुसुमपारिजातकुसुमजात्यहिङ्गुला लोकप्रसिद्धाः, शिलाप्रवालं-प्रवालनामारलविशेषः प्रवालाङ्करः-तस्यैव रत्नविशेषस्य प्रवालस्याङ्करः, स हि तप्रथमोद्गतत्वेनात्यन्तरक्तो भवति ततस्तदुपादानं, लोहिताक्षमणि म रत्नविशेषः, लाक्षारसकृमिरागरक्तकम्बलचीनपिष्टराशिरक्तोत्पलरक्ताशोककणवीररक्तबन्धुजीवाःप्रतीताः, 'भवेयारवे' इत्यादि प्राग्वत् ।
__'तत्थ णमि'त्यादि, 'तत्र' तेषां मणीनां मध्ये ये हरिद्रा मणयस्तेषामेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा से जहानामए' इत्यादि, स यथानाम चम्पकः समामान्यतः सुवर्णचम्पको वृक्षः, चम्पकच्छल्ली-सुवर्णचम्पकत्वक्, चम्पकभेद:- सुवर्णचम्पकच्छेदः, हरिद्रा प्रतीता, हरिद्राभेदोहरिद्राच्छेदः, हरिद्रागुटिका-हरिद्रासारनिवर्तिता गुटिका, हरितालिका-पृथिवीविकाररूपाप्रतीता हरितालिकाभेदो-हरितालिकाच्छेदः,हरितालिकागुटिका-हरितालिकासारनिर्वर्तिता गुलिका, चिकुरो-रागद्रव्यविशेषः, चिकुराङ्गरागः-चिकुरसंयोगनिर्मितो वस्त्रादौ रागः, वरकनकस्यजात्यसुवर्णस्य यः कषपट्टकेनिघर्षस वरकनकनिघर्षवरपुरुषोःवासुदेवस्तस्यवसनंवरपुरुषवसनं, तच किलपीतमेव भवतीति तदुपादानं, अल्लकीकुसुमंलोकतोऽवसेयं, चम्पककुसुमं सुवर्णचम्पकपुष्पंकूष्माण्डीकुसुमं-पुष्पफलीकुसुमं, कोरण्टकः-पुष्पजातिविशेषः तस्य दाम कोरण्टकदाम तडवडा-आउली तस्याः कुसुमं तडवडाकुसुमं, घोशातकीकुसुमं सुवर्णयूथिकाकुसुमंच प्रतीतं चप्रतीतं, सुहिरण्यका-वनस्पतिविशेषस्तस्याः कुसुमंसुहिरण्यकाकुसुमं, बीयको वृक्षः प्रतीतः तस्य कुसुमं बीयककुसुमं, पीताशोकपीतकणवीरपीतबन्धुजीवाः प्रतीताः, 'भवेयास्त्रवे' त्यादि प्राग्वत् । 'तत्थ णमि'त्यादि।
'तत्र तेषां मणीनां मध्ये ये शुक्ला मणयस्तेषामयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा 'से जहानामए' इत्यादि, सयथानाम 'अङ्को रतन्विशेषः, शचन्द्र (दतकुन्द) कुमुदोदकोदकरजोदधिधनगोक्षीरपूरकोचावलिहारावलिहंसावलिबलाकावलयः प्रतीताः, चन्द्रावली-तडागादिषु जलमध्यप्रतिविम्बितचन्द्रपङ्कित, सारइयबलाहगेइतिवा' शारदिकः-शरत्कालभावी बहालकोमेघः, 'घन्तघोयरुप्पपट्टे इ वेति' ध्मातः-अग्निसम्पर्केण निर्मलीकृतो घौतः-भूतिखरण्टितहस्तसंतर्जनेन अतिनिशितीकृतो यो रूप्यपट्टो-रजतपत्रकं स मातघौतरूप्यपट्टः, अन्ये तु व्याचक्षते मातेन-अग्निसंयोगेन यो घौतःशोधितो रूप्यपट्टः समातघौतरूप्यपट्टः, शालिपिष्टराशि-शालिक्षोदपुञ्जः,कन्दपुष्पराशि कुमुदराशिश्च प्रतीतः, 'सुक्कछेवाडिया इवे तिछेवाडिनाम वल्लादिफलिका सा च कचिद्देशविशेषे शुष्का सती अतीव शुक्ला भवति ततस्तदुपादानं, 'पेहुणमिंजिया इ वेति' पेहुणं-मयूरपिच्छं तन्मध्यवर्तिनी पेहुणमिञ्जिका सा चातिशुक्लेति तदुपन्यासः, 'विसं पद्मनीकन्दः, 'मृणालं पद्मतन्तुगजदन्तलवङ्गदलपुण्डरीकदलश्वेता-शोकश्वे
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - १५
कणवीरश्वेतबन्धुजीवाः प्रतीताः, 'भवेयारूवे सिया' इत्यादि प्राग्वत् ।
तदेवमुक्तं वर्णस्वरूपं, सम्प्रति गन्धस्वरूपं प्रतिपादनार्थमाह-
मू. (१५-वर्तते) तेसि णं मणीणं इमेयारूवे गंधे पन्नत्ते, से जहानामए कोट्ठपुडाण वा तगरपुडाण वा एलापुडाण वा चोयपुडाण वा चंपापुडाण वा दमणा पुडाण वा कुंकुमपुडाण वा चंदनपुडाण वा उसीरपुडाण वा मरु आपुडाण वा जातिपुडाण वा जूहियापुडाण वा मल्लियापुडाण वा हाणम-ल्लियापुडाण वा केतगिपुडाण वा पाडलिपुडाण वा नोमालियापुडाण वा
-अगुरुपुडाण वा लवंगपुडाण वा कप्पूरपुडाण वा वासपुडाण वा अणुवायंसि वा ओभिजमाणाण वा कोट्टिजमाणाण वा मंजिजमाणाण वा उक्करिजमाणाण वा विक्करिजमाणाण वा परिभुजमाणाण वा पिमाइजमाणाण वा भंडाओ वा भंडं साहरिजमाणाण वा ओराला मणुण्णा मनहरा धाणमणनिव्युतिकरा सव्वतो समंता गंदा अभिनिस्सवंति ।
भवेयारूवे, सिया ?, नो इमट्ठे समट्ठे, ते णं मणी एत्तो इट्ठतराए चेव गंधेणं पत्रत्ता ।
बृ. 'तेसि णमित्यादि, तेषां मणीनामयमेतद्रूपो गन्धः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-' से जहानामए' इत्यादि, प्राकृतत्वात् ' से ' इति बहुवचनार्थ प्रतिपत्तव्यः, ते यथा नाम गन्धा अभिनिर्गच्छन्तीति सम्बन्धः, कोष्ठं- गन्धद्रव्यं तस्य पुटाः कोष्ठपुटास्तेषां वाशब्दाः सर्वत्रापि समुच्चये, इह एकस्य पुटस्य प्रायो न ताशो गन्ध आयाति, द्रव्यस्याल्पत्वात्, ततो बहुवचनं, तगरमपि गन्धद्रव्यं, एलाः प्रतीताः, चोयं - गन्धद्रव्यं चम्पकदमनककुङ्कुमचन्दनोशीरमरुकजातीयूथिकामल्लिकास्नानमल्लिकाकेतकीपाटलीनवमालिकाऽगुरुलवङ्गकुसुमवासकर्पूराणि प्रतीतानि, नवरमुशीरंवीरणीमूलं स्नानमल्लिका - स्नानयोग्यो मल्लिकाविशेषः, एतेषां पुटानामनुवाते-आधायकविवक्षितपुरुषाणानुकूले वाते वाति सति उद्भिद्यमानानामुद्घाट्यमानानां वाशब्दः सर्वत्रापि समुच्चये 'कुट्टिमाणाणवा' इति इह पुटैः परिमितानि यानि कोष्ठादीनि गन्धद्रव्याणि तान्यपि परिमेये परिमाणोपचारात् कोष्ठपुटादीनीत्युच्यन्ते तेषां कुट्यमानानाम् उदूखले खुद्यमानानां 'भंजिज्माणाण वा' इति श्लक्ष्णखण्डीक्रियमाणानां' एतच्च विशेषणद्वयं कोष्ठादिद्रव्याणामवसेयं, तेषामेव प्रायः कुट्टन श्लक्ष्णखण्डीकरणसम्भवात्, न तु यूथिकादीनां ।
'उक्किरिजमाणाणवा' इति क्षुरिकादिभि कोष्ठादिपुटानां कोष्ठादिद्रव्याणां वा उत्कीर्यमाणानां 'विक्करिजमाणाण वा' इ विकीर्यमाणानामितस्ततो विप्रकीर्यमाणानां परिभुजमाणाण वा' परिभोगाय उपयुज्यमानानां कचित् 'परिभाइजमाणाण वा' इति विकीर्यमाणानामितस्ततो विप्रकीर्यमाणानां 'परिभुजमाणाण वा' परिभोगाय उपयुज्यमानानां, क्वचित् 'परिभाइजमाणाण वा' इति पाठस्तत्र परिभाइज्जमाणानं संह्रियमाणानां उदाराः - स्फारास्ते चामनोज्ञा अपि स्युरत आह- मनोज्ञा- मनोऽनुकूलाः तच्च मनोज्ञत्वं कुत इत्याह- मनोहराः - मनो हरन्ति - आत्मवशं नयन्तीति मनोहराः, इतस्तत विप्रकीर्यमाणेन मनोहरत्वं, कुतः ? इत्याह ।
घ्राणमनोनिर्वृतिकराः, एवंभूताः सर्वतः - सर्वासु दिक्षु समन्ततः- सामस्त्येन गन्धा अभिनिरसरन्ति, जिघ्रतामभिमुखं निस्सरन्ति, क्वचित् 'अभनिस्सवन्तीति' पाठः, तत्रापि स एवार्थो नरमभितः स्रवन्तीति शब्दसंस्कार, एवमुक्ते शिष्यः पृच्छति - 'भवेयारूवे सिया' स्यादेतत् यथा भवेद् एतद्रूपस्तेषां मणीनां गन्धः ?, सूरिराह- 'नो इणट्टे समट्टे' इत्यादि प्राग्वत् ।
L
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१५
२३१
मू.(१५-वर्तते) तेसिणं मणीणं इमेयारवे फासे पन्नत्ते, से जहानामए आइणेति वा रूए ति वाबूरे इवा नवनीएइवा हंसगब्भतूलिया इवासिरीसकुसुमनिचये इवा बालकुसुमपत्तरासी ति वा, भवेयारवे सिया?, नो इणटे समढे, ते णं मणी एतो इतराए चेव जाव फासेणं पनत्ता
वृ. 'तेसिणमित्यादि, तेषां णमितिप्राग्वन्मणीनामयमेतद्रूपः स्पर्शप्रज्ञप्तः, तद्यथा-'से जहानामए' इत्यादि, तद्यथाअजिनक-चर्ममयंवस्त्ररुतं-प्रतीतंबूरो-वनस्पतिविशेषः नवनीतंम्रक्षम हंसगर्भतूलीशिरीषकुसुमनिचयाश्च प्रतीताः, 'बालकुमुदपत्तरासी इव' इति बालानिअचिरकालजातानियानि कुमुदपत्राणि तेषांराशिर्बालकुमुदपत्रराशि, कचिद् ‘बालकुसुमपत्रराशि' इति पाठः, 'भवे एयारवे' इत्यादि प्राग्वत् ।
मू.(१५-वति) तएणंसे आभियोगिए देवेतस्स दिव्वस्स जाणविमानस्स बहूमझदेसभागे एत्य णं महं पिच्छाघरमंडवं विउव्वइ अनेगखंभसयसंनिविट्ठ अब्भुग्गयसुकयवरवइयातोरणखचियउज्जलबहुन्मसमसुविभततदेसभाइए।ईहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तं कंचणमणिरयणथूभियागं नानाविहपंचवण्णघंटापडागरिमंडियग्गसिहरंचवलं मरीतिकवयंविणिम्मुयंत काउल्लोइयमहियंगोसीस रत्तचंदणदद्दरदिनपंचंगुलितलं चउवियचंदनकलसं चंदनघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभाग।
आसत्तोसत्तविउलवट्टवग्धारियमल्लदामकलावं पंचवण्णसरससुरभि मुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं कालागुरुपवरकुंदरुक्कतुरुक्कधूवमधमघंतगंद्धद्धयाभिरामंसुगंधवरंगंधियं गंधवट्टिभूतं दिव्यं तुडियसद्दसंपणाइयं अच्छरगणसंघविकिण्णं पासाइयं दरिसणिजंजाव पडिरूवं । तस्सणं पिच्छाघरमंडवस्स बहुसमरणणिजभूमिभागं विउव्वति जाव मणीणं फासो।
तस्सणं पेच्छाघरमंडवस्स उल्लोयं विउव्वति पउमलयभत्तिचित्तंजाव पडिरूवं । तस्सणं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमझदेसभाए एत्थणं महंएगंवइरामयं अक्खाडगंविउव्वति ___ तस्सणंअकखाडयस्स बहुमज्झदेसभागे एत्थणमहेगंमणिपेढियं विउव्वति अट्ठजोयणाई आयामविक्खंभेणं चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं सव्वं मणिमयं अच्छं सण्हं जाव पडिरूवं ।
तीसेणं नणिपेढियाए उवरिएयणं महेगसिंहासनं विउब्वइ, तस्सणंसीहासनस्स इमेयासवे वण्णावासे पन्नत्ते-तवणिजमया चक्कला रययामया सीहा सोवणिया पाया नाना- मणिमयाई पायसीसगाई जंबूणयमयाइं गत्ताइं वइरामया संधी नानामणिमये वेचे।
से णं सीहासने इहामियउसभदुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयफउमलभत्तिचित्तं (स) सारसारोवचियमणिरयणपायवीढे अच्छरगमिउम-सूरगणवतयकुसंतलिम्बकेसरपञ्चत्युयाभिरामे सुविरइयरयत्ताणे उवचियखोमदुगुल्लपट्टपडिच्छायणे रत्तंसुअसंवुए सुरम्मे आइणगस्य बूयनवनीयतूलफासे मउए पासाइए४।
दृ. 'तएणमित्यादि, ततः स आभियोगिको देवस्तस्य दिव्यस्य यानविमानस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र महत्प्रेक्षागृहण्डपं विकुर्वति, कथम्भूतमित्याह-अनेकस्तम्मशतसन्निविष्टं तथा अभ्युद्गता अत्युत्कटासुकुता-सुष्ठुनिष्पादिता वरवेदिकानि तोरणानिवररचिताः शालभञ्जिकाश्च यत्र तदभ्युद्गतसुकृतवरवेदिकातोरणवररचितशालभञ्जिकाकं, तथा सुश्लिष्टा विशिष्टा लष्टसंस्थिताः-मनोज्ञसंस्थानाः प्रशस्ताः-प्रशस्तवास्तुलक्षणोपेता वैडूर्यविमलस्तम्भा
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-१५
वैडूर्यरत्नमया विमलाः स्तम्भा यत्र तत् सुश्लिष्टविशिष्टसंस्थितप्रशस्तवैडूर्यविमलस्तम्भ, तथा नाना मणयः खचिता यत्र भूमिभागे स नानामणिखचितः सुखादिदर्शनात् क्तान्तस्य पाक्षिकः परनिपातः नाणामणिखचित उज्वलो बहुसमः-अत्यन्तसमः सुविभक्त भूमिभागो यत्र तत् नानामणिखचितोज्जवलबहुसमसुविभक्तभूमिभाग, तथा इहामृगा-वृकाः ऋषुभतुरगनरमगरविहगाः प्रतीताः व्यालाः-स्वापदभुजगाः किंनरा-व्यन्तरविशेषाः रूरवो-मृगाःसरभाः आटव्या महाकायाः पशवःचमरा-आटव्यागावःकुञ्जरा-दन्तिनः वनलता-अशोकादिलताःपद्मलता:-पद्मिन्यः
एतासां भक्त्या-विच्छित्या चित्रम्-आलेखो यत्र तदिहामृगऋषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिन्नररुरुसरभचमरकुञ्जरवनलतापद्मलताभक्तिचित्रं, तथा स्तम्भोद्गतयास्तम्भोपरिवर्त्तिन्या वज्ररत्नमय्या वेदिकया परिगतं सद् यदभिरामं तत् स्तम्भोद्गतवज्रवेदिकापरिगताभिरामं, तथा स्तम्भो द्गतया-स्तम्भोपरिवर्त्तिन्या वज्ररत्नमय्या वेदिकया परिगत सद् यदभिरामं तत् स्तम्भोद्गतवज्रवेदिकापरिगताभिरामं, 'विजाहरजमलजुगलजन्तजुत्तं पिव अचीसहस्समालिणीय मिति विद्याधरन्तीति विद्याधरा-विशिष्टविद्याशक्तिमन्तः तेषांयमलयुगला नि समानशीलानि नद्वानितेषांयन्त्राणि प्रपञ्चाविशेषास्तैर्युक्तमिवअर्चिषां-मणिरत्नप्रभाञ्चालानां सहस्रलिनीयं-परिचारणीयं, किमुक्तं भवति।
एवं नाम अत्यद्भुतैर्मणिरलप्रभाजालैराकलितमिव भाति यथा नूनमिदं न स्वाभाविकं, किन्तु विशिष्टविद्याशक्तिमुत्पुरुषप्रपञ्चप्रभावितामिति, रूवगसहस्सकलितं भिसिमाणंभिब्मिसमाणं चकखुल्लोयणलेसं सुहफासं सस्सिरीयरूव'मिति प्राग्वत्, कचिदेतन श्यते, 'कञ्चणमणिरयणथभियाग'मितिकाञ्चनंचमणयश्च रत्नानिचकाञ्चनमणिरत्नानितेषां तन्मयी स्तपिकाशिखरंयस्य तत्तथानानाविधाभि-नानाप्रकाराभि पञ्चवर्णाभिर्घण्टाभिपताकाभिश्चपरि-सामस्त्येन मण्डितमग्रं-शिखरंयस्य तन्नानाविधपञ्चवर्णघण्टापताकापरिमाण्डिताग्रशिखरं, चपलं-चञ्चलं चिकचिकीयमानत्वात् मरीचिकवचं-किरणजालपरिक्षेपं विनिर्मुञ्चत् ‘लाउल्लोइयमहिय'मिति लाइयं नाम-यद्भूमेर्गोमयादिनोपलेपनं उल्लोइयं-कुडयानांमालस्य च सेटिकादिभिस्मृष्टीकरणं लाउल्लोइयाभ्यामिव महितं-पूजितं लाउल्लोइयमहियं ।
तथा गोशीर्षेण-गोशीर्षनामकचन्दनेन ददरण-बहलेन चपेटाकारेण वा दत्ताः पञ्चाङ्गुलयस्तला-हस्तका यत्र तद्गोशीर्षरक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलं, तथा उपचितानिवेशिताः चन्दनकलशा-मङ्गलकलशा यत्र तदुपचितचन्दनकलशं, 'चंदनघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागमिति' चन्दनघटैः-चन्दनकलशैः सुकृतानिसुष्ठुकृतानि शोभितानीति तात्पर्यार्थ, यानि तोरणानि तानि चन्दनघटसुकृतानि तानि तोरणानि प्रति द्वारकेशभाग-द्वारदेशभागे यत्र तत् चन्दघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागं, तथा 'आसतोत्सत्तविपुलवट्टवग्घारियमल्लदामकलाव' मिति आ-अवाङ अधोभूमौ लग्न इत्यर्थः, उत्सक्तं-ऊर्ध्वसक्तं उल्लोतले उपरि सम्बद्ध इत्यर्थः विपुलो-विस्तीर्णवृत्तो-वर्तुलः वग्धाग्यि इति-प्रलम्बितोमाल्यदामकलापः-पुष्पमालासमूहो यत्र तदासक्तोसक्तविपुलवृत्तप्रलम्बितमाल्यदामकलापं ।
तथा पञ्चवर्णेन सरसेन सच्छायेन सुरभिणामुक्तेन-क्षिप्तेन पुष्पपुञ्जलक्षणेनोपचारेणपूजया कलितं पञ्चवर्णसरससरभिमुक्तपुष्पपुओपचारकलितं, 'कालागुरुपवरकुन्दुरुक्कतुरुक्कघूव
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३३
मूलं-१५ मधमघंतगन्धुद्धयाभिरामं सुगंधवरगंधियं गंधवट्टिभूय' मिति प्राग्वत्, तथा अप्सरोगाणानां सङ्घः-समुदायस्तेन सम्यग-रमणीयतया विकीर्ण-व्याप्तमप्सरोगणसङ्घविकीर्ण, तथा दिव्यानां त्रुटितानाम आतोद्यानां-वेणुवीणामृदङ्गादीनां ये शब्दास्तैः सम्प्रणादितं- सम्यक्श्रोत्रमनोहारितया प्रकर्षेण नादितं-शब्दवद् दिव्यत्रुटितशब्दसम्प्रणादितं, 'अच्छं जाव पडिरूव'मिति यावच्छब्दकरणात् 'अच्छं सण्हं मटुं नीरयं निम्मलं निप्पंक निककडच्छायंसप्पभं समिरियं सउज्जोयंपासाइयंदरिसणिज्जं अभिरुवं पडिरूव' मिति द्रष्टव्यं, एतच प्राग्वद्याख्येयं ।
___ 'तस्स णमित्यादि, तस्य ‘णमिति प्राग्वत् प्रेक्षागृहमण्डपस्यान्तः मध्ये बहुसमरणीयं भूमिभागविकुर्वन्ति, तद्यथा-आलिंगपुष्करमितिवेत्यादि, तदेव तावद्वक्तव्यंयामन्मणिस्पर्शसूत्रपर्यन्तः, तथा चाह-'जावमणीणं फासो' इति । तस्स णमित्यादि, तस्यणमितिपूर्ववत्प्रेक्षागृहमण्डपस्य उल्लोकम्-उपरिभागं विकुर्वन्ति पद्मलताभक्तिचित्रं 'जाव पडिरूवमि' ति, यावच्छब्दकरणात् 'अच्छं सण्ह' मित्यादिविशेषणकदम्बकपरिग्रहः ।
___ 'तस्सणमित्यादि, तस्य बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमद्यदेशभागेअत्र 'ण'मिति पूर्ववत् एकं महान्तं वज्रमयमक्षपाटं विकुर्वन्ति, तस्य चाक्षपाटकस्य बहुमध्यदेशभागे तत्रैकां महतीं मणिपीठिका विकुर्वन्ति, अष्टौ योजनान्यायामविष्कम्भाभ्यां चत्वारि योजनानि बाहुल्येन-उच्चैस्त्वेनेति भावः, कथंभूतांतांविकुर्वन्तीत्यत आह ‘सर्वमणिमयीं' सर्वात्मना मणिमयीं यावत्करणादच्छामिद्यादिविशेषसमुहपरिग्रहः, तस्याश्चमणिपीठिकायाउपर्यत्र महदेकं सिंहासनं विकुर्वन्ति, तस्य च सिंहासनस्यायमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तः, तद्यथाःतपनीयमयाः चक्कला रजतमयाः सिहास्तैरुपशोभितं सिंहासनमुच्यते, सौवर्णिकाः-सुवर्णमयाः पादाः नानामणिमयानि पादशीर्षकाणि-पादानामुपरितना अवयवविशेषाः, जम्बूनदमयानि गत्राणि वज्रमयावज्ररत्नापूरिताः सन्धयो-गात्राणां सन्धिमेलाः नानामणिमयं वेचं-तज्जातः ।
'सेणंसीहासणइत्यादि' तसिंहासनमीहामृगऋषभतुरगनरमकरव्यालककिन्नररुरुसरभचरमरवनलतापद्मलताभक्ति चित्रं '(सं) सारसारोवचियमणिरयणपायपीठ'मिति (सं) सारसारैः प्रधानैः-प्रधानः मणिरत्नैरुपचितेन पादपीठेन सह यत्तत्तथा, प्राकृतत्वाच्च पदोपन्यासव्यत्ययः 'अच्छरयमउमसूरगनवतयकुसन्तलिम्बकेसरपञ्चत्युयारिभिरामे इति' अस्तरकम्आच्छादकं मृदु यस्य मसूरकस्य तदस्तरकमृदु, विशेषणस्य परनिपातः प्राकृतत्वात्, नवा त्वक् येषां ते नवत्वचः कुशान्ताः दर्भपर्यन्ता नवत्वचश्च ते कुशान्ताश्च नवत्वकशान्ताः-प्रत्यग्रत्वगदर्भपर्यन्तरूपाणि लिम्बानि-कोमलानि नमनशीलानि च केसराणि मध्ये यस्य मसूरकस्य तत् नवत्वकशान्तलिम्बकेशरम् आस्तरकमृदुना मसूरकेणनवत्वक्कशान्तलिम्बकेसरेण प्रत्यवस्तृतम्आच्छादितं सत्यदभिरामंतत्तथा, शान्तलिम्बकेशरम् आस्तरकमृदुना मसूरकेण नवत्वक्कशान्तलिम्बकेसरेण प्रत्यवस्तृतम् आच्छादितं सत् यदभिरामं तत्तथा-, _ विशेषणपूर्वापरनिपातोयाईच्छिकःप्राकृतत्वात्, ‘आईणगरुअबूरनवणीयतूलफासे' इति पूर्ववत्, तथा 'सुविरइयरयत्ताणे' तथा सुष्ठुविरचितं सुविरचितंरजमणमुपरि यस्य तत्सुविरचितरजस्त्राणं, 'उवचियखोमियदुगुल्लपट्टपडिच्छयण'मिति, उपचितं-परिकर्मितं यत्क्षीमंदुकूलंकासिकंवस्त्रंपरिच्छादनं रजसणस्योपरिद्वितीयमच्छादनंयस्यतत्तथा, तत उपरि रत्तंसुयसंयुडे'
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-१५ इति रक्तांशु केन-अतिरममीयेन रक्तेन वनण संवृतम्-आछादितमत एव सुरम्यं, 'पासाइए दरिसणिज्जे अभिरुवे पडिरूवे' इति प्राग्वत्॥
मू(१५-वर्तते) तस्स ण सिंहासनस्स उवरि एत्य णं महेगं विउव्वंति, संखंक (संख) कुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसंनिगासंसबरयणामयं अच्छंसहपासादीयंदरिसणिजं अभिरुवं पडिसवंतस्सणं सीहासनस्स उवरिविजयदूसस्सय बहुमजदेसभागे एत्थणं (महं एग) वयरामयं अंकुसं विउव्वति, तसिं चणं वयरामयंसि अंकुसंसि कुंभिक्के मुत्तादामं विउध्वंति।
से णं कुंभिक्के मुत्तादामे अन्नेहिं चउहि अद्धकुंभिक्कहिं मुत्तादामेहिं तदद्धचत्तपमाणेहिं सव्वओसमंता संपरिखित्ते । तेणंदामा तवणिज्जलंबूसगा सुवण्णपयरगमंडियग्गा नाणनमणिरयणविविहहारद्धहारउवसोभियसमुदाया ईसिं अनमन्नसंपत्ता वाएहिं पुव्यावरदाहिणुत्तरागएहिं मंदाय मंदाय एइजमामाणिं २ पलंबमाणाणि २ पजंजं (पज्झंझ) माणाणि २ उरालेण मणुनेणं मणहरेणं कण्णमणणिव्युतिकरेणं सद्देणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणा सिरीए अतीव २ उवसोभेमाणा चिट्ठति।
तएणं से आभिओगिए देवे तस्स सिहासनस्स अवरुत्तरेणं उत्तरेणं उत्तरपुरच्छिमेणं एत्त णं सूरिआभस्स देवस्स चउण्हं सामानियसाहस्सीणंचत्तारि भद्दासणसाहस्सीओ विउब्बइ, तस्स णं सीहासनस्स पुरच्छिमेणं एत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स चउण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं चत्तारि भद्दासणसाहस्सीओ विउब्बइ।
तस्स णं सीहासनस्स दाहिणपुरच्छिमेणं एत्य णं सूरियाभस्स देवस्स अग्झिरपरिसाए अट्ठण्हं देसाहस्सीणं अट्ठ भद्दासणसाहस्सीओ विउव्वइ, एवं दाहिणेणं मज्झिमपरिसाए दसण्हं देवसाहस्सीणं दस भद्दासणसाहस्सीओ विउव्वति दाहिणपञ्चस्थिमेणं बाहिरपरिसाए बारसण्हं देवसाहस्सीणं बारस भद्दासणसाहस्सीओ विउव्वति पञ्चत्थिमेणं सत्तण्हं अनियाहिवतीणं सत्त भद्दासणे विउव्यति । तस्स णं सीहासनस्स चउदिसिंएत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स सोलसण्हं आयरक्खदेवसाह-स्सीणं सोलस भद्दासणसाहस्सीओ विउव्वति, तंजहा पुरच्छिमेणं चत्तारि साहस्सीओ दाहिणेणं चत्तारि साहस्सीओ पञ्चस्थिमे णं चत्तारि साह०उत्तरेणं चत्तारि साह०।
तस्स दिव्वस्स जाणविमामस्स इमेयात्रवेवण्णावासे पन्नत्ते, से जहानामए अइरुग्गयस्स वा हेमंतियबालियसूरियस्स वा खयरिंगाण वा रत्तिं पञ्जलियाण वा जावाकुसुमवणस्स वा किंसुयवणस्स वा पारियायवणस्स वा सव्वतो समंता सुंकुसुमियस्स, भवेयासवे सिया?, नो इणढे समझे, तस्स णं दिव्वस्स जाणविमाणस्स एत्तो इतराए चेव जाव वण्णेणं पन्नत्ते, गंधो य फासो य जहा मणीणं।
तए णं आभिओगिए देवे दिव्वं जाणविमानं विउव्वइ २ ता जेणेव सुरियामे देवे तेणेव उवागच्छइ २ ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं पञ्चप्पिणंति ।।।
वृ. 'तस्स णमित्यादि, तस्य सिंहासनस्योपर्युल्लोके 'अत्र' अस्मिन् स्थाने महदेक विजयदूष्यं वस्त्रविशेषः, आह च जीवाभिगममूलटीकाकृत्-'विजयदूष्यं' वस्त्रविशेष' इति, तं विकुर्वन्ति-स्वशक्त्या निष्पादयन्ति, कथम्भूतमित्याह-'शकुन्ददकरजोऽमृतमथितकेनपुजसन्निकाशं' शङ्खःप्रतीतः, कुन्देति-कुन्दकुसुमंदकरजः-उदककणाः अमृतस्य-क्षीरोदधिज
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१५
२३५ लस्य मथितस्य यः फेनपुओ-डण्डीरोत्करः तत्सन्निकाशं-तत्समप्रमं, पुनः कथम्भूतमित्याह'सव्वरयणामयं समना रत्नमयं अच्छं सण्हं पासाइयमि'त्यादिविशेषणजालं प्राग्वत् ।
'तस्स णमित्यादि, तस्य सिंहासनस्योपरि तस्य विजयदूष्यस्य बहुमध्यदेशभागेऽत्र महान्तमेकं वज्रमयं-वज्ररत्नमयमङ्कुशम्-अङ्कशाकारमुक्तादामावलम्बनांश्रयं विकुर्वन्ति, तस्मिंश्च वज्रमयेऽङ्कुशे महदेकं कुम्भाग्रं-मगधदेशप्रसिद्धं कुम्भपरिमाणं मुक्तादाम विकुर्वन्ति
से णमि'त्यादि, तत्कुम्भाग्रं मुक्तादाम अन्यैश्चतुर्भिः कुम्भाप्रैः-कुम्भपरिमाणेमुक्तादामभिस्तदोच्चत्वप्रमाणमात्रैः ‘सर्वतः' सर्वासुदिक्षुसमन्ततः-सामस्त्येन सम्परिक्षिप्तं व्याप्त । 'तेणंदामा' इत्यादि, तानिपञ्चापिदामानि "तवणिज्जलंबूसगा तपनीयमया लम्बूसगा-आभरणविशेषरूपा (पाः सुवर्णप्रतरकाःसुवर्णपत्राणि तैः मण्डितं-शोभितं अग्रं-अग्रभागो येषां तानि तथा अ) ग्रभागे येषां प्लम्बमानानां तानि तथा, 'नानामणिरत्नैः' नानामणिरत्नमयैर्विविधैःविचित्रैहरिरद्धहारैश्चोपशोभितःसामस्त्येनोपशोभितः समुदायो येषां तानि तथा।
तथाईषत्-मानाक्अन्योऽन्यं-परस्परंअसंप्राप्तानि-असंलग्नानि पूर्वापरदक्षिणोत्तरागतैः (वातैः) मन्दाय मन्दाय इति-मनंद मन्दं “एजमानानि' कम्पमानानि 'भृशार्भीण्याविच्छेदे द्विः प्राक्तमवादे' रित्यविच्छेदे द्विर्वचनं यथा पचन्ति पचन्तीत्यत्र, एवमुत्तस्त्रापि, ईषत्कम्पनवशादेव प्रकर्षत इतस्ततो मनाक् चलनेन लम्बमानानि २ ततः परस्परं सम्पर्कवशतः ‘पेजंजमाणा पेजंजमाणा' इति शब्दायमानानि र उदारेण स्फारेण शब्देनेतियोगः, सच स्फारशब्दो मनःप्रतिकूलोऽपि भवति तत आह-'मनोज्ञेन' मनोऽनुकूलेन, तच्च मनोऽनुकूलत्वं लेशतो स्यादत आह–'मनोहरेण' मनांसि श्रोतृणां हरति-एकान्तेनात्मवशंनयतीति मनोहरो 'लिहादेराकृतिगणत्वादच् प्रत्ययः', तेन, तदपि मनोहरत्वं कुत इत्याह-- _ 'कर्णमनोनिवृतिकरेम' 'निमित्तकारणहेतुषुसर्वासां विभक्तीनांप्रायोदर्शन मितिवचनात् हेतौ तृतीया, ततोऽयमर्थः-प्रतिश्रोतृकर्णयोर्मनसश्च निवृतिकरः-सुखोत्पादकस्ततोमनोहरस्तेनेत्थम्भूतेन शब्देनतान्प्रत्यसन्नान् प्रदेशान् सर्वतो-दिक्षुसमन्ततो-विदिक्षुआपूरयन्ति २,शत्रन्तस्य स्यादाविदं रूपं, अत एव श्रिया-शोभया अतीवोपशोभमानानि २ तिष्ठन्ति । 'तए णमि'त्यादि, ततः स आभियोगिको देवस्तस्य सिंहासनस्यापरोत्तरेण, वायव्ये कोणे इत्यर्थ, उत्तरेण-उत्तरस्यां 'उत्तरपुरच्छिमेण ईशान्यां अत्र' एतासुतिसृषुदिक्षु सूर्याभस्य देवस्य चतुर्णा सामानिकसहस्राणां योग्यानिचत्वारिभद्रासनसहस्राणि विकुति, पूर्वस्यांचतसृणामग्रमहिषीणांसपरिवाराणां चत्वारि भद्रासनसहस्राणि दक्षिणपूर्वस्यामभ्यन्तरपर्षदोऽष्टानांदेवसहस्राणायोग्यानिअष्टौ भद्रासनसहस्राणि दक्षिणस्यां मध्यमपर्षदो दशानां देवसहस्राणां योग्यानि दश भद्रासनसहमणि, दक्षिणापरस्यां नैऋतकोण इत्यर्थः बाह्यपर्षदो द्वादशानां देवसहसाणां द्वादश भद्रासनसहस्राणि पश्चिमायां सप्तानामनीकाधिपतीनां सप्त भद्रासनानि विकुर्वति ।
तदनन्तरंतस्यसिंहासनस्य चतसृषुदिक्षुअत्रसामानिकादिदेवभद्रासनानांपृष्ठतः सूर्याभस्य देवस्यसम्बन्धिनां षोडशानामात्मरक्षकदेवसहस्राणायोग्यानिषोडशभद्रासनसहस्राणिविकुति, तद्यथा-चत्वारि भद्रासनसहस्राणि पूर्वस्यां चत्वारि दक्षिणतश्चत्वारिपश्चिमायांचत्वारि उत्तरतः सर्वसङख्यया सप्ताधिकानि चतुःपञ्चाशत्सहस्राणि ५४००७ भद्रासनांनां विकुर्वति ।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - १५
'तस्स णं दिव्वस्से' त्यादि, तस्य 'णमिति पूर्ववत् दिव्यस्य यानविमानस्यायम् - अनन्तरं वक्ष्यमाणस्वरूपो वर्णावासो-वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - 'से जहानामए' इत्यादि, स यथानाम अचिरोद्गतस्य-क्षणमात्रमुद्गतस्य 'हैमन्तिकस्य' शिशिरकालभाविनो बालसूर्यस्य स ह्यत्यन्तमारक्तो भवति दीप्यमानश्चेत्युपादानं, वाशब्दाः सर्वेऽपि समुचये, खादिराङ्गाराणि वा 'रत्ति' मिति सप्तम्यर्थे वितया प्राकृतत्वात् यथा- 'उय विणयभत्तिल्ले पूरेमसिसिरे दहे गए सूरे कत्तो रत्तिं सुद्धे नियसद्धा सउणयाणमि' त्यत्र ।
२३६
ततोऽयमर्थः - रात्रौ प्रज्वलितानां जपाकुसुमवनस्य वा किंशुकवनस्य वा पारिजातवनस्य वा सर्वतः सर्वासु दिक्षु समन्ततः - सामस्त्येन 'सकुसुमितस्य' सम्यक् कुसुमितस्य, अत्रान्तरे शिष्यः पृच्छति - यागरूप एतेषां वर्णः 'भवेयारूवे सिया' इति स्यात् कथञ्चिद् भवेदेतद्रूपस्तस्य दिव्यस्य यानविमानस्य वर्ण ? | सूरिराह - 'नो इणडे समट्टे, तस्स णं दिव्वस्स जाणविमानस्स एतो इतराए चैव कंततरागे चेव मणुन्नतरागे चैव मणामतरागे चेव वण्णे पन्नत्ते' इति प्राग्वत् व्याख्येयम् ।
स
'गंध फासो जहा मणीण' मिति गन्धः स्पर्श यथा प्राग् मणीनामुक्तस्तथा वक्तव्यः, चैवं- 'तरसणं दिव्वस्स जाणविमाणस्स इमे एयारूवे गंधे पन्नत्ते, तंजहा से जहानामए कोट्ठपुडाण वा एगरपुडाण वा' इत्यादि ।
'तएण से आभिओगिए देवे' इत्यादि, यावत्करणात् 'करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजिलिं कट्टु जएणं विजएणं वद्धावेद वद्धावित्ता एयमाणत्तियमिति द्रष्टव्यम् ॥
मू. (१६) तए णं से सूरिओभे देवे आभिओगस्स देवस्स अंतिए एयमहं सोचा निसम्म हट्ट जाव हियए दिव्वं जिणिंदाभिगमणजोग्गं उत्तरवेउव्वियरूवं विउव्यति २ त्ता चउहिं अग्गमहिसीहिं सपरिवाराहिं दोहिं अणीएहिं, तंजहा--गंधव्वणीएण य नट्टानीएण य सद्धिं संपरिवुडे तं दिव्वं जाणविमानं अणुयपयाहिणीकरेमाणे २ पुरच्छिमिल्लेणं तिसोमाणपडिरूवएणं दुरूहित्ता जेणेव सिंहासने तेणेव उवागच्छइ २ ता सीहासनवरगए पुरत्थाभिमुहे सन्निसन्ने ।
तए णं तस्स सूरिआभस्स देवस्स चत्तारि सामानियसाहस्सीओ तं दिव्वं जाणविमानं अणुपयाहिणीकरेमाणा उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं दुरूहंति दुरूहिता पत्तेयं २ पुव्वणत्येहिं भद्दासणेहिं निसीयंति, अवसेसा देवा य देवीओ य तं दिव्वं जाणविमानजाव दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं दुरुहंति २ त्ता पत्तेयं २ पुव्वंणत्येहिं भद्दासणेहिं निसीयंति ।
तणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स तं दिव्वं जाणविमाणं दुरूढस्स समाणस्स अट्टट्टमंगलगा पुरतो अहाणुपुवीए संपत्थिता, तंजहा- सत्थियसिरिवच्छ जाव दप्पणा ।
तयानंतरं च णं पुन्नकलसभिंगार दिव्वा य छत्तपडाया सचामरा दंसणरतिया आलोयदरिसणिजा वाउयविजयवेजयंतीपडागा ऊसिया गगनतलमणुलिहंती पुरतो अहानुपुवीए संपत्थिया । तयानंतरं च णं वेरुलियभिसंतविमलदंडं पलंबकोरंटमल्लदामोवसोभितं चंदमंडलनिमं ससुस्सियं विमलमायवत्तं पवरसीहासणंच मणिरयणभत्तिचित्तं सपायपीढं सपाउयाजोयसमाउत्तं बहुकिंकरामरपरिग्गहियं पुरतो अहाणुपुव्वीए संपत्थियं ।
तयानंतरं च णं वइरामयवट्टलट्ठसंठियसुसिलिट्ठपरिधट्ठमट्ठसुपतिट्ठिए विसिडे
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१६
२३७
अगवरपंचवण्णकुडभीसहस्सुस्सिए (परिमंयाभिरामे) वाखुयविजयवेजयंतीपडागच्छत्तातिच्छतकलिते तुंगे गगनतलमणुलिहंतसिहरे जोअणसहस्समूसिए महतिमहालए महिंदज्झए पुरतो अहाणुपुवीए संपत्थिए । तयानंतरं च णं सुरूवणेवत्थपरिकच्छिया सुसज्जा सव्वालंकारभूसिया महया भडचडगहपहगरेणं पंचअणीयाहिवईणो पुरतो अहानुपुव्विए संपत्थिया ।
तयानंतरं च णं बहवे आभिओगिया देवा देवीओ य सएहिं २ रूवेहिं सएहिं २ विसेसेहिं सएहिं २ विंदेहिं सएहिं २ नेज्जाएहिं सएहिं २ नेवत्थेहिं पुरतो अहाणुपुव्वीए संपत्थिया) तयानंतरं चणं सूरियाभविमाणवासिणो बहवे बेमाणिया देवा य देवीओ य सव्विड्ढीए जाव रूवेणं सुरियाभं देवं पुरतो पासतो य मग्गतो य समनुगच्छंति ॥
बृ. 'तएण से सेख्याभेदेवे' इत्यादि, दिव्यं - प्रधानं जिनेन्द्रस्य - भगवतो वर्त्यमानस्वामिनोऽभिगमनाय - अभिमुखं गमनाय योग्यम् - उचितं जिनेन्द्राभिगमनयोग्यमुत्तरवैकियं रूपं विकुर्व्वति, विकुर्व्वित्वा चतसृभिरग्रमहिषीभि सपरिवाराभिर्द्वाभ्यामनीकाभ्यां, तद्यथा - गन्धर्वानीकेन नाट्यानीकेन च, सार्द्धं, तत्र सहभावः स्वस्वाभिभावमन्तरेणापि दृष्टो यथा समानगुणविभवयोर्द्वयोर्मित्रयोः, अतः स्वस्वामिभावप्रकटनार्थमाह- 'संपरिवुडे' सम्यगाराधकभावं बिभ्राणैः परिवृतः--सम्परिवृतः तत् दिव्यं यानावमान मनुप्रदक्षिणी कुर्वन् - पूर्वतोरणानुकूल्येन प्रदक्षिणीकुर्वन् पूर्वेण तोरणेनानुप्रविशति - स्विंहासनानुकूलं प्रविशति, प्रविशन् पूर्वेण 'त्रिसोपानप्रतिरूपकेण' प्रतिविशिष्टरूपेण त्रिसोपानेन तद् यानविमानं 'दुरुहइ' त्ति आरोहति, आरुह्य च 'जेणेव 'ति यस्मिन्नेव देशे तस्य मणिपीठिकाया उपरि सिंहासनं तत्रोपागच्छति, उपागत्य च सिंहासनवरगतः सन्पूर्वाभिमुखः ‘सन्निषण्णः' सम्यक् सकलसेवकजनचमत्कारकारिण्या उपवेशनस्थित्योपविष्टः
'तए णमि' त्यादि, ततस्तस्य सूर्याभस्य देवस्य चत्वारि सामानिकदेवसहस्राणि तद् दिव्य यानविमानमनुप्रदक्षिणीकुर्वन्ति, उत्तरेण त्रिसोपानप्रतिरूपकेणारोहन्ति, पुव्वनवत्येहिं' इत्यादि, अत्र सम्पम्यर्थे तृतीया, पूर्वन्यस्तेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति, अवशेषाः अभ्यन्तरपर्षदादयो देवा देव्यश्च दक्षिणेन त्रिसोपानप्रतिरूपकेणारोहन्ति, आरुह्य च स्वेषु भद्रासनेषु निषीदन्ति ।
'तए मि' त्यादि, ततस्तस्य सूर्याभस्य देवस्य तद् दिव्यं यानविमानमारूढस्य पुरतोऽष्टाष्टमङ्गलकानि यथानुपूर्व्या-वक्ष्यमाणपाठक्रमेणेत्यर्थः, सम्प्रस्थितानि, तद्यथा - 'सोत्थियसिरिवच्छेत्यादि, पूर्वं स्वस्तिकः तदनन्तरं श्रीवत्सस्तदनन्तरं पूर्णकलशभृङ्गारदिव्यातपत्रपताकाः सचामराः, कथम्भूताः ? इत्याह- 'दर्शनरतिका' दर्शने - अवलोकने रतिर्यासु ता दर्शनरतिकाः, इह दर्शनर - तिकमपि किञ्चिदालोकदर्शनीयं न भवत्यमङ्गलत्वात् यता गर्भवती युवतिः, अत आह-आलोकेबहि प्रस्थानसमयभाविनि दर्शनीया-द्रष्टुं योग्या मङ्गल्यत्वात्, अन्ये त्वाहुः- आलोके दर्शनीया न पुनरत्युच्चा आलोकदर्शनीया, तथा वातोद्धुता विजयसुचिका वैजयन्तीति विजयवैजयन्ती च उत्सृता - ऊर्ध्वकृता गगनतलम् - अम्बरतलमनुलिखन्ती - भिलङ्घयन्ती 'पुरतो' यथानुपूर्व्या सम्प्रस्थिता ।
'तयानंतरं च णमित्यादि, तदनन्तरं 'वेरुलियभिसंतविमलदंड' मिति 'वैडूर्यो' वैडूर्यरत्नमयो भिसंतो- दीप्यमानो विमलोनिर्मलो दण्डो यस्य तत्तथा 'पलंबकोरंटमल्लदामोवसोहिय' मिति, प्रलम्बते इति प्रलम्बि तेन - प्रलम्बमानेन कोरण्टमाल्यदाम्ना - कोरण्टपुष्पमालयोपशोभितं
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - १६ प्रलम्बकोरण्टमाल्यदामोपशोभितं चन्द्रमण्डलनिभं दीप्तया शोभया वर्तुलतया चन्द्रमण्डलाकारं समुत्सृतं सम्यगूर्ध्वकृतं विमलमातपत्र तथा प्रवरं सिंहासनं मणिरत्नैः भक्त्या - विच्छित्या चित्रं यत् तन्मणिरतन्भक्तिचित्रं, सह पादपीठं यस्य तत्सपादपीठं, तथा 'सपाउयाजोगसमाजुत्त' मिति, पादुकायोगः - पादुकाद्वितयं तस्य समायोजनं समायुक्तं सह पादुकायोगसमायुक्तं यस्य तत्तथा 'बहुकिङ्करामरपरिग्गहियमि' ति बहुभि किङ्करैः किङ्करकल्पैरमरैः परिगृहीतं 'पुरतो' यथानुपूर्व्या सम्प्रस्थितं ।
तदनन्तरं 'वइरामयवट्टलट्ठसंठियसुसिलिट्ठपरिघट्टमट्ठसुपइट्ठिए' त्ति, वज्रमयो-वज्ररत्नमयः तथा वृत्तं - वर्तुलं लष्टं - मनोज्ञं संस्थितं- संस्थानमाकारो यस्य स वृत्तलष्टसंस्थितः तथा सुश्लिष्ट:शुश्लेषापन्नावयवो मसृण इत्यर्थः परिघृष्ट इव परिघृष्टः खरशानया पाषाणप्रतिमावत् मृष्ट इव मृष्टः सुकुमारशाणया पाणाणप्रतिमेव सुप्रतिष्ठितो न तु तिर्यक्पतिततया वक्रः तत एतेषां पदानां पदद्वयमीलनेन कर्म्मधारयः, अत एव शेषध्वजेभ्यो विशिष्टः अतिशायी, तथा अनेकानि - अनेकसङ्ख्याकानि वराणि - प्रधानानि पञ्चवर्णानि कुडभीसहस्राणि उत्सृतानि यत्र सोऽनेकवर पञ्चवर्णकुडभीसहस्रनोत्सृतः क्तान्तस्य परनिपातो सुखादिदर्शनात्, वातोद्धूतविजयवैजयन्तीपताकाच्छत्रातिच्छत्रकलितः, तुङ्गः - अत्युच्चो योजनसहस्रप्रमाणोच्छ्रयत्वात्, तथा गगनतलम् - अम्बरतलमनुलिखत् शिखरम् अग्रभागो अस्य स तथा योजनसहनमुत्सृतः अत एव 'महमहालए' इति । अतिशयेन महान् महेन्द्रध्वजः 'पुरतो' यथानुर्व्या संप्रस्थितः । तदनन्तरं 'सुरूवनेवत्थपरिकच्छिया' इति, सुरूपं नेपथ्यं परिकक्षितं परिगृहीतं यैस्ते तथा, तथा सुष्ठु - अतिशयेन सज्जाःपरिपूर्णा स्वसामग्रीसमायुक्ततया प्रगुणीभूताः सर्वालङ्गारविभूषिताः 'महता भडचडगरपहकरेणं'ति महता-अतिशयेन भटचटकरपहकरेणचटकरप्रधानभटसमूहेन पञ्चानीकानि पञ्चानीकाधिपतयः 'पुरतो' यथाऽनुपूर्व्या सम्प्रस्थिताः । तदनन्दरं च सूर्याभविमानवासिनो बहवो वैमानिका देवा देव्यश्च सर्वर्ध्या यावत्करणात् 'सव्वजुईए सव्वबलेण' मित्यादि परिग्रहः, सूर्याभं देवं पुरतः पार्श्वतो मार्गतः - पृष्ठतः समनुगच्छति ।
मू. (१७) तए णं से सूरियाभे देवे तेणं पंचानीयपरिखित्तेणं वइरामयवट्टलसंठिएण जाव जोयणसहस्समूसिएणं महतिमहालतेणं महिंदज्झएणं पुरतो कड्ढिज्जमाणेणं चउहिं सामानियसहस्सेहिं जाव सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहि य बहूहिं सूरियाभविमाणवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिवुडे सव्विडिए जाव रवेणं
-सोधम्मस्स कप्परस मज्झमज्झेणं तं दिव्वं देविड्डि दिव्वं देवजुतिं दिव्वं देवानुभावं उवदंसेमाणे २ पडिजागरेमाणे २ जेणेव सोहम्मकप्पस्स उत्तरिल्ले निज्जाणमग्गे तेणेव उवागच्छति, २ जोयणसय साहस्सितेहिं विग्गहेहिं ओवयमामे वीतवयमाणे ताए उक्कट्ठाए जाव तिरियमसंखिजाणं दीवसमुद्दाणं मज्झमज्झेणं वीइवयमाणे २ -
२३८
"
-जेणेव नंदीसरवरदीवे जेणेव दाहिणपुरच्छिमिल्ले रतिकरपव्वते तेणेव उवागच्छति २ त्ता तं दिव्वं देविडिं जाव दिव्वं देवानुभावं पडिसाहरेमाणेर पडिसंखेवेमाणे २ जेणेव जंबूद्दीवे २ जेणेव भारहे वासे जेणेव आमलकप्पा नयरी जेणेव अंबलासवणे चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ २ ता
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१७
२३९
___-समणं भगवं महावीरं तेणं दिव्येणं जाणविमाणेणं तिखुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ २ ता समणस्स भगवतो महावीरस्स उत्तरपुरच्छिमे दिसिभागे तं दिव्वं जाणविमाणं ईसिं चउरंगुलसंपत्तं धरणितलंसि ठवेइ ठवित्ता चउहिं अगमहिसीहिं सपरिवाराहिं दोहि अनीयाहिं तंजहा गंधवाणिएण य नट्टाणिएण य सद्धिं संपरिबुडे ताओ दिव्वाओ जाणविमाणाओ पुरच्छिमिल्लेणं तिसोवाण-पडिरूवएणं पञ्चोरुहति।
तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स चत्तारि सामाणियसाहस्सीओ ताओ दिव्याओ जाणविमाणाओ उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पचोरुहति, अवसेसा देवाय देवीओयताओ दिव्वाओ जाणविमाणाओ दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पचोरुहति।
तए णं से सूरियामे देवे चउहिं अग्गमहिसीहिं जाव सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहिं यबहूहिं सूरियाभविमाणवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहिं देवीहि यसद्धिं संपरिवुडे सब्बिड्डीए जाव नाइयरवेणं जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छति २ ता समणं भगवं महावीरं तिखुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेति २ ता वंदति नमसति वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी
अहं णं भंते ! सूरियाभे देवे देवाणुप्पियाणं वंदामि नमसामिजाव पज्जुवासामि ।
वृ. 'तएणमित्यादिततःससूर्याभोदेवः तेन पञ्चानीकपरिक्षिप्तेनयथोक्तविशेषणविशिष्टेन महेन्द्रध्वजेन पुरतः प्रकृष्यमाणेन चतुर्भिसामानिकसहस्रश्चतसृभि सपरिवाराभिरग्रमहिषीभिस्तिसृभि पर्षभि सप्तभिरनीकाधिपतिभि षोडशभिरात्मरक्षदेवसहनैरन्यैश्च बहुभि सूर्याभवि मानावासिभिवैमानिकैर्देवैर्देवीभिश्च सार्द्ध सम्परिवृतः सर्वद्धर्या सर्वद्युत्या ____ यावत्करणात्-‘सव्वबलेणंसव्वसमुदएणंसवादरेणसव्वविभूसाएसव्वविभूइएसब्बसंभमेणं सव्वपुप्फवत्थगंधमल्लालंकारेणं सव्वदिव्वतुडियसद्दसन्निनाएणं हया इड्ढीए महया जुइए महया बलेणंमहया समुदएणं महया वरतुडियजमगसमयपडुप्पवाइयरवेणं संखपणवपडहभेरिझल्लरिखरमुहिहुहुक्कमुरमुइंगदुंदुभिनिग्घोसननाइयरवेण' मिति परिगृह्यते।
सौधर्मस्य कल्पस्यमध्येन तां दिव्यां देवर्द्धि दिव्यां देवद्युतिं दिव्यां देवानुभूतिं कालेमाणे २'इति उपलालयन् २ लीलया उपभुआन् इति भावः, येनैव सौधर्मस्य कल्पस्योत्तराहो निर्याणमाग्र्गो-निर्गमनमार्गस्तेनैव प्राश्वेनोपागच्छति, 'ताए उक्किट्ठाए' इत्यादि पूर्ववद्यावत् दिव्यया देवगत्या योजनशतसहस्रकैः-योजनलक्षप्रमाणैर्विग्रहै:-क्रमैरवपतन्-अधस्तादवतरन् व्यतिव्रजंश्च-गच्छंश्च तिर्यग् असङ्येयानां द्वीपसमुद्राणां मध्यंमध्येन 'जेणेव'त्ति नन्दीश्वरो द्वीपः यस्मिन् प्रदेशे यस्मिन्नेव च प्रदेशे तस्मिन्नन्दीश्वरे द्वीपे दक्षिणपूर्व-आग्नेयकोणवर्ती रतिकरनामा पर्वतस्तस्मिन्नुपागच्छति,_ -उपागत्य च तां दिव्यां देवर्द्धि यावद् दिव्यं देवानुभावं शनैः २ प्रतिसंहरन् २ एतदेव पर्यायेण व्याचष्टे-प्रतिसङ्क्षिपन् २ यस्मिन् प्रदेशे जम्बूद्वीपो नाम द्वीपः तत्र च जम्बुद्वीपे यस्मिन् प्रदेशेभारतवर्षतस्मिंश्चभारतवर्षे यस्मिन्प्रदशे आमलकल्पानगरीतस्याश्चाऽऽमलकल्यापाया नगर्या बहिर्यस्मिन्प्रदेशे आम्रशालवनं चैत्यं तस्मिंश्च चैत्ये यस्मिन् प्रदेशे मणो भगवान् महावीरः 'तेणेवे तितत्रोपागच्छति, सर्वत्र तृतीया सप्तयर्थे द्रष्टव्या प्राकृतत्वात, उपागत्य च श्रमणं भगवन्तं महावीरं तेन-प्रागुक्तस्वरूपेण दिव्येन यानविमानेन सह त्रिकृत्वः-त्रीन् वारान् आदक्षिण
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-१७ प्रदक्षिणीकरोति
आदक्षिणप्रदक्षिणीकृत्य च श्रमण भगवतो महावीरस्यापेक्षया य उत्तरूप्रोव दिग्मागस्तपक्रामति-गच्छति अपक्रम्य च तद् दिव्यं यानविमानमीषद् एतदेव प्रकटयति-चतुरलं, चतुर्भिरङ्गुलैरित्यर्थ असम्प्राप्तं सत् धरणीतले स्थापयति स्थापयित्वा चतसृभिरग्रमहिषीभिः सपरिवाराभिद्वाभ्यामनीकाभ्या तद्यथा-गन्धर्वानीकेन नाट्यानीकेनच सार्द्ध सम्परिवृतस्तस्माद् दिव्यात् यानविमानात् पूर्वेण त्रिसोपानप्रतिरूपकेण प्रत्यवतरति, चत्वारि सामानिकदेवसहस्राण्युत्तरेण, शेषा दक्षिणेन 'तए णमि' त्यादि, 'वंदामि नमसामि जाव पञ्जुवासामी'त्यत्र यावच्छब्दकरणात् 'सक्कारेमि सम्माणेमि कल्लाणं मंगलं देवयंचेइयं पञ्जुवासेमि' इति परिग्रहः,।
मू(१८) सूरियाभातिसमणेभगवं महावीरे सूरिया देवंएवंवयासीपोराणमेयं सूरियामा जीयमेयं सूरियाभा ! किच्चमेयं सूरियामा! करणिजमेयं सूरियाभा ! आइन्नमेयं सूरि-याभा! अब्भणुण्णायमेयं सूरियामा ! जे णं भवणवइवाणमंतरजोइसवेमाणिया देवा अरहते भगवंते वंदति नमसंति वंदित्ता नमंसित्ता तओ पच्छा साइं साइं नामगोताई साहिति, तं पोराणमेयं सूरियाभा! जाव अब्भणुन्नायमेयं सूरियामा!।
वृ.ततः 'सूरियाभाई' इत्यादि, सूरियामात्आदिः-मुख्यः पर्युपासकतया यस्यस सूर्याभादि श्रमण भगवान् महावीरस्तं सूर्याभं देवमेवमवादीत्–'पोराणमेयमि'त्यादि प्राग्वत् ।
मू. (१९) तए णं से सूरियाभे देवे समणेणं भगवया महावीरेणं एवं वुत्ते समाणे हट्ठ जाव समणं भगवंमहावीरं वंदति नमंसति वंदित्ता नमंसित्ता नचासन्ने नातिदूरे सुस्सूसमाणे नमसमाणे अभिमुहे विनएणं पंजलिउडे पञ्जुवासति ।।
वृ. 'नचासन्ने' इत्यादि, नात्यासन्नः-नातिनिकटोऽवग्रहपरिहारात् नात्यासन्ने वा स्थाने वर्तमान इति गम्यम् 'नाइदूरे' इति न नैवातिदूरः-अतिविप्रकृष्टोऽनौचित्यपरिहारात् नातिदूरे वा 'सुस्सूसमाणे इति भगवद्वचनानि श्रोतुमिच्छन् ‘अभिमुहे' इति अभि-भगवन्तं लक्ष्यीकृत्य मुखमस्येति अभिमुख्, भगवतःसम्मुख इत्यर्थ, विनयेन हेतुना ‘पंजलिउडे' इति प्रकृष्टः-प्रधानो ललाटतटघटितत्वेन अअलि-हस्तन्यासविशेषः कृतो येन स प्राञ्जलिकृतः, सुखादिदर्शनात् क्तान्तस्य परनिपातः, पर्युपास्ते सेवते।
मू. (२०) तए णं समणे भगवं महावीरे सूरियाभस्स देवस्स तीसे य महतिमहालियाए परिसाए जाव परिसा जामेव दिसिं पाउब्भूया तामेव दिसि पडिगया।
१. ततः श्रमणो भगवान् महावीरः सूर्याभस्य देवस्य श्वेतस्य राज्ञो धारणीप्रमुखानां च देवीनां तस्याश्च ‘महइमहालिताए' इति अतिशयेन महत्या 'इसिपरिसाए' इति ऋषयःत्रिकालदर्शनिनस्तेषां पर्षत् तस्याः, अवध्यादिजिनपर्षद इत्यर्थः, मुनिपर्षदोयथोक्तानुष्ठनानुष्ठायिसाधुपर्षदः 'जतिपरिसाए' इति यतन्ते उत्तरगुणेषु विशेषत इति यततोविचित्रद्रव्याघभिग्राहायुषताः साधवस्तेषांपर्षदो यतिपर्षदः, विदुपरिसाए' इति विद्वत्परिषदःअनेकविज्ञानपर्षदो देवपर्षदः इक्ष्वाकुपर्षदः क्षत्रियपर्षदः कौरव्यपर्षदः कथम्भूताया इत्याह ।
'अनेगसयाए' इति अनेकानि पुरुषाणां शतानि सङ्ख्यया यस्यां सा अनेकशता तस्याः 'अनेगवंदाए' इति अनेकानि वृन्दानि यस्याः सा तथा तस्याः, 'अनेगसयवंदपरिवाराए' इति
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-२०
२४१ अनेकशतानि अनेकशतसङख्यानिवृन्दानि परिवारो यस्याःसा तथा तस्याः, महतिमहालियाए परिसाए' अतिशयेन महत्या पर्षदः 'ओहबले' इति ओघेन-प्रवाहेण बलं यस्य, न तु कथयतो बलहानिरुपजायते इति भावः।
एवं जहा उववाइए तहा भाणियव्वमिति, एवं यथा औपपातिके ग्रन्थे तथा वक्तव्यं, तचैवं-'अइबले महाबले अपरिमियबलवीरियतेयमाहप्पकंतिजुत्ते सारदनवणियमहुरगंभीरकुंचनिग्घोसदुंदुभिस्सरे उरेवित्थडाए कंठेवट्टियए सिरेसमावन्नाए अगरलाए अमम्मणाए फुडविसयमहुरगंभीरगाहिगाए सव्वक्खरसन्निवाइयाए गिराए सव्वभासाणुगामिणीए सव्वसंसयविमोयणीए अपुणरुत्ताए सरस्सईए जोयणनीहारिणा सरेणं अद्धमागहाए भासाए भासइ
अरिहाधम्मपरिकहेइ,तंजहा–अस्थिलोए अस्थि अलोएअस्थिजीवेअस्थि अजीवेत्यादि, तावत् यावत्तए णं सा महइमहालिया मणुस्सपरिसा ।
मू. (२१) तए णं से सूरियाभे देवे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हतुट्ट जाव हयहियए उठाए उठेति उट्टित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी
अहन्नं भंते ! सूरियाभे देवे किं भवसिद्धिए अभवसिद्धते ? सम्मदिट्टी मिच्छदिट्ठी? परित्तसंसारिते अनंतसंसारिए ? सुलभबोहिए दुलभवोहिए? आराहते विराहते ? चरिमे अचरिमे?, सूरियामाइ समणे भगवं महावीरे सूरियाभं देवं एवं वदासी।
सूरियाभा ! तुभं णं भवसिद्धिए नो अभवसिद्धिते जाव चरिमे नो अचरिमे ।
वृ.समणस्स भगवओमहावीरस्सअंतिएधम्मंसोच्चा निसम्म हट्टतुट्ठासमणं भगवंमहावीर तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ करित्ता वंदइ नमसइ २ ता एवं वयासी-सुयक्खाएणंभंते निग्गंथे पावयणे, नस्थि णं केई समणे माहणे वा एरिसं धम्ममाइक्खित्तए, एवं वइत्ता जामेव दिसिं पाउब्भूता तामेव दिसिं पडिगया।
तएणं सेए सराया समणस्स भगवतो महावीरस्स अंतिए धम्मं सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ठचितमा दिएजाब हरिसवसविसप्पमाणाहियए समणंभगवंमहावीरंवंदइ नमसइवंदित्तानमंसित्ता पसिणाइंपुच्छइपुच्छित्ताअट्ठाइं परियाएइपरियाइत्ताउट्ठाए उठेइ उद्वित्ता समणं भगवं महावीर वंदइ नमसइ२ एवं वयासी-सुयक्खाएणंभंते! निगंथे पावयणे सावएरिसंधम्ममाइक्खित्तए, एवं वइत्ता हत्यिं दुरूहइ दुरुहिता समणस्स भगवतो महावीरस्स अंतियाओ अंबसालवनाओ चेइयाओ पडिनिकखमइ पडिनिक्खमित्ता जामेव दिसिं पाउडभूए तामेव दिसि पडिगते" इति, इदंच प्रायः सकलमपिसुगमंनवरंयामेव दिशमवलम्ब्य, किमुकतं भवति? यतोदिशः सकाशात् प्रादुर्भूतः-समवसरणे समागतस्तामेव दिशं प्रतिगतः।
सम्प्रतिसूर्याभो देवोधर्मदेशनाश्रवणतोजातप्रभूततरसंसारविरागः स्वविषयं भव्यत्वादिकं पिपृच्छिषुर्यत्करोति तदाह-'तए णमि'त्यादि, "भवासिद्धिए'इति । भवैः सिद्धिर्यस्यासी भवसिद्धिको, भव्य इत्यर्थः, तद्विपरीतोऽभवसिद्धिकः, अभव्य इत्यर्थ, भव्योऽपि कश्चिन्मिथ्याद्दष्टिर्भवति कश्चित्समयग्दृष्टिस्तत आत्मनः सम्यगष्टित्वनिश्चयाय पृच्छति[ 8 ]16
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-२१
सम्यगष्टिको मिथ्याष्टिकः, सम्यगधष्टिरपिकश्चित्परिमितसंसारोभवति कश्चिद-परिमितसंसारः, उपशमश्रेणिशिरःप्राप्तानामपि केषाञ्चिदनन्तसंसारभावाद्, अतः पृच्छति-परीत्त-संसारोकिऽ. नन्तसंसारिकः?, परीत्तः-परिमितः स चासौ संसारश्च परीत्तसंसारः, परीत्तसंसा-रिकोऽपि कश्चित् सुलभबोधिको भवति यथा शालिभद्रादिकः, कश्चिदुर्लभबोधिको यथा पुरोहितपुत्रजीवः, ततः पृच्छति सुलभा बोधि-भवान्तरे जिनधर्मप्राप्तिर्यस्यासौ सुलभबोधिकः, एवं दुर्भबोधिकः, सुलभबोधिकोऽपिकश्चिद्घोधिं लब्ध्वा विराधयतिततः पृच्छति--आराधयति-सम्यक्पालयति बोधिमित्याराधकः, तद्विपरीतो विराधकः, आराधकोऽपि कश्चित्तद्भवमोक्षगामी न भवति । ततः पृच्छति-चरमोऽचरमोवा?, चरमोऽनन्तरभावी भवो यस्यासौ चरमः।
'अभ्रादिभ्य इति मत्वर्थीयोऽप्रत्ययस्तद्विपरीतोऽचरमः, एवमुक्ते सूर्याभादि श्रमणो भगवान् महावीरस्तं सूर्याभं देवमेवमवादीत्-भोः सूर्याभ ! त्वं भवसिद्धिको नाभवसिद्धिकः, यावत्करणात् ‘सम्मबिट्ठी नो मिच्छादिट्टी परित्तसंसारिए नो अनंतसंसारिए सुल्लभबोहिए नो दुल्लभबोहिए आराहए नो विराहए' इति परिग्रहः ।
मू. (२२) तए णं से सूरियाभे देवे समणेणं भगवया महावीरेणं एवं वुत्ते समाणे हट्टतुट्ठ चित्तमा दिए परमसोमनस्से समणं भगवं महावीरं वंदति नमसति २ एवं वदासी
तुब्भेणं भंते ! सव्वं जाणह सच्चं पासह (सवओ जाणह सव्वओ पासह) सव्वं कालं जाणह सव्वं कालं पासह सव्वे भावे जाणह सब्वे भावे पासह जाणंतिणं देवाणुप्पिया मम पुट्विं वा पच्छा वा ममेयरूवं दिव्वं देविडं दिव्वं देवजुई दिव्वं देवानुभागं लद्धं पत्तं अभिसमणागयंति
तंइच्छामिणंदेवाणुप्पियाणं भत्तिपुव्वगंगोयमातियाणंसमणाणं निग्गंथाणं दिव्वंदेविडिंढ दिव्वं देवजुइंदिव्वं देवानुभावं दिव्य बत्तीसतिबद्धं नट्टविहिं उवदंसित्तए।
वृ. तुमेणंभंते ! तुझे इति यूयं णमिति वाक्यालङ्कारे भदन्त ! सर्व केवलवेदसा जानीथ सर्वं केवलदर्शनेन पश्यथ, अनेन द्रव्यपरिग्रहः, तत्र सर्वशब्दो देशकास्न्येऽपिवर्तते यथाअस्य सर्वस्यापि ग्रामस्यायमधिपतिरिति सचराचरविषयज्ञानदर्शनप्रतिपादनार्थमाह-'सब्बतो जाणह सब्बओ पासह' सर्वतः-सर्वत्र दिक्षु ऊर्ध्वमधा लोकेऽलोके चेति भावः, जानीथ पश्यथ च, अनेन क्षेत्रपरिग्रहः, तत्र सर्वद्रव्यसर्वक्षेत्रविषयं वार्त्तमानिकमात्रमपि ज्ञानं दर्शनं वा सम्भाव्येत ततः सकलकालविषयज्ञानदर्शनप्रतिपादनार्थमाह-सर्वकालम् अतीतमनागतंवर्तमानंचजानीय पश्यथ, एतेन कालपरिग्रहः, तत्र कश्चित्सर्वद्रव्यसर्वक्षेत्रसर्वकालविषयमपिज्ञानसर्वपर्यायविषयं नसम्भावयेत् यथामीमांसकादिअत आह-सर्वान् भावान् पर्यायान्प्रतिद्रव्यामात्मीयान्परकीयांश्च केवलवेदसाजानीथकेवलदर्शनेनपश्यथ, अथभावादर्शनविषयान भवन्ति ततः कथमुक्तं
___ 'सव्वे भावे पासह इति?, नैष दोषः, उत्कलितरूपतया हि ते भावा दर्शनविषया न भवन्ति, अनुत्कलितरूपतया तु ते भवन्त्येव, तथा चोक्त्-"निर्विशेष विशेषाणां, ग्रहो दर्शनमुच्यते,"इति, ततो 'जाणंतिणमितिपूर्ववत्देवानांप्रियाः पूर्वमपिअनन्तरमुपदर्श्यमाननाट्यविधेः पश्चादपि च उपदर्यमाननाट्यविधेः, उत्तरकालं मम एतद्रूपां दिव्यां देवर्द्धि दिव्यां देवद्युतिं दिव्यं देवानुभावं लब्धं देशान्तरगतमपि किञ्चिद्भवति तत आह-प्राप्तं, प्राप्तमपि किञ्चिदन्तरायवशादनात्मवशं भवति तत आह-अभिसमन्वागतं, तत 'इच्छामि णमि' त्यादि,
www.ja
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२२
२४३ इच्छामिणमितिपूर्ववत् देवानां प्रियाणांपुरतो भक्तिपूर्वकं-बहुमानपुरस्सरंगौतमादीनां श्रमणानां निर्ग्रन्थानां दिव्यांदेवर्द्धि दिव्यां देवधुतिं दिव्यं देवानुभावमुपदर्शयितुंद्वात्रिंशद्विधं-द्वात्रिंशप्रकार नाट्यावध-नाट्यविधानमुपदर्शयितुमिति।
मू. (२३) तए समणेभगवं महावीये सूरियाभेणं देवेणं एवं वुत्ते समाणे सूरियाभस्स देवस्स एयमटुंनो आढाति नो परियाणति तुसिणीए संचिट्ठति।
तए णं से सूरियाभे देवे समणं भगवं महावीरं दोच्चंपि एवं वयासी-तुब्भे णं भंते ! सव्वं जाणह जाव उवदसित्तए तिकट्ठ समणं भगवं महावीरं तिखुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ २ वंदति नमंसति र त्ता उत्तरपुरच्छिमंदिसीभागं अतिक्कमति र त्ता वेउब्बियसमुग्घाएणंसमोहणति २ तासंखिज्जाइंजोयणाई दंडं निस्सरति र त्ता अहाबायरे०२ अहासुहुमे०२ दोछपि विउव्वियसमुग्धाएणं जाव बहुसमरमणिज्जं भूमिभाग विउव्वति।
से जहानामए आलिंगपुक्खरे वा जाव मणीणं फासो, तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभागे पिच्छाघरमंडवं विउव्वति, अनेगखंभसयसंनिविटुं वण्णतो बहुसमरमणिज्जभूमिभागं विउव्वइ उल्लोयं अक्खाडगं मणिपेढियं च विउव्वति।
तीसे णं मणिपेढियाए उवरि सीहासणं सपरिवारंजाव दामा चिट्ठति।
तए णं से सूरियामे देवे समणस्स भगवतो महावीरस्स आलोए पणामं करेति २ त्ता अणुजाणउ मे भगवंतिकड सीहासनवरगए तित्थयराभिमुहे सन्निसन्ने। तएणं से सूरियाभे देवे तप्पढमयाए नानामणिकणगरयणविमलमहनिहनिउणोवचियमसिमिसिंतविरतियमहाभरणकडगतुडिवयवरभूसणुञ्जलं पीवरं पलंबं दाहिणं भुयं पसारेति।
तओ णं सरिसयाणं सरित्तयाणं सरिब्बयाणं सरिसलावण्णरूवजोवनगुणोववेयाणं एगाभरणवसणगहियणिजोआणं दुहतोसंवलियग्गणियत्थाणं आविद्धतिलयामेलाणं पिणिद्धगेविजकंचुयाणं उपीलियचित्तपट्टपरियरसफेणकावत्तरइयसंगय पलंबवत्यंतचित्तचिल्ललगनियंसणाणं एगावलिकंठरइयसोमंतवच्छपरिहत्थभूसणाणं अट्टसयं नट्टसज्जाणं देवकुमाराणं निगच्छति।
तयानंतरं च णं नानामणि जाव पीवरं पलंबं वामं भुयं पसारेति, तओ णं सरिसयाणं सरित्तयाणंसरिव्वतीणं सरिसलावग्णरूवजोव्वणगुणोववेयाणंएगाभरणवसणगहियनिजोयाणं दुहतोसंवेल्लियग्गनियत्थीणं आविद्धतिलयामेलाणं पिणद्धगेवेजकंचुतीणं नानामणिरयणभूसणविराइयंगमंगाणं चंदाननानं चंदद्धसमनिलाडाणं चंदाहियसोमदंसणाणं उक्का इव उज्जोवेमाणीणंसिंगारागारचारुवेसाणंहसियभणियचिट्ठियविलाससललियसंलावनिउणजुत्तोवयारकुसलाणं गहियाउजाणं अट्ठसयं नट्टसजाणं देवकुमारियाणं निग्गच्छइ ।
तएणं से सूरियामे देवे अट्ठसयं संखाणं विउब्वति अट्ठसयं संखवायाणं विउब्बइ अट्ठसयं सिंगांविउव्वइ अट्टयसं सिंगवायाणं विउव्वइ अट्ठसयंसंखियाणं विउब्वइ अट्ठसयंसंखियवायाणं विउब्वइ अट्ठसयं खरमुहीणंविउब्वइ अट्ठसयं खरमुहिवाइयाणंविउब्बइ अट्ठसयं पेयाणं विउव्वति अट्ठसयं पेयावायगाणं अट्ठसयं पीरपीरियाणं विउब्बइ एवमाइयाइं एगणपन्नं आउञ्जविहाणाई विउब्बइ २ ता तए णं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीयाओ य सद्दावेति।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-२३ तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीयो य सूरियाभेणं देवेणं सद्दाविया समाणा हट्ठ जाव जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंतितेणेव र ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं जाव वद्धावित्ता एवं वयासी-संदिसंतुणं देवाणुप्पिया! जं अम्हेहिं कायव्वं ।
तएणं से सूरियाभे देवे ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य एवं वयासीगच्छह णं तुभे देवाणुप्पिया ! समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेह करित्ता वंदह नमंसह वंदित्ता नमंसितता गोयमाइयाणं समणाणं निग्गंथाणं तं दिव्वं देवेड्ढि दिव्वं देवजुतिं दिव्वं दिव्वानुभावं दिव्वं बत्तीसइबद्धं नट्टविहिं उवदंसेह उवदंसित्ता खिप्पामेव एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह।
तए णं ते बहवे देवकुमारा देवकुमारियो य सूरियाभेणं देवेणं एवं वुत्ता समाणा हट्टजाव करयल जाव पडिसुगंति २ जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छति २ समणं भगवं महावीरं जाव नमंसित्ता जेणेव गोयमादिया समणा निग्गंधा तेणेव उवागच्छति।
तएणं ते बहवे देवकुमारा देवकुमारियो समामेव समोसरणं करेंति, समा २ तासमामेव पंतिओ बंधंति, समामेव पंतिओ बंधित्ता समामेव पंतिओ नमसंति समामेव २ सित्ता समामेव पंतीओ अवनमंति २ ता समामेव उन्नमंतिर एवं सहितामेव ओनमंति एवं सहितामेव उन्नमंति सहियामेव उन्नमित्ता थिमियामेव ओनमंतिर एवं सहितामेव ओनमंति एवं सहितामेव उन्नमंति सहियामेव उन्नमित्ता थिमियामेव ओनमंतिथिमियामेव उन्नमन्ति संगयामेव ओनमंति संगयामेव उन्नमंत्ति र ता समामेव पसरंतिरत्तासमामेवआउञ्जविहाणाइंगेहंति समामेव पवाएंसुपगाइंसु पणचिंसु, किं ते?
उरेण मंदं सिरेण तारं कंठेण वितारं तिविहं तिसमयरेयगरइयं गुंजावक्ककुहरोवगूढं रत्तं तिठाणकरणसुद्धं सकुहरगुंजंतवंसतंतीलताललयगहसुसंपउत्तं महुरं समं सलिलियं मनोहरं मिउरिभियपयसंचारं सुरइ सुणइ वरचारुरूवं दिव्वं णट्टसजं गेयं पगीया वि होत्या, किंते?
उद्धमंताणंसखाणं सिंगाणं संखियाणंखरमुहीणं पेयाणं परपिरियाणं आहेमंताणंपणवाणं पडहामं अफालिजमाणाणं भंभाणं होरंमाणं तालिशंताणं भेरीणंझल्लरीणं दंदुहीण आलिवंताणं (मुरयाण) मुइंगाणं नंदीमुइंगाणंउत्तालिजंताणं आलिंगाणंकुतुंबाणंगोमुहीणंमद्दलाणंमुच्छिजंताणं वीणाणं विपंचीणं वल्लकीणं कुट्टिजंताणं महंतीणं कच्छमीणं वित्तवीणाणं सारिजंताणं बद्धीसाणं सुघोसाणं नंदिघोसाणे फुट्टिजंतीणंभामरीणं छब्भामरीणंपरिवायणीणंछिप्पंतीणंतूणाणंतूंबवीणाणं
___-आमोडिजंताणं कुंभाणं नउलाणं अच्छिज्जंतीणं मुगुंदाणंहुडुक्कीणं विचिक्कीणं वाइजंताणं करडाणं डिंडिमाणं किणियाणं कडंबाणं वाइजंताणं इद्दरगाणं दद्दरिगाणं कुतुंबाणं कलसियाणं मडुयाणं आवडिजंताणंतलाणंतालाणं कंसतालाणंघट्टिजंताणं रिगिरिसियाणं लत्तियाणंमगरियाणं सुसुमारियाणं फूमिजंताणं वंसाणं वेलूणं वालीणं परिल्लीणं बद्धगाणं,
तएणं से दिव्वे गीए दिव्वे नट्टे दिव्वे वाइए एवं अब्भुए सिंगारे उराले मणुन्ने मनहरे गीते मनहरे नट्टे मनहरे वातिए उप्पिंजलभूते कहकहभूते दिब्वे देवरमणे पवततेयावि होत्या, तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स सोत्थियसिरिवच्छणं दियावत्तवद्धमाणगभद्दासकलसमच्छदप्पणमंगलभत्तिचित्तं नामं दिव्वं नट्टविधि उवदंसेति।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- २३
२४५
वृ. 'तए णमित्यादि, ततः श्रमणो भगवान् महावीरः सूर्याभेण देवेन एवमुक्तः सन् सूर्याभस्य देवस्यैनम् - अनन्तरोदितमर्थं नाद्रियते न तदर्थकरणायादरपरो भवति, नापि परिजानाति - अनुमन्यते, स्वते वीतरागत्वात् गौतमादीनां च नाट्यविधेः स्वाध्यायादिविघातकारित्वात्, केवलं तूष्णीकोऽवतिष्ठते, एवं द्वितीयमपि वारं, तृतीयमपि वारमुक्तः सन् भगवानेवमवतिष्ठति 'तए णमित्यादि, ततः पारिणामिक्या बुद्धया तत्त्वमवगम्य मौनमेव भगवत उचितं न पुनः किमपि वक्तुं, केवलं मया भक्तिरात्मीयोपदर्शनीयेति प्रमोदातिशयतो जातपुलकः सन् सूर्याभो देवः श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते - स्तौति नमस्यति - कायेन वन्दित्वा नमस्थित्वा च 'उत्तरपुरच्छिमं दिसीभागमि'त्यादि सुगमं, नवरं बहुसमभूमिवर्णनप्रेक्षागृहमण्डपवर्णनमणिपीठिकासिंहासनतदुपर्युल्लोचाङ्कुशमुक्तादामवर्णनानि च प्राग्वद् भावनीयानि ।
'तए णमित्यादि, ततः सूर्याभो देवस्तीर्थङ्करस्य भगवतः आलोके प्रणामं करोति, कृत्वा चानुजानुत भगवान् मामित्यनुज्ञापनां कृत्वा सिंहासनवरगतः सन् तीर्थकराभिमुखः सन्निषण्णः 'त णमि' त्यादि, ततः सूर्याभो देवः 'तत्प्रथमतया' तस्य - नाट्यविधेः प्रथमतायां दक्षिणं भुजं प्रसारयति, कथम्भूतमित्याह - 'नानामणिकणगरयणविमलमहारिहनिपुणोवचियमिसिमिसंतविरइयमहाभरणकडगतुडियवरभूसणुज्जलं' इति नानाविधानि मणिकनकरत्नानि येषु तानि नानामणिकनकरत्नानि, मणयो नानाविधाश्चन्द्रकान्तादयः कनकानि नानाविधानि नानवर्णतया रत्नानि नानाविधानि कर्केतनादीनि, तथा विमलानि - निर्मलानि तथा महान्तमुपभोक्तारमर्हन्ति यदिवा महम्-उत्सवं क्षणमर्हन्तीति महार्हाणि तथा निपुणं निपुणबुद्धिगम्यं यथा भवति एवं 'ओविया' इति परिकर्मितानि 'मिसिमिसंत्ति' दीप्यमानानि विरचितानि महाभरणानि यानि कटकानि कलाचिकाभरणानि तुटितानि - बाहुरक्षका अन्नयानि च यानि वरभूषणानि तैरुज्ज्वलं - भास्वरं तथा पीवरं - स्थूलं प्रलम्ब - दीर्घं ।
'तए णमि' त्यादि, ततः तस्माद् दक्षिणभुजात् अष्टशतम् - अष्टाधिकं शतं देवकुमाराणां निर्गच्छति, कथम्भूतानामित्याह - सध्शानां, समानाकाराणामित्यर्थः, तत्राकारेण कस्यचित् सशोऽपि वर्णतः सध्शो न भवति ततः सध्गवर्णत्वकप्रतिपादनार्थमाह- 'सरित्तयाण' मिति, सध्शी - - सहग् वर्णत्वक् येषां ते तथा, सध्कत्वगपि कश्चित् वयसा विसदृशः सम्भाव्येत तत आह- 'सरिव्वयाणं' सध्क् समानं वयो येषां ते तथा तेषां 'सरिसलावण्णरूवोव्वणगुणोववेयाण’मिति सध्शेन लावण्येन- लवणिम्ना अतिसुभगया शररिकान्त्येति भावः, रूपेण-आकृत्या यौवनेन - यौवनिकया गुणैः - दक्षत्वप्रियंवदत्वादिभिरुपपेताः सध्शलावण्यरूपयौवनगुणोपपेतास्तेषां, 'एगाभरणवसनगहियनिज्जोगाणमि' ति एकः -- समानः आभरणवसनादि - आभरणवसनलक्षणो गृहीतो निर्योगः - उपकरणमर्थान्नाट्योपकरणं यैस्ते तथा तेषां ।
'दुहओ संवेल्लियग्गनियत्थाणं' ति द्विघातो- द्वयोः पार्श्वयोः संवेल्लितानि संवृत्तानि अग्राणि यस्य तद् द्विघातः संवेल्लितानं न्यस्तं सामथ्यार्दुत्तरीयं यैस्ते तथा तेषां तथा उष्पीलियचित्तपट्टपरियरस फेणगावत्तरइयसंगयपलंबवत्यंतचित्तचिल्ललगनियंसणाण' मिति, उत्पीडितः - अत्यन्ताबद्धश्चित्रपट्टो - विचित्रवर्णपट्टरूपः परिकरो यैस्ते तथा यस्मिन्नावर्त्तने फेनविनिर्गमो भवति स सफेनकावर्त्त उच्यते ततः सफेनकावर्तेन रचिता सङ्गता - नाट्यविधावुपपन्नाः प्रलम्बा वस्नन् यस्य
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
राजप्रम्नीयउपाङ्गसूत्रम् - २३
निवसनस्य तत्तथा तत् चित्रं - चित्रवर्णं चिल्ललगं - देदीप्यमानं निवसनं - परिधानं येषां ते तथा, ततः पूर्वपदेन विशेषणसमासस्तेषां, 'एगावलिकंठरइय-सोभंतव-च्छपरिहत्य भूस- णाण' मिति, एकावलिर्या कण्ठे रचिता तया शोभमानं वक्षो येषां ते तथा, परिहत्थशब्दो देश्यः परिपूर्णवाचकः, पsिहत्थानि - पूर्णानि भूषणानि येषां ते तथा, ततः पूर्वपदेन कर्म्मधारयस्तेषां, 'नट्टसज्जाणं' नृत्ये सज्जाः - प्रगुणीभूतानृत्यसज्जास्तेषां ।
तदनन्तरं च यथोक्ताविशेषणविशिष्टं वामं भुजं प्रसारयति, तस्माद् - वामभुजात् अष्टशतं देवकुमारिकाणां विनिर्गच्छति, कथम्भूतमित्याह- 'सरिसयाणं सरित्तयाणं सरिव्वयाणं सरिसलावण्णरूवजोव्वणगुणोववेयाणं एगाभरणवसणगहियनिज्जोईणं दुहतीसंवेल्लियग्गनियत्थणमिति पूर्ववत् 'आविद्धतिलयामेलाणं' आविद्धस्तिलक आमेलश्च - शेखरको यकामिस्ता आविद्धतिलकामेलास्तासां 'पिणद्धगेवेजकञ्चुकाण' मिति, पिनद्धं ग्रैवेयकं - ग्रीवाभरमं कञ्चुकश्च यकाभिस्तास्तथा तासां, 'नानामणिकणगरयणभूसणविराइयंगमंगीण' मिति, नानाविधानि मणिकनकरत्नानि येषु भूषणेषु तानि नानामणिकनकरत्नानि तैर्नानामणिकनकरत्नैर्भूषणविराजितान्यङ्गमङ्गानि – अङ्गप्रत्यङ्गानि यासां तास्तथा तासां, 'चंदाननाणं चन्दद्धसमनिडालाणं चन्दाहियसोमदंसणाणं उक्काइव उज्जोवेमाणीण' मिति सुगमं 'सिङ्गारागारचारुवेसाणं हसियभणियचिट्ठियविलाससललियसंलावणिउणजुत्तोवयारकुसलाणं गहियाउञ्जाणं नट्टसज्जाण' मिति पूर्ववत्
'तए णं से सूरिया देवे' इयादि, ततः (स) सूर्याभो देवोऽष्टशतं शङ्खानां विकुर्वति, अष्टशतं शङ्खवादकानाम् १, अष्टशतं शृङ्गाणामष्टशतं शृङ्गवादकानां २ अष्टशतं शङ्खिकानां अष्टशतं शङ्खिकावादकानां २, ह्रस्वः शङ्को जात्यन्तरात्मकः शङ्खिका, तस्या हि स्वरो मनाक् तीक्ष्णो भवति, न तु शङ्खवदतिगम्भीरः, तथा अष्टशतं खरमुखीनां - काहलानां अष्टशतं खरमुखीवादकानाम् ३, अष्टशतं पेयाना, पेया नाम महत्ती काहला, अष्टशतं पेयावादकानां ४, अष्टशतं पीरिपीरिकाणां कोलिकपुटावनद्धमुखवाद्यविशेषरूपाणामष्टशतं पीरिपीरिवादकानां ५ अष्टशतं पणवानां, पणवो - भाण्डपटहो लघुपटहो वा अष्टशतं होरम्माणां, होरम्भा - महाढक्क अष्टशतं होरम्भावादकानां ९ अष्टशतं भेरीणां ढक्ककृतिवाद्यविशेषरूपाणामष्टशतं भेरीवादकानां १० अष्टशतं झल्लरीणां झल्लरीनाम - चर्मावनद्धा विस्तीर्णवलयाकारा अष्टशतं झल्लरीवादकानां ११ अष्टशतं दुन्दुभीनाम-ष्टशतं दुन्दुभिवादकानां दुन्दुभिर्भेर्याकारा सङ्कटमुखी देवातोद्यविशेषः १२ अष्टशतं मुरुजानां महाप्रमाणो मर्दलो मुरुजः अष्टशतं मुरुजवादकानां १३ अष्टशतं मृदङ्गोऽष्टशतं मृदङ्गवादकानां १४ अष्टशतं नन्दीमृदङ्गाना नन्दीमृदङ्गो नाम एकतः सङ्कीर्णोऽन्यत्र विस्तृतो मुरजविशेषः, अष्टशतं नन्दीमृदङ्गवादकानां १५ अष्टशतमालिङ्गानां आलिङ्गो - मुरजवाद्यविशेष एवाष्टशतमालिङ्गवादकानां १६ अष्टशतं कुस्तुम्बाना कुस्तुम्बः - चर्मावनद्धपुटो वाद्यविशेषः अष्टशतं कुस्तुम्बवादकानां १७ अष्टशतं गोमुखीनां, गोमुखी लोकतोऽवसेया, अष्टशतं गोमुखीवादकानां १८ अष्टशतं मर्द्दलानां, मईलः – उभयतः समः, अष्टशतं मर्दलवादकानां १९ अष्टशतं विपञ्चीनां, विपञ्ची-त्रितन्त्री वीणा, अष्टशतं विपञ्चीवादकानां २०, अष्टशतं वल्लकीनां, वल्लकीसामान्यतो वीणा, अष्टशतं वल्लकीवादकानां २१ अष्टशतं भ्रामरीणामष्टशतं भ्रामरीवादकानां २२ अष्टशतं षडभ्रामरीणामष्टशतं षडभ्रामरीवादकानां २३ अष्टशतं परिवादिनीनां परिवादीनी
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४७
मूलं-२३ सप्ततन्त्री वीणा अष्टशतं परिवादीनीवादकानां २४ ।
अष्टशतं वव्वीसानामष्टशतं वव्वीसावादकानां २५ अष्टशतं सुघोषाणामष्टशतं सुघोषावादकानां२६अटशतं नन्दिघोषाणामष्टशतं नन्दीघोषवादकानां२७ अष्टशतंमहतीनां, महतीशततन्त्रिका वीणा अष्टशतं महतीवादकानां २८ अष्टशतं कच्छमीनामष्टशतं कच्छभीवादकानां २९ अष्टशतंचित्रवीणानांअटशतंचित्रवीणावादकानां३० अष्टशतमामोदानामष्टशतंआमोदवादकानां३१ अष्टशतंझञ्झानामष्टशतंझञ्झावादकानां३२ अष्टशतं नकुलानां अष्टशतं नकुलवादकानां ३३ अष्टशतं तूणानामष्टशतं तूणावादकानां ३४ अष्टशतं तुम्बवीणानां तम्बयुक्ता वीणा या तम्बवीणा अद्यकल्यप्रसिद्धा अष्टशतं तुम्बवीणावादकानां ३५अष्टशतंमुकुन्दानां, मुकुन्दोमुरुजवाद्यविशेषो योऽतिलीनं प्रायो वाद्यते अष्टशतं मुकुन्दवादकानां ३६ ।
___ अष्टशतं हुडुक्कानामष्टशतं हुडुक्कावादकानां हुडुक्का प्रतीता ३७, अष्टशतं चिवि (विचि) कनामष्टशतं चिवि (विचि)कवादकानां ३८, अष्टशतं करटीनामष्टशतं करटीवादकानां, करटी प्रतीता ३९ अष्टशतं डिण्डिमानामष्टशतंडिण्डिमवादकानां, प्रथमप्रस्तावनास्तबकःपण-वविशेषः डिण्डिमः ४०, अष्टशतं किणितानामष्टशतं किणतवादकानां ४१ अष्टशतं कडवानाम- टशतं कडवावादकानां, कडवा-करटिका ४२, अटशतं दर्दरकाणामष्टशतं दर्दरवाकानां, दईरकः प्रतीतः ४३, अष्टशं दर्दरिकाणामष्टशतं दर्दरिकावादकानां लघुदर्दरको दर्दरिका ४४ अष्टशतं कुस्तुम्बराणामष्टशत कुस्तुम्बरवादकानां ४५ अष्टशतं कलशिकानामष्टशतं कलशिकावादकानां ४६, अथ्शतं कलशानमिष्टशतंकलशवीदकानां४७, अष्टशतंतालानामथ्शतंतालवादकानां४८।
अष्टशतं कास्यतालानामष्टशतं कांस्यतोलवादिकानां ४९,
अष्टशतं रिंगिसकानामष्टशतं रिंगिसिकावादकानां ५०, अष्टशतमङ्गारिकाणामटशतमङ्गरिकावादकानां ५१, अध्शतं शिशमा-रिकाणामटशतं शिशुमारिकावादकानां ५२, अष्टशतं वंशानामष्टशतं वंशवादकानां ५३ अष्टशतं बालीनामष्टशतं बालीवादकानां, बाली-तूणविशेषः, स हि मुखे दत्वा वाद्यते ५४, अष्टशतं वेणूनामष्टशतं वेणुवादकानां ५५, अष्टशतं परिलीनामष्टशतं परिलीवादकानां ५६, अष्टशतं बद्धकानामष्टशतं बद्धकवादकानां, बद्धकस्तूणविशेषः ५७। ____ अव्याख्यायास्तु भेदा लोकतः प्रत्येतव्याः, एवमादीनि बहन्यातोद्यानि आतोद्यवादकांश्च विकुर्वति, सर्वसङख्ययातु मूलभेदापेक्षयाऽऽतोद्यभेदाएकोनपश्चाशत्, शेषास्तुभेदाएतेष्वेवान्तभवन्ति, यथावंशातोधविधाने बालीवेणुपरिलीवव्वगाइति । एवमाइयाईएगुणपन्नंआतोजविहाणाइंविउव्वइ' इति, विकुवित्वाचतान् स्वयंविकुर्वितान्देवकुमारान् देवकुमारिकाश्च शब्दयति, तेचशब्दिता हृष्टतुष्टानन्दितचिताः सूर्याभसमीपमागच्छन्ति, आगत्य न करतलपरिगृहीतंदशनखं शिरसावर्तच मस्तकेऽअलिं कृत् जयेन विजयेन वर्धापयित्वा एवमवादिषुः-सन्दिशन्तुदेवानां प्रिया यदस्माभि कर्तव्यं, ततः स सूर्याभो देवस्तान् बहून् देवकुमारान् देवकुमारिकाश्च एवमवादीत्-गच्छत यूयं देवानां प्रियाः श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्व आदक्षिणप्रदक्षिणं कुरुतकृत्वा च वन्दध्वं नमस्यत वन्दित्वा नमस्थित्वा गौतमादीनां श्रमणानां निर्ग्रन्थानां तां देवजनप्रसिद्धां दिव्यां देवर्द्धि दिव्यां देवद्युतिं दिव्यं देवानुभावं दिव्यं द्वात्रिंशद्विधं नाट्यविधिमुपदर्शयत ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
राजप्नश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-२३ उपदर्यचैतामाज्ञप्तिकां क्षिप्रमेव प्रत्यर्पयत । 'तएणमित्यादि, ततस्तेबहवो देवकुमारा देवकुमारिकाश्च सूर्याभेन देवेन एवमुक्ताः सन्तो हटायावप्रतिशृष्वन्ति, अभ्युपगच्छन्तीत्यर्थः, प्रतिश्रत्य च यत्र श्रमणो भगवान्महावीरस्तत्रोपागच्छति उपागत्य च श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वआदक्षिणप्रदक्षिणीकुर्वन्ति कृत्वा च वन्दन्ते नमस्यन्ति वन्दित्वानमस्थित्वा च यस्मिन्प्रदेशे गौतमादयः श्रमणास्तत्र समकालमेव-एककालमेव समवसरन्ति, मिलन्तीत्यर्थः, समवसृत्य च समकमेव-एककालमेव अवनमन्ति-अधो नीचा भवन्ति, अवनम्य च समकमेव उन्नमन्ति, ऊर्ध्वमवतिष्ठन्ते इति भावः।
तदनन्तरं चैवं क्रमेण सहितं सङ्गतं स्तिमितं चावनमनमुन्नमंन च वाच्यम्, अमीषां च सहितादीनां भेदः सम्यक्काशलोपेतनाटयोपाध्यायादेवागन्तव्यः, ततः स्तिमितं समयमुन्नमय समकमेव प्रसरन्ति, प्रसृत्य चमसकमेव यथायोगमातोद्यविधानानि गृह्णन्ति, गृहीत्वाचसमकमेव प्रवादितवन्तः समकमेव प्रगीतवन्तः समकमेवप्रनर्तितवन्तः, किन्ते' इत्यादि किञ्चते देवकुमारा देवकुमारिकाश्च एवं प्रगीता अप्यभवन्नितियोगः, कथमित्याह-'उरेण मंद'मित, सर्वत्र सप्तम्यर्थे तृतीया, उरसि मन्दं यथा भवतिएवंप्रगीताः, 'शिरेण तारंकण्ठेन वितार मिति शिरसि कण्ठेच तारं अतशयेन यथावल्लक्षणोपेतं, किमुक्तं भवति? उरसि प्रथमतो गीतमुत्क्षिप्यते उत्क्षेपकाले च गीतं मन्दं भवति, आदिमिउमारभंता' इति वचनात्, अन्यथा गीतगुणक्षतेः, तत उक्तं 'उरसि मन्द'मिति, ततो गायतां मूर्धानमभिधन् स्वर उच्चैरतरो भवति, स्थानकं च द्वितीयं तृतीयं वा समधिरोहति।
ततः शिरसि तारमित्युक्तं, शिरसश्च प्रतिनिवृत्तः सन् स्वरः कण्ठे घुलतिघुलंश्चातिमधुरो भवति ततः कण्ठे वितारमित्युक्तं तिविहंतिसमयरेयगरइयमिति, 'गुंजावंककुहरोवगूढं' गुञ्जनं गुआ गुआप्रधानानि यानि अवक्राणि-शब्दमाग्र्गाप्रतिकूलानि कुहराणि तेषूपगूढं गुञ्जाऽवक्रकहरोपगूढं, किमुक्तं भवति?-तेषां देवकुमाराणां देवकुमारिकाणांचतसमन्प्रेक्षागृहमण्डपे गायतागीतंतेषुप्रेक्षागृहमण्डपसक्तेष्वन्येषुचकुहरेषुस्वानुरूपाणि प्रतिशब्दसहस्राण्युत्पापयद्वर्तते इति, रत्तमिति रक्तं इह यत् येगरागानुरक्तेन गीतं गीयते तत् रक्तमिति तद्विदा प्रसिद्धां, 'तिट्ठाणकरणसुध्ध'मिति त्रीणि स्थानानि-उरःप्रभृतीनि तेषु करणेन-क्रियया शुद्धं त्रिस्थानकरणशुद्धं, तद्यथा-उरःशुद्धं कण्ठशुद्धं शिरोविशुद्धंच, तत्र यदि उरसि स्वरः स्वभूमिकानुसारेण विशालोभवति तत उरोविशुद्धं स एव यदि कण्ठे वर्तितो भवति अस्फुटितश्च ततः कण्ठविशुद्धं यदि पुनः शिरः प्राप्तः सन् सानुनासिको भवति ततःशिरोविशुद्धं, यदि वायत उरःकण्ठशिरोभि श्लेष्मणा अव्याकुलितैर्विशुद्धैर्गीयते तत उरःकण्ठशिरोविशुद्धत्वात्रिस्थानकरणविशुद्धं, तथा सकुहरोगुअन्योवंशोयेचतन्त्रीतलताललयग्रहास्तेषु सुष्टु-अतिशयेन सम्प्रयुक्तंसकुहरगुञ्जद्वंशतन्त्रीतलताललयग्रहसुसम्प्रयुक्तं, किमुक्तं भवति?
सकुहरे वंशेगुअतितन्त्र्यांच वाद्यमानायांयवंशतन्त्रीस्वरेणाविरुद्धं तत्सकुहरगुलवंशतन्त्रीसुसम्प्रयुक्तं, तथा परस्परहतहस्ततलस्वरानुवरतिं यत्यत्तलसुसम्प्रयुक्तं, यत्मुरजकंशिकादीनामातोद्यानामहतानां यो ध्वनि पादोत्क्षेपो यश्च नृत्यतां नर्तिकापादोत्क्षेपस्तेन समं तत् तालसुसम्प्रयुक्तं, तथा शृङ्गमयो दारूमयोदन्मयो वा योऽङ्गुलिकोशिकस्तेनाहतायास्तन्त्रयाः
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२३
२४९ स्वरप्रकारोलयस्तमनुसरन् गेयलयसुसम्प्रयुक्, तथा यः प्रथमं वंशतन्त्रयादिभि स्वरो गृहीतस्तनमाग्र्गानुसारि ग्रहसुसम्प्रयुक्तं, तथा महुरि ति मधुरस्वरेण गीयमानं, मधुरं कोकिलारुतवत्, तथा 'सममिति तलवंशस्वरादिसमनुगतं समं 'सललिय'ति यत्स्वरघोलनाप्रकारेण ललतीव तत् सह ललितेन ललनेन वर्तते इति सललितं, यदि वा इति यत् श्रोत्रेन्द्रियस्य शब्दस्पर्शनमतीव सूक्ष्ममुत्पादयति सुकुमारमिव च प्रतिभासते तत्सललितमिति, अत एव मनोहरं, पुनः कथम्भूतमित्याह-'मउरिभितपदसञ्चारं' तत्र मृदुर्मूदुनास्वरेण युक्तो न निष्ठुरेण तथा यत्र स्वरोऽक्षरेषु घोलनास्वरविशेषेषु च सञ्चरन् रङ्गतीव प्रतिभासते(स)पदसञ्चारो रिमित उच्यते।
मृदुरिभितः पदेषु गेयनिबद्धेषु संचारो यत्र गेये तन्मृदुरिमितपदसञ्चार, तथा 'सुरइ इति शोभना रतिर्यस्मिन श्रोतणां ततः सुरति तथा शोभना नतिन मोऽवसानो यस्मिन् तत् सुनति तथा वरं-प्रधानं चारु-विशिष्टचङ्गिमोपेतं रूपं स्वरूपं यस्य तद्वरचारुरूपं दिव्यंप्रधाननृत्तसङ्गं गेयंप्रगीता अप्यभवन्, 'किं ते' इत्यादि, किञ्चते देवकुमारा देवकुमारिकाश्चप्रगीतवन्तः प्रनर्तितवन्तश्च ‘उद्धुमंताणं संखाणमित्यादि, अत्र सर्वत्रापि षष्ठी सप्तम्यर्थे, ततोऽयमों यथायोगमुदध्याममानादिषुशङ्खादिषु, इह शरशृङ्गशङ्क्षिकाखरमुहीपेयापिरिपिरिकाणांवानमुद्धयानमिति प्रसिद्धं, प्रणवपटहानामामोटनं भंभाहोरम्भाणामास्फालनं भेरीझल्लरीदुन्दुभीनां ताडनं मुरजमृदङ्गनन्दीमृदङ्गानामालपनं । ___आलिङ्गकुस्तुम्बगोमुखीमर्दलानामुत्तालनं वीणाविपञ्चीवल्लकीनां मूर्च्छनं भ्रामरीषडभ्रामरीपरिवादनीनां स्यन्दनं वध्वासा (वव्वीसा) सुघोषनन्दिघोषाणांसारणं महतीकच्छपीचित्रवीणानां कुट्टनं आमोदझञ्झानकुलानामामोटनं तुम्बतूणवीणानां स्पर्शनं मुकुन्दहुडुक्काविचिक्काकडबानां मूर्छनं करटाडिंडिमकिणिककडंबानां वादनं दर्दरदरिकाकुस्तुम्बरुकलसिकामड्डकानामुत्ताडनंतलतालकंतालानामाताडनं रिङ्गिसिकालत्तिकामकरिकाशिशुमारिकाणां घट्टनं वंशवेणुवालीपिरलीपिरलीबध्धगानांफुकनमत उक्तं उद्धुमंताणं संखाणमित्यादि, 'तए णं से दिव्वे गीए' इत्यादि, यत एवं प्रगीतवन्त इत्यादि, ततो णमिति पूर्ववत् तद्दिव्यं गीतं दिव्यं वादितं दिव्यं नृत्तमभवदितियोगः, दिव्यं नाम प्रधानं, एवमब्भुए गीए' इत्यादि, ‘अब्भुए गीए अब्भुए वाइएअब्भुएनट्टे' अद्भुतं-आश्चर्यकारि सिंगारे वाइए सिंगारेनट्टे’ सिंगारं-शृङ्गारं शृङ्गाररसोपेतत्वात्।
अथवा शृङ्गारंनामलङकृतमुच्यते, तत्र यदन्यान्यविशेषकरमेनालङ्कृतमिव गीतं वादनं नृत्तं वा तत्शृङ्गारमिति, ‘उरले गीएउराले वाइए उराले नट्टे उदारं-स्फारंपरिपूर्णगुणोपेतत्वात्, नतु कचिदपि हीनं, 'मणुण्णे गीए मणुण्णे वाइए मणुने नट्टे' मनोज्ञं-मनोऽनुकूलंद्रष्टणां श्रोतृणां च मनोनिवृतिकरमिति भावः, तच्च मनोनिवृतिकरत्वं सामान्यतोऽपि स्यात् अतः प्रकर्षविशेषप्रतिपानार्थमाह– 'मनहर' इति, 'मनहरे गीए मनहरे वाइए मनहरे नट्टे' मनो हरति आत्मवशं नयति तद्विदामप्यतिचमत्कारकारितयेति मनोहरम्, एतदेवाह-'उप्पिञ्जलभूते' उप्जिलम्आकुलकं उत्पिञ्जलभूते आकुलके भूते, किमुक्तं भवति।
महर्द्धिकदेवानामप्यतिशायितया परमक्षोभोत्पादकत्वेन सकलदेवासुरमनुजसमुहचिताक्षेपकारीति, ‘कहकहभूते' इति कहकहेत्यनुकरणं, कहकहेति भूतं-प्राप्त कहकहभूतं, किमुक्तं
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
राजप्रश्नीयउपागसूत्रम्-२३ भवति? निरन्तरं तद्धिदेषदर्शनतः समुच्छलितप्रमोदभरपरवशसकलदिक्चकवालवर्तिप्रेक्षकजनकृतप्रशंसावचनबोलकोलाहलव्याकुलीभूतामिति, अतएव दिव्यं देवरमणमपि देवानामपि रमणं-क्रीडनं प्रवृत्तमभृत् । 'तए णं ते बहवे दुवकुमारा य' इत्यादि, ततस्ते बहवो देवकुमारा देवकुमारिकाश्च श्रमणस्य भगवतोमहावीरस्य पुरतो गीतमादिश्रमणानां स्वस्तिकश्रीवत्सनन्द्यायवर्तवर्द्धमानकभद्रासनकलशमत्स्यदर्पणरूपाणामष्टानां मङ्गलकानां भक्त्या-विच्छित्या चित्रम्-आलेखनमाकारभिधानं वायस्मिन्सस्वस्तिकश्रीवत्सनन्द्यावर्त्तवर्द्धमानकभद्रासनकलशमत्स्यदर्पणमङ्गलभक्तिचित्रः ।
___ एवं सर्वत्रापि व्युत्पत्तिमात्रं यथायोगं परिभावनीयं, सम्यग्भावना तु कर्तुं न शक्यते, यतोऽमीषां नाट्यविधीनां सम्यक् स्वरूपप्रतिपादनं पूर्वान्तर्गते नाट्यविधिप्रामृते, तचेदानीं व्यवच्छिन्नमिति प्रथमं दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयति,
(२४)तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य सममेव समोसरणं करेंति २ ता तंचेवभाणियब्वंजाव दिव्वेदेवरमणे पवत्तेयाविहोत्था, तएणते बहवे देवकुमारायदेवकुमारीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स आवडपञ्चावडसेढिगसेढिसोत्थियसोवस्थिअ- पूसमाणगमच्छंडमगरंडजारामाराफुल्लावलिपउमपत्तसागरतरंगवसंतलतापउमलय भत्तिचित्तं नाम दिव्वं नट्टविहिं उवदंसेति।
एवंचएलेक्कियाए नट्टविहीए समोसरणादीया एसावत्तव्वयाजावदिब्वेदेवरमणे पवत्तेवि यावि होत्था । तए णं ते बहवे देवकुमारा देवकुमारियाओ य समणस्स भगवतो महावीरस्स ईहामिहउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिंनररुरुसरभचमरकुंजरवमलयपउमलयभत्तिचितं नामं दिव्वं नट्टविहिं उवदंसेति ३।।
-एगतो वकं दुहओ वकं (एगतो खुहं दुहओ खुह) एगो चक्कवालं दुहओ चक्कवालं चक्कद्धचक्कवालं ४ नामं दिव्वं नट्टविहिं उवदंसंतिचंदावलिपविभत्तिं च बलियावलिपविभत्तिंच हंसावलिपविमत्तिं च सूरावलिपविभत्तिं च एगावलिपविभत्तिं ताराबलिपविभत्तिं च मुत्तावलिपविभत्तिं च कणगावलिपविभत्तिं च स्यणावलिपविभत्तिं च णामं दिव्वं नट्टविहं उवदंसेंति ५।
-चंदुग्गमनपविभतिंसुलग्गमणपविभत्तंचउगमनुग्गमणपविभत्तिंचनामंदिव्वं नट्टविहं उवदंसेति ६ चंदागमणपविभत्तिं च सूरागमणपविभत्तिं च आगमनागमनपविभत्तिंचनामंदिव्वं नट्टविहंउवदंसंति७ चंदावरणपविभत्तिं च सूरावरणपविभत्तिं च नामंदिव्वंनट्टविहं उवदंसंति ८॥
-चंदत्थमनपविभत्तिं च सूरत्थमणपविभत्तिं च अत्थमणऽत्यमणपविस्तिनामदिव्यंनट्टविहं उववदंसंति ९ चंदमंडलपविभत्तिं च सूरमंडलपविभत्तिं च नागमंडलपविमत्तिं च जक्खमंडलपविभत्तिं च भूतमंडलपविभत्तिंच (रक्खस० महोरग० गंधब्ब० मंडलपविभत्तिंच) मंडलपविभतिं माणं दिव्यं नट्टविहं उवदंसेति १० उसभललियवर्कतं सीहललियवक्कतं हयविलंबियंगयविलंबियं मत्तहयविलसियं मत्तगयविलसियंदुयविलंयं नामं दिव्यं नट्टविहिं उवदंसंति ११।।
___ -सागरपविभत्तिं चनागरपविभत्तिंच सागरनागरपविभत्तिं च नामंदिव्वंनट्टविहंउवदंसंति १२ नंदापविभत्तिं च चंपापविभत्तिं च नंदाचंपापविभत्तिं चामं दिव्वं नट्टविहं १३ मच्छंडापविभत्तिं च मयरंडापविभत्तिंच जारापविभत्ति चमारापविभत्तिं चमचंडामयरंडाजारामारापविभत्ति
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२४
२५१ व नामं दिव्वं नट्टविहिं उवदंसेंति १४ कत्तिककारपविभत्तिं च खत्तिखकारपविभत्तिं च गत्तिगकारपविभत्तिं च पत्तिघकारपविभत्तिं च इतिङकारपविभत्तिं च ककारखकारगकारघकारङकारपविभत्तिं च नामं दिव्वं नट्टविहं उवदंसेति १५/
-एवं चकारवग्गोवि १६ टकारवग्गोवि १७ तकारवग्गोवि १८ पकारवग्गोवि १९ असयपल्लवपविभत्तिं च अंबपल्लवपविभत्तिं च जंबूपल्लवपविभत्तिं च कोसंबपल्लवपविस्ति च पल्लव २ पविभतिंच नामं दिव्वं नट्टविहं उवदंसेंति २० पउमलयापविभत्तिं च जाव सामलयापविभत्तिं च लयालयापविभत्तिं च नामं दिव्वं नट्टविहं उवदंसेंति २१ .
-दुयनाम नट्टविहं उवदंसंति २२ विलंबियं नामं नट्टविहिं २३ दुयिलंबियं नामं नट्टविहिं २४ अंचियं २५ रिभियं २६ अंचियरिभियं २७ आरभडं २८ भसोलं २९ आरभडभसोलं ३० उप्पयनिवयपत्तं संकुचियं पसारियं रया रइयभंतसंमंतणामं दिव्वं नट्टविहिं उवदंसेति ३१।।
-तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीयाओ य समामेव समोसरणं करेंति जाव दिव्वे देवरमणे पवत्ते यावि होत्था तए णं ते बहवे दुवकुमारा य देवकुमारीओ य समणस्स भगवओ महावीरस्म पुव्वभवचरियनिबद्धं च (देवलोयचरियनिबद्धं च) चवणचरियनिबद्धं च संहरणचरियनिबद्धं च जम्मणचरियनिबद्धं च अभिसेअचरियनिबद्धं च बालभावचरियनिबद्धं च जोवणचरियनिबद्धं च कामभोगचरियनिबद्धंचनिक्खमणचरियनिबद्धंच तवचरणचरियनिबद्धं च (नाणुप्पायचरियनिबद्धंच) तित्थपवत्तणचरियनि परिनिव्वाणचरियनिबद्धं च चरिमचरियनिबद्धं च नामंदिव्वं नट्टविहिं उवदंसेंति ३२ ।
तए णं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीयाओ य चउब्विहं वाइत्तं वाएंति, तंजहा-ततं विततं घणं झुसिरं, तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य चउब्विहंगेयं गायंति, तंजहाउक्खित्तं पायत्तं मंदायं रोइयावसाणं च।
तएणं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ य चउब्विहं नट्टविहिं उवदंसंति, तंजहाअंचियं रिभियं आरभडं भसोलं च, तए णं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ य चउब्विहं अभिनयं अभिनयेति, तंजहा-दिलृतियं पाडितियं समांतोवणिवाइयं अंतोमज्झावसाणियं।
तए णं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारियाओ य गोयमादियाणं समणाणं निग्गंथाणं दिव्वं देविड्ढि दिव्वं देवजुत्तिं दिव्वं देवाणुभागं दिब्बं बत्तीसइबद्धं नाडयं उवदंसित्ता समणं भगवं महावीरं तिखुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ २ ता वंदंति नमसंति वंदित्ता नमंसित्ताजेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छन्ति तेणेव उवागछित्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ठजएणं विजएणं वद्धाति र त्ता एवमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति।
वृ. ततो द्वितीयं नाट्यविधिमुपदर्शयितुकामा भूयोऽपि प्रागुकक्तप्रकारेण समकं समवसरणादिकं कुर्वन्ति, तथा चाह--"तए णं ते बहवे देवकुमारा य देवकुमारीओ य समकमेव समोसरणंकरेति' इत्यादि प्रागुक्तं तदेव तावद्वक्तव्यंयावत् 'दिव्वे देवरमणेपयत्तेयावि होत्था' इति। _ 'तएणमित्यादि, ततस्तेबहवोदेवकुमारादेवकुमारिकाश्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य पुरतो गौतमादीनां श्रमणानां आवर्तप्रत्यावर्तश्रेणिप्रश्रेणिस्वरितकपुप्पमाणवकवर्द्धमानकमत्स्याण्डकमकराण्डकजारमारपुष्पावलिपद्मपत्रसागरतरङ्गवासन्तीलापद्मलताभक्तिचित्रनाम
___
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-२४ द्वितीयं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति २।
तदनन्तरं तृतीयं नाट्यविधिमुपदर्शयितु भूयस्तथैव समवसरणादिकं कुर्वन्ति, एवं समवसरणादिकणविधिरेकैकस्मिन्नाट्यविधौ प्रत्येकं २ तावद्वक्तव्यो यावद्देवरमणे पवत्ते यावि स्था इति तत ईहामृगऋषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिन्नररुरुसरभचमरकुञ्जरवनलतापद्मलताभक्तिचित्रं ना तृतीयं दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति ३, तदनन्तरं भूयोऽपि समवसरगादिविधिकरणानन्तरमेकतोचकं-एकतश्चक्रवालं द्विधातश्चक्रवालंचक्रार्द्धचक्रवालं नाम चतुर्थं दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति ४ ।
तदनन्तरमुक्तविधिपुरस्सरंचन्द्रवलिप्रविभक्ति सूर्यावलिप्रविभक्ति वलयावलिप्रविभक्ति हंसावलिप्रविभक्ति एकावलिप्रविभक्ति तारावलिप्रविभक्ति मुक्तावलिप्रविभक्ति कनकावलिप्रविभक्ति रत्नावलिप्रविभक्तयभिनयात्मकमावलिप्रविभक्ति नाम पञ्चमं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति ५तदनन्तरमुक्तक्रमेण चन्द्रोद्गमप्रविभक्तिसूर्योद्गमप्रविभक्तियुक्तमुद्गमनोद्गमनप्रविभक्तिनामषष्ठंनाट्विधिमुपदर्शयन्ति तत्उक्तप्रकारेण चन्द्रगमनप्रविभक्तिसूर्यागमनप्रविभक्तियुक्तमावरगावरणप्रविभकिसतनामकमष्टमं नाट्यविधि ८।
तत उक्तक्रमेणैव चन्द्रास्तमयनप्रविभक्तिसूर्यास्तमयनप्रविभक्तियुक्तमस्तमयनप्रविभक्तिनामकं नवमं नाट्यविधिं ९ तत उक्तप्रकारेण चन्द्रमण्डलप्रविभक्तिसूर्यमण्डलप्रविभक्तिनागमण्डलप्रविभक्तियक्षमण्डलप्रविभक्ति भूतमण्डलप्रिभक्तियुक्तं मण्डलप्रविभक्तिनामंक दशमं दिव्यं नाट्यविधिं १० तदनन्तरं उक्तक्रमेण ऋषभमण्डलप्रविभक्तिसिंहमण्डलप्रविभक्तिहयविलम्बितगजविलम्बितहयविलसितगजविलसितमत्तहयविलसितमत्तगजविल सितमत्तहयविलंबितमत्तगजविलंबितं विलंबिताभिनयं द्रुतविलम्बितंनाम एकादशं नाट्यविधि ११ तदनन्तरं सागरप्रविभक्तिनागरप्रविभक्तिअभिनयात्मकं सागरनागरप्रविभक्तिनाम द्वादशं नाट्यविधिं १२।
ततोनन्दाप्रविभक्ति चम्पाप्रविभक्तयात्मकंनन्दाचम्पाप्रिभक्तिनाम त्रयोदशं नाट्यविधि १३ ततो मत्स्याण्डकप्रविभक्तिमकराण्डकप्रविभक्तिजारप्रविभक्तिमारप्रविभक्तियुक्त मत्स्याण्डकमकराण्डकजारमारप्रविभक्तिनाम चतुर्दशं नाट्यविदिध१४ तदनन्तरं क्रमेण क इति ककारप्रविभक्ति, ख इति खकारप्रवि० गइति गकारप्र० घ इति घकारप्र० ङइतिङकारप्रविभक्तिरित्येवं क्रमभाविककारादिप्रविभक्तिअभिनयात्मकं ककारखकारगकारधकारकारप्रविभक्तिनामक पञ्चदशं दिव्यं नाट्यविधिं १५।।
एवं चकारछकारजकारझकारझकारप्रविभक्तिक नामकंषोडशं दिव्यं नाट्यविधि १६ टकारठकारडकारढकारणकारप्रविस्तिनमकं सप्तदशं दिव्यं नाट्यविधिं १७ तकारथकारदकारधकारनकारप्रविभक्तिनामंक अष्टादशं नाट्यविधि १८ पकारफकारवकारभकारमकारप्रविभक्तिनामकमेकनोविंशतितमं दिव्यं नाट्यविधिं १९ ततोऽशोकपल्लवप्रविमक्त्याप्रपल्लवप्रविभक्तिजम्बूपल्लवप्रविभक्ति कोशम्बपल्लवप्रतिभक्त्यभिनयात्मकं पल्लप्रविभक्ति नामकं विंशतीतम दिव्यं नाट्यविधि २० । तदनन्तरं पद्मलताप्रविभक्तिनागलताप्रविभक्ति अशोकलताप्रविभक्ति चम्पकलताप्रविभक्तिचूलताप्रिविभक्तिनामकमेकविंशतितमं दिव्यं नाट्यविधि
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५३
मूलं-२४ २१ तदनन्तरं द्रुतं नाम द्वाविंशतितमं २५ रिभितं नाम षड्विशतितमं २६ अश्चितरिभितनाम सप्तविंशतितमं २७ आरभटं नाम अष्टाविंसतितमं २८ भसोलं नाम एकोनत्रिशति(त्त)मं २९ आरभटभसोलं नाम त्रिसत्तमं ३० तदनन्तरमुत्पातिपातप्रसक्तं सङ्कुचितप्रसारितरेवकरचितं भ्रान्तसम्भ्रान्तं नाम एकत्रिंशत्तमं दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति ३१।
तदनन्तरंच श्रमणस्य भगवतो महावीर्य चरमपूर्वमनुष्यभवचरमच्यवनचरमगर्भसंहरणचरभभरतक्षेत्रावसर्पिणीतीर्थकरजन्माभिषेकचरमवालभाचरमयौवनचरमकामभोगचरमनिष्कमणचरमतपश्चरणचरमज्ञानोत्पादचरमतीरथप्रवर्तनचरमपरिनिनिबद्धं चरमनिबद्धं नाम द्वात्रिंशत्तमं दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयन्ति ३२ ।
तदनन्तरं बहवो देवकुमारा देवकुमारिकाश्च नाट्यविधिपरिसमाप्तिमङ्गलभूतं चतुर्विधं वादित्रं वादयन्ति, तद्यथा-ततं-मृदङ्गापडहादि विततं-वीणादि धनं-कंसिकादि सुषिरं-- शङ्खकाहलादि, तदनन्तरंचतुर्विधंगीतंगायन्ति, तद्यथा-उत्क्षिप्तंप्रथमतः समारभ्यमाणं पादान्तं पादवृदद्धं वृद्धादिचतुर्भागरूपपादबद्धमितिभावः, 'मन्दाय मिति मध्यभागेमूर्च्छनादिगुणपेततया मन्दं मन्दं घोलनात्मकं रोचितावसानमिति-रोचितं यथोक्तलक्षणोपेततया भावितं सत्यापितामितियावत् अवसानं यस्य तद्रोचितावसानं ।
'तए ण मित्यादि, ततश्चतुर्विधं नर्तनविधिमुपदर्शयन्ति, तद्यथा-'अञ्चित'मित्यादि, 'तएणमित्यादि, ततश्चतुर्विधमाभिनयमभिनयन्ति, तद्यथा-दान्तिकंप्रात्यन्तिकंसामान्यतो विनिपातलोकमध्यावसानिकमिति, एते नर्तनविधयोऽभिनयविधयश्च नाट्यकुशलेभ्योवेदितव्याः 'तए णं ते बहवे देवकुमारा देवकुमारीओ' इत्यादि उपसंहारसूत्रं सुगमं ।
मू. (२५)तएणं से सूरियाभे देवेतं दिव्वं देविडिं दिव्वंदेवजुइंदिव्वं देवानुभावंपडिसाहरइ पडिसाहरेत्ता खणेणं जाते एगे एगभूए तए णं से सूरियाभे देवे समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ वंदति नमंसति वंदित्ता नमंसित्ता नियगपरिवालसद्धिं संपरिबुडे तमेव दिव्यं जाणविमाणं दुरुहति जामेव दिसि पाउन्भऊयआ तामेव दिसिं पडिगया।
वृ. नवरं 'एगभूए' इति एकभूतः अनेकीभूयैकत्वं प्राप्त इत्यर्थः, 'नियगपरियाल सद्धिं संपरिवुडे' इति, निजकपरिवारेण सार्द्ध संपरिवृतः ।
मू. (२६) भंतेति भयवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदति नमसति २ एवं वयासी-सूरियाभस्स णं भंते ! देवस्स एसा दिव्वा देविड्ढी दिव्वा देवजुत्ती दिब्वे देवानुभावे कहिं गते कहिं अनुप विट्टे ?, गो० ! सरीरंगते सरीरं अनुपवितु।।
से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ ?-सरीरं गते सरीरं अनुपविढे ?, गो० ! से जहानामए कूडागारसाला सिया दुहतो लित्ता दुहतो गुत्ता गुत्तदुवारा निवाया निवायगंभीरा, तीसे णं कूडागारसालाते अदूरसामंते एत्थ णं महेगे जनसमूहे चिट्ठति,।
तए णं से जनसमूहे एगं महं अब्भवद्दलगं वा वासवद्दलगं वा महावायं वा इञ्जमाणं पासतिर तातंकूडागारसालं अंतो अनुपविसित्ताणंचिट्ठइ, से तेणद्वेणं गोयमा! एवं वुचति-सरीरं अनुपविढे।
दृ. भदन्तेत्यामन्त्रणपुरस्सरं भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वदन्ते नमस्यति
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- २६
वन्दित्वा नमस्थित्वा 'एवं' वक्ष्यमाणप्रकारेणावादीत्, पुस्तकान्तरे त्विदं वाचनान्तरं दृश्यते, 'तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जिट्ठे अंतेवासी' इत्यादि, अस्य व्याख्यातस्मिन् काले तस्मिन् समये णंशब्दो वाक्यालङ्कार्थं, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'ज्येष्ठ' इति प्रथमोऽन्तेवासी - शिष्यः, अनेन पदद्वयेन तस्य सकलसमाधिपतित्वमावेदयति, इन्द्रभूतिरिति मातापितृकृतं नामधेयं नामेतिप्राकृतत्वात् विभक्तिपरिणामेन नाम्नेति द्रष्टव्यं एवमन्यत्रापि यथायोगं भावनीयम्, अन्तेवासी च किल विवक्षायां श्रावकोऽपि स्यादतस्तदाशङ्काव्यवच्छेदार्थमाह
'अनगारः ' न विद्यते अगारं-गृहमस्येत्यनगारः, अयं च विगीतगोत्रोऽपि सम्भाव्येतात आह-गौतमो गोत्रेण गौतमाह्वयगोत्रसमन्वित इत्यर्थ, अयं च तत्कालोचितदेहपरिमाणापेक्षया न्यूनाधिकदेहोऽपि स्यादत आह- सप्तोत्सेधः - सप्तहस्त प्रमाणशरीरोच्छ्रायः, अयं चेत्थम्भूतो लक्षणहीनोऽपि शङ्कयेतातस्तदाशङ्कापनोदार्थमाह- 'समचउरंससंठाणसंठिए' इति, समाःशरीरलक्षणशास्त्रोक्तप्रमाणाविसंवादिन्यश्चतस्रोऽप्रयो यस्य तत् समचतुरस्र अम्रयस्त्विह चतुर्दिग्विभागोपलक्षिताः शरीरावयवा द्रष्टव्याः ।
अन्ये त्वाहुः -- समा-अन्यूनाधिकाश्चतस्नोऽप्यस्नयो तत्र तत् समचतुरस्र तच्च तत् संस्थानं च, संस्थानम् - आकारः तच, वामदक्षिणजान्वोरन्तरं आसनस्य ललाटोपरिभागस्य चान्तरं वामस्कन्धस्य दक्षिणजानुनश्चान्तरमिति, अपरे त्वाहुः - विस्तारोत्सेधयोः समत्वात् समचतुरस्र तच्च तत्संस्थानं च २, संस्थानम् - आकारस्तेन संस्थितो- व्यवस्थितो यः स तथा 'जावउट्ठाए उडेइ' इति यावत्करणात् 'वञ्जरिसहसंघयणे कणगपुलगनिघसपम्हगोरे उग्गतवे दित्ततवे महातवे उराले घोरे घोरगुणे घोरतवस्सी घोरबंभचेरवासी उच्छूढसरीसे संखित्तविपुलतेयलेसे चउदसपुवी चउनाणोवए सव्वक्खरसन्निवाई समणस्स भगवतो महावीरस्स अदूरसामन्ते उडुंजाणु अहोसिरे झाणकोट्ठोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ।
तणं से भगवं गोय जायसङ्के जायसंसए जायकोउहल्ले उप्पन्नसड्ढे उप्पन्नसंसए उप्पन्नकोउहल्ले संजायस संजायसंसए संजायकोउहल्ले समुप्पन्नस समुप्पन्नसंसए समुप्पन्न कोउहल्ले उडाए उट्ठेइ' इति द्रष्टव्यं तत्र नाराचमुभयतो मर्कटबन्धः ऋषभस्तदुपरि वेष्टनपट्टः कीलिका अस्थित्रयस्यापि भेदकमस्थि एवंपं संहननं यस्य स तथा तता कनकस्य- सुवर्णस्य यः पुलको -लवस्तस्य यो निकपः - कषपट्टके रेखारूपस्तथा पद्मग्रहणेन पद्मकेस- राण्युच्यन्ते अवयवे समुदायोपचारात् यथा देवदत्तस्य हस्ताग्ररूपोऽवयवोऽपि देवदत्तः, तथा च देवदत्तस्य हस्ताग्रं स्पृष्टा लोकोवदति-स्पृष्टो मया देवदत्त इति ।
कनकपुलकनिकषवत् पद्मवश्च यो गौरः स कनकपुलकनिकषपद्मगौरः, अथवा कनकस्य यः पुलको - द्रवत्वे सति बिन्दुस्य निकषो वर्णतः सदृशः कनकपुलकनिकपः, तथा पद्मवत्पद्मकेसरवत् यो गौरः स पद्मगौरः, ततः पदद्वयस्य कर्म्मधारयसमासः, अयं च विशिष्टचरणरहितोऽपि शङ्कयेत तत आह- 'उग्गतवे' इति, उग्रम्-अधृष्यं तपः - अनशनादि यस्य स तथा, यदन्येन प्राकृतेन पुंसा न शक्यते चिन्तयितुमपि मनस तद्विधेन तपसा युक्त इत्यर्थ, तथा दीप्तंजाज्वल्यमान दहन इव कर्म्मवनगहनदहनसमर्थतया ज्वलितं तपो-धर्म्मध्यानादि यस्य स तथा, 'तततवे' इति तप्तं तपो येन स तप्ततपाः, एवं हि तेन तपस्तप्तं येन सर्वाण्यपि अशुभानि कर्माणि
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - २६
२५५
भस्मसात्कृतानीति 'महातवे' इति महान् - प्रशस्तमाशंसादोषरहितत्वात् तपो यस्य स महातपाः, तथा 'उरहाले' इति, उदारः - प्रधानः अथवा उरालो - भीष्मः उग्रादिविशिष्टतपःकरणतः पार्श्वस्थानामल्पसत्वानामतिप्रभानक इति भावः ।
तथा घोरो - निर्घृणः परीषहेन्द्रियादिरिपुगणविनाशनमधिकृत्य निर्दय इतियावत्, तथा घोरा - अन्यैर्दुरनुचरा गुणा मूलगुणादयो यस्य स घोरगुणः, तथा घोरैस्तपोभिस्तपस्वी घोरतपस्वी, 'घोरबंभचेरवासी' इति घोरं दारुणमल्पसत्वैर्दुरनुचरत्वात् ब्रह्मचर्यं यत् तत्र वस्तुं शीलं यस्य स तथा, 'उच्छूढसरीरे' इति उच्छूढम् उज्झितमिवोज्झितं संस्कारपरित्यागात् शरीरं येन स उच्छूढशरीरः, 'संखित्तविउलतेउलेसे' इति सङ्क्षिप्ता - शरीरान्तर्गतत्वेन ह्रस्वतां गता विपुलाविस्तीर्णा अनेकयोजन प्रमाणक्षेत्राश्रितवस्तुदहनसमर्थत्वात् तेजोलेश्या विशिष्टतपोजन्यलब्धिविशेषप्रभवा तेजोज्वाला यस्य स तथा, 'चउदसपुवी' इति चतुर्द्दश पूर्व्वाणि विद्यन्ते यस्य तेनैव तेषां रचितत्वात् असौ चतुर्द्दशपूर्वी, अनेन तस्य श्रुतकेवलितामाह, स चावधिज्ञानादिविकलोऽपि स्यादत आह
-
'चउनाणोवगए' मतिश्रुतावधिमनःपर्यायज्ञानचतुष्टयसमन्वितः, उकतविशेषणद्वययुक्योऽपि कश्चिन्न समग्रश्रुतविषयव्यापिज्ञानो भवति चतुर्द्दशपूर्वविदामपि षट्स्थानपतितत्वेन श्रवणादत आह- 'सर्वाक्षरसन्निपाती' अक्षराणां सन्निपाताः - संयोगाः अक्षरसन्निपाताः सर्वे च ते अक्षरसन्निपाताश्च सर्वाक्षरसन्निपातास्ते यस्य ज्ञेयाः स तथा, किमुक्तं भवति ? - या काचित् जगति पदानुपूर्वी वाक्यानुपूर्वी वा संभवति ताः सर्वा अपि जानातीति, एवंगुणविशिष्टथेो भगवान् विनयराशिरिव साक्षादितिकृत्वा शिष्टाचारत्वाच्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यादूरसामन्ते विहरतीति योगः, तत् दूरं - विष्कृष्टं सामन्तं सन्निकृष्टं तव्प्रतिषेधाददूरसामन्तं ततो नातिदूरे नातिनिकटे इत्यर्थः, किंविशिष्टः सन् तत्र विहरतीत्यत आह
'ऊड्ढजाण अहोसिरे' ऊर्ध्वं जानुनी यस्यासावूर्ध्वजानुः अधः शिरा नोर्ध्वं तिर्यग्वा विक्षिप्तर्दृष्टि किन्तु नियतभूभागनियमितदृष्टिरित्यर्थः, 'झाणकोट्ठोवगए' इति ध्यानं - धर्मध्यानं शुक्लध्यानं च तदेव कोष्ठः कुशूलो ध्यानकोष्ठस्तमुपगतो ध्यानकोष्ठपगतो, यथा हि कोष्ठके धान्यं प्रक्षिप्तम्विप्रसृतं भवति एवं भगवानपि ध्यानतोऽविप्रकीर्णेन्द्रियान्तः करणवृत्तिरित्यर्थः, 'संयमेन' पञ्चाश्रवनिरोदिलक्षणेन तपसा अनशनादिना चशब्दोऽत्र समुच्चयार्थो लुप्तो द्रष्टव्यः, संयमतपोग्रहणमनयोः प्रधानमोक्षाङ्गताख्यापनार्थं, प्राधान्यं संयमस्य नवकर्मानुपादानहेतुत्वेन तपसश्च पुराणकर्म्मनिर्जराहेतुत्वेन, तथाहि - अभिनवकर्मानुपादानात् पुराणकर्म्मक्षपणाच्च जायते सकलकर्म्मक्षयलक्षणो मोक्षस्ततो भवति संयमतपसोर्मोक्षं प्रति प्राधान्यमिति 'अप्पाणं भावेमाणे विहरति' इति, आत्मानं वासयन् तिष्ठति ।
'तएण 'मित्यादि, ततो ध्यानकोष्ठोपगतविहरणादनन्तरं 'ण' मिति वाक्यालङ्कारे स भगवान् गौतमो 'जातसङ्के' इत्यादि, जात श्रद्धादिविशेषणविशिष्टः सन् उत्तिष्ठतीति योगः, तत्र जाता - प्रवृत्ता श्रद्धा-इच्छा वक्ष्यमाणार्थत्वावगमंप्रति यस्यासौ जातश्रद्धः तथा जातः संशयो यस्य स जातसंशयः, संशयो नाम अनवधारितार्थं ज्ञानं, स चैवं- इत्तं नामास्य दिव्या देवर्द्धिर्विस्तृता अभवत् इदानीं साकव गतेति, तथा 'जायकुतूहले ' इति जातं कुतूहलं यस्य स जातकुतूहलः, जातौत्सुक्य
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- २६
इत्यर्थः, तता कथममुमर्थं भगवान् प्ररूपयिष्यति इति, तथा 'उप्पन्नसड्ढे' उत्पन्ना प्रागभूता सती भूता श्रद्धा यस्यासौ उत्पन्न श्रद्धः अथ जातश्रद्ध इत्येतदेवास्तु किमर्थमुत्पन्नश्रद्ध इति, प्रवृत्तश्रद्धत्वेनैवोत्पन्नश्रद्धत्वस्य लब्धत्वा, नहिं अनुत्पन्ना श्रद्धा प्रवर्तते इति, अत्रोच्यते, हेतुत्वप्रदर्शनार्थं, तथाहि
कथं प्रवृत्तश्रद्धः ?, उच्यते, यत उत्पन्नश्रद्धः, इति हतुत्वदर्शनं चोपपन्नं, तस्य काव्यालङ्कारत्वात् यथा 'प्रवृत्तदीपामप्रवृत्तभास्करां, प्रकाशचन्द्रां बुबुधे विभावरी' मियत्र, अत्र हि यद्यपि प्रवृत्तिदीपादित्वादेवाप्रवृत्त भास्करत्वमुपगतं तथाप्यप्रवृत्तभास्करत्वं प्रवृत्तदीपत्वादेर्हेतुतयोपन्यस्तमिति सम्यक्, 'उप्पन्नसड्डे उप्पन्नसंसये' इति प्राग्वत्, तथा 'संजायसड्डे इत्यादि पदषटकं प्राग्वत्, नवरमिह संशब्दः प्रकर्षादिवचनो वेदितव्यः, 'उट्ठाए उट्ठेइ ' त्ति उत्थानमुत्था - ऊर्द्धवर्तनं तया उत्तिष्ठति, इह 'उट्ठेइ' इत्युक्ते क्रियारम्भमात्रमपि प्रतीयेत यथा वक्तुमुत्तिष्ठते ततस्तद्वयवच्छेदार्थमुत्थायेत्युक्तं उत्थया उत्थाय 'जेणेवे' त्यादि यस्मिन् दिग्भागे श्रमणो भगवान् महावीरो वर्त्तते 'तेणेवे 'ति तस्मिन्नेव दिग्भागे उपागच्छति, उपागत्य च श्रमणं त्रिकृत्वः - त्रिवारान् आदक्षिणप्रदक्षिणीकरोति, आदक्षिणप्रदक्षिणीक्तय च वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्सियत्वा एवमवादीत् । 'सूरियामस्स णं भंते!' इत्यादि, 'कहिंगए' इति क गतः ?, तत्र गमनमन्तरप्रवेशाभावेऽपि ६ष्टं यथा भित्तौ गतो धूलिरिति, एषोऽपि दिवयानुभावो यद्येवं कचित्प्रत्यासन्ने प्रदेशे गतः स्यात्ततो ६श्येत न चासौ दृश्यते, ततो भूयः पृच्छति - 'कहं अणुपविट्टे' इति कानुप्रविष्टः ? क्वान्तर्लीन इति भावः ।
भगवानाह - गौतमः शरीरं गतः शरीरमनुप्रविष्टः पुनः पृच्छति - 'से केणट्टेण 'मित्यादि, अथ केनार्थेन केन हेतुना भदन्त ! एवमुच्यते- शरीरं गतः शरीरमनुप्रविष्ट ?, भगवानाह - गौतम 'से जहानामए' इत्यादि, कूटस्येव - पर्वतशिखरस्येवाकारो यस्याः सा कूटाकारा, यस्या उपरि आच्छादनं शिखराकारं सा कूटाकारेति भावः, कूटाकारा चासौ शाला च कूटाकारशाला, यदिवा कूटाकारेण शिखराकृत्योपलक्षिता शाला कूटाकारशाला स्यात्, 'दुहतो लित्ता' इति बहिरन्तश्च गोमयादिना लिप्ता गुप्ता - बहिप्रकारावृता गुप्तद्वारा द्वारस्थगनात् यदिवा गुप्ता गुप्तद्वारा - केषाञ्चित् द्वाराणां स्थगितत्वात् केषाञ्चिच्चास्थगितत्वादिति निविता - वायोरप्रवेशात् किल महद् गृहं निवातं प्रायो न भवति तत आह-निवातगम्भीरा-निवाता सती गम्भीरा निवातगम्भीरा, निवाता सती विशाला इत्यर्थः, ततस्तस्याः कूटाकारशालाया अदूरसामन्ते - नातिदूरे निकटे वा प्रदेशे महान् एकोऽन्यतरो जनसमूहस्तिष्टाति ।
स च एकं महत् अभ्ररूपं बाद्दलं अभ्रबाद्दलं, दाराभिपातरहितं सम्भाव्यवर्षं बार्दलमित्यर्थः, वर्षप्रधानं बालकं वर्षबार्दलकं वर्षं कुर्वन्तं बादलकं महावातं वा 'एजमाण' मिति आयान्तंआगच्छन्तं पश्यति, दृष्ट्वा चतं 'कूडागारसालं' द्वितीया षष्ठयर्थे तस्याः कूटाकारशालाया अनन्तरं ततोऽनुप्रविश्य तिष्ठति, एवं सूर्याभस्यापि देवस्य सा तता विशाला दिव्या देवर्धिर्दिव्या देवत्युतिर्दिव्यो देवानुभावः शरीरमनुप्रविष्टः 'से केणट्टेणं' मित्यादि, अनेन प्रकारेण गौतम ! एवमुच्यते- 'सूरियाभस्से' त्यादि, भूयो गौतमः पृच्छति
मू. (२७) कहि ण भंते! सूरियाभस्स देवस्स सूरिया नामं विमाने पन्नत्ते ?, गोयमा !
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२७
२५७
जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेण इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजातो भूमिभागाती उद्धं चंदिमसूरियगहगणखचत्रालवाणं बहूइंजोयणाई बहूई जोयणसयाई बहूई जोयणसहस्साई बहूइं जोयणसयसहस्साई बहुईओ जोयणकोडीओ बहुईओ जोयणसयसहसस्कोडीओ उद्धं दूरं वीतीवइत्ता एत्थणं।
सोहम्मे कप्पे नामं कप्पे पन्नते पाईणपड़ीणआयते उदीणदाहिणविच्छिण्णे अद्धचंदसंठाणसंठिते अच्चिमालिभासरासिवष्णामे असंखेजाओजोयणकोडकोडीओ आयामविकूखंभेणं असंखेनाओ जोयणकोडाकोडीओ परिक्खेवेणं इत्थ णं सोहम्माणं देवाणं बत्तीसं विमाणावाससयसहस्साई भवतंतीति मक्खायं, ते णं विमाणं सधरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा।
तेसिणं विमाणाणं बहुमज्झदेसभाए पंच वडिंसया पं० तंजहा १ असोगवडिंसते २ सत्तवन्नवडिंसते ३ चंपकवडिंसते ४ चूयवडिंसते ५ मज्झे सोहम्मवडिंसए, ते णं वडिंसगा सब्बरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा, तस्स णं सोहम्मवडिंसगस्स महाविमानस्स पुरच्छिमेणं तिरियमसंखेजाई जोयणसयसहस्साई वीईवइत्ता एत्य णं सूरियाभस्स देवस्स सूरियाभे नामं विमाणे पन्नत्ते, अद्धत्तेरस जोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेणं गुणयालीसं च सयसहस्साई बावन्नं च सहस्साई अद्ध य अडयाले जोयणसते परिकखेवेणं, से णं एगेणं पागारेणं सबओ समंता संपरिखिते,
से णं पागारे तिनि जोयणसयाई उद्धं उच्चत्तेणं मूले एगं जोयणसयं विक्खंभेणं मझे पन्नासं जोयणाई विक्खंभेणं उप्पिं पणवीसं जोयणाई विक्खंभेणं मूले विच्छिन्ने मज्झे संखित्ते उपि तनुए गोपुच्छसंठाणसंठिए सव्वकणगामए अच्छे जाव पडिलवे, से णं पागारे नाना(मणि)विहपंचवन्नेहिं कविसीसएहिं उवसोभिते, तंजहा-किण्हेहिं नीलेहिं लोहितेहिं हालिदेहिं सुकिल्लेहिं कविसीसएहिं, ते णं कविसीसगाएगंजोयणं आयामेणं अद्धजोयणं विक्खंभेणं देसूणं जोयणं उडं उच्चत्तेणं सबमणि (रयणा) मया अच्छा जाव पडिरूवा।
सूरियाभस्सणं विमाणस्स एगमेगाए बाहाएदारसहस्सं २ भवतीति मकखायं, ते णं दारा पंचजोयणसयाई उद्धं उच्चत्तेणं अड्ढाइजाइंजोयणसयाई विक्खंभेणं तावइयं चेव पवेसेणं सेया घरकणगथूभियागा ईहामियउसमतुरगणरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसम्मचमर-कुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ता खंभुग्गयवग्गयरेवइया परिगयाभिगमा विजाहरजमलजुयल-जंतजुत्तंपिव अच्चीसहस्समालिणीया रूवगसहस्सकलिया भिसमाणा भिअिसमाणा चखुल्लोयण- लेसा सुहफासा ससिरीयरूवा वनो दाराणं तेसिं होइ, तंजहा
वइरामया निम्मा रिट्ठामया पइट्ठाणा वेरुलियमया सूइखंमा जायरुवोवचियपवरपंचवन्नमणिरयणकोट्टिमतला हंसगब्भमया एलुया गोमेजमया इंदकीला लोहियक्खमतीतो दारचेडीओजोईरसमया उत्तरंगालोहियक्खमईओ सूईओवयरामया संधी नानामणिमया समुग्गया वयरामयाअग्गला अग्गलपासाया रययामयाओ आवत्तणपेढीयाओ अंकुत्तरपासगा निरंतरियघणकवाडा भित्तीसु चेव मित्तिगुलिता छप्पना तिन्नि होति गोमाणसिया तइया नानामणिरयणवालरूवगलोलट्ठिअसालभंजियागा वयरामया कुड्डा रययामया उस्सेहा। [817
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-२७
सवतवणिजमया उल्लोया नानामणिरयणजालपंजरमणिवंसगलोहियक्खपडिवंसगरययभोमा अंकामया पक्खा पखवाहाओ जोइरसामया वंसा वंसकवेल्लुयाओ रयणामयाओ पट्टियाओजायरूवमईओ ओहाडणीओवइरामईओ उवरिपुच्छणाओ सबसेयरययामयाच्छायणे अंकामया कणगकूडतवणिजधूभियागा सेया संखतलविमलनिम्मलदधिधणगोखीरफेरययणिगरप्पगासा तिलगरयणद्धचंदचित्ता नानामणिदामा किया अंतो बहिं च सहा तवणिजवालुयापत्थडा सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासाईया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरूवा।
वृ.कवसूर्याभस्य देवस्य सूर्याभं विमानं प्रज्ञप्तं ?, भगवानाह-गौतमः अस्मिन् जम्बूद्वीपे यो मन्दरः पर्वतरतस्य दक्षिणतोऽस्या रलप्रभायाः पृथिव्या बहुसमरमणीयात् भूमिभागादूचं चन्द्रसूर्यग्रहणगनक्षत्रतारारूपाणामापिपुरतो बहूनि योजनानि बहूनियोजनशतानि ततो बुद्धया बहुबहुतरोत्पवनेन बहूनि योजनसह साप्येवमेव बहूनि योजनशतसहस्राणि एवामेव च बहीर्योजनकोटीरमेव च बहीर्योजनकोटीकोटीरूद्धदूरमुत्पलुत्य अत्र-सार्द्धरजुप्रमाणेप्रदेशे सौधर्मों नाम कल्पःप्रज्ञप्तः, सचप्राचीनापाचीनायतः पूर्वापरायतः इत्यर्थः, उदग्दक्षिणविस्तीर्ण, अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थितो, द्वौ हि सौधर्मेशानदेवलोकी समुदितौ परिपूर्णचन्द्रमण्डलसंस्थानसंस्थितौ, तयोश्च मेरोदक्षिणवर्तीसौधर्मकल्प उत्तरवर्ती ईशानकल्पः ततो भवति सौधर्मकल्पः चन्द्रसंस्थानसंस्थितः, अचिमाली इतिअ/षि-किरणानितेषांमाला अर्चिालासाअस्यास्तीति अर्चिाली किरणमालासङ्कुल इत्यर्थः।
असङ्ख्येययोजनकोटीकोटीः ‘आयामविवखंभेणं तिआयामश्चविष्कम्भश्चायामविष्कम्भं समाहारो द्वन्द्वरतेन, आयामेन च विष्कम्भेन चेत्यर्थः, असय्येया योजनकोटीकोट्यः 'परिआयामश्च विष्कम्भश्चायामविष्कम्भं समाहारो द्वन्द्वरतेन, आयामेन च विष्कम्भेन चेत्यर्थः, असद्धयेयायोजन-कोटीकोट्यः परिक्खेवेणं" परिधिना सव्वरयणामए' इति सर्वात्मना रत्नमयः 'जावपडिरूवे' इति यावत्करणात् 'अच्छे सण्हे घटे मट्टे' इत्यादिविशेषणकदम्बकपरिग्रहः, तत्थ ण' मित्यादि, तत्र सौधर्मे कल्पे द्वात्रिंशत् विमानशतसहस्राणि भवन्ति त्याख्यातं मया शेषैश्च तीर्थकृ-भिः।
'तेणंविमाणे' त्यादि, तानि विमानानि सूत्रे पुस्त्वं प्राकृतत्वात्सर्वरलमयानि-सामस्त्येन रलमयानि 'अच्छानि' आकाशस्फटिकवदतिनिर्मलानि अत्रापि यावत्करणात् “सण्हा लण्हा घट्टामट्ठा नीरया' इत्यादि विशेषणजातंद्रष्टव्यं, तच्च प्रागेवानेकशी व्याख्यातं 'तेसिण' मित्यादि, तेषां विमानानां बहुमध्यदेशभागे त्रयोदशप्रस्तटे सर्वत्रापि विमानवतं सकानां स्वस्वकल्पचरमप्रस्तटस्तित्वात् पञ्चावंतसकाः-पञ्च विमानावतंसकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अशोकावतंसकःअशोकावतंसकनामा, सच पूर्वस्यां दिशि, ततो दक्षिणस्यांसप्तपर्णावतंसकः पश्चिमायां चम्पकावसतंसकः उत्तरस्यांचूतावतंसकःमध्ये सौधर्मावतंसकः,तेचपञ्चापिविमानावतंसकाःसर्वरलमया 'अच्छाजावपडिरूवा' इतियावत्करणादत्रापिसण्हालण्हाघट्टामट्ठा इत्यादिविशेषणजातमव-गन्तव्यम्
___ अस्य च सौधर्मावतंसकस्य पूर्वस्यां दिशि तिर्यक् असङ्ख्येयानियोजनशतसहस्राणि व्यतिव्रज्य-अतिक्रम्यात्र सूर्याभस्य देवस्य सूर्याभ नाम विमानं प्रज्ञप्त, अर्द्ध त्रयोदशं येषां तानि अर्द्धत्रयोदशानि, सानि द्वादशेत्यर्थः, योजनशतसहस्राण्यायामविष्कम्भेन, एकोनचत्वारिंशत्
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२७
__ २५९
योजनशतसहस्राणि द्विपञ्चाशत्सहस्राणि अष्टौ च योजनशतानि अष्टचत्वारिंशदधिकानि ३९५२८४८ किञ्चिद्विशेषाधिकानि ‘परिक्षेपेण' परिधिना, इदं च परक्षेपपरिमाण 'विक्खंभवग्गदहगुणकरणी वट्टस्स परिरओ होइ' इति करणवशात् स्वयमानेत, सुगमत्वात् । 'सेणंएगेण' मित्यादि, तद्विमानकमेकेन प्राकारेण सर्वतः-सर्वासुदिक्षुसमहोइ' इतिकरणवशात् स्वयमानेत, सुगम-त्वात् । ‘से णं एगेण' मित्यादि, तद्विमानमेकेन प्रकाराण सर्वतः-सर्वासु दिक्षु समनन्ततः-सामस्त्येन परिक्षिप्तं ।
___ 'सेणंपागारे इत्यादि, सप्राकारःत्रीणियोजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन मूले एवं योजनशतं विष्कम्भेण मध्यभागे पञ्चाशत्, मूलादारभ्य मध्यभागं यावत् योजने योजने योजनविभागस्य विष्कम्भतम्सुटितत्वात्, उपरि-मस्तके पञ्चविंशतिर्योजनानि विष्कम्भेण, मध्यभागादारभ्योपरितनमस्तकं यावत् योजने योजने योजनषड्भागस्य विष्कम्भतो हीयमानतया लभ्यमानत्वात्, अत एव मूले विस्तीर्णो मध्ये संक्षिप्तः, पञ्चाशतो योजनानां त्रुटितत्वात्, उपरि तनुकः पञ्चविंशतियोजन-मात्रविरतारात्मकत्वात्, अत एव गोपुच्छसंस्थानसंस्थितः, 'सव्वरयणामए अच्छे' इत्यादि विशेषणजातं प्राग्वत्।
__'से ण पागारे' इत्यादि, स प्राकारो 'नानाविहपंचवन्नेहि' इति नानाविधानि च तानि पञ्चवर्णानि च नानाविधपञ्चवर्णानि तैः, नानाविधत्वंचपञ्चवणपिक्षयाद्रष्टव्यं कृष्णादिवर्णतारतम्यापेक्षया वा,पञ्चवर्णत्वमेव प्रकटयति- 'कण्हेहिं' इत्यादि, 'ते णं कविसीसगा' इत्यादि, तानि कपिशीर्षकाणि प्रत्येकं योजनमेकमायामतो-दैर्येणार्द्ध योजनं विष्कम्भेण देशोनयोजनमुच्चैस्त्वेन 'सब्बरयणामया' इत्यादि विशेषणजातं प्राग्वत्।
“सूरियाभस्स ण मित्यादि, एकैकस्यां बाहायां द्वारसहस्रमिति सर्वसङ्ख्यया चत्वारि द्वारसहस्राणि, तानिचद्वाराणि प्रत्येकंपञ्चयोजनशतान्यूज़उच्चैस्त्वेन अर्द्धतृतीयानियोजनशतानि विष्कम्भतः ‘तावइयंचेवे' ति अर्द्धतृतीयान्येव योजनशतानि प्रवेशतः ‘सेया' इत्यादि, तानि च द्वाराणि सर्वाण्युपरि श्वेतानि-श्वेतवर्णोपेतानि बाहुल्येनाङ्गरलमयत्वात् ‘वरकणगथूभियागा' इति वरकनका-वरकनकमयीस्तूपिका-शिखरं येषांतानितथा, 'ईहामिगउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तचित्ता खंभुग्गयवरवयवेइयापरिगयाभिराणा विजाहरजमलजुयलजंतजुत्ताविवअच्चीसहस्समालिणीया रूवगसहस्सकलिया भिसमाणा भिभिसमाणा चक्खुल्लोयणलेसा सुहफासा सस्सिरीयरूवा' इति विशेषणजातं यानविमानव
द्भावनीयं, 'वन्नो दाराणं तेसिंहोइ' इति तेषां द्वाराणां वर्ण-स्वरूपं व्यावर्णनमयं भवति, तमेव कथयति
"तंजहे त्यादि, तद्यथा-'वइरामया निम्मा' इति नेमानाम द्राणां भूमिभागादूर्द्धनिष्कमन्तः प्रदेसास्ते सर्वे वज्रमया-वज्ररत्नमयाः, वज्रशब्दस्यदीर्घत्वं प्राकृतत्वात, एवमन्यमात्रापि द्रष्टव्यं, 'रिट्ठामया पइट्टाणा' रिष्ठमया-रिष्ठरत्नमयानि प्रतिष्ठानानि मूलपादाः 'वेरुलियमया खंभा' इति वैडूर्यरत्नमयाः स्तम्भाः जायसवोवचियपवरपंचवन्न(वर)मणिरयणकुट्टिमतला जातरूपेणसुवर्णेन उपचितैः-युक्तैः प्रवरैः-प्रधानैः पञ्चवर्णमणिभि-चन्द्रकान्तादिभि रत्नैः-कर्केतनादिभि कुट्टिमतलं-बद्धभूमितलं येषांते तथा 'हंसगब्ममया एलुया' हंसगर्भमया-हंसगर्भाख्यरत्नमया
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-२७ एलुका-देहल्यः ‘गोमेजमया इंदकीला' इति गोमेजकरत्नमया इन्द्रकीलाः, 'लोहियक्खमईओ' लोहिताक्षरत्नमय्यःचेडाओ' इतिद्वारशाखा जोइरसमयाउत्तरंगा' इति द्वारस्योपरि तिर्यग्ववस्थितमुत्तर तानिज्योतीरसमयानि-ज्योतीरसाख्यरत्नात्मकानि 'लोहियकखमईओ' लोहिताक्षमय्यो लोहिताक्षरलाधिकाः सूचयः फलकद्वयसम्बन्धविघटनाभावहेतुः पाटुकास्थानीयाः ‘वइरामया संधी' वज्रमयाः सन्धयः सन्धिमेलाः फलकानां, किमुक्तं भवति।
वज्ररलपूरिताः फलकानां सन्धयः, 'नानामणिमया समुग्गया' इति समुद्का इव समुद्गकाः- शूचिकागृहाणि तानि नानामणिमयानि 'वयरामया अग्गला अग्गलपासाया' अर्गलाः-प्रतीताः अर्गलाप्रासादा यत्रार्गला नियम्यन्ते, आह च जीवाभिगममूलटीकाकार:-- "अर्गलाप्रासादो यत्रार्गला नियम्यन्ते इति" एते द्वये अपि वज्ररत्नमय्यौ ‘रययामयाओ आवत्तणपेढियाओ' इतिआवर्तनपीठिका नामयनेन्द्रकीलको भवति, उक्तञ्चविजयद्वारचिन्तायां जीवाभिगमसूलटीकाकारेण- "आवर्तनपीठिका यत्रेन्द्रकीलको भवतीति अंकुत्तरपासगा' इति अा-अङ्करत्नमया उत्तरपार्वा येषां द्वारामांतानि अकोत्तरपार्श्वकाणि 'निरंतरियघणकवाडा' इति निर्गता अन्तरिका-लघ्वन्तररूपा येषां ते निरन्तरिका अत एव घना निरन्तरिका घनाः कपाटा येषां द्वाराणां तानि निरन्तरिकघनकपाटानि 'भित्तिसु चेव मित्तिगुलिया छप्पन्ना तिन्नि होति' इतितेषांद्वाराणांप्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोः भित्तिषुभित्तिगताः भित्तिगुलिका-पीठकस्थानीयाः तिम्रः षट्पञ्चाशप्रमाणा भवन्ति 'गोमाणसिया (सज्जा) तइया' इति गोमनस्यः शय्या 'तइया' इति तावन्मात्राः षट्पञ्चाशत्रिकसङ्ख्याका इत्यर्थः ।
'नानामणिरयणवालरूवगलीलवियसालमंजियागा' इति इदं द्वारविशेषणमवे, नानामणिरत्नानि-नानामणिरलमयानि व्यालरूपकाणि लीलास्थितशालमञ्जिकाचलीलास्थितपुत्तलिका येषुतानि तथा 'वयरामया कूडा रययामया उस्सेहा' इति कूडो-माडभाग उच्छ्रयः-शिखरं, आह च जीवाभिगममूलटीकाकृत्-'कूडो माडभाग उच्छ्रयः शिखर' मिति, नवरमत्र शिखराणि तेषामेव माडभागानां सम्बन्धीनि वेदितव्यानि, द्वारशिखराणामुक्तत्वात् वक्ष्यमाणत्वाच्च, 'सव्वतवणिजमयाउल्लोया' उल्लोका-उपरिभागाः सर्वतपनीयमयाः-सर्वात्मना तपनीयरूपसुवर्णविशेषमयाः 'नानामणिरयणजालपंजरमणिबंसगलोहियवखपडिवंसगरययभोमा' इति मणयो-मणिमया वंशा येषु तानि मणिमयवंशकानि लोहिताख्यानिलोहिताख्यमयाः प्रतिवंशायेषु तानि लोहिताख्यप्रतिवंशकानि रजता-रजतमयी भूमिर्येषां तानि रजतभूमानि प्राकृतत्वात्समासान्तः मणिवंशकानि लोहिताख्यप्रतिवंशकानि रजता-रजतमयी भूमिर्येषां तानि रजतभूमानि प्राकृतत्वात्समासान्तः मणिवंशकानि लोहिताख्यप्रतिवंशकानि रजतभूमानि नानामणिरत्नानि-नानामणिरत्नमयानि जालपञ्जराणिगवाक्षापरपर्यायाणि येषु तानि तथा, पदानामनन्वयोषनिपातः प्राकृतत्वात् ।
'अंकामया पक्खापवखवाहाओ' इति अङ्को-रत्नविशेषस्तमन्मयाःपक्षास्तदेकदेशभूताः पक्षवाहवोऽपि तदेकदेशभूता एवाङ्कमय्यः, आह च जीवाभिगममूलटीकाकृत-"अङ्कमयाःपक्षास्तदेकदेशभूता एवं पक्षवाहवोऽपि द्रष्टव्या" इति, 'जोईरसामया वंसा वंसकवेल्लुका य' इतिज्योतीरसं नामरत्नंतन्मया वंशाः-महान्तः पृष्ठवंशा 'वंसकवेलुयाय' इति महतां पृष्ठवंशाना
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२७
२६१
___मुभयतस्तिर्यक् स्थाप्यमाना वंशाः कवेल्लुकानि प्रतीतानि 'रययामईओ पट्टिआओ' इति रजतमय्यः पट्टिका-वंशानामुपरि कम्बास्थानीयाः 'जायरूवमईओ ओहाडणीयो' जातरूप-सवर्णविशेष-स्तन्मय्यः 'ओहाडणीओ अवघाटिन्यःआच्छादनहेतुकम्बोपरिस्थ्याप्यमान महाप्रमाणी-कलिञ्चस्थानीयाः 'वयरामईओ उवरिपुञ्छणाओ' इति वज्रमय्यो-वज्ररत्लात्मिका अवघाटनी- नामुपरि पुज्छन्यो-निविडतराच्छादनहेतुश्लक्ष्णतरतृणविशेषस्थानीयाः उक्तं च जीवाभिगम- मूलटीकाकारेण ।
“ओहाडणाग्रहणं महत्क्षुल्लकंचपुञ्छनाइति" 'सव्वसेयरययामयाच्छायणे' इति सर्वश्वेतं रजतमयं पुञ्छनीनामुपरि कवेल्लाकानामध आच्छादनं 'अङ्कमयकणगकूडतवणिज्जथूभियागा' अङ्कमयानि बाहुल्येनाङ्करलमयानि पक्षरबाह्यादीनामङ्करलात्मकत्वात्कनकानि-कनकमयानि कूटानि-महान्ति शिखराणि येषां तानी कनककूटानि तप नीयानि-तपनीयस्तूपिकानि, ततः पदत्रयस्यापि कर्मधारयः, एतेन यत् प्राक् सामान्येन उत्क्षिप्तं 'सेयावरकमगथूभियागा' इति तदेव प्रपञ्चतो भावितमिति, सम्प्रति तदेव श्वेतत्वमुपसंहारव्याजेन भूय उपदर्शयति-सेयाश्वेतानि, श्वेतत्वमेवोपमया द्रढयति । _ 'संखतलविमलनिम्मलदघिघणगोखीरफेणरययनिगरप्पगासा' इति विगतं मलं विमलं यत्शयतलं-शङ्खस्योपरितनोभागो यश्चनिर्मलोदधिधनः-धनीभूतंदधिगोक्षीरफेनोरजतनिकरश्च तद्वत् प्रकाशः-प्रतिभासो येषां तानि तथा 'तिलगरयणद्धचंदचित्ता' इति तिलकरत्लानिपुण्डविशे,स्तैरर्द्धचन्द्रैश्च चित्राणि-नानारूपाणि तिलकरत्नार्द्धचन्द्रचित्राण, कवचित् ‘सञ्जतलविमलनिम्नलदहिघणगोखीरफेणरययनियरप्पगासद्धचंदचित्ताई' इति पाठः, तत्र पूर्ववत् पृथक् पृथक् व्युत्पत्तिं कृत्वा पश्चात् पदद्वयस्य २ कर्मधारयः। ___'नानामणिदामालंकिया' इति नानामणयो-नानामणिमयानि दामानि-मालास्तैरलकृतानि नानामणिदामालङकृतानि अन्तर्बहिश्च श्लक्ष्णानि–श्लक्ष्णपुद्गलस्कन्धनिर्मापितानि 'तवणिज्जावालुयपत्थडा' इति तपनीयाः-तपनीयमय्यो या वालुका:-सिकतास्तासां प्रस्तट:प्रस्तरोयेषुतानितथा सुहफासा' इति सुखः-सुखहेतुःस्पर्शो येषुतानि सुखस्पर्शानि सश्रीकरूपाणि प्रासादीयानीत्यादि प्राग्वत्।
मू. (२८) तेसिणंदाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलस २ चंदनकलसपरिवाडीओपन्नत्ताओ, तेणं चंदनकलसावरकमलपइट्टाणा सुरभिवरवारिपडिपुन्नाचंदेनकयचच्चागा आविद्धकंठेगुणा पउमुप्पलपिहाणा सब्बरयणामया अच्छाजाव पडिरूवा महया २ इंदकुंभसमाणा पन्नत्ता समणाउसो!, तेसिणंदाराणं उभओ पासेदुहओणसीहियाए सोलस २ नागदंतपरिवाडीओ पन्नत्ताओ।
ते णं नागदंता मुत्ताजालंतरुसियहेमजालगवकखजालखिंखिणी(घंटा)जालपरिखित्ता अभुग्गया अभिनिसिट्ठा तिरियसुसंपग्गहिया अहेपनगद्धरूपन्नगद्धसंठाणसंठिया सव्ववयरामया अच्छा जाव पडिरूवा महया महया गयदंतसमाणा पन्नता समणाउसो!।
तेसुणं नागदंतएसु बहवे किण्हसुत्तबद्धवट्टवग्धारितमल्लदामकलावा नील० लोहित० हालिद्द० सुक्किलसुत्तवट्टवग्घारितमल्लदामकलावा, तेणंदामातवणिज्जलंबूसगा सुवनयरमंडियगा
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - २८
जाव कन्नमणनिव्युत्तिकेणं सद्देणं ते पदसे सव्वओ समंता आपूरेमाणा २ सिरीए अईव २ उवसोभेमाणा चिट्ठति ।
तेसिणं नागदंताणं उवरि अन्नाओ सोलस सोलस नागदंतपरिवाडीओ पं०, ते णं नागदंता तं चेव जाव महता २ गयदंतसमाणा पन्नत्ता समणाउसो ! तेसु णं नागदंतएसु बहवे रययामया सिकगा पन्नत्ता, तेसु णं रययामएसु सिक्कएसु बहवे वेरुलियामईओ घूवघडीओ पं०, ताओ णं घूवघडीओ कालगुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्क घूवमधमधंतगंधुद्धयाभिरामाओ सुगंधवरगंधियातो गंधवट्टिभूयाओ ओरालेणं मणुन्नेणं मनहरेणं घाणमणनिव्वुइकरेणं गंधेणं ते पदेसे सव्वओ समंता जाव चिट्ठति ।
तेसि णं दाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलस सोलस सालभंजियापरिवाडीओ पन्नत्ताओ, ताओणं सालभंजियाओ लीलट्ठियाओ सुपइट्टियाओ सुअलंकियाओ नानाविहरागवसणाओ नानामल्लपिणद्धाओ मुट्ठिगिज्झसुमज्झाओ आमेलगजमलजुयलवट्टियअब्भुन्नयपीणरइयसंठियपीवरपओहराओ रत्तावंगाओ असियकेसीओ मिउविसयपसत्थलक्खणसंवेल्लियग्गसिरयाओ ।
ईसिं असोगवरपायवसमुट्ठियाओ वामहत्थग्गहियग्गसालाओ ईसिं अद्धच्छिकडक्खचिट्ठिएणं लूसमाणीओ विव चक्खुल्लोयणलेसेहिं अन्नमन्नं खेज्जमाणिओ (विव) पुढविपरिणामाओ सासयभावमुवगयाओ चन्दाननाओ चंदविलासिणीओ चंदद्धसमणिडालाओ चंदाहियसोमदंसणाओ उक्क (विव उज्जोवेमाणाओ ) विज्जुघणमिरियसूरदिप्पंततेयअहिययरसन्निकासाओ सिंगारागारचारुवेसाओ पासा वेमाणाओ ) विजुघणमिरियसूरदिप्पंततेय अहिययरसन्निकासाओ सिंगारागारचारुवेसाओ पासा० दरसि० (पडि० अभि०) चिट्ठति ।
वृ. तेषां द्वाराणां प्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोरेकैकनैषेधिकाभावेन 'दुहतो' इति द्विघातो द्विप्रकारायां नैषेधिक्यां, नैषेधिकीनिषीदनस्थानं, आह च जीवाभिगममूलटीकाकृत - "नैषेधिकी निषीदनस्थान' मिति, प्रत्येकं षोडश २ (कलश) परिपाटयः प्रज्ञप्ताः, तेच चन्दनकलशा 'वरकमलपइट्ठाणा' इति वरं प्रधानं यत्कमलं तत् प्रतिष्ठानम् - आधारो येषां ते वरकमलप्रतिष्ठानाः, तथा सुरभिवरवारिप्रतिपूर्णाश्चन्दनकृतचर्चाकाः - चन्दनकृतोपरागाः 'आविद्धकण्ठेगुणा' इति आविद्धः - आरोपितः कण्ठेगुणोः रक्तसूत्ररूपो येषां ते आविद्धकण्ठेगुणाः, कण्ठेकालवत् सप्तम्या अलुक्, 'परमुप्पलपिहाणा' इति पद्ममुत्पलं च यथायोगं पिधानं येषां ते पद्मोत्पलपिधानाः 'सव्वरयणामया अच्छा सहा लम्हा' इत्यादि यावत् ।
'पडिरूवगा' इति विशेषणकदम्बकं प्राग्वत् 'महया' इति अतिशयेन महान्तः कुम्भानामिन्द्र इन्द्रकुम्भो राजदन्तादिदर्शनादिन्द्रशब्दस्य पूर्वनिपातः महांश्चासौ इन्द्रकुम्भश्च तस्य समाना महेन्द्रकुम्भसमाना:- महाकलशप्रमाणाः प्रज्ञप्ता हे श्रमण ! हे आयुष्मन् । 'तेसिणं दाराण' मिति तेषां द्वाराणां प्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोरेकैकनैषेधिकीभावेन या द्विधा नैषेधिकी तस्यां प्रत्येकं षोडश षोडश नागदन्तपरिपाटयः प्रज्ञप्ताः, नागदन्ता -अङ्कुटकाः, ते च नागदन्ता 'मुत्तजालंतरुसियहेमजालगवकखजालखिखिणि (घंटा) जालपरिखित्ता' इति मुक्ताजालानामन्तरेषु यानि उत्सृतानि - लम्बमानानि हेमजालानि - सुवर्णमयदामसमूहा यानि च गवाक्षजालानिग -
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२८
२६३ वाक्षाकृतिरत्नविशेषमालासमूहा यानिच किङ्किणिघटाजालानि-शुत्रघण्टासमूहास्तैः परित्रिप्ताः -सर्वतो व्याप्ताः ‘अब्भुग्गया' इति अभिमुखमुद्गताः अग्रिमभागे मनाक् उन्नता इति भावः 'अभिनिसिट्टा' इति अभिमुखं बहिर्भागाभिमुखं निस्पृष्टा निर्गता अभिनस्पृष्टाः "तिरियसुसंपरिग्गहिया इतितिर्यक् भित्तिप्रदेशैः सुष्टु-अतिशयेन सम्यक्-मनागप्यचलनेनपरिगृहीताः सुसम्परिगृहीताः, 'अहेपन्नगद्धरूवा' इति अधः-एतदेवव्याचष्टे-‘पन्नगार्द्धसंस्थान-संस्थिता' अधःपन्नगार्द्धसंस्थानाः 'सव्ववयरामया' सर्वात्मना वज्रमया 'अच्छा सण्हा' इत्यारभ्य 'जाव पडिरूवा' इति विशेषणजातं प्राग्वत्।
___महया' इति अतिशयेन महान्तो गजदन्तसमाना-गजदन्ताकाराः प्रज्ञप्ता हे श्रमण! हे आयुष्मन् ! 'तेसु णं नागदंतएसु बहवे किण्हसुतवद्धा' तेषु नागदन्केषु बहवः कृष्णमूत्रवद्धा 'वग्यरिय' इति अवलम्बिता माल्यदामकलापाः-पुष्पमालासमूहा बहवो नीलसूत्रावलम्बितमाल्यदामकापा एवं लोहितहारिद्रशुक्लसूत्रवद्धा अपि वाच्याः । 'ते णं दामा' इत्यादि, तानि दामानि तवणिज्जलंबूसगा' इति तपनीयः-तपनीयमयोलम्बूसगो-दाम्नामग्रिमभागे मण्डनविशेषो येषांतानि तथा, जावलंबूसकानि, 'सुवन्नपयरगसंडिया' इति पार्श्वतः सामस्त्येन सुवर्णप्रतरेणसुवर्णपत्रकेण्णमण्डितानि सुवणप्रतरमाण्डितानि।
नानाविहमणिरयणविविहहारउवसोहियसमुदया' इति नानारूपाणां मणीनां रत्नानांच विविधा-विचित्रवर्णा हारा-अष्टादशसरिका अर्द्धहारा-नवसरिकास्तैरुपशोभितः समुदायो येषां तानि तथा 'जाव सिरीए अईव २ उवसोभेमाणा चिटुंति' इति अत्र यावत्करणादेवं परिपूर्ण पाठो द्रष्टव्यः 'ईसिमण्णोण्णमसंपत्ता पुव्वावरदाहिणुत्तरागएहिं वाएहिं मंदायं मंदायएइज्जमाणा पइज्जमाणा पलंबमाणा पझंझमाणा ओरालेण मणुण्णेणं मणहरेणं कण्णमणनिव्वइकरेणं सहेणं ते पएसे सव्वओ समंता आपूरेमाणा २ सिरीए अईव २ उवसोभेमाणा चिटुंति' एतच्च प्रागेव यानविमानवर्णने व्याख्यातमिति न भूयो व्याख्यायते । ___"तेसि णं नागदंताण'मित्यादि, तेषां नागदन्तानामुपरि प्रत्येकमन्याः षोडश षोडश नागदन्तपरिपाटयः प्रज्ञप्ताः ते च नागदन्ता यावत्करणात् 'मुत्तजालंतरुसियहेमजालववखजालसिंखिणिघंटाजालपरिखित्ता' इत्यादि प्रागुक्तं सर्वं द्रष्टव्यं यावत् गजदन्तसमानाः प्रज्ञप्ता हे श्रमण! हेआयुष्मन्! 'तेसुणंनागदंतए ।इत्यादि, तेषुनागदन्तकुषेबहूनि रजतमयानि सिक्ककानि प्रज्ञप्तानि, तेषु वररजतमयेषु सिक्ककेषु बहवो-बह्रयो वैडूर्यमय्य वैडूर्यरलात्मिका घूपघटिकाः 'कालागुरुपवरकंकुदुरुक्कतुरुक्कघूवमघमघते'त्यादि प्रगात नवरं 'घाणमणनिव्वुइकरेण मिति घ्राणेन्द्रियमनोनिवृतिकरण ।
___'तेसि ण'मित्यादि, तेषां द्वाराणां प्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोरेकैकनषेधिकोभावेन द्विघातो-द्विप्रकारायांनषेधिक्यां षोडश षोडशशालभञ्जिकापरिपाटयःप्रज्ञप्ताः, ताश्चशालभञ्जिका लीलया-ललिताङ्गनिवेशरूपयास्थितालीलास्थिताः, 'सुपइट्ठियाओ' इतिसुमनोज्ञतयाप्रतिष्ठिताः सुप्रतिष्ठिताः 'सुअलंकियाओ' सुठु-अतिशयेन रमणीयतया अलङ्कृताः स्वलकृताः 'नानाविहरागवसणाओ' इति नानाविधोनानाप्रकारो रागो येषां तानि नानविधरागामि तानि वसनानि-वस्त्राणि यासांतास्तथा 'नानामल्लपिनद्धाओ' इति नानारूपाणि माल्यानि-पुष्पाणि
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-२८ पिनद्धानि-आविद्धानि यासां ता नानामाल्यपिनद्धाः, क्तान्तस्य परनिपातः सुखादिदर्शनात्, 'मुद्दिगिज्झसुमज्झाओ' इति मुष्टिग्राह्य सुष्टु-शोभनं मध्य-मध्यभागोयासांतास्तथा, 'आमेलगजमलजुगलवट्टियअब्मुन्नयपीणरइयसंठियपीवरपओहराओ पीनं-पीवरंरचितं संस्थितं-संस्थान यकाभ्यां तो पीनरचितसंस्थानी आमेलकः-आपीडः शेखरक इत्यर्थः।
तस्य यमलयुगलं-समश्रेणिकंययुगलं तद्वत्वर्तितौ-वद्धस्वभावावुपचितकठिनभावावितिभावः अभ्युन्नतौ पीनरचितसंस्थानौ चपयोधरौयासांतास्तथा, रत्तावंगाओ' इति रक्तोऽपाङ्गो-नयनोपान्तरूपोयासांतास्तथा, 'असियकेसिओ' इति असिताः कृष्णाः केशा यासांता असितकेश्यः, एतदेव सविशेषमाचष्टे-'मिउविसयपसत्थलक्खणसंवेल्लियग्गसरियाओ' मृदवः कोमला विशदा-निर्मलाः प्रशस्तानि-शोभनानि अस्फुटिताग्रत्वप्रभृतीनि लक्षणानि येषां तेप्रशस्तलक्षणाः ‘संवेल्लितं' संवृतमग्रं येषांते संवेल्लिताग्राः शिरोजाः--केशा यासांता मृदुविशदप्रशस्तलक्षणसंवेल्लिताग्रशिरोजाः, 'ईसिं असोमवरपायवसमुट्ठियाओ' ईषत्-मनाक् अशोकवरपादवे समुपस्थिताः-आश्रिता ईषदशोकवरपादपसमुपस्थितास्तथा 'वामहत्वग्गहियग्गसालाओ' वामहस्तेन गृहीतमग्रं शालायाः-शाखायाः अर्थादशोकपादपस्य यकाभिस्ता वामहस्तगृहीताग्रशालाः। ___'ईसिं अद्धच्छिकडक्खचिट्ठिएणं लूसमाणीओ विवे'ति ईषत्-मनाक् अर्द्ध-तिर्यक् वलितमक्षि येषु कटाक्षरूपेण चेष्टितेसु तैर्मुष्णन्त्य इव सुरजनाना मनांसि चक्खुल्लोयणलेसेहिंय अनमन्नं खिजमाणीओविव' 'अन्योऽन्यं परस्परं चक्षुषांलोकनेन-आलोकनेन येलशा:-संश्लेषस्तैः खधमानइव, किमुक्तं भवति?-एवंनामानस्ति (मोर्यग्वलिताक्षिकटाक्षः परस्परमवलोकमाना अवतिष्ठन्ति यथा नूनूं परस्परं सौभाग्यासहनतस्तिर्यग्वलिताक्षिकटाक्षैः परस्परं खिद्यन्ति इवेति, 'पुढविपरिणामाओ' इति पृथिवीपरिणामरूपाः शाश्वतभावमुपगता विमानवत् ।
___'चंदाननाओ' इति चन्द्र इवाननं-मुखं यासांतास्तथा 'चंदविलासिणीओ' इति चन्द्रवत् मनोहरं विलसन्तीत्येवंशीलाचन्द्रविलासिन्यः 'चंदद्धसमनिडालाओ' इति चन्द्रार्द्धसमम्अष्टमीचन्द्रसमानं ललाटंयासांतास्तथा 'चंदाहियसोमदंसणाओ' इतिचन्द्रादपिअधिकं सोमसुभगकान्तिमत् दर्शनम्-आकारोयासांतास्तथाउल्काइव उद्योतमानाः 'विजुघणमरिचिसूरदिप्पं ततेयअहिययरसन्निकासातो' इति विद्युतोयेघना-बहलतरामरीचयस्तेभ्यो यच्च सूर्यस्य दीप्यमानं दीप्तं-तेजस्तस्मादपिअधिकतरः सन्निकाश:-प्रकाशोयासांतास्तथा, 'सिंगारागारचारुवेसाओ पासाइयाओ दरिसणिज्जाओ पडिरूवाओ अभिरुवाओ चिट्ठति' इति प्राग्वत् ॥
मू. (२९) तेसि णं दाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलस सोलस जालकडगपरिवाडीओ पन्नत्ता, ते णं जालकडगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । तेसि णं दाराणं उभओ पासे दुहाओ निसीहियाए सोलस सोलस घंटापरिवाडीओ पन्नत्ता, तासिणं घंटाण इमेयारूवे वन्त्रावासे पन्नत्ते, तंजहा
___ जंबूणयामईओ घंटाओ वयरामयाओ लालाओ नानामणिमया घंटापासा तवणिजामइयाओ संखलाओरययामयाओ रज्जूतो, ताओणंघंटाओ ओहस्सराओ मेहस्सराओसीहस्सराओ दुंदुहिस्सराओ कुंचस्सराओ नंदिस्सराओ नंदिघोसाओ मंजुस्सराओ मंजुघोसाओ सुस्सराओ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२९
२६५ सुस्सरनिग्घोसाओ उरालेणं मणुनेणं मणहरेणं कन्नमणनिब्बुइकरेणं सद्देणं ते पदेसे सवओ समंता आपूरेमाणीओ २ जाव चिट्ठति ।।
तेसिणं दाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलिस सोलस वणमालापरिवाडीओ पन्नत्ताओ, ताओणं वणमालाओ नानामणियमयदुमलयकिसलयपल्लवसमाउलाओछप्पयपरिभुञ्जमाणा सोहंतसस्सिरीयाओ पासाईयाओ४।।
तेसिणंदाराणं उभओ पासे दुहओ निसीहियाए सोलस २ पगंठगा पन्नत्ता, तेणं पगंठगा अशाइजाइंजोयणसयाई आयामविक्खंभेणं पणवीसंजोयणसयंबाहल्लेणं सव्ववयरामया अच्छा जाव पडिरूवा।
तेसिणं पगंठगाणं उवरि पत्तेयं २ पासायवडेंसगा पन्नत्ता, ते गंपासायवडेंसगा अड्डाइजाई जोयणसयाइं उढे उच्चत्तेणं पणविसं जोयणसयं विक्खंभेणं अन्भुग्गयमूसिअपहसिया इव विविहमणिरयणभत्तिचित्ता वाउडुयविजयवेजयंतपडागछत्ताइछत्तकलिया तुंगा गगणतलमगुलिहंतसिहरा जालंतरयणपंजरम्मिलियब्व मणिकणगधूभियागा वियसियसयवत्तपोंडरीया तिलगरयणद्धचंदचित्ता णाणामणिदामालंकिया अंतो बहिं च सण्हा तवणिजवालुयापत्थडा सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासादीया दरिसणिज्जा जावदामा उवरिपगंठगाणं झया छत्ताइछत्ता।
तेसिणंदाराणंउमओपासेसोसलससोलसतोरणा पत्रत्ता, नानामणिमया नानामणिमएस खंभेसु उवणिविट्ठसन्निविट्ठा जाव पउमहत्थगा, तेसिणं तोरणाणं पुरओ दोदो सालभंजियाओ पत्रत्ताओ, जहा हेट्ठा तहेव तेसिणं तोरणाणं पुरओ नागदंता पन्नत्ता जहा हेडा जावदामा, तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो हयसंघाडा गयसंघाडा नरसंघाडा किन्नरसंघाडा किंपरिससंघाडा महोरगसंघाडा गंधव्यसंघाडाउसभसंघाडा सव्वरयणामयाअच्छ जावपडिरूवा, एवं वीही पंतीओ मिहुणाई।
तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो पउमलयाओ जाव सामलयाओ निचं कुसुमियाओ सबरयणामया अच्छाजाव पडिरूवाओ । तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो अक्खय (दिसा) सोवस्थिया पन्नत्ता, सब्बरयणामया अच्छा जावपडिरूवा, तेसिणं तोरणामपुरोदो दोचंदनकलसा प० ते णं चंदनकलसा वरकमलपइट्ठाणा तदेव । तेसिणं तोरणाणं पुरतो दोदो भिंगारा ५०, ते गंभिंगारा वरकमलपइट्टाणा जाव महया मत्तगरुमहाकितिसमाणा पन्नत्ता समणा - उसो!!
तेसिणं तेरणाणं पुरओ दो दो आयंसा पन्नत्ता, तेसिणं आयंसाणं इमेयारूवे वन्नावासे पन्नत्ते, तंजहा-तवणिजमया पगंठया वेरुलियमया सुरया वइरामया दोवारंगा नानामणिमया मंडला अणुग्घसितनिम्लाते छायाते समणुबद्धा चंदमंडलपडिनिकासा महया अद्धकायसमाणा पन्नत्ता समणाउसो!!
तेसिणंतोरणाणं पुरओदो दो वइरनाभवाला पं० अच्छतिच्छडियसालितंदुलहसंदिट्टपडिपुन्नाइवचिट्ठति सव्वजंबूणयमयाजाय पडिरूवा महया महया रहचक्कवालसमाणा पं० समणाउसो
तेसिणं तोरणाणं पुरओ दो दो पांतीओ, ताओणं पाईओ अच्छोदगपरिस्थाओ नानामणिपंचवनस्स फलहरियगस्स बहुपडिपुत्राओविव चिट्ठति सब्बरयणामईओ अच्छा जाव पडिरूवाओ महया महया गोकलिंजरचक्कसमाणीओ पन्नत्ताओ समणाउसो।
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-२९ तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो सुपइट्टा पन्नत्ता नानाविहभंडविरइया इव चिट्ठति सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा । तेसिणं तोरणाणं पुरओदो दो मणगुलियाओ पन्नत्ताओ, तासि णं मणगुलियासु बहवे सुवनरूप्पमया फलगा पन्नत्ता, तेसुणं सुवनस्वप्पमएसु फलगेसु बहवे वयगगया नागदंतया पन्नत्ता।
तेसु णं वयरामएसु नागदंतएसु बहवे वयरामया सिक्कगा पनत्ता, तेसु णं वयरामएसु सिक्कगेसु किण्हसुत्तसिक्कगवच्छिता नीलसुत्तसिक्कगवच्छिया लोहियसुत्तसिक्कगवच्छिया हालिद्दसुसिक्कगवच्छिया सुक्कलसुत्तसिक्कगवच्छिया बहवेवायकरगा पननत्ता सब्वे वेरुलियमया अच्छा जाव पडिरूवा।
तेसिणंतोरणाणंपुरओदोदोचित्ता रयणकरंडगापं० से जहानामएरन्नो चाउरंतचक्कवट्टिस्स चित्तेरयणकरंडए वेरुलियमणिफलिहपडलपञ्चोयडे साते पहातेतेपतेसे सब्बतो समंताओभासति उज्जोवेति तवति भासति एवमेव तेवि चित्ता रयणकरंडगा साते पभाते ते पएसे सव्यओ समंता ओभासंति उज्जोवेति तवंति पगासंति।
तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो हयकंठा गयकंठा नरकंठा किन्नरकंठा किंपुरिसकंग महोरगकंठा गंधचकंठगा उसमकंठासम्बवयरामयाअच्छा जाव पडिरूवा, तेसुणं हयकंठएसु जावउसभकंठएसुदोदो पुप्यमंगेरीओ (मल्लचंगेरीओ) चुन्नचंगेरीओ (गंधचंगेरीओ) वत्थचंगेरीओ आभरणचंगेरीओ सिद्धत्थचंगेरीओ लोमहत्थचंगेरीओ पनत्ताओ सब्बरयणामयाओअच्छाओ जाव पडिरुवाओ, तासु णं पुप्फचंगेरीआसु जाव लोमहत्थचंगेरीसु दो दो पुप्फपडगाई जाव लोमहत्थपडलगाइंसव्वरयणामयाइंअच्छाईजाव पडिरूवाइ।
तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो सीहासणा पनत्ता, तेसि णं सीहासणाणं वनओ जाव दामा, तेसि णं तोरणाणं पुरओ दो दो रुप्पमया छत्ता पन्नत्ता, ते णं छत्ता वेरुलियविमलदंडा जंबूणयकन्निया वइरसंधी मुत्ताजालपरिगया अट्ठसहस्सवरकंचणसलागा दद्दरमलयसुगंधी सन्चोउयसुरभी सीयलच्छाया मंगलभत्तिचित्ता चंदागारोवमा।
तेसिणं तोरणाणं पुरओ दोदोचामराओपन्नताओ, ताओणंचामराओ (चंदप्पभवेरुलियवरनानामणिरयमखचियचित्तदंडाओ) नानामणिकणगरयणविमलमहरिहतवणिज्जुञ्जलविचित्तदंडाओ बल्लियाओसंखंककुंददगरयअभयमहियेफणपुंजसन्निगासातोसुहुमरययदीहवालातो सब्बरयणामयाओ अच्छाओजाव पडिरूवाओ।
तेसिणं तोरणाणंपुरओ दो दो तेलसमुग्गा कोट्ठसमुग्गा पत्तसमुग्गा चोयगस० तगरस० एलास० हरियालस० हिंगलयस० मनोसिलास० अंजण० सव्वरयणामया अच्छा जावपडिरूवा
वृ. 'तेसिण'मित्यादि तेषां द्वाराणा प्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोरेकैकनषेधिकीभावेन याद्विधा नैषेधिकी तस्यां षोडश षोडश जालकटकाः प्रज्ञप्ताः, जालकटको-जालककीर्णो रम्यसंस्थनः प्रदेशविशेषः, तेच जालकटकाः 'सव्वरयणामया अच्छा सण्हा जाव पडिरूवा' इति प्राग्वत्।
'तेसि ण'मित्यादि, तेषां द्वाराणां प्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोर्दिघातो नैषेधिक्यां षोडश घण्टापरिपाटयः प्रज्ञप्ताः, तासां च घण्टानामयमेतदरूपो वर्णावासो-वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-जम्बूनदमय्योघण्टा वज्रमय्यो लालाःनानामणिमया घण्टापाश्वाःतपनीयमय्यःशृङ्खला
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६७
मूलं- २९
यासु ता अवलम्बितास्तिष्ठन्ति रजतमय्यो रज्जवः 'ताओ णं घंटाओ' इत्यादि, ताश्च घण्टा ओघेन - प्रवाहेण स्वरो यासां ता ओघस्वरा मेघस्येवातिदीर्घ स्वरो यासां ता मेघस्वराः हंसस्येव मधुरः स्वरो यासां ता हंसस्वराः, एवं क्रौञ्चास्वराः सिंहस्येव च प्रभूतेशव्यापी स्वरो यासां ताः सिंहस्वराः एवं दुन्दुभिस्वरा द्वादशविधतूर्यसङ्घातो नन्दि नन्दिस्वराः नन्दिवत् घोषो - ह्रादो यासां ता नन्दिघोषाः मञ्जू - प्रियः स्वरो यासां ता मञ्जूस्वरा, एवं मञ्जूघोषाः, किं बहुना ?, सुस्वराः सुस्वरघोषाः, 'उरालेण 'मित्यादि प्राग्वत् ।
'तेसि ण 'मित्यादि, तेषां द्वाराणां प्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोः द्विघातो नैषेधिक्यां षोडश २ वनमालापरिपाटयः प्रज्ञप्ताः, ताश्च वनमाला नानाद्रुमाणां नानालतानां च यानि किशलयानि ये चपल्लवास्तैः समाकुलाः - सम्मिश्राः 'छप्पयपरिभुजमाणा सोमन्तसस्सिरीया' इति षट्पदैः परिभुज्यमानाः सत्यः शोभमानाः षटषदपरिभुज्यमानशोभमानाः अत एव सश्रीकाः 'पासाईया' इत्यादि पदचतुष्टं प्राग्वत् ।
'तेसि णं दाराण' मित्यादि, तेषां द्वाराणां प्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोरेकैकनैषेधिकीभावेन या द्विधा नैषेधिकी तस्यां षोडस २ प्रकण्ठकाः प्रज्ञप्ताः, प्रकण्ठको नाम पीठविशेषः, आह च जीवाभिगममूलटीकाकार:- 'प्रकण्ठी पीठविशेषा' विति, तेच प्रकण्ठकाः प्रत्येकमर्द्धतृतीयानि योजनशतान्यायामविष्कम्भाभ्यां पञ्चविंशि- पञ्चविंशत्यधिकं योजनशतं 'बाहल्येन' पिण्डभावेन 'सव्ववयरामया' इति सर्वात्मना ते प्रकण्ठकाः वज्रमयावज्ररत्नमया, 'अच्छा सण्हा' इत्यादि विशेषणजातं प्राग्वत् ।
तेसि णं पगंठगाणमित्यादि, तेषां प्रकण्ठकानां उपरि प्रत्येकं प्रत्येकं-इह एक प्रति प्रत्येकमित्याभिमुख्ये वर्त्तमानः प्रतिशब्दः समस्यते, ततो वीप्साविवक्षायां द्विर्वचनं, प्रासादावतंसकाः प्रज्ञप्ताः, प्रासादावतंसका नाम प्रासादविशेषाः उक्तं च जीवाभिगममूलटीकायां“प्रासादावतंसकौःप्रासादविशेषा' विति, तेच प्रासादवतंसकं अर्घतृतीयानियोजनशतानि ऊर्ध्वम् उच्चैस्तेवन पञ्चविंशंयोजनशतं विष्कम्भेन, 'अब्मुग्गयमूयपहसियाविव' अभ्युद्गता - आभिमुख्येन सर्वतो विनिर्गता उत्सृताः - प्रबलतया सर्वासु दिक्षु प्रसृता या प्रभा तया सिता इव - बद्धा इव तिष्ठन्तीति गम्यते, अन्यथा कथमिव ते अभ्युद्गता निरालम्बाः तिष्ठन्तीति भावः ।
'विविहमणिरयणभत्तिचित्ता' विविधाः अनेकप्रकारा ये मणयः -- चन्द्रकान्तादयो यानि च रत्नानि - कर्केतनादीनि तेषां भक्तिभि- विच्छित्तिविशेषैश्चित्रा - नानारूपाः आश्चर्यवन्तो वा वा नानाविधमणिरत्नभक्तिचित्राः, 'वाउयविजयवेजयंतीपडागछत्ताइछत्तकलिया' वातोद्भूतावायुकम्पिता विजयः - अभ्युदयस्तत्सूचिका वैजयन्त्यभिधाना याः पताका अथवा विजया इति वैजयन्तीनां पार्श्वकर्णिका उच्यन्ते तत्प्रधाना वैजयन्त्यो विजयवैजयन्त्यः, पाकास्ता एव विजयवर्जिता छत्रातिछत्राणि उपर्युपरिस्थितान्यातपत्राणितैः कलिता बातोद्धूतविजयवैजयन्ती पताकाछत्रातिच्छत्रकलिताः, तुङ्गो - उच्चा उच्चैस्त्वेनार्द्धतृतीययोजनशतप्रमाणत्वात् अत एव 'गगनतलमनुलिहंतसिहरा' इति गगनतलं - अम्बरतलम् अनुलिखन्ति-अभिलङ्घयन्ति शिखराणि येषां ते तथा, जालानि जालकानि तानि भवनभित्तिषु लोके प्रतितानि, तदन्तेषु विशिष्ट शोभानिमित्तं रत्नानि येषु ते जालान्तररत्नाः, सूत्रे चात्र विभक्तिलोपः प्राकृतत्वात् ।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-२९
तथा पञ्जरात उन्मीलिता इव-बहिष्कृइव पञ्जरोन्मीलिता इव, यथा किल किमपि वस्तु पारात्-वंशादिमयाच्छादनविशेषात् बहिष्कृतमत्यन्तमविनष्टच्छायत्वात् शोभते एवं तेऽपि प्रासादावतंसका इति भावः, तथामणिकनकानि-मणिकनकमय्यःस्तूपिकाः-शिखराणि येषां तेमणिकनकस्तूपिकाः, तथा विकसितानियानि शतपत्राणि पुण्डरीकाणि च द्वारादीप्रतिकृतित्वेन स्थितानि तिलकरलानि भित्यादिषुपुण्डविशेषाअर्द्धचन्द्राश्च द्वारादिषु तैश्चित्राः-तथा नानारूपा आश्चर्यभूता वा विकसितशतपत्रपुण्डरीकतिलकरत्नार्द्धचन्द्रचित्राः, तथा नाना-अनेकरूपाणि यानि मणिदामानि-मणिमयपुष्पमालास्तैरलङकृतानि-शोभितानि नानामणिदामालङकृतानि
तथा अन्तर्बहिश्च श्लक्षणा-मसृणाः, तथा तपनीयं-सुवर्णविशेषस्तन्मय्या वालुकायाः प्रस्तटः-- प्रस्तारो येषु ते तपनीयवालुकाप्रस्तटाः 'सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासाईया' इत्यादि प्राग्वत्तेषां च प्रासादावतंसकान्तमन्तमिवर्णनमुपर्यल्लोकवर्णनं सिंहासनवर्णनमुपरिविजयदूप्यवर्णनं वज्राङ्कुशवर्णनं मुक्तादामवर्णनं च यथा प्राक् यानविमाने भावितं तथा भावनीयं । 'तेसिण मित्यादि, षांद्वाराणां प्रत्येकमुभयोः पार्श्वयोरेकैकनषेधिकीभावेन या द्विधा नैषेधिकी तस्या षोडश षोडश तोरणानि प्रज्ञप्तानि, तानि च तोरमानि नानामणिमयानीत्यादि तोरणवर्णनं यानविमानमिव निरवशेषं भावनीयं, 'तेसिणं तोरणाण पुरओ' इत्यादि, तेषां तोरणानां पुरतः प्रत्येक द्वे द्वे शालभञ्जिके, शालभञ्जिकावर्णनं प्राग्वत् ।
"तेसिण'मित्यादि, तेषांतोरणानां पुरतोद्वौ द्वौनागदन्तकौ प्रज्ञप्तौ, तेषांच नागदन्तकानां वर्णनं यथाऽघस्तादनन्तरमुक्तं तथा वक्तव्यं, नवरमत्रोपरि नागदन्तका न वक्तव्या अभावात्, 'तेसिण'मित्यादि तेषांतोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ हयसङ्घाटी, सङ्घाटशब्दोयुग्मवाची यथा साधुसङ्घाट इत्यत्र, ततो द्वे द्वे हययुग्मे इत्यर्थः, एवं गजनरकिनकिंपुरुपमहोरगगन्धर्ववृषभसङ्घाटा अपि वाच्याः, एते च कथम्भूता! ? इत्याह-सब्बरयणामया अच्छा सण्हा' इत्यादि प्राग्वत्, यथा चामीषां हयादीनामष्टानां सङ्घाटा उक्तास्तथा पङ्कायोऽपिवीथयोऽपि मिथुनकानिचवाच्यानि, तत्र सङ्घाटाः समानलिङ्गयुमरूपा पुष्पावकीर्णकाश्च एकदिगव्यवस्थिताः श्रेणिपङ्कितरुभयोः पार्श्वयोरेकैकश्रेणिभावेन यत् श्रेणिद्वयं सा वीथि स्त्रीपुरुषयुग्मं मिथुनकं 'तेसि णमित्यादि, तेषां तोरणानां पुरतो द्वे द्वे पद्मलते यावत्करणात् द्वे द्वे नागलते द्वे द्वे अशोकलते द्वे द्वे चम्पकलते द्वेद्वेचूतलते द्वेद्वे वासन्तीलते द्वे द्वे कुन्दलतेवेद्वे अतिमुक्तलते इति परिगृह्ययते, द्वेद्वेश्यामलते, ताश्च कथम्भूता इत्याह
"निच्चं कुसुमियाओ' इत्यादि यावत्करणात् 'निच्चं मउलियाओ निच्चं लवइयाओ निचं थवइयाओ निच्चं गुछियाओ निच्चं जमलियाओ निच्चं विनमियाओ निच्चं पणमियाओ निच्चं सुविभत्तपिण्डमञ्जरिवांडेंसगधराओ निच्चं कुसुमियमउलियलवइयथवइयगुलइयगोच्छियविणमियपणमयसुविभत्तपडिमञ्जरिवडिंसगधरीओ' इति परिगृह्यते, अस्य व्याख्यानं प्राग्वत्, पुनः कथम्भूता इत्याह-'सव्वरणामया जाव पडिरूवा' इति, अत्रापि यावत्करणात् 'अच्छा सण्हा' इत्यादिविशेषणसमूहपरिग्रहः, स च प्राग्वद्भावनीयः ।
'तेसिण'मित्यादि, तेषां तोरणानां पुरतः प्रत्येक द्वौ द्वौ दिक्सौवस्तिकौ–दिक्प्रोक्षको ते च सर्वे जाम्बूनदमयाः, क्वचित्पाठः सव्वरयणामयाअच्छा इत्यादि, प्राग्वत् 'तेसिण'मित्यादि
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६९
मूलं-२९ द्वौ द्वौचन्दनकलशौ प्रज्ञप्ती, वर्णकः चन्दनकलशानां वरकमलपइट्ठाणा इत्यादिरूपःसर्वप्राक्तनो वक्तव्यः, 'तेसि णमित्यादि द्वौ द्वौ भृङ्गारी, तेषामपि कलशानामिव वर्णको वक्तव्यो, नवरं पर्यन्ते ‘महयामत्तगयमहामुहागिइसमाणा पन्नत्ता समणाउसो !' इति वक्तयं 'मत्तगयमहामुहागिइसमाणा' इति मत्तो य गजस्तस्य महत्-अतिविशालं यत् मुखं तायाकृतिआकारस्तत्समानाः-तत्सशाः प्रज्ञप्ताः, 'तेसिण'मित्यादि तेषांतोरणानांपुरतो द्वौ द्वावादर्शको प्रस्ती, तेषां चादर्शकानामयमेतद्रूपो वर्णावासो-वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा तपनीयमयाः प्रकण्ठकाः-पीठविशेषाः, अङ्कमयानि-अङ्करत्मयानि मंडलानि यत्र प्रतिबिंबसम्भूति 'अनोग्घसियनिम्मलाए' इति अवघर्षणमवघर्षितं भावे क्तप्रत्ययः तस्य निर्मलताअवघर्षितनिर्मलता भूत्यादिना निर्मार्जनमित्यर्थः अवघर्षितस्याभावोऽनवघर्षिता तेन निर्मला अनवघर्षितनिर्मलाअनवधर्षितनिर्मलया छायया समनुबद्धा-युक्ताः 'चन्दमण्डलपडिनिकासा' इति चन्द्रमण्डलसहशाः 'महया महया' अतिशयेन महान्तोऽर्द्धकायसमानाः-कायार्द्धरमाणाः प्रज्ञप्ता हे श्रमण हे आयुष्मन् ! -
तेसिणमित्यादि तेषां तोरणानां पुरतो द्वे द्वे वज्रनाभे वज्रमयो नाभिर्ययोस्ते वज्रनाभे स्थाले प्रज्ञप्ते तानि च स्थालानि तिष्ठन्ति, 'अच्छत्तिच्छडियतंदुलनहसंदट्ठडिपुन्ना इव चिटुंति' 'अच्छा' निर्मलाः शुद्धाः स्फटिकवत् त्रिच्छटिताः-त्रीन वारान्छटिताः अत एव 'नखसन्दष्टाः' नखाः-नखिकाः सन्दष्टा मुशलादिभिछटिता येषां ते तथा सुखादिदर्शनात् क्तान्तस्य परनिपातः अच्छैस्त्रिच्छटितैः शालितण्डुलै खसन्दष्टैः परिपूर्णाः, पृथ्वीपरिणामरूपाणि तानि तथा केवलमेवसाकाराणीत्युपमा, तथा चाह-सव्वजम्बूणयमया' सर्वात्मना जम्बूनदमयानि 'अच्छा सण्हा' इत्यादि प्राग्वत् 'महया महया' इति अतिशयेन महान्ति रथचक्रसमानानि प्रज्ञप्तानि हे श्रमणः हे आयुष्मन् !।
_ 'तेसि ण'मित्यादि तेषां तोरणानां पुरतो द्वे हे 'पाईओ' इति पात्र्यौ प्रज्ञप्ते, ताश्च पात्र्यः 'सच्छोदगपडिहत्थाओ' इति स्वच्छपानीयपरिपूर्णा नानाविहस्सफलहरियस्सबहुपडिपुन्नाविवे'ति अत्र षष्ठी तृतीयार्थे 'बहु पडिपुग्ने ति चैकवचनं प्राकृततत्वात्, नानाविधैः फलहरितैर्हरितफलैर्बहु-प्रभूतं प्रतिपूर्णा इव तिष्ठन्तिनखलु तानि फलानि किंतु तथारूपाः शाश्वतभावमुपागताः पृथ्वीपरिणाममास्ततः उपमानमिति, ‘सव्वरयणामईओ' इत्यादि प्राग्वत्, ‘महये'ति अतिशयेन महत्यो गोकलिअगचक्रसमानाः प्रज्ञप्ताः हे श्रमण हे आयुष्मन् ! -
_ 'तेसि णमित्यादि तेषां तोरणाना पुरतो द्वौ सुप्रतिष्ठको-आधारविशेषौ प्रज्ञप्ती, ते च सुप्रतिष्ठकाः सुसौषधिप्रतिपूर्णा नानाविधैः पञ्चवर्णै प्रसाधनभाण्डैश्च बहुपरिपूर्णा इव तिष्ठन्ति, उपमाभावना प्राग्वत्, “सव्वरयणामइओ' इत्यादि तथैव, 'तेसि ण'मित्यादि तेषां तोरणानां पुरतो वे द्वे मनोगुलिका नाम पीठिका, उक्तं ख जीवाभिगममूलटीकायां-“मनोगुलाकि नाम पीठिके"ति, ताश्च मनोगुलिकाः सर्वात्मना वैडूर्यमय्यो 'अच्छा' इत्यादि प्राग्वत् । तासु णं मनोगुलियासुबहवे' इत्यादि तासुमनोगुलिकासुसुवर्णमयानि रूप्यमयानिच फलकानिप्रज्ञप्तानि तेषु सुवर्णरूप्यमयेषु फलकेषु बहवो वज्रमया नागदन्तकाः-अङ्कुटकाः (सिवकेषु) तेषु च नागदन्तकेषु बहूनि रजतमयानि सिक्कानि प्रज्ञप्तानि, तेषु च रजतमयेषु बहवो वातकरका
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-२९
जलशून्याः करकाप्रज्ञप्ताः, तद्यथा-'किण्हसुत्ते'त्यादि गवच्छं-आच्छादनंगवच्छासाता एष्विति गवच्छिकाःताः कृष्णसूत्रैः-कृष्मसूत्रमयैर्गवच्छिकै (ते)रिति गम्यते, सिक्ककेषु गवच्छिताः कृष्णसूत्रसिक्कगगवच्छिता एवं नीलसूत्रसिक्कगवच्छिता इत्याद्यपि भावनीयं, ते च वातकरकाः शर्वात्मना वैडूर्यमया 'अच्छा' इत्यादि प्राग्वत्।
_ 'तेसिण'मित्यादि, तेषां तोरणानांपुरतो द्वौ द्वौ चित्री-आश्चर्यभूतौ रत्नकरण्डकौ प्रज्ञप्ती ‘से जहानामए' इत्यादि, स यथा नाम राज्ञश्चतुरन्तचक्रवर्तिनः-चतुर्षु पूर्वापरदक्षिणोत्तररूपेषु अन्तेषु-पृथिवीपर्यन्तेषु चक्रेण वर्तितुंशीलं यस्य तस्यैव चित्रः--आश्चर्यभूतो नानामणिमयत्वेन नानावर्णोवा वेरुलियनाणामणिफलियपडलपच्चोयडे' इतिबाहुल्येन वैडूर्यमणिमयः ‘फलिहपडलपच्चोयडे' इति स्फटिकपटलाबच्छादतः 'साए पभाए' इत्यादि स यथा राज्ञश्चतुरन्तचक्रवर्तिनः प्रत्यासन्नान् प्रदेशान् सर्वतः सर्वासु दिक्षुसमन्ततः-सामस्त्येन अवभासयति एतदेव पर्यात्रयेण व्याचष्टे-उद्योतयति तापयति प्रभासयति ‘एवमेवे त्यादि सुगमं 'तेसि णं तोरणाण' मित्यादि, तेषां तोरणानां पुरतो द्वा द्वौ हयकण्ठप्रमाणौ रत्नविशेषौ एवं गजनरकिन्नरकिंपुरुषमहोरगगन्धर्ववृषभकण्ठाअपि वाच्याः, उक्तं,च जीवाभिगममूलटीकाकारेण-"हयकण्ठौ-हयकण्ठप्रमाणौ रत्नविशेषौ एवं सर्वेऽपिकण्ठावाच्या" इति, तथा चाह- “सब्बरयणामया' इति, सर्वे रलमया-रत्नविशेषरूपा 'अच्छा' इत्यादि प्राग्वत् ।
__'तेसि णमित्यादि तेषां तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ पुष्पचङ्गेौ प्रज्ञप्ते एवं माल्यचूर्णगन्धवस्त्राभरणसिद्धार्थकलोमहस्तकचङ्गेर्योऽपि वक्तव्याः, एताश्च सर्वा अपि सर्वात्मना रत्नमया 'अच्छा' इत्यादि प्राग्वत्, एवं पुष्पादीनामष्टानां पटलकान्यपि द्विद्विसङ्ख्याकानि वाच्यानि, 'तेसि णं तोरणाण' मित्यादि, तेषां तोरणानां पुरतो वे द्वे सिंहासने प्रज्ञप्ते, तेषां च सिंहासनानां वर्णकः प्रागुक्तो निरवशेषो वक्तव्यः, 'तेसि णमित्यादि, तेषां तोरणाना पुरतो द्वेद्वेछेत्र रूप्यमयं प्रज्ञप्ते, तानिचछत्राणिवैडूर्यरमयविमलदण्डानि जाम्बूनदकणिकानि वज्रसन्धीनि वज्ररलापूरितदण्डशलाकासन्धीनिमुक्ताजालपरिगतानिअष्टौ सहमणि-अष्टसहनसङ्ख्या वरकाञ्चनशलाकावरकाञ्चनमय्यः शलाका येषुतानि
तथा दद्दरमलय सुगंधि सव्वोउयसुरभिप्सीयलछाया इति दईरः-चीवरावनद्धं. कुण्डिकादिभाजनमुखं तेनगालितास्तत्र पकवायेमलय इति-मलयोद्भवं श्रीखण्डंतत्सम्बधिनः सुगन्धा ये गन्धवासास्तद्वत्सर्वेषुऋतुषुसुरभिशीतलाचछायायेषतानि तथा, 'मंगलभत्तिचित्ता' अष्टानां स्वस्तिकादीनां मङ्गलानां भक्त्या-विच्छित्या चित्रम्-आलेखो येषां तानि तथा 'चंदागारोवमा चन्द्राकारः-चन्द्राकृति सा उपमा येषां तानि तथा, चन्द्रमण्डलवत् वृत्तानीति भावः, तेसि ण'मित्यादि,तेषांतोरणानांपुरतोद्वेद्वेचामरे प्रज्ञप्तेतानिचचामराणि 'चंदप्पभवेरुलियवयरनाणामणिरयणखचितचित्तदंडाओ' इति चन्द्रप्रभः-चन्द्रकान्तो वजं वैडूर्यं च प्रतीतं चन्द्रपरभवज्रवैडूर्याणि शेषाणि च नानाणिरलानि खचितानि येषु ते तथा एवंरूपाश्चित्रा ।
नानाकारादण्डायेषांचामराणांतानि तथा, 'सुहुमरययदीहवालाओं इति सूक्ष्मा रजतमया दीर्घा वाला येषांतानि तथा, 'शंखककुंददगरयअभयमहियफेणपुंजसन्निकासाओ' इति 'शङ्खः' प्रतीतः अङ्को-रत्नविशेषः 'कुंदे'ति कुन्दपुष्पं दकरज-उदककणाः अमृतमथितफेणुञ्जः-क्षीरोद
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- २९
२७१
जलमथनसमुत्थः फेनपुञ्जस्तेषामवि सन्निकाशः-प्रभा येषां तानि तथा, 'अच्छा' इत्यादि प्राग्वत् 'तेसि णं तोरणाण' मित्यादि, तेषां तोरणानां पुरतो द्वौ द्वौ तैलसमुद्गकौसुगन्धितैलाधारविशेषा, उक्तंच जीवाभिगममूलटीकाकारेण - 'तैलसमुद्गकी - सुगन्धितैलाधारी' एवं कोष्ठादिसमुद्गका अपि वाच्याः, अत्र सङ्ग्रहणिगाथा - तिल्ले कोट्ठ समुग्गे पत्ते चोए य तगर एला य । हरियाले हिंगुलए मणोसिला अंजणसमुग्गा ॥ १ ॥
'सव्वरयणामया' इति एते सर्वेऽपि सर्वात्मना रत्नमया 'अच्छा' इत्यादि प्राग्वत् ।
मू. (३०) सूरियाभे णं विमाणे एगमेगे दारे अट्ठसयं चक्कज्झयाणं अवसयं मिगज्झयाणं गरुडज्झयाणं छत्तज्झयाणं पिच्छज्झयाणं सउणिज्झयाणं सहिज्झयाणं उसभज्झयाणं असयं सेयाणं चउविसाणाणं नागवरकेऊणं एवमेव सपुव्वावरेणं सूरियाभे विमाने एगमेगे दारे असीयं केउसहस्सं भवतीति मक्खायं, सूरियाभे विमाने पन्नट्ठि पन्नट्ठि भोमा पन्नत्ता, तेसि णं भोमाणं भूमिभागा उल्लोया य भाणियव्वा, तेसि णं भमाणं च बहुमज्झदेसभागे पत्तेयं पत्तेयं सीहासने, सीहासनवत्रतो सपरिवारो, अवसेसेसु भोमेसु पत्तेयं पत्तेयं भद्दासणा पत्रत्ता ।
तेसि णं दाराणं उत्तमागारा सोलसविहेहिं रयणेहिं उवसोमिया, तंजहा- रयणेहिं जाव रिट्ठेहिं, तेसि णंदाराणं उप्पिं अट्ठट्ठमंगलगा सझया जा छत्तातिछत्ता, एवमेव सपुव्यावरेणं सूरियाभे विमाणे चत्तारि दारसहस्सा भवंतीतिमकूखायं, असोगवने सत्तिवने चंपगवने चूयगवने, सूरियाभस्स विमानस्स चउद्दिसिं पंच जोयनसयाइं अबाहाए चत्तारि वनसंडा पन्नत्ता, तंजहा ।
पुरच्छिमेणं असोगवने दाहिणेणं सत्तवन्नवने पञ्चत्थिमेणं चंपगवने उत्तरेणं चूयगवने, ते णं वनखंडा साइरेगाई अद्धतेरस जोयणसयसहस्साइं आयामेणं पंच जोयणसयाई विक्खंभेणं पत्तेयं पत्तेयं पागारपरिखित्ता किण्हा किण्हाभासा वनखंडवनओ ।
बृ. " सूरिया णं विमाणे एगमेगे दारे अट्ठसयं चक्कज्झयाण मित्यादि, तस्मिन् सूर्याभ विमाने एकैकस्मिन् द्वारे अष्टाधिकं शतं चक्रध्वजानां - चक्रलेखरूपचिह्नोपेतानां ध्वजानामेव मृगगरुडरुद्धछत्रपिच्छशकुनिसिंहवृषभचतुर्दन्तहस्तिध्वजाना मपि प्रत्येकमष्टशतमष्टशतं वक्तव्यं 'एवमेव सपुव्वावरेण' एवमेव - अनेनैव प्रकारेण सपूर्वापरेण सह पूर्वै अपरैश्च वर्तते इति सपूर्वापरं - सङ्ख्यानं तन सूर्याभे विमाने एकैकस्मिन् द्वारे अशीतमशीतं अशीत्यधिकं २ केतुसहस्रं भवतीत्याख्यातं मया अन्यैश्च तीर्थकृद्भिः ।
'तेसि ण' मित्यादि, तेषां द्वाराणां सम्बन्धीनि प्रत्येकं पञ्चषष्टि २ भौमानि - विशिष्टानि स्थानानि प्रज्ञप्तानि तेषां च भूमानां भूमिभागा उल्लोकाश्च यानविमानवद्वक्तव्याः, तेषां च भौमाना बहुमध्यदेशभागे यानि त्रयस्त्रिंशत्तमानि भौमानि तेषां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं प्रत्येकं सूर्याभदेवयोग्यं सिंहासनं तेषां च सिंहासनाना वर्णकोऽपरोत्तरोत्तरपूर्वादिषु सामानिकादिदेवयोग्यानि भद्रासनानि चक्रमेण यानविमानवद्वक्तव्यानि शेषेषु च भौमेषु प्रत्येकमेकैकं सिंहासनं परिवाररहितं ।
'तेसि ण 'मित्यादि, तेषां द्वाराणां उत्तमा आकारा-उपरितना आकारा उत्तरंगादिरूपाः कवचित् 'उवरिमागारा' इत्येव पाठः, षोडशविधै रत्नैरुपशोभितास्तद्यथा - 'रयणेहिं जाव रिट्ठेहिं' इति रत्नैः सामान्यतः कर्केतनादिभिर्यावत्करणात् वज्ञैः २ वैडूर्यै ३ लोहिताक्षैः ४ मसारगल्लैः ५
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३० हंसग: ६ पुलकैः ७ सौगन्धिकैः ८ज्योतीरसैः ९ अझैः १० अनैः११ रजतैः १२ अञ्जनपुलकैः १३ जातरूपैः १४ स्फटिकैरितितपरिग्रहः १५ षोडशै रिष्टैः १६ तेसिण मित्यादि, तेषां द्वाराणां प्रत्येकमुपरि अष्टौ अष्टौ स्वस्तिकादीनि मङ्गलकानि इत्यादि यानविमानतोरणवत्तावद्वाच्यं यावद् बहवः सहस्रपत्रहस्तका इति, अतऊर्ध्वं केषुचित् पुस्तकान्तरेष्वेवं पाठः ‘एवमेव सपुव्वावरेणं सूरियाभे विमाणे चत्तारि दारसहस्सा भवंतीति मक्खाय'मिति सुगमं । ___'सूरियाभस्सण मित्यादि सूर्याभस्य विमानस्य चतुर्दिशं-चतम्रदिशः समाहृताश्श्रुतर्दिक तस्मिन्चतुर्दिशिचतसृषुदिक्षु पञ्चपञ्चयोजनशतानि अहाबाए' इति बाधनंबाधआक्रमणमित्यर्थः न बाधा अबाधा-अनाक्रमणं तस्यामबाधायां कृत्वेति गम्यते, अपान्तरालं मुक्त्वेति भावः, चत्वारो वनखण्डाः प्रज्ञप्ताः, अनेकजातीयानामतुतमानां महीरुहां समूहो वनखण्डः, उक्तञ्च जीवाभिगमचूर्णी-'अनेगजाईहिं उत्तमेहिं रुक्खेहिं वनसंडे इति, 'तद्यथे त्यादिनातानेव वनखण्डान् नामतोदिग्भेदतश्चदर्शयति,अशोकवृक्षप्रधानंवनमशोकवनमेवंसप्तपर्णवनंचम्पकवनंचूतवनमपि भावनीयं, 'पुरच्छिमेण' मित्यादि पाठसिद्धं, अत्र संग्रहणिगाथा॥१॥ 'पुब्वेण असोगवनं दाहिणतो हइ सत्तिवण्णवनं ।
अवरेणंचंपकवनं चूयवनं उत्तरे पासे ।। 'तेण'मित्यादि,तेच वनखण्डाः सातिरेकानि अर्द्धत्रयोदशानि-सानि द्वादश योजनशतसहस्राणि (आयामतः) पञ्चयोजनशतानि विष्कम्भतः प्रत्येकं २ प्राकारपरिक्षिप्ताः, पुनः कथंभू- तास्ते वनखण्डा ? इत्याह-'किण्हा किण्होभासा जाव पडिमोयणा सुरम्मा' इति यावत्करणादेवं परिपूर्ण पाठः सूचितो-नीला नीलोभासा हरिया हरियोभासा सीया सीयोभासा निद्धा निद्धोभासा तिव्वा तिव्वोभासा किण्हा किण्हच्छाया नीला नीलच्छायाहरिया हरियच्छाया सीया सीयच्छाया निद्धा निद्धच्छाया घणकडियकडिणच्छाया रम्मा महामेहनिकुरुंबभूया।
तेणंपायवा मूलमंतो कंदमंतोखंधमंतो तयमंतो पवालमंतोपत्तमंतो पुप्फमंतोबीयमंतो फलमंतो अनुपुव्वसुजायरुइलवट्टपरिणया एगखंधाअनेगसाहप्पसाहविडिमा अनेगनरवामप्पसारियअगेज्झघणविपुलवट्टखंधी अच्छिद्दपत्ताअविरलपत्ता अवाइणपत्ताअनीइयप्तता निद्धयजरढपंडुपत्ता नवहरियभिसंतपत्तभारंधयारगंभीरदरिसणिज्जाउवनिग्गयवरतरुणपत्तपल्लवकोमलउज्जलचलंत किसलयकुसुमपवालल्लवकुरग्गसिहरा निचं कुसुमिया निनं मउलिया निचं लवइया निच्चं धवइया निच्चं गुलइया निचं गोच्छिया निचं जमलिया निच्चं जुयलिया निच्चं विणमिया पणमिया निच्चं कुसुमियउलियलवइयथवइयगुलइयगोच्छियजमलियजुवलियजुवलियविणमियपणमियसुविभत्तपडिमंजरिवडंसयधरा सुयबरहिणमयणसलागाकोइलकोरकभिंगारककोंडलजीवंजीवकनंदीमुखकबिंजलपिंगलक्खगकारंडचक्कवागकलहंससारसअनेगसउणमिहुवियरियसद्दइयम हुरसरनाइयसंपिडियदरियभमरमहुयरिमहकरपरिलेंतछप्पयुसुमासवलोलमहुरगुमगुमंतगुंजंतदे सभागा अभितरपुप्फफलवाहिरपत्तोच्छन्ना पुत्तेहि य पुष्फेहि य उवच्छन्नपलिच्छन्ना नीरोगका मउफासु अकंटगा नानाविहगुच्छगुम्ममंडवगोवसहियाविचित्तसुहुकेउभूया वाविपुक्खरणिदीहियासु य सुनिवेसियरम्मजालधरगा पिंडिमनिहारिमसुगंधिसुसुरभीमनहरंच गंधद्धणि मुयंता सुहकेऊ केउबहुला अनेगसगडरहजाणजुग्गगिल्लिथिल्लसीयसंदमाणीपडिमोयगा
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७३
मूलं-३० सुरम्मा इति' अस्य व्याख्या।
इह प्रायो वृक्षाणां मध्यमे वयसि वर्तमानानि पत्राणि कृष्णानि भवन्ति ततस्तद्योगात् वनखण्डाअपि कृष्णाः, न चोपचारमात्रात्ते कृष्णा इति व्यपदिश्यन्ते किन्तु तथा प्रतिभासनात्, तथा चाह- कृष्णावभासा' यावति भागे कृष्मावभासपत्राणि सन्ति तावति भागे तेवनखण्डाः कृष्णा अवभासन्ते, ततः कृष्णोऽवभासो येषांतेकृष्मावभासा इति,तता हरितत्वमतिक्रान्तानि कृष्णत्वमसंप्राप्तानि पत्राणि नीलानि तद्योगाद्वनखण्डा अपि नीलाः, न चैतदुपचारमात्रेणोच्यते किन्तु तथावभासात्, तथा चाहनीलावभासाः, समासःप्राग्वत्, यौवनेतान्येव पत्राणि किसलयत्वं रक्तत्वंचातिक्रान्तानि ईषत्हरितालाभानिपाण्डूनिसन्ति हरितानीतिव्यपदिश्यन्ते, ततस्तद्योगात् वनखण्डा अपिहरिताः,नचैतदुपचारमात्रादुच्यते, किन्तुतथाप्रतिभासात्, तथा चाह-हरितावभासाः, तथा बाल्यादतिक्रान्तानि वृक्षाणां पत्राणि शीतानि भवन्ति ततस्तद्योगादनखण्डा अपि शीता इत्युक्ताः,नचन ते गुणतस्तथा किन्तु तथैव, तथाचाह-शीतावभासाः,अधोभागवर्तिनां वैमानिकदेवानां देवीनां तद्योगशीतवातसंस्पर्शतः ते शीता वनखण्डा अवभासन्ते इति ।
तथा एते कृष्णनीलहरितवर्णा यथा स्वस्मिन् स्वरूपे अत्यक्ते स्निग्धा भष्यन्ते तीव्राश्च ततः तद्योगात्वनखण्डाअपि स्निग्धाः तीव्राश्चइत्युक्ताः, नचैतदुपचारमात्रंकिन्तु तथावभासोऽप्यस्तिततउक्तं-स्निग्धावभासास्तीव्रावभासा इति, इहावभासभ्रान्तोऽपि भवति यथा मरुमरीचिकासु जलावभासस्ततो नावभासमात्रोपदर्शनेन यथावस्थितं वरतुस्वरूपं वर्णितं भवति किन्तु ततास्वरूपप्रतिपादनेन, ततः कृष्णत्वादीनां तथास्वरूपप्रतिपादनार्थमनुवादपुरस्सरं विशेषणान्तरमाह-'किण्हा किण्हच्छाया' इत्यादि।
__कृष्णा वनखण्डः, कुत इत्याह-कृष्णच्छायाः 'निमित्तकारणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायोदर्शन मितिवचनात् हेतौ प्रथमा, ततोऽयमर्थः-यस्मात्कृष्णाछाया-आकरः सर्वाविसंवादितया तेषां तस्मात् कृष्णाः, एतदुक्तं भवति-सविसंवादितया तत्र कृष्ण आकार उपलभ्यते, नच प्रान्तावभाससंपादितसत्ताकः सर्वाविसंवादी भवति, ततस्तत्ववृत्यातेकृष्णानभ्रान्तावभासमात्रव्यवस्थापिता इति, एवं नीला नीलच्छाया इत्याद्यपि भावनीयं, नवरं शीताः शीतच्छाया इत्यत्र छायाशब्द आतपप्रतिपक्षवस्तुवाची द्रष्टव्यः।
_ 'घनकडितडियच्छाया' इति इह शरीरस्य मध्यभागे कटिस्ततोऽन्यस्यापि मध्यभागः कटिरिव कटिरित्युच्यते, कटिस्तटमिव कटितटंघना अन्योऽन्यशाखाप्रशाखानुप्रदेशतो निविडा कडितटे-मध्यभागेछाया येषांतेतथा, मध्यभागे निविडतरच्छाया इत्यर्थ, अत एव रम्यो-रमणीयः तथा महान् जलभारावनतप्रावृटकालभावी यो मेघनिकुरुम्बो-मेघसमूहस्तं भूता-गुणैः प्राप्ता महामेघनिकुरुंबभूताः, महामेघवृन्दोपमा इत्यर्थः।।
'ते णं पायवा' इत्यादि, अशोकवरपादपपरिवारभूतपरागुक्ततिलकादिवृक्षवर्णनवत परिभावनीयं, नवरं 'सुयबरहिणमयणसलागा' इत्यादि विशेषणमत्रोपमयाभावनीयं अनेगसगडरहजाणे' त्यादि तदाकारभावतः॥
मू. (३१) तेसिं णं वनसंडाणं अंतो बहुसमरमणिज्जा भूमिभागा, से जहा नामए [818]
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् ३१
आलिंगपुक्खरेति वा जाव नानाविहपंचवण्णेहिं मणीहि य तणेहि य उवसोभिया, तेसिणं गंधो फासो नेयव्यो जहकम।
तेसिणं भंते! तणाण यमणीणयपुवावरदाहिणुतरातेहिं वातेहिं मंदाणंएइयाणं वेइयाणं कंपियाणं चालियाणं कंदियाणं, घट्टियाणं खोभियाणं उदीरिदाणं केरिसए सद्दे भवति?, गोयमा!!
सेजहानामएसीयाएवासंदमाणीएवारहस्सवासच्छत्तस्स सज्झयस्ससघंटस्स सपडागस्स सत्तोरणवरस्स सनंदिघोसस्स सखिखिणिहमजालपरिखित्तस्स हेवयचित्ततिणिसकणगणिजुत्तदारुयास्स संपिनद्धचक्कमंडल घुरागस्स कालायससुकयणेमिजंतकम्मस्स आइण्णवरतुरगसुसंपउत्तस्स कुसलणरच्छेयसार हिसुसंपग्गहियस्स सरसयबत्तीसतोणपरिमंडियस्स सकंकडावयंसगस्स सचावसरपहरणा वरणभरियजुज्झसज्जस्स रायंगणंसि वा रायंतेउरंसि वारम्मंसि वा मणिकुट्टिमतलंसि अभिक्खणं अभिघट्टिजमाणस्सवानियट्टिजमाणस्सवाओरालमणोण्णा कण्णम निव्वुइकरा सदा सव्वओ समंता अभिनिस्सवंति, भवेयारवे सिया?, नो इणढेसममढे ।
से जहानामए वेयालीयवीणाए उत्तरमंदामुच्छियाए अंके सुपइट्टियाए कुसलनरनारिससंपरिग्गहियाते चंदनकोणपरियट्टियाए पुबत्तावरत्तकालसमयसि नंदायं वेइयाए पवेइयाए चालियाए घट्टियाए खोभियाए उदीरियाए ओराला मणुन्ना मनहरा कण्णमणनिब्बुइकरा सद्दा सव्वओ समंता अभिनिस्सवंति, भवेयारूवे सिया?, नो इणढे समढे।
से जहानामए किन्नराण वाकिंपुरिसाण वामहोरगाण वा गंधव्वाण वा भद्दसालवनगयाणं वा नंदनवनगयाणं वा सोमनसवनगयाणं वा पंडगवनगयाणं वा हिमवंतगच्छंगयमलयमंदरगिरिगहासमन्त्रागयाण वा एगओ सन्निहियाणं समागयाणं सन्निसन्नाणं समुवविट्ठाणं पमुइयपक्कलियाणं गीयरइगंधवहसियमणाणं गजं पजंकत्यं गेयं पायबद्धं उरिखतायपयत्तायं मंदायं रोइयावसाणं सत्तसरसमन्त्रागयं छदोसविप्पमुकं
___-एक्कारसालंकारं अट्टगुणे ववेयंगुंजंतवंसकुहरोवगूढंरत्तंतिडाणकरणसुद्धं सहुकरगुंजंतवंसतंतीतललयमहसुसंपउत्तं महुरंसमंसुललयमणोहरंमउयरिभियपयसंचारंसुणति वरचारुरूवं दिव्वं नर्से सजं गेयं पगीयाणं, भवेयासवे सिया ?, हंता सिया।।
वृ. तेसिणंवनसंडाण' मित्यादि, तेषांवनखण्डानामन्तः-मध्येबहुसमरमणया भूमिभागाः प्रज्ञप्ताः, तेषां च भूमिभागानां ‘से जहा नामए 'आलिंगपुवखरे इ वा' इत्यादि वर्णनं प्रागुक्तं तावद्वाच्यं यावन्मणीनां स्पर्शो, नवरमत्र तृणान्यपि वक्तव्यानि, तानि चैवं-'नानाविहपंचवण्णाहि मणीहि य तणेहि य उवसोभिया, तंजहा-किण्हेहि य नीलेहि य जाव सुकिले, तत्थणं जेतेकण्हा तणायमणीय तेसिणं अयमेयासवे वन्नावासेपनत्ते, सेजहानामएजीमूतेइ वा इत्यादि
सम्प्रति तेषां मणीनां तृणानां च वातेरितानां शब्दस्वरूपप्रतिपादनार्थमाह -
'तेसिणंभंते! तणाण यमणीय य' इत्यादि, तेषांणमिति पूर्ववत् भदन्त!-परमकल्याणयोगिन् तृणानां पूर्वापरदक्षिणोत्तरगतैवतिर्मन्दायंति मन्दं मन्दं एजितानां कम्पितानां व्येजितानां-विशेषतः कम्पितानां, एतदेव पर्यायशब्देन व्याचष्टे-कम्पितानां चालितानां-इतस्ततो मनाक विक्षिप्तानां, एतदेवपर्यायेण व्याचष्टे स्पन्दितानां, तथा घट्टितानां परस्परं संघर्षयुक्तानां,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ३१
कथं घट्टिता इत्याह-क्षोभितानां, स्वस्थानाच्चालमपि कुत इत्याह- उदीरितानामुत्-प्राबल्येन प्रेरितानां, कीशः शब्दः प्रज्ञप्तः ?, भगवानाह
'गोयमे' त्यादि, गौतम ! स यथानामकः शिबिकाया वा स्यन्दमानिकाया वा रथस्य वा, तत्र सिबिया जम्पानविशेषरूपा उपरिच्छादिता कोष्ठाकारा, तथा दीर्घो जम्पानविशेषः पुरुषस्वप्रमाणावकाशदा या स्यन्दमानिका, अनयोश्च शब्दः पुरुषोत्पाटितयोः क्षुद्रहेमघण्टिकादिचलनवशतो वेदितव्यः, रथश्चेह संग्रामरथः प्रत्येयोऽग्रेतनविशेषणानामन्यथाऽसंभवात्, तस्य च फलकवेदिका यस्मिन् काले ये पुरुषास्तदपेक्षया ततिप्रमाणाऽवसेया, तस्य च रथस्य विशेषणान्यभिधत्ते
२७५
'सछत्तस्स' इत्यादि, सच्छन्त्रस्य सध्वजस्य सघण्टाकस्य - उभयपाश्र्वावलम्बिमहाप्रमाणघण्टोपेतस्य सपताकरय सह तोरणवरं - प्रधानतोरणं यस्य ससतोरणवरस्तस्य, सह नन्दीघोषो - द्वादशतूर्यनिनादो यस्य स सन्दिघोषस्तरय, तथा सह किङ्किण्यः - क्षुद्रघण्टा येषामिति सकिङ्किणीकानि, हेमजालानि - यानि हेममयदामसमूहास्तैः सर्वासु दिक्षु पर्यन्तेषु - बहिप्रदेशेषु परिक्षिप्तो व्याप्तस्तस्य, तथा हैमवतं - हिमवत्पर्वतभावि चित्रं - विचित्रमनोहारिविशेषोपेतं तिनिशतरुसंबन्धि कनकविच्छुरितंदारु- काष्ठं यस्य स हैमवतचित्रतैनिक शकनकनिर्युक्तदारुकस्तस्य, सूत्रे च द्वितीयः ककारः स्वार्थिकः पूर्वस्य च दीर्घत्वं प्राकृतत्वात् ।
तथा सुष्ठु - अतिशयेन सम्यक् पिनद्धं बद्धमरकमण्डलं धूश्च यस्य स सुसंपिनद्धारकमंडलघूः कस्तस्य, तथा कालायसेन - लोहेन सुष्ठु अतिशयेन कृतं नेमेः- बाह्यपरिघेर्यन्त्रस्य च-अरकोपरिफलकचक्रवालस्य कर्म यस्मिन् स कालायसकृतनेमियन्त्रकर्मा तस्य, तथा आकीर्णा- गुणैव्यापता ये वराः - प्रधानास्तुरगास्ते सुष्ठु - अतिशयेन सम्यक् प्रयुक्ता - योजिता यस्मिन् स आकीर्णवरतुरगसुसंप्रयुक्तः तस्य, प्राकृतत्वात् बहुव्रीहावपि क्तान्तस्य परनिपातः, तथा सारथिकर्मणि ये कुशला नरास्तेषां मध्ये अतिशयेन छेको- दक्षः सारथिस्तेन सुष्ठुसम्यक् परिगृहीतस्य ।
तथा 'सरसयबत्तीसतोणपरिमंडियस्स' इति शराणां शतं प्रत्येकं येषु तानि शरशतानि तानि च तानि द्वात्रिंशत् तूणानि तैर्मण्डितः शरशतद्वात्रिंशत्तूणमण्डितः, किमुक्तं भवति ? – एवं नाम तानि द्वात्रिंशत् शरशतभृतानि तूणानि रथस्य सर्वतः पर्यन्तेष्ववलम्बितानि यथा तानि संग्रामायोपकल्पितस्यातीव मण्डनाय भवन्तीति, तथा कण्टकः - कवचं सह कण्टको यस्य स सकण्टकः सकङ्कटोऽवतंसः - शेखरो यस्य स सकङ्कटावतंसस्तस्य, तथा सहचापं येषां ते सचाया ये शरा यानि च कुन्तभल्लिमुसण्ढिप्रभृतीनि नानाप्रकाराणि प्रहरणानि यानि च कवचकष्टकपप्रमुखानि आवरणानि तैर्भूतः - परिपूर्ण, तथा योधानां युद्धं तन्निमित्तं सद्यः प्रगुणीभूतो यः स योधयुद्धसज्जरततः पूर्वपदेन सह विशेषणसमासः तस्य, इत्थंभूतस्य राजाङ्गणे वा अन्तःपुरे वा रम्ये वा मणिकुद्दिमतले - मणिबद्धभूमितले अभीक्ष्णमभीक्ष्णं कुडिमतलप्रदेशे वा ।
'अभिघट्टिजमाणस्से' ति अभिखच्यमानस्य वेगेन गच्छतो ये उदारा मनोज्ञा कर्णमनोनिवृतिकराः सर्वतः समन्तात् जीवाभिगममूलटीकायामपि 'उप्पित्थं' श्वासुयुक्तमिति, तथा उत्प्राबल्येन अतितामलमस्थानतालं वा उत्तालं, श्लक्ष्णस्वरेण काकस्वरं, सानुनासिकं अनुनासि
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
राजप्रश्नयउपाङ्गसूत्रम्-३१ काविनिर्गतस्वरानुगतिमिति भावः, तथा 'अट्टगुणीयवेय' मिति अष्टभिर्गुणैरुपेतमष्टगुणोपेतं, तेचाष्टावमी गुणाः--पूर्ण रक्तमलङकृतं व्यक्तमविघुष्टं मधुरं समं सललितंच, तथा चोक्तम्॥१॥ “पुणं रत्तं च अलंकियं च वत्तं सहेव अविघुटुं ।
महुरंसमं सललियं अट्ट गुगा होति गेयस्स ॥" । तत्र यत् स्वरकलाभि परिपूर्ण गीयते तत्पूर्ण, गेयरागानुरक्तेन यत् गीयते तत् रक्तं, अन्योऽन्यस्वरविशेषकरणेन यदलङ्कृतमिव गीयतेतदलङ्कृतं,अक्षरस्वरस्फुटकरमतो व्यक्तं, विस्वरंक्रोशतीव विघुटं नतथा अविघुष्टं, मधुरस्वरेणगीयमानं मधुरंकोकिलारुवत्, तालवंशस्वरादिसमनुगतं समं, तथा यत् स्वरघोलनाप्रकारेण ललतीव तत् सह ललितेन-ललनेन वर्तत इति सललितं, यदिवा यत् श्रोत्रेन्द्रियस्य शब्दस्य स्पर्शनमतीव सूक्ष्ममुत्पादयति सुकुमारमिव च प्रतिभासते तत्सललितं।
इदानीमेतेषामेवाष्टानांमध्ये कियतोगुणान् अन्यच्च प्रतिपिपादयिषुरिदमाह-'रत्तंतिठ्ठाणकरणंसुद्धं तत् 'कुहरगुंजंतवंसतंतीतलताललयद्दसुसंपउत्तंमहुरंसमंसललियंमणोहरंमउयरिभियपयसंचारं सुरईसुनतिंवरचारुरुवं दिव्वं नर्सेसज्जंगेयंपगीयाण मिति यथाप्राकनाट्यविधौ व्याख्यातंतथा भावनीयं जारिसए सद्दे हवइ' प्रगीतानां-गातुमारब्धवतांयाध्शःशब्दोऽतिमनोहरो भवति-स्यात्-कथंचिद्भवेदेतद्रूपस्तेषांतृणानांमणीनांचशब्दः?, एवमुक्तेभगवानाह-गोतम स्योदेवंभूतः शब्दः॥
मू. (३२) तेसिणं वनसंडाणं तत्थ तत्थ तहिं देसे देसे बहूओखुड्डाखुड्डियातो वावीयाओ पुस्खरिणीओदीहियाओ गुंजालियाओसरपंतिआओ बिलपंतियाओअच्छाओसण्हाओरययामयकूलाओसमतीरातो रयरामयपासाणातो तवणिज्जतलाओ सुवण्मसुब्भरययवालुयाओ वेरुलियमणिफालियपडलपचोयडा सुओयारसुउत्ताराओ नानामणिसुबद्धाओ चउक्कोणाओ अनुपुब्बसुजातगंभीरसीयलजलाओ संछन्नपत्तभिसमुणालाओ।
बहुउप्पलकुमुयनलिणसुभगसोगंधियपोंडीरयसयतसहस्सपत्तकेसरफुल्लोवचियाओ छप्पयपरिभुजमाणकमलाओ अच्छविमलसलिलपुन्नाओ अप्पेगइयाओआसवोयगाओ अप्पेगइयाओ खोरीयगाओ अप्पेगइयाओ घओयगाओ अप्पेगइयाओ खीरोयगाओ अप्पेगइआओ खारोयगाओ अप्पेगतियातो उयगरसेण पन्नत्ताओ पासादीयाओ दरिसणिज्जाओ अभिरुवाओ पडिरूवाओ तासि णं वावीणं जाव बिलपंतीणं पत्तेयं २ चउदिसिंचत्तारि तिसोपाणपडिरूवगा पन्नत्ता।
तेसिणं तिसोपाणपडिरूवगाणं वन्नओ, तोरणाणं झया छत्ताइछत्ता य नेयव्वा, तासुणं खुड्डाखुड्डियासु वावीसुजाव बिलपंतियासु तत्थ २ देसे बहवे उप्पायपव्वयगा नियइपव्वययगा जगइपव्वया दारुइज्जपवयगा दगमंडवा दगनालगा दगमंचगा उसड्डा खुड्डखुड्डगा अंदोलगा पक्खंदोलगा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा।
तेसुणं उप्पायपव्वएसुजाव पक्खंदोलएसु बहूइं हंसासणाई कोचासणाइं गरुलासणाई उण्णयासणाइं पणयासणाई दीहासणाई पक्खासणाई भद्दासणाई उसभासणाई सीहासणाई पउमासणाई दिसासोवत्थियाइं सब्बरयणामयाइं अच्छाईजाव पडिलवाई।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-३२
२७७ तेसुणवनसंडेसुतत्थतत्थतहिंतहिंदेसे देसे बहवेआलियघरगा मालियघरगा कयलिघरगा लयाघरगाअच्छणघरगा पिच्छणघरगा मंडनघरगा पसाहमघरगा गब्मघरमा मोहनघरगा सालघरगा जालघरगा चित्तधरगा कुसुमघरगा गंधघरगा आयंसघरगासव्वरयणामयाअच्छाजावपडिलवा
तेसुणंआलियघरगेसुजावगंधव्यातहिं२ घरएसुबहुइहंसासणजावदिसासोवत्विआसणाई सव्वरयणामयाइं जाव पडिरुवाई।
तेसुणं वनसंडेसुतत्थ तत्य देसे २ तहिं २ बहवे जातिमंडवगा जूहियमंडवगा नवमालियमंडवगा वासंतिमंडवगा सूरमल्लियमंडवगा दहिवासुयमंडवगा तंबोलियमंडवगा मुद्दियामंडवगा नागलयामंडवगा अतिमुत्तयलयामंडवगा आप्फोवगामालुयामंडवगा अच्छा सव्वरयणामया जाव पडिरूवाओ।
तेसुणंजालिमंडवएसुजाव मायामंडवएसुबहवे पुढविसिलापट्टगाहंसासणसंठिया जाच दिसासोवत्थियासणसंठियाअन्नेय बहवे मंसलघुविसिट्ठसंठाणसंठिया पुढविसिलापट्टगा पन्नता समणाउओ!, आईणगरूयबूरनवनीयतूलफासा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा
तस्य ण बहवे वेमाणिया देवा य देवीओ य आसयंति सयंति चिट्ठति निसीयंति तुयदृति हसंति रमंति ललंति कीलंति किट्टति मोहेति पुरा पोराणाणं सुचिण्णाण सुपडिकंताण सुभाण कडाण कम्माम कल्लाणाण कल्लाणं फलविवायं पचणुब्भवमाणा विहरंति।
वृ.'तेसि णं वनसंडाणमित्यादि, तेषां ‘ण मिति वाक्यालङ्कारे वनखण्डानां मध्ये तत्र तत्र देशे 'तत्र तत्रे'ति तस्यैव देशस्य तत्रतत्र एकदेशे बहूई' इति बह्ययः 'खुड्डाखुड्डियाओ' इति क्षुल्लिकाक्षुल्लिका लघवो लघवो इत्यर्थः, वाप्यश्चतुरन पुक्खरिण्यो वृत्ताकारा अथवा पुष्कराणि विद्युते यासुताः पुष्करिण्योदीर्घिका-ऋज्च्यो नद्यः वक्र नद्यो गुञालिकाः, बहूनिकेवलकेवलानि पुष्पावकीर्णकानि सरांसि एकपडत्तया व्यवस्थितानि सरःपङ्क्तिः सललितास्ता बहव्यः सरः पङक्तयः तथा येषुसरःसुपङ्क्तया व्यवस्थितेषु कूपोदकंप्रणालिकया संचरतिसासरःपङ्क्तिः ता बहव्यः सरःसरःपङ्क्तयः, तता बिलानीव बिलानि--कूपास्तेषां पङक्तयो बिलपङ्क्तयः, एताश्च सर्वा अपि कथंभूता इत्याह
अच्छाः-स्फटिकवबहिर्निर्मलप्रदेशाः श्लक्ष्णाः-लक्ष्णपुद्गलनिष्पादितबहि प्रदेशाः श्लक्ष्णदलनिष्पन्नपटवतू, तथा रजतमयं-रूप्यमंय कूलं यासांता रजतमयकूलाः, तथा समं न गर्ताभावात् विषमंतीरं-तीरवर्तिजलापूरितं स्थानं यासांताः समतीराः, तथा वज्रमयाः पाषाणा यासांता वज्रयपाषाणाः, तथा तपनीयं-हेमविशेषः तपनीयमयंतलं यासां तास्तपनीयतलाः, तथा “सुवण्णसुन्झरययवालुयाउ' इति सुवर्ण-पीतकान्तिहेमसुब्मं रूप्यविशेषः रजतं-प्रतीतं तन्मया वालुका यासुताः सुवर्णसुब्भरजतवालुकाः, 'वेरुलियमणिफलिहपडलपच्चोयडाओ' इति वैडूर्यमणिमयानि स्फटिकपटलमयानिच प्रत्यवतटानि-तटसमोपवर्तिनः अत्यनुन्तप्रदेशा यासां तावैडूर्यमणिस्फटिकपटलप्रत्यवतटाः, 'सुओयारसुउत्तारउ' इति सुखेनावतारो-जलमध्ये प्रवेशनं यासु ताः सुखावताराः तथा सुखेन उत्तारो-जलमध्यादहिर्निर्गमनं यासु ताः सुखोत्तारास्ततः पूर्वपदेन विशेषणसमासः।
__ 'नानामणितित्थसुबद्धाउ' इति नानामणिभि-नानाप्रकारैर्मणिभिस्तीर्थानिसुबद्धानियासां
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३२ ता नानामणितीर्थसुबद्धाः, अत्र बहुव्रीहावपि क्तान्तस्य परनिपातः सुखादिदर्शनाद् प्राकृतशैलीवशाद्वा 'चउक्कोणाउ' इति चत्वारः कोणा यासां ताश्चतुःकोणाः, एतच्च विशेषणं वापीः कूपांश्च प्रतिद्रष्टव्यं, तेषामेव चतुष्कोणत्वसंभवात् नशेषाणां, तथा आनुपूर्येण-क्रमेणनीचैस्तराभावरूपेण सुष्टु-अतिशयेन यो जातवप्रः केदारो जलस्थानं तत्र गम्भीरं-अलब्धस्ताधं शीतलं जलं यासुताआनुपूर्व्यसुजातवप्रगम्भीरशीतलजलाः, 'संछन्नपत्तभिसमुणालाउ' इति संछन्नानिजलेनान्तरितानि पत्रबिसमृणालानि यासुताः संछन्नपत्रविसमृणालाः, इहविसमृणालसाहचर्यात् पत्राणि पद्मिनीपत्राणि द्रष्टव्यानि, बिसानि-कन्दाः मृणालानि-पद्मनालाः
तथाबहुभिरुत्पलकुमुदनलिनसुभगसौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रसहस्रपत्रः केसरैः-केसरप्रधानैः फुल्लैः-विकसितैरुपचिता बहूत्पलकुमुदनलिनसुभगसौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रसहस्रपत्रकेसरफुल्लोपचिताः,तथा षट्पदैः भ्रमरैः परिभुज्यमानकमलाः, तथा अच्छेन-स्वरूपतः स्फटिकवत् शुद्धेन विमलेन-आगन्तुकमलरहितेन सलिलेन पूर्णा अच्छविमलसलिलपूर्णा, तथा पडिहत्था अतिरेकिता अतिप्रभूता इत्यर्थः 'पडिहत्यमुद्धमायं अतिरिययं जाणमाउण्ण' मिति वचनात्, उदाहरणं चात्र॥१॥ 'घणपडिहस्थ गयणं सराइ नवसलिलउद्धमायाई।
अइरेइयं मह उण चिंताए मण तुहं विरहे ।। इति । भ्रमन्तो मत्स्यकच्छपायत्रताः परिहत्यभ्रमनमत्स्यकच्छपाः, तथाअनेकैःशकुनिमिथुनकैः प्रविचरिता-इतस्ततो गमनेन सर्वतो व्याप्ताः अनेकशकुनिमिथुनकप्रविचरितास्ततः पूर्वपदेन विशषणसमासः, एतावाप्यादयः सरस्सरःपङ्क्तिपर्यन्ताः प्रत्येकंप्रत्येकं प्रतिप्रत्येकमत्राभिमुखे प्रतिशब्दस्ततो वीप्साविवक्षायांपश्चाप्रत्येकशब्दस्य द्विर्वचनमिति, पद्मवरवेदिकया परिक्षिप्ताः, प्रत्येकं प्रत्येकं वनखण्डपरिक्षत्रिप्ताः, 'अप्पेगइयाउ' इत्यादि, अपिबढार्थे बाढमेककाः-काश्चन वाप्यादय आसवमिव-चन्द्रहासादिपरमासवमिव उदकं यासां ता आसवोदकाः, अप्येकका वारुणस्य-वारुणसमुद्रस्येव उदकंयासांता वारुणोदकाः, अप्येककाःक्षीरमिव उदकं यासांताः क्षोरोदकाः, अप्येकका धृतमिव उदकं यासांता धृतोदकाः, अप्येककाः क्षोद इव-इक्षुरस इव उदकं यासां ताः क्षोदोदकाः, अप्येककाः स्वाभाविन उदकरसेन प्रज्ञप्ताः, 'पासाइया' इत्यादि विशेषणचतुष्टयं प्राग्वत्।
'तासि णमित्यादि, तासां क्षुल्लिकानां वापीनां यावद्बिलपङ्क्तीनामिति यावदशब्दात् पुष्करिण्यादिपरिग्रहः, प्रत्येकं चतुर्दिशि चत्वारि एकैकस्यां दिशि एकैकस्य भावात् त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि-प्रतिविशिष्टरूपाणि त्रिसोपानानि, त्रयाणां सोपानानां समाहारस्त्रिसोपानं, तानि प्रज्ञप्तानि, तेषां च त्रिसोपानप्रतिरूपकाणामय-वक्ष्यमाण-एतद्रूपः अनन्तरं वक्ष्यमाणस्वरूपो वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तस्तद्यथा वज्ररत्नमया वंगा इत्यादि प्राग्वत्।
'तेसिणं तेषांत्रिसोपानप्रतिरूपकाणांप्रत्येकंतोरणानिप्रज्ञप्तानि, तोरणवर्णकस्तुनिरवशष यानविमानवद्भावनीयो यावत्बहवः सहस्रपत्रहस्तकाइति, 'तासिण मित्यादि, तासां क्षुल्लिकाक्षुल्लिकानां यावद् बिलपङ्क्तीनां, अत्रापि यावच्छब्दात् पुष्करिण्यादिपरिग्रहः, तत्र तत्र देशे तस्यैव देशस्य तत्र तत्र एकदेशे बहव उत्पतिपर्वता यत्रागत्य बहवः सूर्याभिविमानवासिनो
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७९
मूलं-३२ वैमानिकादेवा देव्यश्च विचित्रक्रीडानिमित्तं वैक्रीयशरीरमारचयंति, नियइपब्वया' इति नियत्यानैयत्येन व्यवस्थिताः पर्वता नियतिपर्वताः,क्वचित् निययपव्वया' इतिपाठः, तत्र नियताः सदा भोग्यत्वेनावस्थिताः पर्वतानियतपर्वताः,यत्रसूर्याभविमानवासिनोवैमानिका देवा देव्यश्चभवधारणीयेनैव वैक्रीयशरीरेण सदारममाणाअवतिष्ठन्तेइति भावः, 'जगईपव्वया' इति जगतीपर्वतकाः पर्वतविशेषाः, दारुपर्वतका-दारुनिर्मापिता इव पर्वतकाः, 'दगमंडवा' इति दकमण्डपा:स्फाटिकाः मंडपाः।
उक्तंच जीवाभिगममूलटीकायां-"दगमण्डपाः-स्फाटिका मण्डपा" इति, एवंदकमञ्चकाः दकमालका दकप्रासादाः, एते च दकमण्डपादयः केचित् 'उसड्डा' इति उत्सृता उच्चा इत्यर्थः, केचित् ‘खुड्डा खुड्डति क्षुल्लकाः क्षुल्लका इति, तथा अन्दोलकाः पक्ष्यन्दोलकाश्च, इह यत्रागत्य मनुष्या आत्मानमन्दोलयति तेऽन्दोलका इति लोके प्रसिद्धाः, यतुर तु पक्षिण आगत्यात्मानमन्दोयंति ते पक्ष्यन्दोलकाः, तत्र अन्दोलकाः पक्ष्यन्दोलकाश्च तेषु वनखण्डेषु तत्र २ प्रदेशे देवक्रीडायोग्याबहवः सन्ति, एतेच उत्पातपर्वतादयः कथंभूता? इत्याह-'सर्वरत्नमयाः' सर्वात्मना रत्नमयाः, अच्छा सण्हा इत्यादि विशेषणकदम्बकं प्राग्वत् ।
__ 'तेसुणमित्यादि, तेषुउत्पातपर्वतेषु यावत्यक्ष्यन्दोलकेषु, यावत्करणानियतिपर्वतकादिपरिग्रहः, बहूनि हंसासनादीनि आसनानि, तत्र येषामासनानामधो भागे हंसा व्यवस्थिता यथा सिंहासने सिंहाः तानि हंसासनानि, एवं क्रोञ्चासनानि गरुडासनानि च भावनीयानि, उन्नतासनानि-उच्चासनानिप्रणतासनानि-निम्नासनानि दीर्घासनानि-शय्यारूपाणि भद्रासनानि येषामघो भागे पीठिकाबन्धः पक्ष्यासनानि येषामघो भागे नानास्वरूपाः पक्षिणः, एवं मकरासनानि सिंहासनानिच च भावनीयानि, पद्मासनानि-पद्माकाराणि आसनानि, 'दिसासोवत्थियासणाणि' येषामघो भागे दिक्सौवस्तिका आलिखिताः सन्ति, अत्र यथाक्रममासनानां संग्रहणिगाथा। ॥१॥ "हंसे कोंचे गरुडे उण्णय पणए यदीह भद्दे य।
पक्खे मयरे पउमे सीह दिसासोत्थि बारसमे ।। इति, तानि सर्वाण्यपि कथंभूतानित्यत आह-'सव्वरयणामयाई त्यादि प्राग्वत्। 'तेसि ण'मित्यदि, तेषुवनखण्डेषु मध्येतत्र २प्रदेशेतस्यैव देशस्य तत्रतत्रएकदेशेवहूनि आलिगृहकाणि' आलि-वनस्पतिविशेषः तन्मयानि गृहकाणिआलिगृहकाणि,मालिरपिवनस्पतिविशेषः तन्मयानि गृहकाणिमालिगृहकाणि, कदलीगृहकाणिलतागृहकाणि च प्रतीतानि, 'अच्छणघरकाणि' इति अवस्थानगृहकाणि येषुयदा तदा वा आगत्य सुखासिकयाअवतिष्ठन्ति, प्रेक्षणकगृहाण यत्रागत्य प्रेक्षणकानि विदघति निरीक्षन्तेच, मज्जनगृहकाणि यत्रागत्य स्वेच्छया मज्जनकं कुर्वन्ति।
'प्रसाधनगृहकाणि' यत्रागत्य स्वंपरचमण्डयन्ति गर्भगृहकाणि गर्भूहाकाराणि 'मोहनघराइन्तिमोहनं-मैथुनसेवा 'रिमियं मोहनरयाई' इति नाममालावचनात् तप्रधानानि गृहकाणि मोहनगृहकाणि, वासभवनानीति भावः, शालागृहकाणि-पट्टशालाप्रधानानि, जालगृहकाणिगवाक्षयुक्तानि गृहकाणि, कुसुमगृहकाणि-कुसुमप्रकरोपचितानि गृहकाणि, चित्रगृहकाणिचित्रप्रधानानि गृहकाणि गन्धर्वगृहकाणि-गीतनृत्ययोग्यानि गृहकाणि आदर्शगृहकाणिआदर्शमयानीव गृहकाणि, एतानिच कथंभूतानीत्यत आह-'सब्बरयणामया' इत्यादि विशेषण
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३२
कदम्बकं प्राग्वत्।
_ 'तेसि ण'मित्यावि, तेषु आलिगृहकेषु यावदादर्शगृहकेषु, अत्र यावत्शब्दात् मालिगृहकादिपरिग्रहः, 'बहूनि हंसासनानि' इत्यादि प्राग्वत् । तेसिण मित्यादि, तेषु वनखण्डेषु तत्र तत्र देशे तस्यैव देशस्य तत्रतत्रएकदेशेबहवो जातिमण्डपकायूथिकामण्डपका मल्लिकामण्डपका नवमालिकमण्डपका वासंतीमण्डपका दधिवासुकामण्डपकाः, दधिवासुका-वनस्पतिविशेषस्तन्मया मण्डपका दधिधासुकामण्डपकाः, सूरुल्लिरपि वनस्पतिविशेषः तन्मया मण्डपकाः२, ताम्बूली-नागवल्लीन्मया मण्डपकास्तांबूलीमण्डपकाः, नागो-द्रुमविशेषः,सएव लता नागलता, इह यस्य तिर्यक् तथाविधा शाखाप्रशाखावानप्रसृतासा लतेत्यभिधीयतेनागलतामयामण्डपका नागलतामण्डपकाः, अतिमुक्तमण्डपकाः, 'अप्फोया' इति वनस्पतिविशेषस्तन्मया मण्डपका अफोयामण्डपकाः, मालुका-एकास्थिकफला वृक्षविशेषास्तुद्यक्ता मण्डपका मालुकामण्डपकाः, एते च कथंभूता इत्याह-सव्वरयणामया' इत्यादि प्राग्वत् । _ 'तेसिणमित्यादि, तेषुजातिमण्पकेषुयावन्मालुमाण्डपकेषुजावशब्दात्यूथिकामण्डपकादिपरिग्रहः, बहवः शिलापट्टकाः परज्ञप्तास्तद्यथा-अप्पेगइया हंसासणसंठिया अप्पेगइया गरुडासणसंठिया अप्पेगइया उण्णयासणसंठिया अप्पेगइया पणयासणसंठिया अप्पेगइया दीहासणसंठियाअप्पेगइया भद्दासणसंठिया अप्पेगइया पक्खा० अप्प आयंसासणसंठिया अप्पेगइया उसभासणसंठिया अप्पेगइया सिहासणसंठियाअप्पगइया पउमासणसंठिया' इति परिग्रहः, अन्ये च बहवः शिलापट्टका यानि विशिष्टचिन्हानि विशिष्टनामानि चवराणि-प्रदानानि शयनानि आसनानि च तद्वत् संस्थिता वरशयनासनविशिष्टसंस्थानसंस्थिताः, क्वचित् ‘मांसलसुघट्टविसिट्ठसंठाणसंठिया' इति पाठः, तत्रान्ते च बहवः शिलापट्टकाः मांसलाः अकठिना इत्यर्थः सुघृष्टा अतिशयेन मसृणा इतिभावः विशिष्टसंस्थानसस्थिताश्चेति, 'आईणगरूय बूरनवनीयतूलफासमउया सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा' इति प्राग्वत् ।
तत्रतेषुउत्पादपर्वतादिगतहंसासनादिषुयावन्नानारूपसंस्थानसंस्थितपृथ्वीशिलापट्टकेषु णमितिपूर्ववत् बहवः सूर्याभविमानवासिनोदेवा देव्यश्चयथासुखभासतेशेरते-दीर्घकायप्रसारणेन वर्तन्तेन तुनिद्रां कुर्वति, तेषां देवयोनिकत्वेन निद्राया अभावात्, तिष्ठन्ति ऊर्ध्वस्थानेन वर्तन्ते निषीदन्ति-उपविंशतितुयटृति-त्वग्वर्त्तनं कुर्वन्ति, वामपार्श्वतः परावृत्य दक्षिणपाइँनावतिष्ठन्ति दक्षिणपार्श्वतो वा परावृत्य वामपार्वेनेति भावः, रमन्ते-रतिमाबघ्नन्ति ललन्ति-मनईप्सितं यथा भवतितथावर्तन्तइति भावः,क्रीटन्ति यथासुखमितस्ततोगमनविनोदेन गीतनृत्यादिविनोदेन वा तिष्ठन्ति मोहन्ति मैथुनसेवां कुर्वन्ति इत्येवं 'पुरापोराणाण' मित्यादि पुरा-पूर्व प्राग्भवे इति भावः कृतानां कर्मणामिति योगः, अत एवपौराणानांसुचीर्णानां-सुचरितानां, इहसुचरतजनितं कर्मापि कार्ये कारणोपचारात् सुचरितं, ततोऽयं भावार्थः विशिष्टतथाविधधर्मानुष्ठानविषयाप्रमादकरणक्षान्त्यादिसुचरितजनितानामिति, तथा सुपराक्रान्तानां, अत्रापि कार्यकारणोपचारात् सुपराक्रन्तिजनितानि सुपराक्रन्तानि इत्युक्तं, किमुक्तं भवति?
सकलसत्वमैत्रीसत्यभाषणपरद्रव्यानपहारसुशीलादिरूपसुपराक्रमजनितानामिति,अत एव शुभानां शुभफलानां, इह किंश्चिदशुभफलमपि इंद्रियमतिविपर्यासात् शुभफलं प्रतिभासते
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-३२
२८१ ततस्ताच्तिकशुभत्वप्रतिपत्यर्थमस्यैव पर्यायशब्दमाह-कल्याणानां, तत्त्ववृत्या तथाविधविशिष्टफलादायिनां, अथवा कल्याणानां अनर्थोपशमकारिणां कल्याणरूपं फलविपाकं 'पश्चणुभवमाणा' प्रत्येकमनुभवन्तो विहरन्ति आसते।
मू. (३३) तेसिणं वनसंडाणं बहुमज्झदेसभाए पत्तेयंर पासायवडंसगा पन्नत्ता, ते णं पासायवडेंसगा पंचजोयणसयाई उद्धं उग्रत्तेणं अढाइजाई जोयणसयाई विक्खंभेणं अब्भुग्गयमूसियपहसिया इवतहेव बहुसमरमणिजभूमिभागो उल्लोओसीहासनंसपरिवारं, तत्थ णं चत्तारि देवा महिड्डिया जाव पलिओमट्टितीया परिवसंति, तंजहा-असोए सत्तपन्ने चंपए चूए
सूरियाभस्सणंदेवविमानस्सअंतो बहुसमरमणिजे भूमिभागे पन्नत्ते, तंजहा-वनसंडविहूणे जाव बहवे वेमाणिया देवा देवीओ य आसयंति जाव विहरंति, तस्स णं बहुसमर- मणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसे एत्थ णं महेगे उवगारियालयणे पन्नत्ते।
एगंजोयणसयसहस्संआयामविक्खंभेणं तिण्मिजोयणसयसहस्साइंसोस सहस्साइंदोन्नि यसत्तावीसंजोयणसए तिन्निय कोसे अट्ठावीसंच घनुसयं तेरस य अंगुलाई अद्धंगुलं च किचिविसेसूणं परिक्खेवेणं, जोयणबाहल्लेणं, सव्वजंबूनयामए अच्छे जाव पडिलवे ।।
वृ. 'तेसिणमित्यादि, तेषांवनखण्डानांबहुमध्यदेशभागे प्रत्येकंप्रत्येकंप्रासादवतंसका इति, अवतंसकइव-शेखरक इवावतंसकःप्रासादानामवतंसक इवप्रासादावतंसकःप्रासादविशेष इति भावः, तेच प्रासादावतंसकाः पञ्च योजनशतान्यूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन अर्द्धतृतीयानि योजनशतानि विष्कम्भतः, तेषां च 'अब्भुग्गयमूसियपहसियाविव' इत्यादिविशेषणजातं प्राग्वत्, भूमिवर्णनं उल्लोकवर्णनंसपरिवारंचप्राग्वत्, ‘तत्थण'मित्यादि, तत्र-तेषु वनखण्डेषु प्रत्येकमेकैकदिग्भावेन चत्वारो देवा महर्द्धिका यावत्करणात् 'महज्जुइया महाबला महासुक्खामहानुभावा' इतिपरिग्रहः, पल्योपमस्थितिकाः परिवसन्ति, तद्यथ–'असोए' इत्यादि, अशोकवने अशोकः सप्तपर्णवने सप्तपर्ण चंपकवने चंपकश्तवने चूतः'।
तेण' मित्यादि, ते अशोकादयो देवाः स्वकीयस्य वनखण्डस्य स्वकीयस्य प्रासादावतंसकस्य, सूत्र बहुवचनं प्राकृतत्वात्, प्राकृते हि वचनव्यत्ययोऽपि भवतीति, स्वस्वकीयानां सामानिकदेवानांस्वासांस्वासामग्रमहिषीणां सपरिवारांस्वासांस्वासांपरिषदांस्वेषांस्वेषामनीकानां स्वेषां स्वेषामनीकाधिपतीनां स्वेषां स्वेषामात्मरक्षाणां 'आहेवचचं पोरेवचं' इत्यादि प्राग्वत्, 'सूरियाभस्सणमित्यादि, सूर्याभस्य विमानस्यान्तः-मध्यभागे बहुसमरममीयो भूमिभागः प्रज्ञप्तः, तस्य --'
सेजहानामएआलिंगपुस्खरेइवा' इत्यादियानविमान इववर्णनं तावद्वाच्ययावन्मणीनां स्पर्शः, तस्य बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागेअत्रसुमहत् एकं उपकारिकालयनं प्रज्ञप्तं, विमानाधिपतिसत्कप्रासादावतंसकादीन् उपकरोति-उपष्टभ्नात्युकारिका, विमानाधिपतिसत्कप्रासादावतंसकादीनां पाटिका, अन्यत्र त्वियगुपकार्योपकारिकेति प्रसिद्धा, उक्तं च- “गृहस्थानं स्मृतं राज्ञामुपकार्योपकारिके"ति, उपकारिकालयनमिव उपकारिकालयनं, तत् एकं योजनशतसहस्रमायामवष्कम्भाभ्यां त्रीणि योजनशतसहस्राणि षोडश सहस्राणि द्वे योजनशते सप्तविंशत्यधिके अष्टाविंशं धनुःशतं त्रयोदश अङ्गुलान्य ङ्गुलं परिक्षेपतः, इदं च
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३३ परिक्षेपप्रमाणं जबूद्वीपपरिक्षेपप्रमाणवत् क्षेत्रसमासटीकातः परिभावनीयम् ॥
मू. (३४) सेणंएगाए पउमवरवेइयाए एगेण य वनसंडेण य सहतो समंता संपरिखित्ते, सा णं पउमवरवेइया अद्धजोयणं उद्धं उच्चत्तेणं पंचधनुसयाई विक्खंभेणं उवकारियलेणसमा परिक्खेवेणं।
तीसेणंपउमवरवेइयाएइमेयारूचे वन्नावासे पन्नत्ते, तंजहा वयरामया निम्मा रिट्ठामया पतिढाणा वेरुलियामया खंभा सुवण्णरुप्पमया फलगा लोहियक्खमइओ सूईओ नानामणिमया कडेवरा नानामणिमयाकडेवरसंघाडगा नानामणिमयारूवा नानामणिमया रूवसंघाडगाअंकामया पक्खबाहाजोइरसामया वंसावंसकवेलुगा रइयामइओपट्टियाओजातरूवमई ओहाडणी वइरामया उवरिपुच्छणी सहरयणामई अच्छायणे।
साणं पउमवरवेइया एगमेगेमं हेमजालेणं गवक्खजालेणं खिंखिणीजालेणं घंटाजालेणं जुत्तामालेणंमणिजालणंकणगजालेणं रयणजालेणं पउमजालेणं सव्वतो समंता संपरिक्खित्ता, तेणंदामा तवणिज्जलंबूसगा जाव चिट्ठति । तीसे णं पउमवरवेइयाए तत्थर देसे २ तहिं २ बहवे हयसंघाडाजाव उसभसंघाडासचरयणामया अच्छा जावपडिरूवा पासादीया ४ जाववीहीतो पंतीतो मिहुणाणि लयाओ।
से केणटेणं भंते ! एवं वुचति-पउमवरवेइया र?, गोयमा ! परमवरवेइया णं तत्थर देसे २ तहिं २ वेइयासु वेइयाबाहासु य वेइयफलतेसु य वइयपुडतरेसु य खभेसु खंभसीसेसु खंभपुटतरेसु सुयीसुसुयीमुखेसु सूइफलएसु सूईपुटंतरेसु पक्खेसु पक्खबाहासु पक्खपेरंतेसु पक्खपुडतरेसु बहुयाइं उप्पलाई पउमाई कुमुयाइं नलिनातिं सुभगाइं सोगंधिदायई पुंडरीयाई महापुंडरीयाणि सयवत्ताई सहस्सवत्ताई सब्बरयणामयाइं अच्छाई पडिरूवाइं महया वासिक्कयछत्तसमाणाइंपन्नत्ताइंसमणाउसो!, से एएणं अटेणंगोयमा! एवं वुच्चइ-पउमवरवेइया
पउमवरवेइया णं भंते ! किं सासया०?, गोयमा ! सिय सासया सिय असासया, से केणटेणं भंते! एवं वुचइ-सिय सासया सिय असासया?, गोयमा! दबट्ठयाए सासया वनपजवेहि गंधपजवेहिं रसपजवेहिं फासपञ्जवेहिं फासपजवेहिं असासया, से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुचति-सिय सासया सिय असासया।
पउमवरवेइया णं भंते! कालओ केवचिरं होइ?, गोयमा! न कयाविनासि न कयावि नत्थि न कयाविन भविस्सइ, भुवंच हवइय भविस्सइय, धुवा निइया सासया अक्खया अव्वया अवट्ठिया निचा पउमवरवेइया।
सेणं वणसंडे देसूणाईदो जोयणाइंचकवालविखंभेणं उवयारियालेणसमे परिक्खेवेणं, वनसंडवण्णतो भाणितव्वो जाव विहरति । तस्स णं उवयारियालेणस्स चउदिसिं चत्तारि तिसोवाणपडिरूवगा पन्नत्ता वण्णओ, तोरणाझयआ छत्ताइच्छत्ता, तस्सणंउवयारियालयणस्स उवरि बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नते जाव मणीणं फासो।।
वृ.तच एकयापद्मवरवेदिकयाएकेन वनखण्डेनसर्वतः-सर्वासुदिक्षुसमन्ततः-सामस्त्येन सम्यग् परिक्षिप्तं ‘सा णं पडॅमवरवेइया' इत्यादि, सा पद्मवरवेदिका अंर्द्ध योजनमूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन पञ्च धनुःशतानि विष्कम्भतः परिक्षेपेण 'उपकारिकालयनसमाना' उपकारिकालयन
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-३३
२८३ परिक्षेपपरिमाणा प्रज्ञप्ता, 'तीसेण मित्यादि, तस्याः-पनवरवेदिकाया अयमेतद्रूपो 'वर्णावासो' वर्ण-श्लाघा यथावस्थितस्वरूपकीर्तनंतस्यावासो-निवासो ग्रन्थपद्धतिरूपोवर्णावासो, वर्णकनिवेश इत्यर्थः,प्रज्ञप्तोमयाशेषतीर्थकरैश्च,तद्यथेत्यादिनातमेवदर्शयति, इह सूत्रपुस्तकेष्वन्यथाऽतिदेशबहुलः पाठो ६श्यते ततोमा भूमतिसंमोह इति विनेयजनानुग्रहाय पाठ उपदर्श्यते ।
वयरामया निम्मा रिट्ठामया पइट्ठाणा वेरुलियामया खंभा सुवन्नरुप्पमया फलया लोहियक्खमईओ सूईओ वइरामया संधी नानामणिमया कडेवरा नानामणिया कलेवरसंघाडा नानामणिमया रूवानानामणिमया रूवसंघाडाअंकायापक्खाअंकामया पक्खबाहाओजोईरसामया वंसा वंसकवेल्लुया रईयामइओ पट्टियाओ जावरूवमई ओहाडणी वयरामइ उवरिपुंछणी सव्वरयणामए अच्छायणे' एतत् सर्वं द्वारवत् भावनीयं नवरं कलेवराणि मनुष्यशरीराणि कलेवरसंघाटा- मनुष्यशरीरयुग्मानि रूपाणि-रूपकाणि रूपसंघाटा-रूपकयुग्मानि । _ 'साणंपउमवरवेइयातत्थरदेसे एगमेगेणं हेमजालेणं एगमेगेणं गवक्खजालेणंएगमेगेणं घंटाजालेणंएगमेगेणं खिंखिणीजालेणंएगमेगेणं मुत्ताजालेणं एगमेगेणंकणगजालेणंएगमेगेणं मणिजालेणं एगमेगेणं रययजालेणं एगमेगेणं सव्वरयणजालेणं एगमेगेणं पउमजालेणं सव्वतो समंता संपरिखित्ता, ते णं जाला तवणिज्जलंबूसगा सुवन्नपयरमंडि नानामणिरय विविहहारद्धहारउवसोभियसमुद्धयरूवा इसिमन्नमन्नमसंपत्ता पुव्वावरदाहिणुत्तरागएहिं वाएहिं मंदायं मंदायमेइजमाणा एइज्जमाणा पवंचमाणार पझूझमाणा पझुंझमाणाओरालेणं मणुनेणं मनहरेण कण्णमणनिव्वुइकरेणं सद्देणंतेपदेसेसव्वतोसमंताआपूरेमाणा सिरीए उवसोमाणा। चिट्ठति, तीसे पउमवरवेइयाए तत्थर देसे तहिं२ हयसंघाडा नरसंघाडा किनरसंघाडा किंपुरिससंघाडामहोरगसंवाडा गंधब्बसंघाडा उसभसंघाडा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा ।
एवंपंतीओविवीहीओविमिहुणाई, तीसेणं पउमवरवेइयाएतत्थर देसे तहिर बहुयाओ पउमलयाओ नागलयाओ असोगलयाओचंपगलयाओवनलयाओवासंतियलयाओअइमुत्तगलयाओ कुंदलयाओ सामलयाओ निचं कुसुमियाओ निचं मउलियाओ निलं लवइयाओ निचं थवइयाओ निम्नं गुलइयाओ निचं गोछियाओ निचं जमलियाओ निचं जुलियाओ निच्चं विणमियाओनिच्छपणमियाओनिचंसुविभत्तपडिमंजरिवडंसगधरीओनिनं सुकुमियउलियलवइय थवइयगुलइयगोच्छियजमलियजुयलियविणमियपणमियसुविभत्तडिमंजरिवडिंसगधरीओ सव्वरयणामईओ अच्छा जाव पडिरूवाओ' इति।
अस्य व्याख्या-“सा एवंस्वरूपा 'ण' मितिवाक्यालङ्कारपद्मवरवेदिकातत्र प्रदेशे एकैकेन हेमजालेन-सर्वात्मना हेममयेन लम्बमानेन दामसमूहेन एकैकेन गवाक्षजालेन-गवाक्षाकृतिरलविशेषदामसमूहेन एकैकेन किङ्किणीजालेन, किङ्किण्यः-क्षुद्रघण्टिकाः, एकैकेन घण्टाजेलन-किङ्किण्यपेक्षया किंचिन्महत्यो घण्टा घण्टाः, तथा एकैकेन मुक्ताजालेनमुक्ताफलमयेन दामसमूहेन एकैकेन रत्नजालेन एकैकेन पद्मजालेन सर्वरत्नमयपद्मात्मकेन दामसमूहेन सर्वतः सर्वासु दिक्षु समन्ततः-सर्वासु विदिक्षुपरिक्षिप्ता-व्याप्ता, एतानिच दामसमूहरूपाणि हेमजालादीनि जालानि लम्बमानानि देवितव्यानि, तथा चाह
'ते णं जाला' इत्यादि, तानि सूत्र पुंस्त्वनिर्देशः प्राकृतत्वात्, प्राकृते हि लिङ्गमनियतं,
___
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३४ णमितिवाक्यालङ्कारे, हेमजालादीनंनिजालानि,कचित्दामाइति पाठः, तत्रतावत् हेमजालादिरूपा दामान इति, 'तवणिज्जलंबूसगा' इत्यादि हयसंघाटादिसूत्रं लतासूत्रं च प्राग्वत् । सम्प्रति पावरवेदिकाशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं जिज्ञासुः पृच्छति
से केणडेणं भंते !' इत्यादि, सेशब्दोऽथशब्दार्थे, केनार्येन-केन कारणेन भदन्त ! एवमुच्यते-पद्मवरवेदिका पद्मवरवेदिकेति, किमुक्तंभवति? पावरवेदिकेत्येवंरूपस्य शब्दस्य तत्र प्रवृत्ती किं निमित्तमिति, एवमुक्ते भगवानाह-गौतम! पद्मवरवेदिकायांतत्र तत्र एकदेशे तस्यैव देशस्य तत्र तत्र एकदेशे वेदिकासु-उपवेशनयोग्यभत्तवारणरूपासु वेदिकाबाहासु-वेदिकापार्वेषु वेइयपुडंतरेसु' इति द्वे वेदिके वेदिकापुटं तेषामन्तराणि-अपान्तरालानि तानिवेदिकापुटान्तराणितेषु, तथास्तम्भेषुसामान्यतःस्तम्भबाहासु-स्तम्भपार्वेषु 'खंभसीसेसु' इतिस्तम्भशीर्षेषु 'स्तम्भपुटंतरेसु' इति द्वौ स्तम्भौ स्तम्भपुटं तेषामन्तराण स्तम्भपुटान्तराणि तेषु, सूचाषु-फलकसंबन्धविघटनाभावहेतुपाकास्थानीयासुतासामुपरीतितात्पर्यार्थः, सूईमुहेसु' इति यत्र प्रदेशे शूची फलकं भित्वामध्ये प्रविशतितप्रत्यासत्रो देशः सूचीमुखं तेषु तथा सूचीफलकेषु सूचिभिसंबन्धिनोये फलकप्रदेशास्तेऽप्यपचारात्सूचिकफलकानितेषुसूचीनामधउपरिवर्तमानेषु तथा 'सूईपुटंतरेसु' इति द्वे सूच्यौ सूचीपुटै तदन्तरेषु पक्षाः पक्षबाह वेदिकैकदेशविशेशास्तेषु ।
बहुनि उत्पलानिगर्दभकानि पद्मानि-सूर्यविकासीनि कुमुदानि-चन्द्रविकासीनि नलिनानि ईषदरक्तानि पद्मानि सुभगानि-पद्मविशेषरूपाणि सौगन्धिकानि-कल्हाराणि पुण्डरीकाणि-सिताम्बुजानि तान्येव महान्तिमहापुण्डरीकाणि शतपत्राणि-पत्रशतकलतानि सहस्रपत्राणि-पत्रसहस्रोपेतानि, शतपत्रसहस्रपत्रे च पद्मविशेषौ पत्रसंख्याविशेषाच्च पृथगुपात्ते ।
एतानि सर्वरलमयानि 'अच्छा' इत्यादि विशेषणाजातं प्राग्वत्, ‘महया वासिक्कछत्तसमाणाई इति महान्ति-महाप्रमाणाना वार्षिकाणि-वर्षाकालेपानीयरक्षार्थयानिकृतानिवार्षिकाणि तानि चतानि छत्राणि च तत्समानानि प्रज्ञप्तानि हे श्रमण ! हे आयुष्मन् ! - _ 'सेएएणमटेण'मित्यादि, तदेतेन अर्थेन–अन्वर्थेन गौतम! एवमुच्यते-पद्मवरवेदिकेति, तेषुतेषुयथोक्तरूपेषुप्रदेशेषु यथोक्तरूपाणिपानिपावरवेदिकाशब्दस्यप्रवृत्तिनिमित्तमिति भावः, व्युत्पत्तिश्चैवं-पद्मवरा-पद्मप्रधाना वेदिका पद्मवरवेदिकेति । 'पउमवरवेइया णं भंते ! किंसासया' इत्यादि, पद्मवरवेदिका 'ण' मिति पूर्ववत् किं शाश्वती स्यादशाश्वती, कथंचिन्नित्याकथञ्चिदनित्या इत्यर्थः, स्याच्छब्दो निपातः कथंचिदित्येतदर्थवाची, 'से केणटेण'मित्यादि प्रश्नसूत्रसुगम, भगवानाह-गौतम! द्रव्यार्थतया-द्रव्यास्तिकनयमतेन शाश्वती, द्रव्यास्तिकनयो हि द्रव्यमेवतात्विकमभिमन्यतेनपर्यायान्, द्रव्यंचान्वयिपिणामित्वात् अन्वयित्वाच्चसकलकालभावीतिभवति द्रव्यार्थतयाशाश्वती, वर्णपर्यायरतत्तदन्यसमुत्पद्यमनवर्णविशेषरूपैः, एवंगन्धपर्यायः रसपययिः स्पर्शपर्याय उपलक्षणमेतत् त्तदन्यपुद्गलविचटनोच्चटनैश्च अशाश्वती
किमुक्तं भवति? पर्यायारितकनयमतेन पर्यायाप्रधान्यविवक्षायामशाश्वती, पर्यायाणां प्रतिक्षणभावितया कियत्कालभावितया विनाशित्वात्, ‘से एएमटेण' मित्युधुपसंहारवाक्यं सुगम, इह द्रव्यास्तिकनयवादी स्वमतप्रतिष्ठापनार्थमेवमाह-नात्यन्तासत उत्पादो नापि सतो नाशः 'नासतो विद्यतेभावो, नाभावो विद्यते सतः' इति वचनात्, यौतुद्दश्येतेप्रतिवस्तु उत्पादविनाशी
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-३४
२८५ तदाविर्भावतिरोभावमात्रं, यथा सर्पस्य उत्फणत्वविफणत्वे, तस्मात्सर्वं वस्तु नित्यमिति, एवं च तन्मतचिन्तायां संशयः
किं घटादिवत् द्रव्यार्थतया शाश्वती उत सकलकालमेकरूपेति, ततः संशयापनोदार्थं भगवन्तं भूयः पृच्छति-'पउमवरवेइया णमित्यादि, पद्मवरवेदिका प्राग्वत् भदन्त ! कालतः कियचिरं-कियन्तंकालं यावद्भवति?,एवंरूपाहि कियन्तं कालमवतिष्ठति इति?, भगवानाहगौतम! न कदाचिन्नासीत् सर्वदेवासीदिति भावः अनादित्वात्, तथा न कदाचिन्नभवति, सर्वदैव वर्तमानकालचिन्तायां भवतीतिभावः सदैवभावात्, तथा न कदाचिन भविष्यति, किंतुभविष्यचिन्तायांसर्वदैव भविष्यतीतिप्रतिपत्तव्यं, अपर्यवसितत्वात, तदेवं कालत्रयचिन्तायांनास्तित्वप्रतिषेधं विधाय सम्प्रत्यस्तित्वं प्रतिपादयति-'भुविंच इत्यादि, अभूच भवति च भविष्यति चेति, एवं त्रिकालावस्थायित्वात् ध्रुवा मेर्वादिवत् ध्रुवत्वादेव सदैव स्वस्वरूपनियता नियतत्वादेव च ।
शाश्वती-शश्वद्भवनस्वभावा शाश्वतत्वादेव च सततं गङ्गासिन्धुप्रवाहप्रवृत्तावपि पौण्डरीकहद इवानेकपुद्गलविचटनेऽपि तावन्मात्रान्यपुद्गलोच्चटनसंभवादक्षा, न विद्यते यो-यथोक्तस्वरूपाकारपरिभरंशो यस्याः साअक्षया, अक्षयत्वादेव अव्यया अव्ययशब्दवाच्या मनागपि स्वरूपचलनस्य चातुचिदप्यभावात्, अव्ययत्वादेव सदैव स्वस्वप्रमाणेऽवस्थिता, मानुषोत्तराद्वहि समुद्रवत्, एवं स्वप्रमाणे सदावस्थानेन चिन्त्यमाना नित्या धर्मास्तिकायादिवत् ।
से ण'मित्यादि, सा 'ण' मिति वाक्यालङ्कारे पद्मवरवेदिका एकेन वनखण्डेन सर्वतः समन्तात् परिक्षिप्ता, स च वनखण्डो देशोने द्वे योजने चक्रवालविष्कम्भवतः उपकारिकालयनपरिक्षेपपिणामो, वनखण्डवर्णकः 'किण्हे किण्होभासे' इत्यादिरूपः समस्तोऽपिप्राग्वत्यावद्विहरन्ति, 'तस्सण'मित्यादि, तस्-उकारिकालयनस्य चउद्दिसं'ति चतुर्दिशिचतसृषुदिक्षुएकैकस्यां दिशि एकैकभावेन चत्वारि त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि-प्रतिविशिष्टरूपकाणि त्रिसोपानानि प्रज्ञप्तानि, त्रिसोपानवर्णको यानविमानवत् वक्तव्यः ।
तेषां च त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां पुरतः प्रत्येकमेकैकं तोरणं, तोरणवर्णकोऽपि तथैव, 'तस्सण मित्यादि, तस्य उपकारिकालयनस्य 'बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे' इत्यादिना भूमिभागवर्णनकं यानविमानवर्णकवत्तावद्वाच्यं यावन्मणीनां स्पर्शः॥
म. (३५) तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महेगे पासाथवडेंसए पन्नत्ते, सेणं पासायवडिंसते पंच जोणसयाइं उडं उच्चत्तेणं अष्टाइजाई जोयणसयाई विक्खंभेणं अब्भुग्गयमूसिय वण्णतो भूमिभागो उल्लोसो सीहासनं सपरिवार भाणियव्वं, अट्ठमंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता।
सेणं मूलपासायवडेंसगेअन्नेहिं चउहिं पासायवडेंसएहिं तयद्धचत्तप्पमाणमेत्तेहिं सव्वतोसमंता संपरिखित्ता, तेणं पासायवडेंसगा अड्डाइजाइंजोयणसयाइंउडंउच्चत्तेणं पणवीसंजोयणसयं विखंभेणं जाव वण्णओ, ते णं पासायवडिंसया अण्णेहिं चउहिं पासायवडिसएहिं तय चत्तप्पमाणमेत्तेहिं सव्वओ समंतासंपरिखित्ता, तेणं पासायवडेंसया पणवीसंजोयणसयं उडं उच्चत्तेणं बावडिं जोयणाई अद्धजोयणं च विखंभेणं अब्भुग्गयमूसिय वण्णओ भूमिभागो उल्लोओ सीहासणं सपरिवारं भाणियव्यं ।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - ३५
अट्टमंगलगा झया छत्तातिच्छत्ता, ते णं पासायवडेंसगा अन्नेहिं चउहिं पासायवडेंसएहिं तददुच्चत्तपमाणमेत्तेहिं सव्वतो समंता संपरिखित्ता, तेणंपासायवडेंसगा बावट्ठि जोयणाई अद्धजीयणंच उडुं उच्चत्तेणं एकवीसं जोयणाइं कोसं च विक्खंभेणं वण्णओ उल्लोओ सीहासणं सपरिवारं पासायउवरि अट्ठट्ठमंगलगा झया छत्तातिछत्ता ।
२८६
वृ. तस्य च बहुसममणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे अत्र महानेको मूलप्रासादावतंसकः प्रज्ञप्तः स च पञ्च योजनशतान्यूर्ध्वमुच्चैस्ल अर्द्धतृतीयानि योजनशतानि विष्कम्भतः 'अब्भुग्गयमूसियपहसियाविवे' त्यादि तस्य वर्णनं मध्येभूमिभागवर्णनमुल्लोकवर्णनं द्वारबहिस्थितप्रासादवद्भावनीयं, तस्य च मूलप्रासादावतंसकस्य बहुमध्ये देशभागेऽत्र महती एका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, अष्टौ योजनान्यायामविष्कम्भाभ्यां चत्वारि योजनानि बाहल्यतः सर्वात्मना मणिमयी अच्छा इत्यादि विशेषणकदम्बकं प्राग्वत् ।
'तीसे 'मित्यादि, तस्याश्च मणिपीठिकाया उपरि महदेकं सिंहासनं प्रज्ञप्तं, तस्य सिंहासनस्य वर्णनं, परिवारभूतानि शेषाणि भद्रासनानि प्राग्वद्वक्तव्यानि, 'सेण' मित्यादि, स मूलप्रासादावतंसकोऽन्यैश्चतुर्भिः प्रासादावतंसकैस्तदद्धच्चत्वप्रमाणैः सर्वतः समन्ततः परिक्षिप्तः, तदर्द्धच्चत्वप्रमाणमेव दर्शयति- अर्द्धतृतीयानि योजनशतान्यर्ध्वमुच्चैस्त्वेन, पञ्चविंशं योजनशतं विष्कम्भेन, तेषामपि 'अब्भुग्गयमूसियपहसियाविदे' त्यादि स्वरूपवर्णनं मध्यभूमिभागवर्णनमुल्लोकवर्णनं च प्राग्वत्, तेषां च प्रासादावतंसकानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं २ सिंहासनं प्रज्ञप्तं, तेषां च सिंहासनानां वर्णनं प्राग्वत्, नवरमत्र शेषाणि परिवारभूतानि भद्रासनानि वक्तव्यानि ।
ते णं पासायवडेंसया' इत्यादि, ते प्रासादवतंसा अन्यैश्चतुर्भि प्रासादवतंसकैः 'तयद्धुच्चतपमाणमेत्तेहिं तेषां मूलप्रासादावतंसकपरिवारभूतानां प्रासादावतंसकानां यदर्द्ध तदुच्चत्वप्रमाणमात्रैः - मूलप्रासादावतंसकापेक्षया चतुर्भागमात्रप्रमाणैः सर्वतः समन्तात्संपरिक्षिप्ताः, तदर्घोच्चत्वप्रमाणमेव दर्शयति ।
' ते 'मित्यादि, ते प्रासादवतंसकाः पंचविंशं योजनशतमूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन द्वाषष्टियोजनानि अर्द्धयोजनं च विष्कम्भतः, तेषामपि अब्मुग्गयमूसियपहसियाविवे' त्यादि स्वरूपवर्णनं मध्यभागे भूमिवर्णनमुल्लोकवर्णनं सिंहासनवर्णनं च सर्वं प्राग्वत्, केवलमत्रापि सिंहासनं सपरिवारं वक्तव्यं, 'ते ण' मित्यादि, ते च प्रासादावतंसका अन्यैश्चतुर्भिः प्रासादावतंसकै स्तदर्द्धाच्चत्वप्रमाणैः अनन्तरोक्तप्रासादावतंसकार्द्धञ्चत्वप्रमाणैर्मूलप्रासादवतंसकापेक्षया (अष्ट) भागप्रमाणैः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ताः, तदर्द्धाच्चत्वप्रमाणमेव दर्शयति ।
'ते ण 'मित्यादि, ते च प्रासादावतंसका द्वाषष्टिर्योजनानि अर्धयोजनं च ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन एकत्रिंशतं योजनानिक्रोशंच विष्कम्मतः, एषामपि 'अब्दुग्गयमूसिए' त्यादि स्वरूपवर्णनंमध्यभागे भूमिवर्णनं उल्लोकवर्णनं सिंहासनवर्णनं च परिवाररहितं प्राग्वत्, 'ते ण' मित्यादि, तेऽपि प्रासादावतंसका अन्यैश्चतुर्भिः प्रासादावतंसकैस्तदर्द्धाच्चत्वप्रमाणैः अनन्तरोक्तप्रासादावतंसकार्द्धाच्चत्वप्रमाणैर्मूलप्रासादावतंसकापेक्षया षोडशभागप्रमाणैः सर्वतः समंतात् संपरिक्षिप्ताः, तदर्धोच्चत्वप्रमाणमेव दर्शयति- एकत्रिशद्योजनानि क्रोशं च ऊर्ध्वमुचैस्त्वेन पञ्चदश योजनानि अर्द्धतृतीयांश्चैव क्रोशान् विष्कम्भतः, एतेषामपि स्वरूपादिवर्णनमनन्तरोक्तं ।
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं ३५
२८७
__ते णमित्यादि, तेऽपि च प्रासादावतंसका अन्यैश्चतुर्भिः प्रासादावतंसकैस्तदोच्चत्वप्रमाणैः-अनन्तरोक्तप्रासादावतंसकाोच्चत्वप्रमाणैः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ताः, तदोच्छत्वप्रमणमेव दर्शयति-पंचदशयोजनानिअर्द्धतृतीयांश्चक्रोशान्ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन देशोनान्यष्टौ योजनानि विष्कम्भेन, एषामेव स्वरूपव्यावर्णनं भूमिभागवर्णनं उल्लोकवर्णनं सिंहासनवर्णनंच परिवारवर्जितं प्राग्वत् ॥
म. (३६) तत्सणं मूलपासायवडेंसयस्स उत्तरपुरच्छिमेणं एत्थ णं सभा सुहम्मा पन्नत्ता, एगं जोयणसयं आयामेणं पन्नासं जोयणाई विखंभेणं बावत्तरि जोयणाई उई उच्चत्तेणं अनेगखंभसयसंनिविट्ठा अब्भुग्गयसुकयवयरवेइयातोरणवररइयसालिभंजिया जाव अच्छरगणसंघविपकिण्णा पासादीया ४।
सभाए णं सुहम्माए तिदिसिं तओ दारा पन्नत्ता, तंजहा-पुरस्थिमेणं दाहिणेणं उत्तरेणं, ते णं दारा सोलस जोयणाई उई उच्चत्तेणं अट्ट जोयणाई विक्खंभेणं तावतियं चेव पवेसेणं सेया वरकणगथूभियागा जाव वणमालाओ-,
तेसिणं दाराणं उवरिं अट्ट मंगलगा झया छत्ताइछत्ता, तेसिणं दाराणं पुरओ पत्तेयं २ मुहमंडवा पन्नता, तेणं मुहमंडवाएगंजोयणसयं आयामेणंपन्नासंजोयणाइविक्खंभेणंसाइरेगाई सोलस जोयणाई उद्धं उच्चत्तेणं वण्णओ सभाए सरिसो।
तेसिणं मुहमंडवाणं तिदिसिं ततो दारापन्नता, तंजहा-पुरस्थिमेणं दाहिणेणं उत्तरेणं, ते णं दारा सोलस जोयणाई उई उच्चत्तेणं अट्ठ जोयणाई विक्खंभेणं तावइयं चेव पवेसेणं सेया वरकणगथूभियागा जाव वणमालाओ,
तेसि णं मुहमंडाणं भूमिभागा उल्लोया, तेसि णं मुहमंडवाणं उवरिं अट्ठमंगलगा झया छत्ताइछत्ता। तेसिणं मुहमंडवाणं पुरतो पत्तेयं २ पेच्छाघरमंडवे पन्नते, मुहमंडववत्तव्वया जाव दारा भूमिभागा उल्लोया। ____ तेसिणंबहुसमरमणिज्जाणं भूमिभागाणं बहुमझदेसभाए पत्तेयं २ वइरामए अक्खाइए पन्नते, तेसि णं वयरामयाणं अक्खाडगाणं बहुमज्झदेसभागे एत्तेयंर मणिपेढि या पन्नत्ता, ताओणंमणिपेढियातोअट्ठजोयणाइंआयामविक्खंभेणं चत्तारिजोयणाइंबाहल्लेणंसवमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिलवाओ, तासि णं मणिपेढियाणं उरि पत्तेयं २ सीहासणे पन्नत्ते, सीहासणवण्णओ सपरिवारो।
तेसिणंपेच्छाघरमंडवाणंउवरिंअष्टमंगलगाझयाछत्तातिछत्ता, तेसिणं पेच्छाघरमंडवाणं पुरओ पत्तेयं २ मणिपेढियाओ पन्नताओ, ताओणं मणिपेढियातो सोलस जोयणाई आयामविखंभेणं अट्ठजोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमइओ अच्छाओ पडिरूवाओ, तेसि गंउरि पत्तेयं २)भे पन्नते।
तेणंथूभा सोलसजोयणाई आयामविक्खंभेणं साइरेगाइंसोलस जोयणाइंउई उच्चत्तेणं, सेया संखंककुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसंनिगासा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा।
तेसिणं थूभाणं उवरिं अट्ठमंगलगाझ्या चत्तातिछत्ता, तेसिणंथूभाणं चउद्दिसिं पत्तेयं २ मणिपेढियातो पन्नत्ताओ, ताओ णं मणिपेढियातो अह जोयणाई आयामविकखंभेणं चत्तारि
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૮૮
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३६ जोयणाई बाहल्लेणं सब्वमणिमईओ अच्छाओ व पडिलवातो।
तेसिणं मणिपेढियाणं उवरि चत्तारि जिनडिमातो जिणुस्सेहपमाणमेत्ताओ संपलियंकनिसन्त्राओ थूमाभिमुहीओ सन्निखित्ताओ चिटुंति, तंजहा-उसभा १ वद्धमाणा २ चंदानना ३ वारिसेना ४/
तेसिणं थूभाणं पुरतो पत्तेयं २ मणिपेढियातो पन्नत्ताओ, ताओ णं मणिपेढियातो सोलस जोयणाई आयामविखंभेणं अट्ठ जोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमईओ जाव पडिरूवातो, तासि णमणिपेढियाणं उवरि पत्तेयं २ चेइयरुक्खे पन्नत्ते, तेणंचेइयरुक्खाअट्ठजोयणाइंउद्धं उच्चत्तेणं अट्ठ जोयणाई उव्वेहणं दो जोयणाई खंधा अद्धजोयणं विक्खंभेणं छजोयणाई विडिमा बहुमज्झदेसबाए अट्ट जोयणाई आयामविक्खंभेणं साइरेगाइं अट्ठ जोयणाइं सव्वग्गेणं पन्नता
तेसि णं चेइयरुक्खाणं इमेयारूचे वण्णावासे पन्नत्ते, तंजहा-वयरामया मूला रययसुपइडिया सुविडिमा रिट्टामयविउला कंदा वेरुलिया रुइला खंधा सुजायवरजायस्वपढमगा विसालसाला नानामणिमयरयणविविहसाहप्पसाहवेरुलियपत्ततवणिज्जपत्तबिंटा जंबूणयरत्तमउयसुकुमालपवालसभिया वरंकुरग्गसिहरा विचित्तमणिरयणसुरभिकुसुमफलभरेणनमियसाला अहियं मननयननिव्वुइकरा अमरयरसरससमरसफला सच्छाया सप्पभा सससिरीया सउज्जोया पासाईया ४।
तेसि णं चेइयरुक्खाणं उवरिं अट्ठमंगलगा झया छत्ताइछत्ता, तेसि णं चेइयरुक्खाणं पुरतोपत्तेयं २ मणिपेढियाओ पन्नताओ, ताओणमणिपेढियाओअट्ठजोयणाईआयामविक्खंभेणं चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं सबमणिमईओ अच्छाओ जाव पडिरूवाओ।
तासिणं मणिपेढियआणं उवरि पत्तेयं २ महिंदज्झया पन्नत्ता, ते णं महिंदल्झया सद्धिं जोयणाई उडं उच्चत्तेणं जोयणं उब्वेहेणं जोयणं विखंभेणं वइरामया बद्दलहसुसिलिट्ठपरिघट्टमट्ठसुपतिहियाविसिट्ठा अनेगवरपंचवण्णकुडभिसहस्सपरिमंडियाभिरामा वाउडयविजयकेजयंतीपडागाछत्ताइच्छत्तकलियातुंगा गयनतलमभिलंघमाणसिहरापासादीया४, अट्ठमंगलगा झया छत्तातिछत्ता।
तेसिणंमहिदज्झयाणंपुरतो पत्तेयंर नंदापुक्खरिणीओपन्नताओ, ताओणंयुक्खरिणीओ एगंजोयणसयंआयामेणं पन्नासंजोयणाइविक्खंभेणं दसजोयणाई उव्वेहेणं उव्वेहेणं अच्छाओ जाव वण्णओ एगइयाओ उदगरसेणं पन्नताओ, तत्ये २ पउमवरवेइयापरिखित्ताओ पत्तेयं २ वनसंडपरिखित्ताओ, तासि णं नंदाणं पुस्खरिणीणं तिदिसिं तिसोवाणपडिरूवगा पन्नत्ता, तिसोवाणपिरूवगाणं वण्णओ, तोरणा झया छत्तातिछत्ता।
सभाएणंसुहम्माए अडयालीसंमनोगुलियासाहस्सीओपन्नत्ताओ, तंजहा-पुरछिमेणं सोलससाहस्सीओ पञ्चच्छिमेणं सोलससाहस्सीओ दाहिणेणं अट्ठसाहस्सीओ उत्तरेणं अट्ठसाहस्सीओ, तासु णं मनोगुलियासु बहवे सुवण्णरूप्पमया फलगा पन्नत्ता, तेसु णं सुवन्नरुप्पमएसु फलगेसु बहवे वइरामया नागदंता पन्नता, तेसु णं वइरामएसु नागदंतएसु किण्हसुत्तवद्दवग्यरियमल्लदामकलावा चिट्ठति। सभाए णं सुहम्माणे अडयालीसं गोमाणसियासाहस्सीओ पन्नत्ताओ, जह मनोगुलिया
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८९
मूलं-३६ जाव नागदंतगा, तेसुणं नागदंतएसुबहवेरययामया सिक्कगा पन्नता तेसुणं रययामएसुसिक्कगेसु बहवे वेरुलियामइओघूवडियाओ पन्नताओ, ताओणंघूवघडियाओकालागुरुप-वरजावचिट्ठति।
सभाए णं सुहम्माए अंतो बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पन्नते जाव मणीहिं उक्सोभिए मणिफासो य उल्लोयओ य, तस्स णं बहुसमरमणिञ्जस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभाए एत्य णं महेगा मणिपेढिया पन्नत्ता सोलस जोयणाई आयामविक्खंभेणं अट्ट जोयणाई बाहल्लेणं सब्बमणिमयी जाव पडिलवा, तीसे णं मणिपेढियाए उवरि एत्थ णं मानवए चेइयखंभे पन्नत्ते, सद्धिं जोयणाइंउद्घउच्चत्तेणंजोयणंउब्वेहेणंजोयणंविखंभेणंअडयालीसंअंसिएअडयालीसं सइक डीए अडयालीसं सइविग्गहिए सेसं जहा महिंदज्झयस्स।
मानवगस्स णं चेइयखंभस्स उवरि बारस जोयणाई ओगाहेत्ता हेट्ठावि बारस जोयणाई वजेत्तामझे बत्तीसाए जोयणेसु एत्थ णंबहवे सुवण्णरुप्पमया फलगा पन्नता, तेसुणं सुवण्णरुप्पामएसुफलएसुबहवेवइरामया नागदंता पन्नत्ता, तेसुर्ण वइरामएसुनागदंतेसुबहवेरययामया सिक्कगा पन्नत्ता।
तेसुणंरययामएसुसिक्कएसुबहवेवइरामया गोलवद्दसमुग्गया पन्नत्ता, तेसुणं वयरामएसु गोलवद्दसमुग्गएसु बहवे जिनसकहातो संनिखित्ताओ चिट्ठति । तातो णं सूरियाभस्स देवस्स अन्नेसिंच बहूणं देवाण य देवीण य अचणिज्जाओ जाव पञ्जुवासणिज्जातो माणवगरस चेइयखंभस्स उवरि अदृट्ठ मंगलगा झया छत्ताइच्छत्ता ॥
वृ. 'तस्सण'मित्यादि, तस्य मूलप्रासादावतंसकस्य उत्तरपुरच्छिमेणं तिउत्तरपूर्वस्यामीशानकोणे इत्यर्थः, अत्रसभा सुधर्माप्रज्ञप्ता, सुधर्मा नाम विशिष्टच्छन्दकोपेता, साएवं योजनशतमायामतः पञ्चाशत् योजनानि विष्कम्भतः द्वासप्ततियोजनानि ऊर्ध्व मुच्चैस्त्वेन, कथंभूता सा? इत्याह-'अनेगे त्यादि,अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टा अब्भुग्गयसुकयवयरवेइयातोरणवररइयसालि भंजियासुसिलिट्ठविसिठ्ठलट्ठसंठियपसत्यवेरुलियविमलखंभा' इति, अभ्युद्गताआभरमणीयतया द्रष्टणांप्रत्यभिमुखं उत-प्राबल्येन स्थिता सुकृतेच सुकृता निपुणाशील्परोचतीतभावः, अभ्युद्गता चासो सुकृताच अभ्युदगतसुकृता वज्रवेदिका-द्वारमुण्डिकोपरि वज्ररलमया वेदिका तोरणं च अभ्युद्गतसुकृतं यत्र सा तथा, वराभि-प्रधानाभि रचिताभि रतिदाभिर्वा सालिभञ्जिकाभिः सुश्लिष्टाः-संबद्धा विशिष्टं-प्रधानं लष्टं-मनोज्ञ संस्थितं-संस्थानं येषां ते विशिष्टलष्टसंस्थिताः प्रशस्ताः-प्रशंसास्पदीभूता वैडूर्यस्तम्भा-वैडूर्यरलमयाः स्तम्बा यस्यां सा तथा, वररचितशालभञ्जिकासुश्लिष्टविशिष्लष्टसंस्थितप्रशस्तवैडूर्यस्तम्भास्ततः पूर्वपदेन कर्मधारयः समासः, तथा नानामणिकनकरलानि खचितानि यत् स नानामणिकनकरत्नखचितः, क्तान्तस्य परनिपातः सुखादिदर्शनात्।
नानामणिकनकरत्नखचित उज्ज्वलो-निर्मलो बहुसमः-अत्यन्तसमः सुविभक्तो निचितो-निविडोरमणीयश्च भूमिभागो यस्यांसा नानामणिकनकखचितरन्तोज्चलबहुसमसुविभक्त (निचित) भूमिभागा, 'इहामियउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचरमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ता खंभुग्गयवरवेइयाभिरामा विजाहरजमलजुगलजंतजुत्ताविव
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३६ अच्चीसहस्समालिणीया स्वगसहस्सकलिया भिसिमीणा भिब्मिसमीणा चक्खुल्लोयणलेसासुहफासा सस्सिरीयस्वा कंचणमणिरयणधूभियागा नानाविहपंचवण्णघंटापडागपरिमंडियग्गसिहराधवला मरीइकवचं विणिम्मुयंती लाउल्लोइयमहिया गोसीससरससुरभिरत्तचंदणदद्दरदिन्नपंचंगुलितला उपचितयचंदणकलसवंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागाआसोत्तोसत्तविउलवद्दवग्धारियमल्लदामकलावा पंचवण्णसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलिया कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कघूवडझंतमघमघंतगंधुद्धयाभिरामा सुगंधवरगंधियागंधवट्टिभूया अच्छरगणसंघसंविकिण्णा दिव्वतुडियसद्दसंपणादिया सब्बरयणामया अच्चा जाव पडिरूवा' इति प्राग्वत् ।
_ 'सभाए ण मित्यादि,सभायाश्च सुधर्मायास्त्रिदिशितिसृषुदिक्षु एकैकस्यां दिशि एकैकद्वारभावेन त्रीणि द्वाराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकंपूर्वस्यामेकं दक्षिणस्यामेकमुत्तरस्यां, तानि च द्वाराणि प्रत्येकं षोडश २ योजनान्युर्ध्वमुच्चैस्त्वेन अष्टौ योजनानि विष्कम्भतः 'तावइयं चेवेति तावन्त्येवाष्टौ योजनानीतिभावः प्रवेशेन, सेया वरकणगथूभिया' इत्यादि प्रागुक्तद्वारवर्णनं तदेव तावद्वक्तव्यं यावद्वनमाला इति, तेषां च द्वाराणांपुरतः प्रत्येकं २ मुखमण्डपःप्रज्ञप्तः, तेच मुखमण्डपा एकंयोजनशतमायामतः पञ्चाशत योजनानि विष्कम्भतः सातिरेकामिषोडशयोजनानि ऊर्ध्वमुचैस्त्वेन, एतेषामपि अनेगखंभसयसंनिविट्ठा' इत्यादि वर्णनंसुधर्मसभाया इवनिरवशेष द्रष्टव्यं ।
तेषां च मुखमण्डपानां पुरतः प्रत्येकं २ प्रेक्षागृहमण्डपः प्रज्ञप्तः, ते च प्रेक्षागृहमण्डपा आयामविष्कम्भोच्चैस्त्वैः प्राग्वत् तावद्वायं यावन्मणीनां स्पर्श, ते, च बहुरमणीयानं भूमिभागानां बहुमध्यदेशभागेप्रत्येकं २ वज्रमयोऽक्षपाटकःप्रज्ञप्तः, तेषां च वज्रमयानामक्षपाटकानांबहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं २ वज्रमयोऽत्रपाटकः प्रज्ञप्तः, तेषांच वज्रमयानामक्षपाटकानां बहुमध्यदेशभागे प्रत्येकं २ मणिपीठिकाअष्ट योजनान्यामविष्कम्भाभ्यांचत्वारियोजनानिबाहल्येन-पिण्डभावेन सर्वात्मना मणिमयाः 'अच्छाओ' इत्यादि विशेषणजातं प्रागिव । तासां च मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं २ सिंहासनं प्रज्ञप्तं, तेषांच सिंहासनानां वर्णनं परिवारश्चप्राग्वद्वक्तव्यः, तेषांचप्रेक्षागृहमण्डपानामुपरि अष्टावष्टौ मङ्गलकानि बहवः कृष्णचामरध्वजा इत्यादि प्राग्वत, तेषां प्रेक्षागृहमण्डपानांपुरतःप्रत्येकं २ मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, ताश्च मणिपीठिकाः प्रत्येकंषोडशयोजनान्यायामविष्कम्भाभ्यामष्टौ योजनानिबाहल्येन सर्वात्मनामणिमयाः 'अच्छा' इत्यादि विशेषणकदम्बकं प्राग्वत्, तासां च मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं २ चैत्यस्तूपः प्रज्ञप्तः, ते च चैत्यस्तूपाः षोडश योजनन्यायामविष्कम्भा-भ्यां सातिरेकाणि षोडश योजनान्यूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन संखंके त्यादितद्वर्णनंसुगमं ।
तेषां च चैत्यस्तूपानामुपर्यष्टावष्टौ स्वस्तिकादीनि मङ्गलकानि 'जाव सहस्सपत्तहत्थया' इति यावत्करणात् 'तेसिं चेइयथूभाणं उप्पिं बहवे किण्हचामरज्झया जाव सुक्कालचामरल्झया अच्छासण्हारुप्पपट्टवइरदंडाजमलजामलगंधी सुस्वा पासाइयाजाव पडिरूवा, तेसिंचेइयथूभाणं उपिंबहवेछत्ताइच्छत्तापडागाघंटाजुगलाउप्पलहत्थगाजाव सयसहस्सपत्तहत्थगासवरयणामया जावपडिरूवा' इति, एतच्च समस्तं प्राग्वत् ।
'तेसि ण' मित्यादि, तेषां चैत्यस्तूपानां प्रत्येकं २ 'चउदिसति चतुर्दिशि-चतसृषु दिक्षु एकैकस्यां दिशि एकैकमणिपीठिकाभावेन चतन मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः अष्टौ योजनान्यायाम
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - ३६
२९१
विष्कम्भ्याभ्यां चत्वारि योजनानि बाहल्येन सर्वात्मना मणिमया अच्छा इत्यादि प्राग्वत्, तासांच मणिपीठिकानामुपरि एकैकप्रतिमाभावेन चतस्र जिनप्रतिमा जिनोत्सेघप्रमाणमात्राः, जिनोत्सेध उत्कर्षतः पञ्च धनुःशतानि जघन्यतः सप्त हस्ताः, इह तु पञ्च धनुःशतानि संभाव्यन्ते, 'पलियंकसंनिसन्नाउ' इति पर्यङकासनसन्निषण्णाः, स्तूपाभिमुख्यः संनिक्षिप्ताः, तता जगत्स्थितिस्वाभाव्येन सम्यग्निवेशितास्तिष्ठन्ति, तद्यथा - ऋषभा वर्द्धमाना चन्द्रानना वारिषेणा इति ।
'तेसिण’मित्यादि, तेषां चैत्यस्तूपानां पुरतः प्रत्येकं २ मणिपीठिकाः प्रज्ञप्ताः, ताश्च मणिपीठिका: षोडश योजनान्यायामविष्कम्भाभ्यामष्टौ योजनानि बाहल्यतः 'सव्वमणिमइओ' इत्यादि प्राग्वत्, तासां च मणिपीठाकानामुपरि प्रत्येकं २ चैत्यवृक्षा अष्टौ योजनान्यूर्ध्वमुञ्चैस्त्वेनार्द्धयोजनमुद्वेधेन-उण्डत्वेन द्वे योजने उच्चैस्त्वेन स्कन्धः स एवार्ध योजनं विष्कम्भतया बहुमध्यदेशभागे विडिमा-ऊर्ध्व विनिर्गता शाखा सा ऊर्ध्वमुच्चैस्त्वेन षड् योजनानि अष्टौ योजनानि विष्कम्भेन सर्वाग्रेण सातिरेकेणाष्टौ योजनानि प्रज्ञप्तास्तेषां च चैत्यवृक्षाणामयमेतद्रूपो वर्णावासः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-'वइरामयमूला रययसुपइट्ठियविडिमा' वज्राणि-वज्रमयानि मूलानि येषां ते वज्रमयमूला रजते सुप्रतिष्ठिता विडिमा - बहुमध्यदेशभागे ऊर्ध्व विनिर्गता शाखा येषां ते रजतसुप्रतिष्ठितविडिमास्ततः पूर्वपदेन कर्मधारयः समासः, 'रिड्डामयकंदे वेरुलियरुइलखंधे' रिष्ठमयोरिष्ठरत्नमयः कन्दो येषां ते रिष्ठमयकन्दाः ।
तथा वैडूर्यरलमयो रुचिरः स्कन्धो येषां ते तथा, ततः पूर्वपदेन कर्मधारयः, 'सुजायवरजायरूवपढमगविसालसाला' सुजातं - मूलाद्रव्यशुद्धं वरं प्रधानं यत् जातरूपं तदात्मकाः प्रथमका - मूलभूता विशालाः शाखा येषां ते सुजातवरजातरूपप्रथमकविशालशालाः 'नानामणिरयणविविहसाहप्पसाहवेरुलियपत्तवणिज्जपत्तबिंटा' इति नानामणिरत्नात्मिका विविधाः शाखाः प्रशाखा येषां ते तथा वैडूर्याणि - वैडूर्यमयानि पत्राणि येषां ते तथा तपनीयमयानि पत्रवृन्तानि येषां ते तथा ततः पूर्ववत् पदद्वय२ मीलनेन कर्मधारयः ।
जंबूणयरत्तमउयसुकुमालपवालपल्लववरंकुरधरा जाम्बूनदा- जाम्बूनदसुवर्णविशेषमया रक्ता-रक्तवर्णा मृदवः–मनोज्ञाः सुकुमाराः - सुकुमारस्पर्शा प्रवाला - ईषदुन्मीलितपत्रभावाः पल्लवाः -संजातपरिपूर्णप्रथमपत्रभावरूपा वराङ्कुराः - प्रथम- मुद्भिद्यमाना अङ्कुरास्तान् धरन्तीति जाम्बूनदरक्त-मृदुसुकुमारप्रवालपल्लवाङ्कुरधराः 'विचित्तमणिरयणसुरभिकुसुमफलभरेणनमियसाला' इति विचित्रमणिरत्नमयानि यानि सुरभीनि कुसुमानि फलानि च तेषां भरेण नमिताः शाला:- शाखा येषां ते तथा, तथा सती -शोभना छाया येषां ते सच्छायाः, सती-शोभन प्रभा - कान्तिर्येषां त सप्रभाः, अत एव सश्रीकाः, तथा सह उद्योतेन वर्तन्ते मणिरत्नानामुद्योतभावात् सोद्योताः, अधिकं नयनमनोनिर्वृतिकरा अमृतरसमरसानि फलानि येषां ते तथा, 'पासाईया' इत्यादि विशेषणचतुष्टयं प्राग्वत् ।
एते च चैत्यवृक्षा अन्यैर्बहुभिस्तिलकलवकच्छत्रीपगशिरीषसप्तपर्णदधिपर्णलुब्धकधवलचन्दननीपकुटजनसतालतमालप्रियालप्रियङ्गुपारापतराजवृक्ष न्दिवृक्षैः सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्ताः, ते च तिलका यावन्नन्दिवृक्षा मूलमन्तः कन्दमन्त इत्यादि सर्वमशोकपादवर्णनायामिव तावद्वक्तव्यं यावत् परिपूर्णं लतावर्णनं, 'तेसि ण'मित्यादि, तेषां चैत्यवृक्षाणामुपरि अष्टावष्टौ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३६
मङ्गलकानि बहवः कृष्णचामरध्वजाइत्यादिचैत्यस्तूपइवतावद्वक्तव्यंयावद्बहवः सहस्रपत्रहस्तकाः सर्वरत्नमया यावत् प्रतिरूपका इति ।
'तेसि ण' मित्यादि, तेषां च चैत्यवृक्षाणां पुरतः प्रत्येकं मणियीठिकाः प्रज्ञप्ताः, ताश्च मणिपीठिकाअष्टौ योजनान्यायामविष्कम्माभ्यांचत्वारियोजनानि बाहल्यतः 'सव्वरयणामईओ' इत्यादि प्राग्वत्, तासांच मणिपीठिकानामुपरि प्रत्येकं महेन्द्रध्वजाः प्रज्ञप्ताः, तेच महेन्द्रध्वजाः षष्टियोजनान्यूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन अर्द्धक्रोशं अर्द्धगव्यतमुद्वेधेन-उण्डत्वेन अर्द्धक्रशं विष्कम्भतः 'वइरामयवद्दलठ्ठसंठियसुसिलिट्ठपरिघट्टमट्टसुपइट्ठिया' इति वज्रमया वज्ररत्नमयातथा वृत्तं वर्तुलं लष्टं-मनोज्ञं संस्थितं-संस्थानं येषां ते वृत्तलष्टसंस्थितास्तथा सुश्लिष्टा यथा भवन्तिएवं परिघृष्टा इव खरशाणया पाषाणप्रतिमेव सुश्लिष्टपरिघृष्टाः मृष्टाः सुकुमारशाणया पाषाणप्रतिभावत् सुप्रतिष्ठिता मनागपि चलनासंभवात्, ततो विशेषणसमासः।
'अनेगवरपंचवत्रकुडभीसहस्सपरिमंडियाभिरामा वाउध्धूयविजयवेजयंतीपडागा छत्ताइच्छत्तकलिया तुंगा गगनतलमभिलंघमाणसिहरा पासाईया जावपडिरूवा' इति प्राग्वत्, 'तेसि ण' मित्यादि, तेषां महेन्द्रध्वजानामुपरि अष्टावष्टौ मङ्गलकानि बहवः कृष्णचामरध्वजा इत्यादि तोरणवत् सर्वं वक्तव्यं, तेषां च महेन्द्रध्वजानां पुरतः प्रत्येकं नन्दानिधाना पुष्करिणी प्रज्ञप्ता, एकं योजनशतमायामतः पञ्चाशत् योजनानि विष्कम्भतः द्वासप्तियोजनान्युद्वेधेन-उण्डत्वेन, तासां च नन्दापपुष्करिणीनां 'अच्छाओ सण्हाओ रययामयकूलाओ' इत्यादि वर्णनं प्राग्वत्, ताश्च नन्दापुष्करिण्यः प्रत्येकं २ पद्मवरवेदिकया प्रत्येकं २ वनखण्डेन परिक्षिप्ताः, तासांच नन्दापुष्करिणीनां परत्येकं त्रिदिशि त्रिसोपानप्रतिरूपकतोरणवर्णनं प्रागिव ।
_ सभाए णं सुहम्माए' इत्यादि, सभायां सुधर्मायामष्टचत्वारिंशन्मनोगुलिकासहस्मणि-पीठिकासहस्राणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पूर्वस्यां दिशिषोडश मनोगुलिकासहस्पणि, षोडश सहस्राणि पूर्वतः षोडश सहस्पणि पश्चिमायामष्टौ सहस्राणि दक्षिणतोऽष्टौ सहम्नाणि उत्तरतः, तेष्वपि फलकनागदन्तकमाल्यदामवर्णनं प्राग्वत्, सिक्कगवर्णनघूपघटिकावर्णनं द्वारवत्। 'सभाए णंसुहम्माए' इत्यादि, सभायां सुधर्मायांअष्टचत्वारिंशत् गोमानसिकाः-शय्यारूपस्थानविशेषास्तेषां सहस्पणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-षोडश सहस्राणि पूर्वतः षोडश सहस्राणि पश्चिमायामष्टौ सहस्राणि दक्षिणतोऽष्टीसहस्राणि उत्तरतः, तास्वपिफलकवर्णनं नागदन्तवर्णनंसिक्कगवर्णतं धूपघटिकावर्णन च द्वारवत्।
"सभाएणंसुहम्माए' इत्यादिना भूमिभागवर्णनं सभाएणंसुहम्माए' इत्यादिनाउल्लोकवर्णनं चप्राग्वत्, 'तस्स णमित्यादि, तस्य बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागेऽत्र महती एका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, षोडश योजनान्यायामविष्कम्भाभ्यां अष्टौ योजनानि बाहल्यतः सर्वरत्नमयी इत्यादिप्राग्वत्, तस्याश्चमणिपीठिकाया उपरि महानेको माणवकनामा चैत्यस्तम्भः प्रज्ञप्तः, षष्टियोजनान्यूर्ध्वमुच्चैस्त्वेन योजनमुद्वेधेन योजनं विष्कम्भेण अष्टाचत्वारिंशदनिकः 'अडयालीसइकोडीए अडयालीसइविग्गहिए' इत्यादि सम्प्रदायगम्यं, 'वइरामयवद्दलसंठिए' इत्यादि महेन्द्रध्वजवत् वर्णनं निरवशेषं तावद्वक्तव्यं यावत् ‘सहस्सपत्तहत्थगा सव्वरयणामया जावपडिरूवा' इति।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-३६
२९३
तस्य च माणवकस्य चैत्यस्तम्भस्य उपरिद्वादश योजनानि अवगाह्य, उपरितनभागात द्वादशयोजनानि वर्जयित्वेति भावः, अधस्तादपि द्वादश योजनानि वर्जयित्वा मध्ये षट्विंशति योजनेषु 'बहवेसुवणरुप्पामया फलका' इत्यादि फलकवर्णनं नागदन्तवर्णनं सिक्ककवर्णनं च प्राग्वत्, तेषु च रजतमयेषु सिक्केषु बहवो वज्रमया गोलवृत्ताः समुद्गकः प्रज्ञप्ताः, तेषु च वज्रमयेषु समुद्रकेषु बहूनि जिनसक्थीनि सन्निक्षिप्तानि तिष्ठन्ति, यानि सूर्याभस्य देवस्य अन्येषां चबहूनां वैमानिकानां देवानां देवीनांच अर्चनीयानि चन्दनैः वन्दनीयानि स्तुत्यादिना पूजनीयानि पुष्पादिना माननीयानिबहुमानतः सत्करणीयानि वस्त्रादिना कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यमितिबुद्धया पर्युपासनीयानि, 'तस्स णंचेइयसंभस्स उवरि बहवे अट्ठमंगलगा' इत्यादि प्राग्वत् ॥
मू. (३७) तस्स माणवगस्स चेइयखंभस्स पुरच्छिमेणं एस्थ णं महेगा मणिपेढिया पन्नत्ता, अट्ठजोयणाई आयामविखंभेणं चत्तारिजोअणाइंबाहल्लेणं सब्वमणिमई अच्छा जावपडिरूवा, तीसे णं मणिपेढियाए उवरि एत्थ णं महेगे सीहासन०वण्णतो सपरिवारो।
तस्स णं माणवगस्स चेइयखंभस्स पञ्चत्थिमेमं एत्थ णं महेगा मणिपेढिया पन्नता अट्ठ जोयणाई आयामविक्खंभेणं चत्तारि जोयणाई बाहल्लेणं सव्वमणिमई अच्छा जाव पडिरूवा, तीसे णं मणिपेढियाए उवरि एत्थ णं महेगे देवसयणिजे पन्नते।
तस्सणं देवसयणिजस्स इमेयारूवे वण्णावासे पन्नते, तंजहा-नानामणिमया पडिपाया सोवनिया पा या नानामणिमयाई पायसीसगाई जंबूणयामयाइं गत्तगाई नानामणिमए विच्चे रययामया तूली तवणिजमया गंडोवहाणया लोहयखमया बिब्बोयणा।
से णं सयणिज्जे उभओ बिब्बोयणं दुहतो उन्नत मज्झे नयगंभीरे सालिंगमवट्टिए गंगापुलिनवालुयाउद्दालसालिसए सुविरइयरयत्ताणे उवधियखोमदुगुल्लपट्टपडिच्छायणे रत्तंसुयसंवुए सरम्मे आइणगरूयबूरणवणोयतूलफासे मउते॥
वृ. 'तस्स ण' मित्यादि, तस्य माणवकस्य चैत्यस्तम्भस्य पूर्वस्यां दिशि अत्र महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता,साच अष्टौ योजनान्यायामष्किम्भाभ्यांचत्वारियोजनानिबाहल्येन 'सव्वमणिमया' इत्यादि प्राग्वत् । तस्याश्च मणिपीठिकाया उपरि अत्र महदेकं देवशयनीयं प्रज्ञप्तं, तस्य च देवशयनीयस्यअयमेतद्रूपोवर्णावासो-वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-नानामणिमयाः प्रतिपादामूलपादानांप्रतिविशिष्टोपष्टम्भकरणायपादाःप्रतिपादाः, सौवर्णिकाः सुवर्णमयाः पादाः-मूलपादाः, नानामणिमानि पादशीर्षकाणि जाम्बूनदमयानि गात्राणि-ईषादीनि वज्रमया-वज्ररत्नापूरिताः सन्धयः नानामणिमयेविच्चे' इति नानामणिमयंव्यूतं-विशिष्टवानं रजतमयीतूली लोहिताक्षमयानि 'बिब्बोयणा' इति उपधानकानि।
आहचजीवाभिगममूलटीकाकारः-'विब्बोयणा-उपधानकान्युच्यन्ते' इति, तपनीयमय्यो गण्डोपधानिकाः, 'सेणं देवसणिज्जे' इत्यादि, तद्देवशयनीयं सालिङ्गनवर्तिकं सह आलिङ्गनवर्त्तया शरीरप्रमाणेनोपधानेन यत् तत्तथा, 'उभओ बिब्भोयणे' इति उभयतः- उभीशिरोऽन्तपादान्तावाश्रित्य बिब्बोयणे-उपधानं यत्र तत् उभयतो बिब्बोयणं 'दुहतो उन्नते' इति उभयत उन्नतं मज्झेणयगंभीरे' मध्ये नतंच तनिम्नत्वात् गम्भीरंच महत्वान्नतगम्भीरं गङ्गापुलिनवालुकायाअवदालो-विदलनं पादादिन्यासे अधोगमनमिति भावः तेन 'सालिसए' इति सशकं
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३७ गङ्गापुलिनवालुकावदातसद्दशकं, द्दश्यते चायं प्रकारो हंसतूल्या दिष्विति।
तथा 'उयविय' इति विशिष्टं परिकर्मितं क्षोमं-कासिकं दुकूलं-वस्त्रं तदेव पट्टः उयवियक्षीमदूकूलपट्टः स प्रतिच्छदनं-आच्छादनं यस्य तत्तथा 'आईणगस्यबूरवणीयतूलफासे' इति प्राग्वत्, ‘रत्तंसुयसंवुए' इति रक्तांशुकेन संवृतं रक्तांशुकसंवृतं अत एव सुरम्यं 'पासाइय' इत्यादपद्रवतुष्टयं प्राग्वत् ॥
मू. (३८) तस्स णं देवसयणिजस्स उत्तरपुरच्छिमेणं महेगा मणिपेढिया पन्नता, अट्ठ जोयणाई आयामविक्खंभेणं चत्तारि जोअणाईबाहल्लेणं सबमणिमयी जाव पडिरूवा, तीसेणं मणिपेढयाए उवरिएत्थणं महेगे खुड्डए महिंदज्झए पण्णत्ते, सहिंजोयणाई उदउच्चत्तेणं जोयणं विखंभेणं वइरामया वट्टलट्ठसंठियसुसिलिट्ठजावपडिरूवा।
उवरिं अट्ठमंगलगा झया छत्तातिच्छत्ता, तस्सणंखुड्डागमहिंदज्झयस्स पञ्चत्थिमेणं एस्थ णं सूरियाभस्स देवस्स चोप्पाले नाम पहरणकोसे पन्नत्ते सव्ववइरामए अच्छे जाव पडिलवे।
तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स देवस्स फलिहरयणखग्गगयाधणुप्पमुहा बहवे पहरणरयणा संनिखित्ता चिट्ठति, उज्जला निसिया सुतिक्खधारा पासादीया ४ । सभाए णं सुहम्माणे उवरि अट्ठमंगलगा झया छत्तातिच्छता॥
वृ.'तस्सण' मित्यादि, तस्य देवशयनीयस्य उत्तरपूर्वस्यां दिशिअत्रमहत्येकामणिपीठिका प्रज्ञप्ता, साचाष्टौ योजनान्यामविष्कम्भाभ्यांचत्वारियोजनानिबाहल्यतः 'सव्वमणिमयी इत्यादि प्राग्वत, तस्याश्चमणिपीठिकाया उपरि क्षुल्लको महेन्द्रध्वजः प्रज्ञप्तः, तस्य प्रमाणवर्णकश्च महेन्द्रध्वजवद्वक्तव्यं, 'तस्स ण' मित्यादि तस्य क्षुल्लकमहेन्द्रध्वजस्य पश्चिमायामत्र सूर्याभस्य देवस्य महानेकःचोप्पालो नाम प्रहरणकोश-प्रहरणस्थानं प्रज्ञप्त, किंविशिष्ट? इत्याह–'सव्ववइरामए अच्छे जावपडिरूवे' इति प्राग्वत्।
'तत्थ ण मित्यादि, तत्र चोप्पालकाभिधाने प्रहरणकोशे बहूनि परिघरलखगगदा धनुःप्रमुखादीप्रहरणरत्नानि सनिक्षिप्तानि तिष्ठन्ति, कथंभूतानीत्यत आह-उज्ज्वलान-निर्मलानि निशितानि-अतितेजितानिअतएव तीक्ष्णधाराणि प्रासादीयानीत्यादिप्राग्वत, तस्याश्च सभायाः सुधर्मा उपरि बहून्यष्टावष्टौ मङ्गलकानीत्यादि सर्वं प्राग्वद्वक्तव्यम्॥
मू. (३९) सभाए णं सुहम्माए उत्तरपुरच्छिमेणं एत्थ णं महेगे सिद्धायतने पन्नते, एगं जोयणसयं आयामेणं पन्नासं जोयणाई विक्खंभेणं बावत्तरिंजोयणाई उड्डे उच्चत्तेणं सभागमेणं जाव गोमाणसियाओ भूमिभागा उल्लोया तहेव, तस्स णं सिद्धायतणस्स बहुमज्झदेसभाए एत्थ णं महेगा मणिपेढिया पन्नत्ता, सोलस जोयणाई आयामविक्खंभेणं अट्ट जोयणाई बाहल्लेणं ।
तीसे णं मणिपेढियाए उवरि एस्थ णं महेगे देवछंदए पन्नत्ते, सोलस जोयणाई आयामविक्खंभेणं साइरेगाई सोलस जोयणाई उर्ल्ड उच्चत्तेणं सव्वरयणामए जाव पडिरूवे, एत्थ णं अनुसयं जिनपडिमाणं जिनुस्सेहप्पमाणमित्तामं संनिखित्तं संचिट्ठति।
तासिणंजिनपडिमाणं इमेयारूवेवण्णावासे पन्नत्ते, तंजहातवणिजमया हत्थलपायतला अंकामयाईनक्खाइं अंतोलोहियक्खपडिसेगाइंकणगामईओजंघाओ कणगामयाजाणूकणगामया ऊरु कणगामईओ गायलट्ठीओ तवणिजमाओ नाभीओ रिट्ठामइओ रोमराइओ तवणिज्जमया
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - ३९
२९५
चुचूया तवणिजमया सिरिवच्छा सिलप्पवालमया ओट्ठा फालियामया दंता वणिजसईओ जीहाओ तवणिजमया तालुया कणगामईओ नासिगाओ अंतोलोहियक्खपडिसेगाओ अंकामयाणि अच्छीणि अंतोलोहियक्खपडिसेगाणि रिट्ठामईओ ताराओ ।
रिट्ठामयाणि अच्छिपत्ताणि रिट्ठामईओ भमुहाओ कणगामया कवोला कणगामया सवणा कणगामईओ निडालपट्टियातां वइरामईओ सीसघडीओ तवणिजमईओ केसंतकेसभूमीओ रिट्ठामया उवरि मुद्धया,
तासि णं जिन डिमाणं पिट्ठतो पत्तेयं २ छत्तधारगपडिमाओ पन्नत्ताओ, ताओ णं छत्तधारगपडिमाओ हिमरययकुंदेदुप्पगासाइं सकोरेंटमल्लदामाई धवलाई आयवत्ताइं सलीलं धारेमाणीओ २ चिट्ठति, तासि णं जिनपडिमाणं उभओ पासे पत्तेयं २ चामरधारपडिमाओ पन्नत्ताओ,
ताओ पंचामरधारपडिमातो नानामणिकणगरयणविमलमहरिह जाव सलीलं धारेमाणीओ २ चिट्ठति, तासि णं जिन डिमाणं पुरतो दोदो नागपिडमातो भूयपडिमातो जक्खपडिमाओ कुंडधारपिडमाओ सव्वरयणामईओ अच्छाओ जाव चिह्नंति,
तासि णं जिन डिमाणं पुरतो अट्ठसयं घंटाणं अट्ठसयं कलसाणं अट्ठसयं भिंगाराणं एवं आयंसाणं थालाणं पाईणं सुपट्टाणं मनोगुलियाणं वायकरगाणं चित्तगराणं रयणकरंडगाणं हयकंठाणं जाव उसभकंठाणं पुप्फचंगेरीणं जाव लोमहत्थचंगेरीणं पुप्फपडलगाणं तेल्लसमुग्गाणं जाव अंजणसमुग्गाणं अट्ठसयं धूवकडुच्छुयाणं संनिखित्तं चिट्ठति, सिद्धायतनस्स णं उवरि अट्टमंगलगा झया छत्तातिच्छत्ता ।
वृ. ' सभाएण' मित्यादि, सभायाः सुधर्मायाः 'उत्तरपुरच्छ्रिमेण' मिति उत्तरपूर्वस्यां दिशि महदेकं सिद्धायतनं प्रज्ञप्तम्, एकं योजनशतमायामतः पञ्चाशत् विष्कम्भतो द्वासप्ततिर्योजनान्यूर्ध्वमूचैस्त्वेनेत्यादि सर्वं सुधर्मावत् वक्तव्यं यावत् गोमानसीवक्तव्यता, तथा चाह- 'सभागमएण जाव गोमाणसियाओ' इति, किमुक्तं भवति ? -यथा सुधर्मायाः सभायाः पूर्वदक्षिणोत्तरवर्तीनि त्रीणि द्वाराणि तेषां च द्वाराणां पुरतो मुखमण्डपाः तेषां च मुखमण्डपानां पुरतः प्रेक्षागृहमण्डपाः तेषां च प्रेक्षागृहमण्डपानां पुरतश्चैत्यस्तूपाः सप्रतिमाः तेषां च चैत्यतूपानां पुरतः चैत्यवृक्षाः तेषां च चैत्यवृक्षाणां पुरतो महेन्द्रध्वजाः तेषामपि पुरतो नन्दापुष्करिण्यस्तदनन्तरं गुलिका गोमानस्यश्चोक्ताः तथाऽत्रापि सर्वमनेनैव क्रमेण निरवशेषं वक्तव्यं, उल्लोकवर्णनं भूमिभागवर्णनं च प्राग्वत् ।
'तस्स ण' मित्यादि, तस्य सिद्धायतनस्यान्तर्वहुमध्यदेशभागेऽत्र महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, सा षोडश योजनान्यायामविष्कम्भाभ्यामष्टौ योजनानि बाहल्यतः 'सव्वमणिमयी' त्यादि प्राग्वत् । 'तीसे ण'मित्यादि, तस्याश्च मणिपीठिकाया उपरि अत्र महानेको देवच्छन्दक प्रज्ञप्तः, सचषोडश योजनान्यायामविष्कम्भाभ्यां सातिरेकाणि षोडश योजनान्यूर्ध्वचैस्त्वेन 'सव्वरयणामए' इत्यादि प्राग्वत्, तत्र च देवच्छन्दके 'अष्टशतं' अष्टाधिकं शतं जिनप्रतिमानां जिनोत्सेधप्रमाणमात्राणां, पञ्चधनुः शतप्रमाणानामिति भावः, सन्निक्षिप्तं तिष्ठति ।
'तासि णं जिन डिमाण' मित्यादि, तासां जिनप्रतिमानामयमेतद्रूपो 'वर्णावासो'
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-३९
वर्णकनिवेशःप्रज्ञप्तः, तपनीयमयानि हस्ततलपादतलानि अङ्करत्नमया अन्तः-मध्ये लोहिताक्षरलप्रतिसेका नरवाः कनकमया जङघाः कनकमयानि जानूनि कनकमया ऊरवः कनकमय्यो गात्रष्टयः तपनीयमया नाभयो रिष्ठमय्योरोमराजयः तपनीयमयाः चुचुकाः-स्तनाग्रभागाः तपनीयमयाः श्रीवृक्षाः शिलाप्रवालमयाविद्रममया ओष्ठाः स्फटिकमया दन्ताः तपनीयमया जिह्वाः तपनीयमयानि तालुकानि कनकमय्यो नासिकाः अन्तर्लोहिताक्षप्रतिसेकाः अङ्कमयान्यक्षीणि अन्तर्लोहिताक्षप्रतिसेकानि रिष्ठर्नमयानि अक्षिपत्राणि रिष्ठरलमय्यो ध्रुवः कनकमयाः कपोलाः कनकमयाः श्रवणाः कनकमय्यो ललाटपट्टिकाः वज्रमय्यः शीर्षघटिकाः तपनीयमय्य केशान्तकेशभूयः, केशान्तभूमयः केशभूमयश्चेति भावः, रिष्ठमयाउपरिमूर्द्धजाः-केशाः, तासां जिनप्रतिमानांपृष्ठतएकैकाछत्रधारप्रतिमाहिमरजतकुन्देन्दुप्रकाशंसकोरेण्टमाल्यादिधवलमातपत्रंगृहीत्वा सलीलं घरन्ती तिष्ठति, तथा तासांजिनप्रतिमानांप्रत्येकमुभयोः पाययोद्वेचामरधारप्रतिमे प्रज्ञप्ते।
तेच 'चंदप्पभवयरवेरुलियनानामणिरयणखचियचित्तदंडाओ' इति चन्द्रप्रभः-चन्द्रकान्तो वज्रं वैडूर्यं च प्रतीतं चन्द्रप्रभवज्रवैडूर्याणि शेषाणि च नानामणिरत्नानि खचितानि येषु दण्डेषुते तथा, एवंरूपाश्चित्रा-नानाप्रकारा दण्डा येषां तानि तथा, सूत्रे स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात्, ‘सुहुमरययदीहवालाउ' इति सूक्ष्मा रजतमया दीर्घा वाला येषां तानि तथा संखंककुंददगरयअमयमहियफेणपुंजसन्निकासाओधवलाओ इतिप्रतीतं, चामराणिगृहीत्वा सलीलं वीजयन्त्यस्तिठन्ति, ताश्च “सब्बरयणामईओ अच्छाओ' इत्यादि प्राग्वत् ।
__ 'तासि ण' मित्यादि, तासां जिनप्रतिमानां पुरतो वे द्वे नागप्रतिमे द्वे द्वे यक्षप्रतिमें द्वे द्वे भूतप्रतिमेद्वे द्वे कुण्डधारप्रतिमे सन्निक्षिप्ते तिष्ठतः, तस्मिंश्च देवच्छन्द तासां जिनप्रतिमानांपुरतः अष्टशतं घण्टानामष्टशतं चन्दनकलशानामष्टशतं मङ्गलकलशानामष्टशतं भृङ्गाराणामष्टशतमादर्शानामष्टशतं स्थालानामष्टशतं पात्रीणामष्टशतं सुप्रतिष्ठानामष्टशतं मनोगुलिकानांपीठिकाविशेषाणामष्टशतं वातकरणामष्टशतंचित्राणांरलकरण्डकाणामष्टशतं हयकण्ठानामष्टशतं गजकण्ठानां अष्टशतं नरकण्ठानामष्टशतं किन्नरकण्ठानामष्टशतं किंपुरुषकण्ठानामष्टशतं महोरगकण्ठानामष्टशतं वृषभकण्ठानामष्टशतं पुष्पचङ्गेरीणामष्टशतं माल्यचङ्गेरीमां, मुकुलानि पुष्पाणि ग्रथितानि माल्यानि।
__ अष्टशतं चर्णचङ्गेरीणामष्टशतं गन्धचङ्गेरीणामष्टशतं वस्त्रचङ्गेरीणामष्टशतमाभरणचङ्गेरीणामटशतं सिद्धार्थचङ्गेरीनामष्टशतंलोमहस्तचङ्गेरीणां, अष्टशतंलोमहस्तकानां, लोमहस्तकं च मयूरपुच्छपुननिका, अष्टशत् पुष्पपटलकानामेवं माल्यचूर्णगन्धवसभरणसिद्धार्थकलोमहस्तकपटलकानामपिप्रत्येकं २ अष्टशतंवक्तव्यं, अष्टशतं सिंहासनानामष्टशतंछत्राणामष्टशतं चामराणामष्टशतं तैलसमुद्गकानामष्टशतं कोष्ठसमुद्गकानामष्टशतं पत्रसमुद्गकानामष्टशतं चोयकसमुद्गकानामष्टशतं तगरसमुद्गकानामष्टशतमेलासमुद्गकानामष्टशतं हरितालसमुद्गकानामष्टशतं हिङ्गुलकसमुद्गकानामष्टशतंमनःशिलासमुद्गककानामष्टशतमञ्जनसमुद्गकानांसण्यिपि अमूनि तैलादीनि परमसुरभिगन्धोपेतानि, अष्ठशतंध्वजानाम्, अत्रसङ्ग्रहणिगाथा ॥१॥ "चंदनकलसा भिंगारगा य आयंसया य थाला य ।
पातीई सुपइट्टा मणगुलिका वायकरगा य॥
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - ३९
॥ २ ॥
चित्ता रयणकरंडा हयगयनरकंठगा य चंगेरी । पडलगसीहासणछत्त चामरा समुग्गक झया य ॥
अष्टशतं धूपकडुच्छुकानां संनिक्षिप्तं तिष्ठति, तस्य च सिद्धायतनस्य उपरि अष्टावष्ट मङ्गलकानि ध्वजच्छत्रातिच्छत्रादीनि तु प्राग्वत् ॥
मू. (४०) तस्स णं सिद्धायतनस्स उत्तरपुरच्छिमे णं एत्थ णं महेगा उववायसभा पन्नत्ता, जहा सभाए सुहम्माए तहेव जाव मणिपेढिया अठ्ठजोयणाइं देवसयणिज्जं तहेव सयणिजवण्णओ अट्टमंगलगा झया छत्तातिच्छत्ता ।
२९७
तीसेणं उववायसभाए उत्तरपुरच्छिमेणं एत्थ णं महेगे हरए पन्नत्ते एवं जोयणसयं आयामेणं पन्नासं जोयणाइं विक्खंभेणं दस जोयणाई उव्वेहेणं तहेव, तस्स णं हरयस्स उत्तरपुरच्छिमे णं एत्थ णं महेगा अभिसेगसभा पन्नत्ता, सुहम्मागमएणं जाव गोमाणसियाओ मणिपेढिया सीहासनं सपरिवारं जाव दामा चिट्ठति ।
तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स बहुअभिसेयभंडे संनिखित्ते चिट्ठइ, अट्ठट्ठमंगलगा तहेव, तीसे णं अभिसेगसभाए उत्तरपुरच्छिमेणं एत्थ णं अलंकारियसभा पन्नत्ता, जहा सभा सुधम्मा मणिपेढिया अट्ट जोयणाइं सीहासनं सपरिवारं ।
तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स सुबुहुअलंकारियभंडे संनिखित्ते चिट्ठति, सेसं तहेव, तीसे णं अलंकारियसभाए उत्तरपुरछिमे णं एत्थ णं महेगा ववसायसभा पन्नत्ता, जहा उववायसभा जाव सीहासनं सपरिवार मणिपेढिया अट्टट्टमंगलगा० ।
तत्थ णं सूरियाभस्स देवस्स एत्थ णं महेगे पोत्थयरयणे सन्निखित्ते चिट्ठइ, तस्स णं पोत्थयरयस इमेरूवे वण्णावासेपन्नत्ते, तंजहा- रयणामयाइ पत्तगाई रिट्ठामइयो कंबिआओ तवणिजमए दोरे नानामणिमए गंठी वेरुलियमए लिपासणे रिठ्ठामए छंदणे तवणिज्जमई संकला रिठ्ठामई मसी वइरामई लेणी रिट्ठामयाई अक्खराइं एत्थ णं नंदापुक्खरिणी पन्नत्ता हरयसरिसा, तीसे णं नंदाए पुक्खरणीए उत्तरपुरच्छिमेणं महेगे बलिपीढे पन्नत्ते सद्दरयणामए अच्छेजाव पडिरूवे ।।
बृ. तस्य च सिद्धायतनस्य उत्तरपूर्वस्यामत्र महत्येका उपपातसभा प्रज्ञप्ता, तस्याश्च सुधर्मागेन स्वरूपवर्णनपूर्वादिद्वारत्रयवर्णनमुखणण्डपप्रेक्षागृहमण्डपादिवर्णनादिप्रकाररूपेण तावद्वक्तव्यं यवदुल्लोकवर्णनं, तस्याश्च बहुसमरमणीयभूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागेऽत्र महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, सा चाष्टौ योजनान्यायामविष्कम्भाभ्यां चत्वारि योजनानि बाहल्येन 'सव्वमणिमयी' इत्यादि प्राग्वत्, तस्याश्च मणिपीठिकाया उपरि अत्र महदेकं वशयनीयं प्रज्ञप्तं, तस्य स्वरूपं यथा सुधर्मायां सभायां देवशयनीयस्य तस्या अष्वपपासभाया उपरि अष्टाष्टमङ्गलकादीनि प्राग्वत् । 'तीसे ण' मित्यादि, तस्या उपपातसभाया उत्तरपूर्वस्यां दिशि महानेको हृदः प्रज्ञप्तः, चैकंयोजनशतमायामतः पञ्चाशत् योजनानि विष्कम्भतो दश योजनान्युद्वेधेन 'अच्छेरययामयकूले' इत्यादि नन्दापुष्करिण्या इव वर्णनं निरवशेषं वक्तव्यं ।
"
स
'से ण' मित्यादि, स हद एकया पद्मकरवेदिकया एकेन च वनखण्डेन सर्वतः समन्तात् संपरिक्षिप्तः पद्मवरवेदिकावर्णनं वनखण्डवर्णनं च प्राग्वत, तस्य ह्रदस्य त्रिदिशि- तिसृषु दिक्षु त्रिसोपानप्रतिरूपकाणि प्रज्ञप्तानि तेषां च त्रिसोपानप्रतिरूपकाणां तोरणानां च वर्णनं प्राग्वत्,
"
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-४०
तस्य च हृदस्य उत्तरपूर्वस्यां दिशि अत्र महत्येकाअभिषेकसभा प्रज्ञप्ता, सा च सुधर्मसभावत् प्रमाणस्वरूपद्वारत्रयमुखमण्डपादिप्रकारेण तावद्वक्तव्या यावद् गोमानसीवक्तव्यता, तदनन्तरं तथैव उल्लोकवर्णनं भूमिभागवर्णनं च तावत् यावन्मणीनां स्पर्श, तस्या अभिषेकसभाया बहुसमरमणीयस्य भूमिभागस्य बहुमध्यदेशभागे महत्येका मणिपीठिका प्रज्ञप्ता, साऽप्यष्टौ योजनान्यायामविष्कम्माभ्यां चत्वारि योजनानि बाहल्यतः 'सब्बरयणामयी' इत्यादि प्राग्वत् ।
___ तस्या मणिपीठिकाया उपरि अत्र महदेकं सिंहसनं, सिंहासनवर्णकः प्राग्वत्, नवरमत्र परिवारभूतानि भद्रासनान च वक्तव्यानि, तस्मिंश्च सिंहासने सूर्याभस्य देवस्य सुबहु अभिषेकभाण्डम्-अभिषेकयोग्य उपस्कारः सन्निक्षिप्तः तिष्ठति, 'तीसेणंअभिसेयसभाएअट्ठट्ठमंगलका' इत्यादिप्राग्वत्, तस्याश्च अभिषेकसभाया उत्तरपूर्वस्यां दिशि अत्र महत्येकाअलङ्कारसभा प्रज्ञप्ता, साचाभिषेकसभावत्प्रमाणस्वरपद्वारत्रयमुखमण्डपप्रेक्षागृहमण्डपादिवर्णनप्रकारण तावद्वक्तवया यावद् परिवारसिंहासनं, तत्र सूर्याभस्य देवस्य अलङ्कारिक अलङ्कारयोग्यं भाण्डं संनिक्षिप्तमस्ति, शेषां प्राग्वत्।
तस्याश्च अलङ्कारसभाया उत्तरपूर्वस्यां दिशि अत्रमहत्येका व्यवसायसभा प्रज्ञप्ता, साच अभिषेकसभावत् प्रमाणस्वरूपद्वारत्रयमुखमण्डपादिवर्णनम्कारेणतावद्वक्तव्यायावतसिंहासनं सपरिवारं, तत्रमहदेकंपुस्तकरलं सन्निक्षिप्तमस्ति, तस्यचपुस्तकरलस्यअयमेतद्रूपो 'वर्णावासो' वर्णकनिवेशः प्रज्ञप्तः, रिष्ठमय्यौ–रिष्ठरलमय्यौ कम्बिके पृष्ठके इत भावः, रत्नमयो दवरको यत्र पत्राणिप्रोतानि सन्ति, नानामणिमयोग्रन्थि दवरकस्यादौ येन पत्राणिननिर्गच्छन्ति, अङ्करलमयानि पत्राणि, नानामणिमयं लिव्यासनं, मषीभाजनमित्यर्थः, तपनीयमयी शृङ्खला मषीभाजनसत्का, रिष्ठरलमयं उपरितनंतस्य छादनं, रिष्ठमयी-रिष्ठरत्नमयी मषी, वज्रमयी लेखनी, रिष्ठमयान्यक्षराणि, धार्मिक लेख्यं, कवचित्
धम्मिए सत्थे' इति पाठः, तत्र धार्मिकं शास्त्रमिति व्याख्येयं, तस्याश्च उपपातसभाया उत्तरपूर्वस्यां दिशिमहदेकं बलिपीठंप्रज्ञप्तं, तच्चाष्टौयोजनानि आयामविष्कम्भतः चत्वारियोजनानि बाहल्यतः सर्वरत्नमयं 'अच्छ' मित्यादि प्राग्वत् । तस्य च बलिपीठस्य उत्तरपूर्वस्यां दिशि अत्र महत्येका नन्दापुष्करिणी प्रज्ञप्ता, सा च हृदप्रमाणा, हृदस्येव च तस्या अपि त्रिसोपानवर्णनं तोरणवर्णनं च प्राग्वत् ।
तदेवंयत्र याद्दगुरूपंच सूर्याभस्य देवस्य विमानंतत्र ताध्यूपंचोपनर्णितं, सम्प्रति सूर्याभो देव उत्पन्नः सन् यदकरोत् यथा च तस्याऽभिषेकोऽभवत् तदुपदर्शयति
मू(४१) तेणंकालेणंतेणं समएणं सूरियाभे देवेअहुणोववण्णभित्तए वेवसमाणे पंचविहाए पज्जत्तीए पजत्तीभावंगच्छइ, जहा-आहारपजत्तीए सरीरपजत्ती इंदियपज्जत्तीएआणपाणपजत्तीए भासामणपजत्तीए।
तएणंतस्स सूरियाभस्स देवस्स पंचविहाए पजत्तीए पञ्जत्तीभावंगयस्स समाणस्स इमेयालवे अब्भथिए चितिए पत्थिए मनोगए संकप्पे समुपजित्था-किं मे पुट्विं करणिजं? किं मे पच्छा करणिज्जं? किं मे पुब्बिं सेयं ? किं मे पच्छा सेयं ? कि मे पुबिपि पच्छावि हियाए सुहाए खमाए निस्सेसाए आनुगामियत्ताए भविस्सइ?
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ४१
२९९
तणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स सामानियपरिसोववन्नगा देवा सूरियाभस्स देवस्स इमेयारूवमभत्थियं जाव समुप्पन्नं समभिजाणित्ता जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति, सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं सरिसावत्तं मत्थए अंजलि कट्टु जएणं विजएण बद्धाविन्ति वद्धावित्ता एवं वयासी
एवं खलु देवाणुप्पियाणं सूरियाभे विमाने सिद्धायतनंसि जिन डिमामं जिणुस्सेहपमाणमित्ताणं अट्ठसयं संनखित्तं चिट्ठति, सभाए णं सुहम्माए माणवए चेइए खंभे वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु बहूओ जिनसकहाओ संनिखित्ताओ चिट्ठति ।
ताओ णं देवाणुप्पियाणं अन्नेसिं च बहूणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण य अच्चणिज्जाओ जाव पज्जुवासणिज्जाओ, तं एवं णं देवाणुप्पियाणं पुव्विं करणिज्जं, तं एयं णं देवाणुप्पियाणं पच्छा करणिज्जं तं एवं णं देवाणुप्पियाणं पुव्विं सेयं त एयं णं देवाणुप्पियाणं पच्छा सेयं तं एवं गं देवानुप्पियाणं पुव्विपि पच्छावि हियाए सुहाए खमाए निस्सेसाए आनुगामियत्ताए भविस्सति ॥
वृ. 'तेणं कालेणं तेणं समएण' मित्यादि, तस्मिन् काले तस्मिन् समये सूर्याभो देवः सूर्याभ विमाने उपपातसभायां देवशयनीये देवदूष्यान्तरे प्रथमतोऽङगुलासंख्येयभागमात्रयाऽवगाहनया समुत्पन्नः 'तए ण' मित्यादि सुगमं, नवरं इह भाषामनः पर्याप्तयोः समाप्तिकालान्तरस्य प्रायः शेषपर्याप्तिसमाप्तिकालान्तरापेक्षया स्तोकत्वादेकत्वेन विवक्षणमिति 'पंचविहाए पत्तीए पज्जत्तीभावं गच्छइ' इत्युक्तं ।
'तएण ' मित्यादि, ततस्तस्य सूर्याभस्य देवस्य पञ्चविधया पर्याप्तया पर्याप्तभावमुपगतस्य सतोऽयमेतद्रूपः संकल्पः समुदपद्यत - 'अब्भत्थिए' इत्यादि पदव्याख्यानं पूर्ववत्, किं 'मे' मम पूर्वं करणीयं किं मे पश्चात्करणीयं ? किं मे पूर्वं पश्चात् श्रेयः ?, तथा किं मे पूर्वमपि च पश्चादपि च हिताय भावप्रधानोऽयं निर्देशा हितत्वाय - परिणामसुन्दरतायै सुखायः शर्मणे क्षमाय-अयमपि भावप्रधानो निर्देशः संगतत्वाय निश्रेयसायनिश्चितकल्याणाय अनुगामिकतायैः परम्प शुभा - नुबन्धसुखाय भविष्यतीति, इह प्राक्तनो ग्रन्थः प्रायोऽपूर्वी भूयानपि च पुस्तकेषु वाचनाभेदस्ततो माऽभूत् शिष्याणां सम्मोह इति कापि सुगमोऽपि यथावस्थितवाचनाक्रमप्रदर्शनार्थं लिखितः, इत ऊर्ध्वं तु प्रायः सुगमः प्रागव्याख्यातस्वरूपश्च न च वाचनाभेदोऽप्यतिबादर इति स्वयं परिभावनीयो, विषमपदव्याख्या तु विधास्यते इति
मू. (४२) तए मं सूरिया देवे तेसिं सामानियपरिसोववन्नाणं देवाणं अंतिए एयमहं सोचा निसम्म हट्ठतु जाव हयहियए सयणिज्जाओ अब्भुट्टेति सयणिज्जाओ अब्भुट्टेत्ता उववायसभा पुरच्छिमिल्लेणं दारेणं निग्गच्छइ ।
जेणेव हरए तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता हरवं अणुपयाहिणी करेमाणे० करेमाणे पुरच्छिमिल्लेणं तोरणेणं अनुपविसइ अनुपविसित्ता पुरच्छिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पञ्च्चोरुहइ पचोरुहित्ता तोरणेणं अनुपविसइ अनुपविसित्ता पुरच्छिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवएणं पञ्च्चोरुहइ पचोरुहित्ता जलावगाहं जलमञ्जणं करेइ २ जलकिंड्डुं करेइ २ जलाभिसेयं करेइ२ आयंते चोक्खे परमसुईभूए हरयाआ पचोत्तरइ २ ।
जेणेव अभिसेयसभा तेणेव उवागच्छति तेणेव उवागच्छित्ता अभिसेयसभं अनुप
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- ४२ याहिणीकरेमाणे० करमाणे पुरच्छिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइर जेणेव सीहासने तेणेव उवागच्छइ २ सीहासनवरगए पुरत्थाभिमुहे सन्निसन्ने ।
तए णं सूरियाभस्स देवस्स सामानियपरिसोचवन्नगा देवा आभिओगिए देवे सद्दावेंति सद्दावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो! देवाणुप्पिया! सूरियाभस्स देवस्स महत्थं महग्धं महरिहं विउलं इंदाभिसेयं उवट्टवेह, तएणं ते आभिओगिआ देवा सामाणियपरिसोववन्नेहिं देवेहिं एवं वुत्ता समाणा हट्ठा जाव हियया करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ठ
___-एवंदेवो! तहत्तिआणाएविनएणंवयणंपडिसुणंति, पडिसुणित्ताउत्तरपुरछिमंदिसीभागं अवक्कमंति, उत्तरपुरच्छिमंदिसीभागंअवक्कमित्तावेउब्वियसमुग्धाएणं समोहणंति समोहणित्ता संखेजाइंजोयणाइंजावदोचंपि वेउब्वियसमुग्घाएणंसमोहणित्ता अट्ठसहस्स सोवन्नियाणं कलसाणं १ अट्ठसहस्संरुप्पमयाणंकलसाणं २ अट्ठसहस्सं मणिमयाणं कलसाणं ३ अट्ठसहस्संसुवण्णरुप्पमयाणंकलसाणं ४ अट्ठसहस्संसुवन्नमणिमयाणंकलशाणं ५ अट्टसहस्संरुप्पमणिमयाणंकलसाणं ६ अट्ठसहस्सं सुवण्णरुप्पमणिमयाणं कलसाणं ७ अट्ठसहस्सं भोमिजाणं कलसाणं ८
-एवं भिगाराणं आयंसाणं थालीणं पाईणंसुपतिहाणंरयणकरंडगाणं पुष्फचंगेरीणं जाव लोमहत्थचंगेरीणं पुष्फपडलगाणं जाव लोमहत्थपडलगाणंछत्ताणं चामराणं तेल्लसमुग्गाणंजाव अंजणसमुग्गाणं अट्ठसहस्सं घूवडुच्छुयाणं विउव्वंति, विउव्वित्ता ते साभाविए य वेउविए य कलसे य जाव कडुच्छुए य गिण्हंति गिण्हित्ता सूरियाभाओ विमाणाओ पडिनिक्खमंति पडिनिक्खमित्ताताए उक्किट्ठाए चवलाए जाव तिरियमसंखेजाणंजाव वीतिवयमाणे वीतिवयमाणे
जेणेव खीरोदयसमुद्दे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ताखीरोयगंगिण्हंतिजाइंतत्थुप्पलाई ताई गेण्हंति जाव सयसहस्सपत्ताइं गिण्हति २ जेणेव पुक्खरोदए समुद्दे तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता पुक्खरोदयं गेण्हति गिण्हित्ता जाइंतत्थुप्पलाइंसयसहस्सपत्ताईताइंजाव गिण्हति गिण्हिताजेणेव समयखेत्तेजेणेव भरहेरवयाईवासाइंजेणेव मागहरदामपभासाइंतित्थाइतेणेव उवागच्छति तेणेव उवागछित्ता तित्थोदगं गे० गेण्हेत्ता तित्थमट्टियं गेण्हति २।
जेणेव गंगासिंधुरत्तारतवईओ महानईओ तेणेव उवागच्छंति २ सलिलोदगं गेण्हंति सलिलोदगंगेण्हित्ता उभओकूलमट्टियं गेहंति मट्टियंगेण्हित्ता जेणेवचुल्लहिमवंतसिहरीवासहरपव्वया तेणेव उवागच्छंतितणेव उवागच्छिता दगंगेण्हंति सव्यतुयरे सव्वपुप्फे सव्वगंधे सव्वमल्ले सब्बोसहिसिद्धत्थए गिण्हति गिणिहत्ता।
जेणेव पउमपुंडरीयदहे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता दहोदगं गेण्हंति गेण्हिता जाई तत्थ उप्पाइं जाव सयसहस्सपत्ताई ताइं गेण्हेति गेण्हित्ता जेणेव हेमवयएरवयाई वासाइंजेणेव रोहियरोहियंसासुवण्णकूलरूप्पकूलाओ महानईओ तेणेव उवागच्छंति, सलिलोदगं गेहंति २ उभओकूलमट्टियं गिण्हंति २ जेणेव सद्दावतिवियडावतिपरियागा वट्टवेयड्डपब्वया तेणेव उवागच्छन्ति उवागच्छित्ता सव्वतुयरे तहेव।
जेणेव महाहिमवंतरुप्पिवासहरपव्वया तेणेव उवागच्छंति तहेव जेणेव महापउमहापुंडरीयद्दहा तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता दहोदगंगिव्हंतितहेवजेणेव हरिवासरम्भगवासाई जेणेव हरिकंतनारिक्ताओ महाणईओ तेणेव उवागच्छंति तहेवजेणेव गंधावइमालवंतपरियाया
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०१
मूलं-४२ वट्टवेयडपब्बया तेणेव तहेव।
जेणेव निसढनीलवंतवासघरपव्वयातहेवजेणेव तिगिच्छिकेसरिदहाओतेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता तहेव जेणेव महाविदेहे वासे जेणेव सीतासीतोदाओ महानदीओ तेणेब तहेव जेणेव सव्वचक्रवट्टिविजया जेणेव सब्वमागहवरदामपभासाइंतित्थाइतेणेव उवागच्छंतितेणेव उवागच्छित्तातित्थोदगं गेहंति गेण्हित्ता सव्वंतरनईओ।
जेणेव सव्ववक्खारपब्वया तेणेव उवागच्छंति सब्चतुयरे तहेवजेणेव मंदरे पव्वते जेणेव भद्दसालवने तेणेव उवागच्छंति सव्वतुयरे सव्वपुप्फे सव्वमल्ले सवोवसहिसिद्धत्थए य गेहंति गेण्हित्ता जेणेव नंदनवने तेणेव उवागच्छंति उवागछित्ता सव्यतुयरे जाव सव्योहिसिद्धत्थए य सरसगोसीसचंदनं गिण्हति गिण्हित्ता जेणेव सोमनसवने तेणेव उवागच्छति सव्वतुयरे जाव सव्वोसहिसिद्धत्थए य सरसगोसीसचंदणं च दिव्वं च सुमणदामं दद्दरमलयसुगंधिए य गंधे गिण्हंति गिण्हित्ता एगतो मिलायंति २ ता ताए उकिट्ठाए जाव -
जेणेव सोहम्मे कप्पे जेणेव सूरियाभे विमाणे जेणेव अभिसेयसभा जेणेव सूरियाभे देवे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता सूरियाभं देवं करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कडजएणं विजएणं वद्धाविति वद्धावित्ता तं महत्थं महग्धं महरिहं विउलं इंदाभिसेयं उवट्ठति
तएणतं सूरियाभं देवं चत्तारि सामानियसाहस्सीओ अग्गमहिसीओ सपरिवारातो तिन्नि परिसाओ सत्त अनियाहिवइणो जाव अन्नेवि बहवे सूरियाभविमानणवासिणो देवा यदेवीओ य तेहिं साभाविहि य वेउब्बिएहिय वरकमलइहाणेहि यसुरभिवरवारिपडिपुन्नेहिं चंदनकयचच्चिएहिं आविद्धकंठेगुणेहि य पउमुप्पलपिहाणेहिं सुकुमालकोमलकरयलपरिग्गहिएहिं अट्ठसहस्सेणं सोवनियाणं कलसाणं जाव असहस्सेणं भोमिजाणं कलसाणं सब्बोदएहिं सव्वमट्टियाहि सव्वतूयोहिंजाव सम्वोसहिसिद्धत्थएहि यसब्बिडढीएजाव वाइएणं महया २ इंदाभिसेएणं अभिसिंचंति
तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स महयारइंदाभिसेए वट्टमाणे अप्पेगतिया देवा सूरियाभ विमाणं नचोयगं नातिमट्टियं पविरलफुसियरयरेणुविमासणे दिव्वं सुरभिगंधोदगंवासं वासंति।
अप्पेगतिया देवा हयरयं नहरयं भट्टरयं उवसंतरयं पसंतरयं करेंति, अप्पेगतिया देवा सूरायभं विमानं आसियसंमजिओवलितं सुइसंमट्टरत्यंतरावणवीहियं करेति, अप्पेगतिया देवा सूरियाभं विमानं मंचाइमंचकलियं करेंति, अप्पेगइया देवा सूरियाभं विमानं नानाविहरागोसियं झयपडागाइपडामंडियं करेंति अप्पेगतिया देवा सूरियाभं विमानं लाउल्लोइयमहियं गोसीससरसरत्तचंदनदद्दादिण्णपंचंगुलितलं करेतिअयेगतिया देवा सूरिया विमाणं उवचियचंदनकलसं चंदघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं करेंति।
अप्पेगतिया देवा मूरियाभं विमानंआसत्तोसत्तविउलवट्टवग्घारियमल्लदामकलावं करेंति अप्पेगतिया देवा सूरियाभं विमानं पंचवण्णसुरभिमुक्कपुष्फपुंजोवयारकलियं करेति, अप्पोगतिया देवा सूरियाभं कालागरूपवरकुंदरूकुतुरुक्कधूवमघमघंदगंधुझ्याभिरामं करेंति, अप्पेगइया देवा सूरियाभंविमानं सुगंधगंधियं गंधवट्टिभूतं करेंति,
-अप्पेगतिया देवा हिरण्णवासंवासंति सुवण्णवासंवासंति रययवासं वासंति वइरवासं० पुप्फवासं० फलवासं० मल्लवासं० गंधवासं० चुण्णवासं० आभणवासं वासंति अप्पेगतिया देवा
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
राजप्रश्नीयउपासूत्रम्- ४२ हिरण्णविहिं भाएंति, एवंसुवन्नविहि भाएंति रयणविहिं पुष्फविहि फलविहिं मल्लविहिं चुण्णविहिं वत्यविहिं गंधविहिं।
तस्थ अप्पेगतिया देवा आभरणविहि भाएंति, अप्पेगतिया चउविहं वाइतं वाइंति ततं विततं घनं झुसिरं, अप्पेगइया देवा चउब्विहं गेयं गायंति, तं--उकिखत्तायं पायत्तायं मंदायं रोइतावसाणं, अप्पेगतिया देवा दुयं नट्टविहिं उवदंसिंति अप्पेगतिया विलंबियनट्टविहिं उवदंसेति अप्पेगतिया देवा दुतविलंबियं नट्टविहिं उवदेसेंति,
-एवं अप्पेगतिया अंचियं नट्टविहिं उवदेसेंति अप्पेगतिया देवा आरभडभसोलं आरभडभसोलंउप्पयनिचयपमत्तं सकुचियपसारियं रियारियं भंतसंभतणामं दिव्यं नट्टविहिं उवदंसेति अप्पेगतिया देवाचउब्विहं अभिनयं अभिनयंति, तंजहा-दिहतियं पाडंतियं सामंतोवणिवाइयं लोगअंतोमज्झावसाणियं, अप्पेगतिया देवा बुक्कारेति अप्पेगतिया देवा पीणेति।
अप्पेगतियऽ वासेति अप्पेगतिया हकारेति अप्पेगतियाविणंतितडवेति अप्पेगइया वग्गंति अफोडेंति अप्पेगतिया अप्फोडेति वग्गंति अप्पे० तिवई छिदंति अप्पेगतिया हयहेसियं करेति, अप्पेगतिया हत्थिगुलगुलाइय करेति, अप्पेगतिया रहघणघणाइयं करेंति, अप्पेगतिया हयहेसियहत्थिगुलगुलाइयरहधणधणाइयं करेंति अप्पेगतिया उच्छोलेति।
अप्पेगतिया पच्छोलेंति अप्पेगतिया उक्किट्टियं करेंतिअ० उच्छोलेंति करेंति अप्पेगतिया उच्छोलेति । अप्पेगतिया पच्छोलेंति अप्पेगतिया उक्किट्टियं करेतिअ० उच्छोलेंति पच्छोलेतिउ० अप्पेगतिया तिन्निवि, अप्पेगतिया उवायंति अप्पेगतिया उववायंति अप्पेगतिया परिवयंति अप्पेगइया तिन्निवि, अप्पेगइया सीहनायंति अप्पेगतिया दहरयं करेंति अप्पेगतिया भूमिचवेडं दलयंति। अप्पे० तित्रिवि
अप्पेगतिया गजतिअप्पेगतिया विजुयायंति अप्पेगइया वासंवासंति अप्पेगतिया तिन्निवि करेंति, अप्पेगतिया जलंति अप्पेगतिया तवंति अप्पेगतिया पतति अप्पेगतिया तिन्निवि, अप्पेगतिया हक्कारेति अप्पेगतिया थुक्कारिति अप्पगतिया धक्कारेति, अप्पेगतिया साई २ नामाई साहेति अप्पेगति । चत्तारिवि।
__-अप्पेगइयादेवा देवसन्निवायंकरेति-अप्पेगतिया देवुजोयंकरोति, अप्पेगइया देवुक्कलियं करेति, अप्पेगइयादेवा कहकहगंकरेति, अप्पेगतिया उप्पलहत्थगयाजावसयसहस्सपत्तहत्थगया अप्पेगतिया कलसहत्थगया जाव घूवकडुच्छयहत्थगया हट्ट तुट्ठ जाव हियया सव्वतो समंता आहावंति परिघावंति।
तएणतंसूरियाभं देवं चत्तारि सामाणियसाहस्सीओजाव सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीओ अन्ने यबहवे सूरियाभरायहाणिवत्थवा देवाय देवीओयमहयामहया इंदाभिसेगेणं अभिसिंचंति अभिसिंचित्ता पत्तेयं २ करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी
जय २ नंदाजयर भद्दा जय जय नंदा भदंते अजियं जिणाहि जियं च पालेहि जियमझे वसाहि इंदो इव देवाणं चंदी इव ताराणं चमरो इव असुराणं धरणो इव नागाणं भरहो इव मणुयाणं बहूई पलिओवमाइं बहूई सागरोवमाइं बहूइं पविओवमसागरोवमाइं चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं जाव आयरक्खदेवसाहस्सीणं सूरियाभस्स विमाणस्स अन्नेसिं च बहूणं सूरियाभ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०३
मूलं-४२ विमानवासीणं देवाण य देवीण य आहेवचं जाव महया र कारेमाणे पालेमाणे विहराहित्तिक? जयरसदं पउंजंति।
तए णं से सूरियाभे देवे महया २ इंदाभिसेगेणं अभिसित्ते समाणे अभिसेयसभाओ पुरच्छिमिलेणं दारेणं निग्गच्छति निग्गच्छित्ता जेणेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता अलंकारियसभं अनुप्पयाहिणीकरेमाणे २ अलंकारियसभंपुरच्छिमिल्लेणंदारेणं अनुपविसति २ जेणेव सीहसने तेणेव उवागच्छति सीहानवरगते पुरस्थाभिमुहे सन्निसन्ने।
तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स सामाणियपरिसोववन्नगा अलंकारियभंडं उवट्ठवेति, तएण णं से सूरियाभे देवे तप्पढमयाए पम्हलसूमालाए सुरभीए गंधकासाइए गायाई लूहेति लूहित्ता सरसेणं गोसीसचंदनेणं गायाइंअनलिपति अनुलिपित्ता नासानीसासवायवोमंचक्खुहरं वन्नफरिसजुत्तं हयलालापेलवातिरेगंधवलंकणगखचियन्तकम्मं आगासफालियसमप्पभंदिव्वं देवदूसजुयलं नियंसेति नियंसेत्ता हारं पिणद्धेतिर अद्धहारं पिणद्धेइ२ --
-एगावलिंपिणद्धेतिरमुत्तावलि पिणद्धेतिरत्ता रयणावलिं पिणद्धेइ २ ता एवं अंगयाइं केयूराइंकडगाइंतुडियाई कडिसुत्तगंदसमुद्दामंतगंविकच्छसुत्तगंमुरविंपाबंकुंडलाइंरचूडामणि मउड पिणद्धेइ २ गंथिमवेढिमपूरिमसंधाइमेणंमल्लेणंकप्परुक्खगंपिव अप्पाणं अलंकियविभूसियं करेइ २ दद्दरमलयसुगंधगंधिएहिं गायाइं भुखंडे दिब्बं च सुमनदाणं पिणद्धेइ ।
वृ. 'तएणंतस्स सूरियाभस्स देवस्ससामाणियपरिसोववन्नगा देवा इममेयारूव'मित्यादि 'आयंते' इति नवानामपि श्रोतसांशुद्धोदकप्रक्षालनेन आचान्तो-गृहीताचमनश्चोक्षः स्वल्पस्यापि शङ्कितमलस्यापनयनात् अत एव परमशुचिभूतो, 'महत्थं महग्धं महरिहं विउलं इंदामिनेय' मिति, महान् अर्थो-मणिकनकरलादिक उपयुज्यमानोयस्मिन्समहार्थ तं, तथा महान्अर्धपूजा यत्रसमहार्धतं, महम्-उत्सवमर्हतीति महार्हस्तं, विपुलं-विस्तीर्णं शक्रभिषेकवत् इन्द्राभिषेकमुपस्थापयत 'अट्ठसहस्सं सावण्णियाण कलसाणं विउव्वंती' त्यादि, अत्र भूयान् वाचना भेद इति यथावस्थितवाचनाप्रदर्शनाय लिख्यते ।
अष्टसह -अष्टाधिकं सहं सौवर्णिकानां कलशानां १ अष्टसह रूप्यमयानां २ अष्टसहनं मणिमयानां ३ अष्टसहनं सुवर्णमणिमयानां४ अष्टसहस्रंसुवर्णरूप्यमयानां ५ अष्टसहस्ररूप्यमणिमयानां ६ अष्टसहस्रंसुवर्णमणिमयानां७ अष्टसहस्रं भौमेयानांकलशानां ८ अष्टसहनं भृङ्गाराणामेवमादशेस्थालपात्रीसुप्रतिष्ठितवातकरकचित्ररलकरण्डकपुष्पचङगेरी यावलोमहस्तकपटलकसिंहासन-च्छत्रचामरसमुद्गक्वजधूपकडुच्छुकानांप्रतयेकर मष्टसहनं २ विकुर्वति विकुर्द्धित्वा 'ताए उक्किट्टाए' इत्यादि व्याख्याता), 'सव्वतुवरा' इत्यादि, सर्वान् तूवरान् कषायान् सर्वाणि पुष्पाणि सर्वान गन्धान्-गन्धवासादीन् सर्वाणि माल्यानि ग्रन्तितादिभेदभिन्नानि सर्वोषधीन सिद्धार्थकान्-सर्षपकान् गृह्णन्ति, इहैवं क्रमः-पूर्व क्षीरसमुद्रे उपागच्छन्ति तत्रोदकमुत्पलादीनि च गृह्मन्ति, ततः पुष्करोदे समुद्रे तत्रापि तथैव।
ततो मनुष्यक्षेत्रे भरतैरावतवर्षेषु मागधादिषु तीर्थेषु तीर्थोदकं तीर्थमृत्तिकां च गृह्णन्ति, ततो गङ्गासिन्धुरक्तारक्तवतीषु नदीषु सलिलोदकं-नादकमुभयतटमृत्तिकां च गृह्णन्ति, ततः क्षुल्लहिमवशिखरिषु सर्वतूवरसर्वपुष्पसर्वमाल्यसौषधिसिद्धार्थकान्, ततस्तत्रैव पाहद
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- ४२
पौण्डरीकहदेषु ह्रदोदकमुत्पलादीनि च तद्गतानि, ततो हेमवतैरण्यवतवर्षेषु रोहिताराहितांशा सुवर्णकूलारूप्यकूलासु महानदीषु सलिलोदकमुभयतटमुत्तिकां ।
तदनन्तरं शब्दापातिविकटापातिवृत्तवैताद्येषु सर्वत्वरादीन्, ततो महाहिमवद्रूपिवर्षधरपर्वतेषु सर्वतूवरादीन्, ततो महापद्मपुडरीकहदेषु ह्रदोदकादीनि, तदनन्तरं हरिवर्षरम्यकवर्षेषु हरिषलिलाहरिकान्तानरकान्तानीकान्तासु महानदीषु सलिलोदकमुभयतटमृत्तिकांच, ततो गन्धापातिमाल्यवतपर्यायवृत्तवैताढयेषु तूवरादीन्, ततो निषधनीलवद्वर्षधरपर्वतेषु सर्वतूवरादीन्, तदनन्तरं तद्गतेषु तिगिच्छिकेसरिमहाहदेषु ह्रदोदकादीनि, ततः पूर्वविदेहापविदेहेषु सीतासीतोदानदीपु सलिलोदकमुभयतटमृत्तिकां च ततः सर्वेषु चक्रवर्त्तिविजेतव्येषु मागधादिषु तीर्थेषु तीर्थोदकं तीर्थमृत्तिकां च ।
३०४
तदनन्तरं वक्षस्कारपर्वतेषु सर्वत्वरादीन्, ततः सर्वासु अन्तरनदीषु सलिलोदक्मुभयतटमृत्तिकांच, तदनन्तरं मन्दरपर्वते भद्रशालवने तूवरादीन्, ततो नन्दनवने तूवरादीन् सरसंच गोशीर्षचन्दनं तदनन्तरं सौमनसवने सर्वत्वरादीन सरसं च गोशीर्षचन्दनं दिव्यं च सुमनोदाम गृह्णन्ति, ततः पण्डकयने तूवरपुष्पगन्धमाल्यसरसगोशीर्षचन्दनदिव्यसुमनोदामानि, 'दद्दरमलए सुगंधिए य गंधे गिण्हंति' इति दर्द्दरः - चीवरावनद्धं कुण्डिकादिभाजनमुखं तेन गालितं तत्र पक्क यत् मलयोद्भवतया प्रसिद्धत्वात् मलयजं - श्रीखण्डं येषु तान् सुगन्धिकान् परमगन्धोपेतान् गन्धान् गृह्णति ।
'आसियसंमजिओवलित्तं सुइसम्मट्ठरत्थंतरावणवीहियं करेइ' इति आसिक्तम्उदकच्छटकेन सन्मार्जितं संभाव्यमानकचरवरशोधनेन उपलिप्तमिव गोमयादिना उपलिप्तं तथा सिक्तानि जलेनात एव शुचीनि - पवित्राणि संमृष्टानि कचवरापनयनेन रथ्यान्तराणि आपणवीधय इव धर्गा इवापणवीथयो- रथ्याविशेषा यस्मिन् तत्तथा कुर्वन्ति, 'अप्पेगइया देवा हिरण्णविहिं भाएंति' अप्पेककाः - केचन देवा हिरण्यविधि - हिरण्यरूपं मङ्गलभूतं प्रकारं भाजयन्ति - विश्राणयान्ति, शेषदेवेभ्यो ददतीति भावः, एवं सुवर्णरत्नपुष्पफलमाल्यगन्धचूर्णाभरणविधिभाजनमपि भावनीयम् । 'उप्पायनिवये त्यादि, उत्पातपूर्वो निपातो यस्मिन् स उत्पातनिपातस्तं, एवं निपातोत्पातं संकुचितप्रसारितं 'रियारिय' मिति गमनागमनं भ्रान्तसंभ्रान्तनामं आरभटभसोलं दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयति, अप्येकका देवा 'वुक्कारेति' वुक्काशब्दं कुर्वन्ति, 'पीणंति' पीनयन्तिपीनमात्मानं कुर्वन्ति स्थूला भवतीत्यर्थ ।
'लासंति' लासयन्ति लास्यरूपं नृत्यं कुर्वन्ति, 'तंडवंति त्ति ताण्डवयन्ति - ताण्डवरूपं नृत्यं कुर्वन्ति, वुक्कारत वुक्करं कुर्वन्ति 'अप्फोडंति' आस्फोटयन्ति, भूम्यादिकमिति गम्यते, 'उच्छलंति' त्ति उच्छलयन्ति 'पोच्छलंति' प्रोच्छलयन्ति 'उवयंति' त्ति अवपतन्ति 'उप्पयंति' त्ति उत्पतन्ति 'परिवयंति' त्ति परिपन्तन्ति तिर्यक् निपतन्तीत्यर्थः 'जलंति' त्ति ज्वालामालाकुला भवन्ति 'तविंति 'त्ति तप्ता भवन्ति प्रतप्ता भवन्ति 'थुक्कारैति' त्ति महता शब्देन थूत्कुर्वन्ति 'देवोक्कलियं करेंति' त्ति देवानां वातस्येवोत्कलिका देवोत्कलिका तां कुर्वन्ति, 'देवकहकहं करेंति' त्ति प्राकृतानां देवानां प्रमोदभरवशतः स्वेच्छावचनैर्वोलकोलाहलो देवकहकहकस्तं कुर्वन्ति 'दुहदुहकं करेंति' दुहदुहकमित्यनुकरणमेतत् ।
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०५
मूलं-४२
'तप्पढमयाए पम्हलाए सुकुमालाए सुरभीए गंधकासाइयाए गायाइंलूहइ' इति तत्प्रथमतया-तस्यामलङ्कारसभायां प्रथमतयां पक्ष्मलाचसा सुकुमारच पक्ष्मलसुकुमारा तयासुरभ्या गन्ध काषायिक्या-सुरभिगन्धकाषायिक्यासुरभिगन्ध कषायद्रव्यपरिकर्मितालघुशाटिकया गात्राणि रुक्षयंति, 'नासानीसासवायवोज्झमिति नासिकानिश्वासवातवाह्यमनेन ततश्लक्षणतामाह, 'चक्खुहर'मिति चक्षुर्हरति-आत्मवशं नयति विशिष्टरूपातिशयकलितत्वात् इति चक्षुहर ‘वण्ण-फरिसजुत्त' मिति वर्णेन स्पर्शेनचातिशयेनेति गम्यते युक्तं वर्णस्पर्शयुक्तं, 'हयलालापेलवाइरेग मिति हयलाला-अश्वलाला तस्या अपि पेलवमतिरेकेण हयलालापेलवातिरेक 'नाम नाम्नैकार्थे समासो बहुल मिति समासः ।
अतिविशिष्टमृदुत्वलघुत्वगुणोपेतमिति भावः, धवलं-श्वेतं, तथा कनकेन खचितानि-- निच्छुरितानि अन्तकर्माणि-अञ्चलयोनिलक्षणानि यस्य तत् कनकखचितान्तकर्म आकाशस्फटिकनामातिस्वच्छः स्फटिकविशेषस्तत्समप्रभ दिव्यं देवदूष्ययुगलं 'नियंसेइ' परिधत्ते परिधाय हारादीन्याभरणानि पिनह्यति, तत्र हारः-अष्टादशसरिकः अर्द्धहारो-नवसरिकः एकावलीविचित्रमणिका मुक्तावली-मुक्ताफलमयी रलावली-रत्नमयमणिकात्मिकाप्रालम्बः-तपनीयमयोविचित्रमणिरत्लभक्तिचित्रआत्मनःप्रमाणेन सुरमाणआभरण विशेषः, कुटकानि-कलाचिकाभरणानि त्रुटितानि-बाहुरक्षिकाःअङ्गदानि-बाह्याभरणविशेषाःदशमुद्रिकानन्तकहस्ताङ्गुलिसम्बन्धि मुद्रिकादशकं कुण्डले-कर्णाभरणे,
-चूडामणि मितिचूडामणि मसकलपार्थिवरत्नसर्वसारो देवेन्द्रमनुष्येन्द्रमूर्द्धकृतनिवासो निशेषामङ्गलाशान्तिरोगप्रमुखदोषापहारकारी प्रवरलक्षणोपेतः परममङ्गलभूत आभरणविशेषः 'चित्तरयणसंकडं मउडमिति' चित्राणि-नानाप्रकाराणियानि रत्नानि तैः संकटश्चित्ररत्नसङ्कटः प्रभुतरलनिचयोपेत इति भावः,तं दिव्सुमणदामं तिपुष्पमाला, 'गंथिमे त्यादि, ग्रन्थिम-ग्रन्थनं ग्रन्थस्तेन निवृत्तं ग्रन्थिमं भावादिमः प्रत्ययः' यत्सूत्रादिना ग्रन्थ्यते तद्गन्थिममिति भावः, पूरिमं यत् ग्रथितं सत्वेष्टयते, तथा पुष्पलम्बूसको गण्डक इत्यर्थः, पूरिमं येन वंशशलाकामयं पारादि पूर्यते, संघातिमं यत् परस्परतो नालसंघातेन संघात्यते।।
मू.(४३) तएणं से सूरियाभे देवे केसालंकारेणं मल्लालंकारेण आभरणालंकारेण वत्थालंकारेणंचउबिहेण अलंकारेणअलंकियविभूसिए समाणे पडिपुन्नालंकारे सीहासणाओ अ टेति २ अलंकारियसभाओ पुरच्छिमिल्लेणं दारेणं पडिनिक्खमइरत्ता जेणेव ववसायसभा तेणेव उवागच्छति ववसायसभं अणुपयाहिणीकरेमाणे २ पुरछिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसति, जेणेव सीहासनवरए जाव सन्निसन्ने।
तएणं तस्स सूरियाभस्स देवस्स सामानियपरिसोववन्नगा देवा पोत्थयरयणं उवणेति, तते णं से सूरियाभे दवे पोत्थयरयणं गिण्हति २ पोत्थयरयणं मुयइ २ पोत्थयरयणं विहाहेइ २ पोत्थयरयण वाएति पोत्थयरयणं वाएता धम्मिय विसाय गिण्हति गिण्हित्ता पोत्थयरयणं वाएत्ता थम्मिय विसाय गिण्हति गिहित्ता पोत्थयरयणं पडिनिक्खिवइ सीहासनातो अब्भुट्टेति अब्भुद्देत्ता ववसायसभातो पुरच्छिमिल्लेणं दारेणं पडिनिक्खमइरत्ता,|8|2011
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-४३ ___ -जेणेव नंदा पुक्खरणी तेणेव उवागच्छति उवागछित्ता नंदापुक्खराण पुरच्छिमिल्लेणं तोरणेणं पुरछिमिल्लेणं तिसोवाणपडिलवएणं पच्चोरुहइ पञ्चोरुहित्ता हत्थपादं पक्खालेति पक्खालित्ता आयंते चोक्खे परमसुइभूएएगंमहं सेयं रययामयं विमलं सलिलपुन्नं मत्तगयमुहागितिकुंभसमाणं भिंगारं पगेण्हति २ जाई तत्थ उप्पलाइं जाव सतसहस्सपत्ताई ताई गेहति २ नंदातो पुक्खरिणीतो पचोरुहति पञ्चोरुहिता जेणेव सिद्धायतने तेणेव पहारेत्य गमणाए।
वृ. 'जेणेव ववसायसभा' इतिव्यवसायसभानम व्यवसायनिबन्धनभूता सभा, क्षेत्रादेरपि कर्मोदयादिनिमित्तत्वात्, उक्तं च॥१॥ "उदयक्खेयक्खओवसभीवसमा जंच कम्मुणो भणिया।
दव्वं खेत्तं कालं भावं च भव च संपप्पे ।।" ति । 'पोत्थयरयणं सुयई' इति उत्सङ्गे स्थानविशेषे वा उत्तमे इति द्रष्टव्यं, 'विहाडेइ' इति उद्घाटयति, धम्मियं ववसायं ववसई' इतिधार्मिक-धर्मानुगतं व्यवसायंव्यवस्यति, कर्तुमभिलपतीति भावः।
मू. (४४) तए णं तं सूरियाभं देवं चत्तारि य सामाणियसाहस्सीओ जाव सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीओ अन्ने य बहवे सूरियाभ जाव देवीओ य अप्पेगतिया देवा उप्पलहत्थगया जावसयसहस्सपत्तहत्थगया सूरियाभं जाव देवं पिट्टतो २ समणुगच्छति।
तएणतं सूरियाभं देवं बहवे आभिओगियादेवाय देवीओयअप्पेगतियाकलसहत्थगया जाव अप्पेगतिया धूवकडुच्छयहत्थगता हहतुट्ट जाव सूरियाभं देवं पिट्ठतो समणुगच्छंति।
तए णं से सूरियाभे देवे चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं जाव अन्नेहि य बहूहि य सूरियाभ जाव देवेहि य देवीहि य सद्धिं संपरिवुडे सव्विड्डीए जाव नातियरवेणं जेणेव सिद्धायतणे तेणेव उवागच्छति २ सिद्धायतणं पुरथिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसति अणुपविसित्ता।।
जेणेव देवच्छंदएजेणेव जिनपडिमाओ तेणेव उवागच्छतिर जिनपडिमाणं आलोएपणाम केति २ लोमहत्थगं गिण्हति २ जिनपडिमाणं लोमहत्थएणं पमजइ पमजित्ता जिनपडिमाओ सुरभिणां गंधोदएणं ण्हाणेइण्हाणित्ता सरसेणं गोसीसचंदनणं गायाइं अणुलिंपइ अणुलिंपइता सुरभिगंधकासाइएणं मल्लारुहणं गंधारुहणं चुण्णारुहणं वनारुहणं वत्थारुहण आभरणारुहणं करेइ करित्ता आसत्तोसत्तचिउलवद्दवग्धारियमल्लादमकलावं करेइ मल्लादमकलावं करेता कयग्गहयहियकरयलबभट्ठविष्पमुक्केणं दसद्धवन्नेणं कुसुमेणं मुक्कपुष्फपुंजोवयारकलियं करेति करित्ता-जिनपडियाणंपुरतो अच्छेहिंसण्हेहिं रययामएहिअच्छरसातंदुलेहिं अट्ठ मंगले आलिहइ
तंजहा-सोस्थिय जाव दप्पणं, तयानंतरं च णं चंदप्पभरयणवइरवेलुलियविमलदंडं कंचणमणिरयणभत्तिचित्तं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूवमधमधंतगंधुत्तमाणुविद्धंचधूववष्टि विणिम्मुयंत वेरुलियमयंकडुच्छुयंपग्गहिय पयत्तेणंधूवंदाऊण जिणवराणं अट्ठसयविसुद्धगन्थजुत्तेहिं अत्यजुत्तेहिं अपुणरुत्तेहिं महावित्तेहिं संथणइ २ सत्तट्ट पयाई पच्चोसक्कइ २ ता
–वामंजा'अचेइ २ तादाहिणंजाणुंधरणितलंसि निहटुतिक्खुत्तो मुद्धाणंघरणितलंसि नवाडेइ २ ता ईसिं पच्चुण्ण मइ२ करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टएवं वयासी नमोत्थु णं अरहताणं जाव संपत्ताणं, वंदइ नमसइ २ ता जेणेव देवच्छंदए० जेणेव
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-४४
३०७
सिद्धायतनस्स बहुमज्झदेसभाए तेणेव उवागच्छइ २ त्ता लोमहत्थगं परामुसइ २ सिद्धायतनस्स बहुमज्झदेसभागं लोमहत्थेणं पमञ्जति, दिव्वाए दगधाराए अब्भुक्खेइ, सरसेणं गोसीसचंदनेणं पंचंगुलितलं मंडलगं आलिहइ २ कयग्गाहयगहियं जावपुंजोवयारकलियं करेइ करेत्ता घूवं दलयइ-जेणेव सिद्धायतनस्स दाहिणिल्ले दारे तेणेव उवागच्छतिर लोमहत्थगं परामुसइ २ ता दारचेडीओ य सालभंजियाओ य वालरूवए य लोमहत्थएणं पमज्जइ २ ता दिव्वाए दगधाराए अब्भुक्खेइ २ सरसेणं गोसीसचंदणेणंचच्चए दलयइ दलइत्ता पुप्फारुहणं मल्लाजाव आभरणारुहणं करेइ करेता आसत्तोसत्तजावधूवंदलयइ२ ताजेणेव दाहिणिल्ले दारे मुहमंडवेजेणेव दाहिणिलस्स मुहमंडवस्स बहुमज्झदेसभाएतेणेव उवागच्छइ २ त्ता लोमहत्वगंपरामुसइ २ ता बहुमझदेसभागं लोभहत्थेणं पमज्जइ २ ता दिव्वाए दगधाराए अब्भुकखेइ २ सरसेणं गोसीसचंदनेणं पंचगुलितलं मंडलगं आलिहइ २ कयग्गाहगहगहिय जाव घूवं दलयइ २ ता--
-जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहमंडवस्स पञ्चथिमिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ २ ता लोमहत्थगं परामुसइ २ ता दारचेडीओ य सालिभंजियाओ य वालरूवए य लोमहत्येणं पमञ्जइ २ त्ता दिव्वाए दगधाराए० सरसेणं गोसीसचंदनेणं चच्चए दलयइ २ पुष्फारुहणं जाव आभरणारुहणं करेइ २ आसत्तोसत्त० कयगाहग्गहियं० धूवंदलयइ २ ताजेणेव दाहिणिल्लमुहमंडवस्स उत्तरिल्ला खंभपंती तेणेव उवागच्छइ २ ता लोमहत्यं परामुसइ २ ताथंभे य सालिभंजियाओ य वालरूवए य लोमहत्थएणं पम० जहा चेव पञ्चस्थिमिल्लस्स दारस्स जाव घूवं दलयइ २ ता___-जेणेव दाहिणिल्लस्स मुहमंडवस्स पुरथिमिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ २ त्ता लोमहत्थगं परामुसति दारचेडीओतंचेव सव्वंजेणेव दाहिणिलस्स मुहमंडवस्स दाहिणिल्लेदारे तेणेव उवागच्छइ २ तादारचेडीओ यतं चेव सव्वं जेणेव दाहिणिल्ले पेच्छाघरमंडवे जेणेव दाहिणिल्लस्स पेच्छाघरमंडवस्स बहुमज्झदेसभागेजेणेव वइरामए अखाडएजेणेव मणिपेढियाजेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ २ त्ता लोमहत्थगंपरामुसइ २त्ता अक्खाडगंचमणिपेढियंच सीहासनं च लोमहत्थएणं पमज्जइ २ ता दिव्वाए दगधाराए सरसेणंगोसीसचंदनेणंचच्चएदलयइ, पुप्फारुहणं आसत्तीसत्तजाव घूवं दहेइ २ त्ता
-जेणेव दाहिणिल्लस्स पेच्छाघरमंडवस्स पञ्चस्थिमिल्ले दारे० उत्तरिल्ले दारे तं चेव जंचेव पुरथिमिल्ले दारे तं चेव, दाहिणे दारे तं चेव, जेणेव दाहिणिल्ले चेइयथूभे तेणेव उवागच्छइ २ त्ता तूभं च मणिपेढियं च० देव्वाए दगधाराए अब्भु० सरसेण गोसीस० चञ्चए दलेइ २ पुप्फारु० आसत्तो० जावध्वं दलेइ, जेणेव पञ्चस्थिमिल्ला मणिपेढिया।
जेणेव पञ्चस्थिमिल्ला जिनपडिमातंचेव, जेणेव उत्तरिल्ला जिनपडिमातंचेव सव्वं, जेणेव पुरथिमिल्ला मणिपेढिया जेणेव पुरथिमिला जिनपडिमातेणेव उवागच्छइ २ तंचेव, दाहिणिल्ला मणिपेढिया दाहिणिल्ला जिनपडिमा तं चेव
-जेणेव दाहिणिल्ल चेइयरुकखे तेणेव उवागच्छइ २ तं चेव, जेणेव महिंदज्झए जेणेव दाहिणिल्ला नंदापुकखरणी तेणेव उवगच्छति लोमहत्थगं परामुसति तोरणे यतिसोवाणपडिस्पए सालिभंजि-याओय वालरूवएय लोमहत्थएणं पमजइ दिव्वाएदगधाराए सरसेणं गोसीसचदनेणं० पुप्फारुहणं० आसत्तोसत्त० घूवं दलयति, सिद्धाययनं अणुपयाहिणीकरेमाणे जेणेव उत्तरिल्ला
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
नंदापुकखरणी तेणेव उवागच्छति २ तं चैव
- जेणेव उत्तरिल्ले चेइयरुकखे तेणेव उवागच्छति, जेणेव उत्तरिल्ले चेइयथूभे तहेव, जेणेव पत्रत्थिमिल्ला पेढिया जेणेव पञ्चत्थिमिल्ला जिनपडिमा तं चैव, उत्तरिल्ले पेच्छाघरमंडवे तेणेव उवागच्छति २ ताजा चैव दाहिणिल्लवत्तव्वया सा चैव सव्वा पुरत्थिमिल्ले दारे, दाहिणिल्ला खंभपंती तं चैव सव्वं ।
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- ४४
जेणेव उत्तरिल्ले मुहमंडवे जेणेव उत्तरिल्लस्स मुहमंडवस्स बहुमज्झदेसभाए तं चेव सव्वं, पच्चत्थिमिल्ले दारे तेणेव० उत्तरिल्ले दारे दाहिणिल्ला कंभपंती सेसं त चैव सव्वं, जेणेव सिद्धायतनस्स उत्तरिल्ले दारे तं चेव ।
जेणेव सिद्धायतणस्स पुरथिमिल्ले दारे तेणेव उवागच्छइ २ त्ता तं चेव, जेणेव पुरत्थिमिले मुहमंडवे जेणेव पुरथिमिल्लस्स मुहमडवस्स बहुमज्झदेसभाए तेणेव उवागच्छइ २ त्ता तं चेव, पुरथिमिल्लस्स मुहमंडवस्स दाहिणिल्ले दारे पच्चत्थिमिल्ला खंभपंती उत्तरिल्ले दारे तं चैव, पुरत्थिमिल्ले दारे तं चेव -
जेणेव पुरथिमिल्ले पेच्छाघरमंडवे, एव धूमे जिनपडिमाओ वेइयरुक्खा महिंदज्झया नंदा पुक्खरिणी त चेव जाव घूवं दलइ २त्ता जेणेव सभा सुहम्मा तेणेव उवागच्छति २ त्ता सभं सुहम्म पुरत्थिमिल्लेणं दारेणं अणुपविसइ २ ता -
- जेणेव माणवए चेइयखंभे जेणेव वइरामए गोलवट्टसमुग्गे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छइत्ता लोमहत्थगं परामुसइ२ विरामए गोलवट्टसमुग्गए लोमहत्थेणं पमज्जइ २ वइराए गोलवट्टसमुग्गए विहाडे २ जिनसगहाओ लोमहत्येणं पमज्जइर त्ता सुरभिणा गंधोदएणं पक्खालेइ पक्खालित्ता अग्गेहिं वरेहिं गंधेहि य मल्लेहि यअच्चेइ धूवं दलयइ २ ता जिनसकहाआ बइरामएस गोलवट्टसमुग्गएसु पडिनिक्खिवइ माणवगं चेइयखंभं लोमहत्यएणं पमज्जइ दिव्वाए दगधाराए सरसेणं गोसीसचंदनेणं चच्चए दलयइ, पुप्फारुहणं जाव धूवं दलयइ,
- जेणेव सीहासने तं चेव, जेणेव देवसयणिजे तं चेव, जेणेव खुड्डागमहिंदज्झए तं चेव, जेणेव पहरणकोसे चोप्पालए तेणेव उवागच्छइ २ त्ता लोमहत्थगं परामुसइ २ त्ता पहरणकोसं चोप्पालं लोमहत्एणं मज्जइ २ ता दिव्वाए दगधाराए सरसेणं गोसीसचंदनेणं चच्चा दलेइ पुष्फारुहणं आसत्तोसत्त जाव धूवं दलयइ ।
जेणेव सभाए सुहम्माए बहुमज्झदेसभाए जेणेव मणिपेढिया जेणेव देवसयणिजे तेणेव उवागच्छ २ त्ता लोमहत्थगं परामुसइ देवसयणिज्जं च मणिपेढियं च लोमहत्थएणं पमज्जइ जाव धूवं दलयइ २ त्ता जेणेव उववायसभाए दाहिणिल्ले दारे तहेव अभिसेयसभासरिसं जाव पुरत्थिमिल्ला नंदा पुक्खरिणी,
जेणेव हरए तेणेव उवागच्छइ २ त्ता तोरणे य तिसोवाणे य सालिभंजियाओ य वालरूवए य तहेव, जेणेव अभिसेयसभा तेणेव उवागच्छइ २ त्ता तहेव सीहासणं च मणिपेढियं च सेसं तहेव आययणसरिसं जाव पुरत्थिमिल्ला गंदा पुक्खरिणी जेणेव अलंकारियसभा तेणेव उवागच्छइ २ त्ता जहा अभिसेयसभा तहेब सव्वं,
जेणेव ववसायसभा तेणेव उवागच्छइ २ ता तहेव लोमहत्ययं परामुसति पोत्ययरयणं
—
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-४४
३०९ लोमहत्थएणं पमञ्जइ पमञ्जित्ता दिव्याए दगधाराए अग्गेहिं वरेहि य गंधेहि मल्लेहि य अोति २ त्ता मणिपेढियं सीहासनच सेसंतं चेव, पुरथिमिल्लानंदा पुक्खरिणी जेणेव हरएतेणेव उवागच्छइ २ ता तोरणे य तिसोवाणेय सालिभंजियाओ य वालरूवए यतहेव ।
जेणेव बलिपीढं तेणेव उवागच्छइ २ ता बलिविसजणं करेइ, आभिओगिए देवे सद्दावेइ सद्दावित्ता एवं वयासीखिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! सूरियाभे चिमाणे सिंघाडएसुतिएसु चउक्कसु चचरेसु चउमुहेसु महापहेसु पागारेसु अट्टालएसु चरियासु दारेसु गोपुरेसु तोरणेसु आरामेसु उज्जाणेसु वनेसु वनराईसु काननेसु वनसंडेसु अचणियं करेह अच्चणियं करेत्ता एवमाणत्तियं खिप्पामेव पञ्चप्पिणह।
तए णं ते आभिओगिया देवा सूरिभामणं देवेणं एवं वुत्ता समाणा जाव पडिसुडिणित्ता सूरियाभे विमाणे सिंघाडएसु तिएसु चउक्कएसुचच्चरेसु चउम्मुहेसुमहापहेसुपागारेसुअट्टालएसु चरियासु दारेसु गोपुरेसुतोरणेसुआरामेसु उजाणेसुवणेसुवणरातीसुकाननेसुवनसंडेसुअच्चणियं करेइरत्ता।
जेणेव सूरियाभे देवे जाव पच्चप्पिणंति, तते णं से सूरियाभे देवे जेणेव नंदा पुक्खरिणी तेणेव उवागच्छइ २ ता नंदापुक्खरिणिं पुरथिमिल्लेणं तिसोमाणपडिरूवएणं पचोरुहति २ ता हत्थपाए पक्खालेइ २ ताणंओ पुक्खरिणीओ पञ्चुत्तरइ जेणेव सभा सुधम्मा तेणेव पहारित्थ गमणाए।
तएणं से सूरियाभेदेवे चउहिंसामाणियसाहस्सीहिंजाव सोलसहिं आयक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहि य बाहिं सूरियाभविमाणवासीहिं वेमामिएहिं देवीहिं देवीहि यसद्धिं संपरिवुडे सव्विड्डीए जाव नाइयरवेणंजेणेव सभा सुहम्मा तेणेव उवागच्छइ सभंसुधम्मपुरथिमिल्लेणंदारेणंअणुपविसति २ अमुपविसित्ता जेणेव सीहासणेतेणेव उवागच्छइ २ तासीहासनवरगए पुरत्याभिमुहे सन्निसन्ने
वृ. 'अच्छरसातंदुलेहिं अच्छो रसो येषुतेअच्छरसाः, प्रस्यासन्नवस्तुप्रतिबिम्बाधारभूता इवातिनिर्मला इत्यर्थः, अच्छरसाश्चतेतन्दुलाश्चतः, दिव्यतन्दुलरितिभावः, पुष्फपुंजोवयारकलियं करित्ता' 'चंदप्पभवइरवेरुलियविमलदंड' मिति चन्द्रप्रभवज्रवैडूर्यमयो विमलो दण्डो यस्य स तथा ते, काञ्चनमणिरत्मभक्तिचित्रं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कसत्केन धूपेन उत्तमगन्धिनाऽ. नुविद्धा कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुक्कधूपगन्धोत्तमानिविद्धा प्राकृतत्वात् पदव्यत्ययः धूपवर्ति विनिर्मुञ्चन्तंवैडूर्यमयं धूपकडुच्छुयंप्रगृह्य प्रयत्नतोधूपंदत्त्वा जिनवरेभ्यः, सूत्रेषष्ठी प्राकृतत्वात, सप्ताष्टानि पदानि पश्चादपसृत्य दशाङ्गुलिमञ्जलिं मस्तके रचयितवा प्रयत्नतो 'अट्ठसयविसुद्धगंथजुत्तेहिन्ति विशुद्धो-निर्मलो लक्षणदोषरहित इति भावः यो ग्रन्थः-शब्दसंदर्भस्तेन युक्तानि, अध्शतंच तानि विशुद्धग्रन्धयुक्तानिचतैः अर्थयुक्तैः-अर्थसारैरपुनरुक्तैर्महावृत्तैः, तथाविधदेवलभिप्रभाव एषः, संस्तौति संस्तुत्य वामं जानुं अञ्चति इत्यादिना विधिना प्रणाम कुर्वन् प्रणिपातदण्डकं पठति, तद्यथा-'नणोऽत्थुणमरिहंताण' मित्यादि, नमोऽस्तु 'ण' मिति वाक्यालङ्कारेदेवादिभ्योऽतिशयपूजामर्हन्तीत्यर्हन्तस्तेभ्यः, सूत्रेषष्ठी छट्ठीविभत्तीए भन्नइचउत्थी' इति प्राकृतलक्षणवशात्, ते चाहन्तो नामादिरूपा अपि सन्ति ततो भावार्हप्रतिपत्त्यर्थमाह - ____ 'भगवद्भ्यः' भगः-समप्रैश्वर्यादिलक्षणः स एषामस्तीति भगवन्तस्तेभ्यः, आदि-धर्मस्य
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-४४
प्रथमा प्रवृत्तिस्तत्करणशीलाः आदिकरास्तेभ्यः, तीर्यतेसंसारसमुद्रोऽनेनेति तीर्थ-प्रवचनं तत्करणशीलास्तीर्थकराः तेभ्यः, स्वयम्-अपरोपदेशेन सम्यग वरबोधिप्राप्तया बुद्धा-मिथ्यात्वनिद्रापगमसंबोधेन स्वयंसंबुद्धास्तेभ्यः ।
तथा पुरुषाणामुत्तमाः पुरुषोत्तमाः, भगवन्तोहि संसारमप्यावसन्तः सदापरार्थव्यसनिन उपसर्जनीकृतस्वार्था उचितक्रियावन्तोऽदीनभावाः कृतज्ञतापतयोऽनुपहतचित्तादेवगुरुबहुमानिन इति भवन्तिपुरुषोत्तमास्तेभ्यः, तथा पुरुषाः सिंहा इव कर्मगजान्प्रति पुरुषसिंहास्तेभ्यः, तथा पुरुषवरपुण्डरीकाणीवसंसारजलासङ्गादिना कर्ममलाभावतो वा पुरुषेषु वरपुण्डरीकाणितेभ्यः, तथा पुरुषवरगन्धहस्तिन इव परचक्रदुर्भिक्षमारिप्रभृतिक्षुद्रगजनिराकरणेनेति पुरुषवरगन्धहस्तिनस्तेभ्यः, तथा लोको-भव्यसत्वलोकः तस्य सकलकल्याणैकनिबन्धनतया भव्यत्वभावेनोत्तमा लोकोत्तमास्तेभ्यः, तथा लोकस्य यथा-योगक्षेमकृतोलोकनाथास्तेभ्यः, तत्र योगो बीजाधानोभेदपोषणकरणंक्षेमंच तत्तदुपद्रवाद्यभावापादनं, तथा लोकस्य-प्राणिलोकस्यपञ्चास्तिकायात्मकस्य वा हिता-हितोपदेशेन सम्यकप्ररूपणया वा लोकहितास्तेभ्यः, तथा लोकस्य-देशनायोग्स्य प्रदीपा देशनांशुभिर्यथावस्थितवस्तुप्रकाशका लोकप्रदीपास्तेभ्यः, तथा लोकस्य-उत्कृष्टमते व्यसत्वलोकस्य प्रद्योतनं प्रद्योतकत्वविशिष्टा ज्ञानशक्तिस्त्करणशीला लोकप्रद्योतकराः।
तथा च भवन्ति भगवासादात्तत्क्षणमेव भगवन्तो गणभृतो विशिष्टज्ञानसंपतसमन्विता यद्वशाद् द्वादशाङ्गमारचयन्तीति, तेभ्यः,तथा अभयं-विशिष्टमात्मनः स्वास्थ्य, निश्रेयसधर्मभूमिक निबन्धनभूता परमा धृतिरिति भावः, ततः अभयं ददतीत्यभयदास्तेभ्यः, सूत्रे च कः प्रत्ययः स्वार्थिकः प्राकृतलक्षणवशात्, एवमन्यत्रापि, तथा चक्षुरिव चक्षु-विशिष्ट आत्मधर्म तत्वावबोधनिबन्धनः श्रद्धास्वभावः, श्रद्धाविहीनस्याचक्षुष्मत इवरूपंतत्वदर्शनायोगात्, तद्ददतीति चक्षुर्दास्तेभ्यः, तथा मार्गो-विशिष्टगुणस्थानावाप्तिप्रगुणः स्वरसवाही क्षयोपशमविशेषस्तं ददतीति मार्गदाः
तथा शरणं-संसारकान्तारगतानामतिप्रबलरागादिपीडितानां समाश्वासनस्थानकल्पं तत्त्वचिन्तारूपमध्यवसानं तद्ददतीति शरणदास्तेभ्यः, तथा बोधि-जिनप्रणीतधर्मप्राप्तिस्तत्वार्थश्रद्धानलक्षणसम्यग्दर्शनरूपा तां ददतीति बोधिदास्तेभ्यः, तथा धर्म-चारित्ररूपं ददतीति धर्मदास्तेभ्यः, कथं धर्मदा? इत्याह-धर्म दिशन्तीति धर्मेशकास्तेभ्यः, तथा धर्मस्य नायकाःस्वामिनस्तद्वशीकरणभावात् तत्कलपरिभोगाच्च धर्मनायकाः तेभ्यः, धर्मस्य सारथय इवसम्यक् प्रवर्तनयोगेन धर्मसारथयस्तेभ्यः, तथा धर्म एव वरं प्रधानं चतुरन्तहेतुत्वात् चतुरन्तं चक्रमिव चतुरन्तचक्रं तेन वर्तितुं शीलं येषां ते येषां ते तथा तेभ्यः, तथा अप्रतिहते-अप्रतिस्खलिते क्षायिकत्वात् बरे-प्रधाने ज्ञानदर्शने घरन्तीति अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधरास्तेभ्यः।
तथा छादयन्तीति छद्म-घातिकर्मचतुष्टयं व्यावृत्तम्-अपगतं छद्म येभ्यस्ते व्यावृत्तच्छद्मानस्तेभ्यः तथा रागद्वेषकषायेन्द्रियपरीषहोपसर्गधातिकर्मशूत्रन् स्वयं जितवन्तोऽन्यांश्च जापयन्तीति जिनाःजापकास्तेभ्यो जिनेभ्यो जापकेभ्यः, तथा भवार्णवं स्वयंतीर्णवन्तोऽन्यांश्च तारयन्तीति तीस्तारकास्तेभ्यः, तथा केवलवेदसा अवगतत्वा बुद्धा अन्यांश्च बोधयन्तीति बोधकास्तेभ्यः, मुक्ताः कृतकृत्या निष्ठिताइतिभावस्तेभ्योऽन्याँश्चमोचयन्तीति मोचकास्तेभ्यः, सर्वज्ञेभ्यः सर्वदर्शिभ्यः, शिवंसर्वोपद्रवरहितत्वात् अचलं स्वाभाविकप्रायोगिकचलनक्रयाऽपोहात्
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
३११
मूलं-४४ अरुजं शरीरमनसोरभावेनधिव्याध्यसम्भवात् अनन्तं केवलात्मनाऽनन्तत्वात् अक्षयं विनाशकारणाभावात् अव्याबाधंकेनापि बाधयितुमशक्यममूर्तत्वात्न पुनरावृत्तिर्यस्मात् तदपुनरावृत्ति सिध्यन्ति-निष्ठितार्था भवन्त्यस्यामिति सिद्धि-लोकान्तक्षेत्रलक्षणा सैव गम्यमानत्वात् गति सिद्धिगतिरेव नामधेयं यस्य तत् सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं तसंप्राप्तेभ्यः, एवं प्रणिपातडकं पठित्वा।
ततो 'वंदइ नमसइ इति वन्दते ताः प्रतिमाश्चैत्यवन्दनविधिना प्रसिद्धेन, नमस्करोति पश्चाप्रणिधानादियोगेनेत्येके,अन्ये त्वभिदधति-विरतिमतामेवप्रसिद्धश्चैत्यवन्दनविधिरन्येषां तथाऽभ्युपगमपुरस्सरकायव्युत्सर्गासिद्धेरिति वन्दते सामान्येन नमस्करोतिआशयवृद्धेरभ्युत्थानमस्कारेणेति, तत्त्वमत्र भगवन्तः परमर्षयः केवलिनो विदन्ति, अत ऊर्दूत्रं सुगमं केवलं भूयान् विधिविषयो वाचनाभेद ति यथावस्थितवाचनाप्रदर्शनार्थं विधिमात्रमुपदयते तदनन्तरं लोमहस्तकेन देवच्छन्दकंप्रमार्जयतिपानीयधारयाअभ्युक्षति, अभिमुखं सिञ्चतीत्यर्थः, तदनन्तरं गोशीर्षचन्दनेन पञ्चाङगुलितलं ददाति, ततः पुष्पारोहणादि धूपदहनं च करोति, तदनन्तरं सिद्धायतनबहुमध्यदेशभागेउदकधाराभ्युक्षणचन्दनपञ्चाङ्गुलितलप्रदानपुष्पपुञोपचारधूपदानादि करोति, ततः सिद्धायतनदक्षिणद्वारे समागत्य लोमहस्तकंगृहीत्वा तेन द्वारशाखे शालिमलिकाव्यालरूपाणिच प्रमार्जयति,तत उदकधारयाऽभ्युक्षत्रणंगोशीर्षचन्दनचर्चापुष्पाद्यारोहणं धूपदानं करोति।
ततो दक्षिणद्वारेण निर्गत्य दक्षिणात्यस्य मुखमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागे लोमहस्तकेन प्रमाग्योदकधाराभ्युक्षणं चन्दनपञ्चांगुलितलप्रदानपुष्पपुलोपचारधूपदानादि करोति, कृत्वा पश्चिमद्वारेसमागत्य पूर्ववत्द्वारार्चनिकांकरोति कृत्वाचतस्यैव दाक्षिणात्यस्य मुखमण्डपस्योत्तरस्यां स्तम्भपङ्कनौ समागत्य पूर्ववत्तदनिकां विधत्ते, इहयस्यां दिशि सिद्धायतनादिद्वारंतत्रेतरस्य मुखमण्डपस्य स्तम्भपङ्कित, ततस्तस्यैव दाक्षिणात्यस्य मुखमण्डपस्यपूर्वद्वारे समागत्य तत्पूजां करोति, कृत्वा तस्य दाक्षिणात्यस्य मुखमण्डपस्य दक्षिणद्वारे समागत्य पूर्ववत्पूजां विधाय तेन द्वारेण विनिर्गत्य प्रेक्षागृहमण्डपस्य बहुमध्यदेशभागे समागत्याक्षपाटकं मणिपीठिकां सिंहासनं च लोमहस्तकेन प्रमाज्योर्दकधारयाऽभ्युक्ष्य चन्दनचर्चापुष्पपूजाधूपदानानि कृत्वा तस्यव प्रेक्षामण्डपस्य क्रमेण पश्चिमोत्तरपूर्वदक्षिणद्वाराणामनिकांकृत्वादक्षिणद्वारेण विनिर्गत्यचैत्यस्तूपं मणिपीठिकांच लोमहस्तकेन प्रमाज्योर्दकधारयाऽभ्युक्ष्यसरसेनगोशीर्षचन्दनकन पञ्चांगुलितलं दत्त्वा पुष्पाद्यारोहणं च विधाय धूपं ददाति।।
ततो यत्र पाश्चात्या मणिपीठिका तत्रागच्छति, तत्रागत्यालोके प्रणामं करोति, कृत्वा लोमहस्तकेन प्रमार्जनं सुरभिगन्धोदकेन स्नानं सरसेन गोशीर्षचन्दनेन गात्रानुलेपनं देवदूष्ययुगलपरिधानंपुष्पद्यारोहणंपुरतः पुष्पपुओपचारं धूपदानंपुरतो दिव्यतन्दुलैरष्टमङ्गलकालेखनमष्टोतरशतवृत्तैः स्तुतिं प्रणिपातदण्डकपाठं च कृत्वा वन्दते नमस्यति।
ततएवमेव क्रमेण उत्तरपूर्वदक्षिणप्रतिमा नामप्यर्चनिकां कृत्वा दक्षिणद्वारेण विनिर्गत्य दक्षिणस्यां दिशियत्र चैत्यवृक्षः तत्रसमागत्य चैत्यवृक्षस्यद्वारवदनिकांकरोति, ततोमहेन्द्रध्वजस्य ततो यत्र दाक्षिणात्या नन्दा पुष्करिणी तत्र समागच्छति, समागत्य तोरणत्रिसोपानप्रतिरूपकग
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - ४४
तशालभञ्जिकाव्यालकरूपाणां लोमहस्तकेन प्रमार्जनं जलधारयाऽभ्युक्षणंचन्दनचर्चा पुष्पाद्यारोहणं धूपदानं च कृत्वा सिद्धायतनमनुप्रक्षिणीकृत्योत्तरस्यां नन्दापुष्करिण्यां समागत्य पूर्ववत्तस्या अर्चनिकां करोति, तत उत्तराहे मेहन्द्रध्वजे तदनन्तरमुत्तराहे चैत्यवृक्षे तत उत्तराहे चैत्यस्तूपे ततः पश्चिमोत्तरपूर्वदक्षिणजिनप्रतिमानां पूर्ववत् पूजां विधायोत्तराहे प्रेक्षागृहमण्डपे समागच्छति
३१२
तत्र दाक्षिणात्यप्रेक्षागृमण्डपवत् सर्वा वक्तव्यता वक्तव्या, ततो दक्षिणस्तम्भपंक्त्या विनिर्गत्योत्तराहे मुखमण्डपे समागच्छति, तत्रापि दाक्षिणात्यमुखमंडपवत् सर्वं पश्चिमोत्तरपूर्वद्वारक्रमेणं कृत्वा दक्षिणस्तम्भपंक्त्या विनिर्गत्य सिद्धायतनस्योत्तरद्वारे समागत्य पूर्ववदर्चनिकां कृत्वा पूर्वद्वारेण समागच्छति, तत्रार्चनिकां पूर्ववत् कृत्वा पूर्वस्य मुखमण्डपस्य दक्षिणद्वारे पश्चिमस्तम्भपंक्योत्तरपूर्वद्वारेषु क्रमेणोक्तरूपां पूजां विधाय पूर्वद्वारेण विनिर्गत्य पूर्वप्रेक्षागृहमण्डपे समागत्य पूर्ववत् द्वारमध्यभागदक्षिणद्वारपश्चिमस्तम्भपंक्त्योत्तरपूर्वद्वारेषु पूर्ववदर्चनिकां करोति
ततः पूर्वप्रकारेणैव क्रमेण चैत्यस्तूपजिनप्रतिमाचैत्यवृक्षमहेन्द्रध्वजनंदापुष्करिणीनां, ततः सभायां सुधर्मायां पूर्वद्वारेण प्रविशति, प्रविश्य यत्रैव मणिपीठिका तत्राऽऽगच्छति, आलोके च जिनप्रतिमानां प्रणामं करोति, कृत्वा यत्र माणकचैत्यस्तम्भो यत्र वज्रमया गोलवृत्ताः समुद्गकाः तत्रागत्य समुद्गकान् गृह्णाति, गृहीत्वा विघाटयति विघाटय च लोमहस्तकं परामृश्य तेन प्रामर्योदकधारया अभ्युक्ष्यं गोशीर्षचन्दनेनानुलिम्प्रति ततः प्रधानैर्गंधमालैयरर्त्यति धूपं दहति तदनन्तरं भयोऽपि वज्रमयेषु गोलवृत्तसमुद्गेषु प्रतिनिक्षिपति, प्रतनिक्षिप्यतान् वज्रमवान् गालवृत्तसमुद्गकानू स्वस्थान प्रीतीनीक्षपीत, तषु पुष्पगन्धम पवाभरणानि चारपियात्त, ततो लोमहस्तकेन माणकचैत्यस्तम्भं प्रमार्ज्योदकधारयाऽभ्युक्षणचन्दनचर्चापुष्पाद्यारोपणं धूपदानं च करोति, कृत्वा च सिंहासनप्रदेशे समागत्य मणिपीठिकायाः सिंहासनस्य च लोमहस्तकेन प्रमार्जनादिरूपां पूर्वदर्चनिका करोति, कृत्वा यत्र मणिपीठिका यत्र च देवशयनीयं तत्रोपागत्य मणिपीठिकाया देवशयनीयस्य च द्वारवदर्चनिकां करोति, तत् उक्तप्रकारेणैव क्षुल्लकेन्द्रध्वजे पूजां करोति, ततो यत्र चोप्पालको नाम प्रहरणकोशस्तत्र समागत्य लोमहस्तकेन परिधरत्नप्रमुखाणि प्रहरणरत्नानि प्रमार्जयति,
प्रमाज्योर्दकधारयाऽभ्युक्षणं चंदनचर्चां पुष्पाद्यारोपणं धूपदानं च करोति, तत सभायाः सुधर्माया बहुमध्यदेशभागेऽर्धनिकां पूर्ववत् करोति, कृत्वा सुधर्मायाः सभाया दक्षिणद्वारे समागत्य तस्य अर्चनिकां पूर्ववत् कुरुते ततो दक्षिणद्वारेण विनिर्गच्छति, इत ऊर्ध्वं यथैव सिद्धायतनान्निष्क्रमतो दक्षिणद्वारादिका दक्षिणनन्दापुष्करिणीपर्यवसाना पुनरपि प्रविशतः उत्तरनन्दापुष्करिण्यादिका उत्तरद्वारान्ता ततो द्वितीयद्वारानिष्क्रमतः पूर्वद्वारादिका पूर्वनन्दापुष्करिणीपर्यवसाना अर्चनिका वक्तव्यता सैव सुधर्मायां सभायामप्यन्यूनातिरिक्ता वक्तवया, ततः पूर्वनन्दापुष्करिण्या अर्चनिकां कृत्वा उपपातसभां पूर्वद्वारेण प्रविशति, प्रविश्य च मणिपीठिकाया देवशयनीयस्य तदनन्तरं बहुमध्यदेशभागे प्राग्वदर्चनिकां विदधाति ।
ततो दक्षिणद्वारे समागत्य तस्यार्चनिकां कुरुते, अत ऊर्ध्वमत्रापि सिद्धायतनवत् दक्षिणद्वारादिका पूर्वनन्दापुष्करिणीपर्यवसानाऽर्चनिका वक्तव्या, ततः पूर्वनन्दापुष्करितोऽपक्रम्य हदे समागत्य पूर्ववत् तोरणार्चनिकां करोति, कृत्वा पूर्वद्वारेणाभिषेकसभां प्रविशति,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - ४४
३१३
प्रविश्य मणिपीठिकायाः सिंहासनस्याभिषेकभाण्डस्य बहुमध्यदेशभागस्य च क्रमेण पूर्ववदर्चनिकां करोति ।
ततोऽत्रापि सिद्धायतनवत् दक्षिणद्वारादिका पूर्वनन्दापुष्करिणीपर्यवसानाऽर्चनिका वक्तव्या, ततः पूर्वनन्दापुष्करिणीतः पूर्वद्वारेणालङ्कारिकसभां प्रविशति, प्रविश्य मणिपीठिकायाः सिंहासनस्य बहुमध्यदेशभागस्य च क्रमेण पूर्वदर्चनिकां करोति, तत्रापि क्रमेण सिद्धायतनवत् दक्षिणद्वाराऽऽदिका पूर्वनन्दापुष्करिणीपर्यवसानाऽर्चनिका वक्तव्या, ततः पूर्वनन्दापुष्करिणीतः पूर्वद्वारेण व्यवसायसभां प्रविशति, प्रविश्य पुस्तकरनं लोमहस्तकेन प्रमृज्योदकधारया अभ्युक्ष्य चन्दनेन चर्चयित्वा वरगन्धमाल्यैरर्चयित्वा पुष्पाद्यारोपणं धूपदानं च करोति, तदनन्तरं मणिपीठिकायाः सिंहासनस्य बहुमध्यदेशभागस्य च क्रमेण पूर्वदर्चनिकां करोति ।
तदनन्तरमत्रापि सिद्धायतनवत् दक्षिणद्वारादिका पूर्वनन्दापुष्करिणीपर्यवसाना अर्चनिका वक्तव्या, ततः पूर्वनन्दापुष्करिणीतो बलिपीठे समागत्य तस्य बहुमध्यदेशभागवत् अर्चनिकां करोति, कृत्वा चाभियोगिकदेवान् शब्दापयति, शब्दापयित्वा एवमवादीत् ।
'खिप्पामेवेत्यादि सुगमं यावत् 'तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति' नवरं शृङ्गाटक- शृङ्गाटकाSS कृतिपथयुक्तं त्रिकोणं स्थानं त्रिकं यत्र रथ्यात्रयं मिलति, चतुष्कं चतुष्पथयुक्तं, चत्वरं - बहुरध्यापातस्थानं, चतुर्मुखं यस्माच्चतसुष्वपिदिक्षुपन्थानो निस्सरन्ति, महापथोः -- राजपथः शेषः सामान्यः पन्थाः पंथाः प्रकारः प्रतीः, अट्टालकाः - प्राकारस्योपरि बृत्याश्रयविशेषाः, चरिका अष्टहस्तप्रमाणो नगरप्राकारान्तरालमार्ग द्वाराणि - प्रासादादीनां गोपुराणि - प्राकारद्वाराणि तोरणानि - द्वरादिसम्बन्धीनि आरमन्ते यत्र माधवीलतागृहादिषु दम्पत्यावित्यसावारामः, पुष्पादिमयवृक्षसंकुलमुत्सवादी बहुजनोपभोग्यमुद्यानं, सामान्यवृक्षवृन्दनगरासन्नं काननं, नगरविप्रकृष्टं वनम्, एकाऽनेकजातीयोत्तमवृक्षसमूहो वनखण्डः, एकजातीयोत्तमवृक्षसमूहो वनराजी ।
'तएण' मित्यादि, ततः सूर्याभदेवो बलिपीठे बलिविसर्जनं करोति, कृत्वा चोत्तरपूर्वानन्दापुष्करिणीमनुप्रदक्षिणीकुर्वन् पूर्वतोरणेनानुप्रविशति, अनुप्रविष्य च हस्तौ पादी प्रक्षालयति प्रक्षाल्य नन्दापुष्कारण्याः प्रत्यवतीर्य सामानिकादिपरिवारसहितः सर्वर्ध्या यावद् दुन्दुभिनिर्घोषनादितरवेण सूर्याभविमाने मध्यंमध्येन समागच्छन् यत्र सुधर्माम सभा तत्रागत्य तां पूर्वद्वारेण प्रविशति, प्रविश्य मणिपीठिकाया उपरि सिंहासने पूर्वाभिमुखो निषीदति ।।
मू. (४५) तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स अवरुत्तरेणं उत्तरपुरच्छिमेणं दिसिभाएणं चत्तारि य सामानियसाहस्सीओ चउसु भद्दासमसाहस्सीसु निसीयंति तए णं तस्स सूरियाभस्स देवसुस पुरत्थिमिल्लेणं चत्तारि अग्गमहिसीओ चउसु भद्दासनेसु निसीयंति ।
तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स दाहिणपुरत्थिमेणं अभिंतरियपरिसाए अट्ट देवसाहस्सीओ अट्टसु भद्दासनसाहस्सीसु निसीयंति, तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स दाहिणेणं मज्झिमाए परिसाए दस देवसाहस्सीओ दससु भद्दासणसाहस्सीसु निसीयंति ।
तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स दाहिणपञ्चत्थिमेणं बाहिरियाए परिसाए बारस देवसाहस्सीतो बारससु भद्दासनसाहस्सीसु निसीयंति, तए णं तरस सूरियाभस्स देवस्स पच्चत्थिमेणं
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
अथत अणियाहिवइणी सत्तहिं भद्दासणेहिं णिसीयंति ।
तए णं तस्स सूरियाभस्स देवस्स चउद्दिसिं सोलस आयरक्खदेवसाहस्सीओ सोलसहिं भद्दासनसाहस्सीहिं निसीयंति, तंजहा- पुरत्थिमिल्लेणं चत्तारि साहस्सीओ दाहिणेमं चत्तारि साहस्सीओ पञ्च्चत्थिमेणं चत्तारि साहस्सीओ उत्तरेणं चत्तारि साहस्सीओ।
ते णं आयरक्खा सन्नद्धबद्धवम्मियकवया उप्पीलियसरासणपट्टिया पिणद्धगेविज्जा बद्ध आविद्धविमलवरचिंघपट्टा गहियाउहपहरणा तिणयाणि तिसंधियाइं बयरामयाई कोडीणि धणूई पगिज्झ पडियाइयकंडकलावा नीलपाणिणो पीतपाणिणी रत्तपाणिणो चावपाणिणो चारुपामिणो चम्मपाणिणो दंडपाणिणो खग्गपाणिणो पासपाणिणो नीलपीयरत्तचावचारुचम्मदंडखग्गपासधरा आयरक्खा रक्खोवगया गुत्ता गुत्तपालिया जुत्ता जुत्तपालिया पत्तेयं समयओ विनयओ किंकरभूया चिट्ठति ।।
वृ. ततः प्रागुपदर्शितसिंहासनक्रमेण सामानिकादय उपविशन्ति, 'ते णं आयक्खा' इत्यादि, ते आत्मरक्षाः सन्नद्धबद्धवर्मिकवचा उत्पीडितशरासनपट्टिकाः पिनद्धग्रैवेयाग्रैवेयकाभरणाः आविद्धविमलवरचिह्नपट्टा गृहीताऽऽयुधप्रहरणानितानि आदिमध्यावसानेषु नमनभावात् त्रिसन्धीनि आदिमध्यावसानेषु संधिभावात् वज्रमयकोटीनि धनूंषि अभिगृह्य ।
'परियाइयकंडकलावा' इति पर्यात्तकाण्डकलापा विचित्रकाण्डकलापयोगात्, केऽपि 'नीलपाणिणो' इति नीलः काण्डकलाप इति गम्यते पाणौ येषां ते नीलपाणयः, एवं पीतपाणयो रक्तपाणयः चापं पाणौ येषां ते चापपाणयः चारु- प्रहरणविशेषः पाणौ येषां ते चारुपाणयः चर्म अंगुष्ठांगुल्योराच्छादनरूपं येषां ते चर्मपाणयः, एवं दण्डपाणयः खण्हपाणयः पाशपाणयः ।
एतदेव व्याचष्टे -- यथायोगं नीलपीतर्तचापचारुचर्मदंडखङ्गपाशधरा आत्मरक्षाः रक्षामुपगच्छंति तदेकचित्ततया तत्परायणा वर्त्तन्ते इति रक्षोपगाः गुप्ता न स्वामिभेदकारिणः, तथा गुप्ता - पराप्रवेश्या पालि-सेतुर्येषां ते गुप्तपालिकाः, तथा युक्ताः - सेवकगुणोपेततया उचितास्तथा युक्ताः - परस्परसंबद्धा नतु बृहदन्तरा पालिर्येषां ते युक्तपालिकाः, समयतः- आचारतः आचारेणेत्यर्थः विनयतश्च किंकरभूता इव तिष्ठति, न खलुते किंकराः, किन्तु तेऽपि मान्याः, तेषामपि पृथगासननिपातनात्, केवलं ते तदानीं निजाचारपरिपालनतो विनीतत्वेन च तथाभूता इव तिष्ठति, तत उक्तं किंकरभूता इवेति, 'तेहिं चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं, इत्यादि सुगम, यावत् 'दिव्वाई भोगभोगाई मुंजमाणे विहरति इति ॥
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - ४५
मू. (४६) सूरियाभस्स णं भंते! देवस्स केवइयं कालं ठिती पन्नत्ता ?, गोयमा ! चत्तारि पलिओवमाई ठिती पन्नत्ता, सूरियाभस्स णं भंते! देवस्स सामाणियपरिसोववण्णगाणं देवाणं केवइयं कालं ठिती पन्नत्ता ?
गोयमा ! चत्तारि पलिओवमाइं ठिती पन्नत्ता, महिडीए महजुत्तीए महब्बले महायसे महासोक्खे महाणुभागे सूरियाभे देवे, अहो णं भंते! सूरियाभे देवे महिड्डीए जाव महाणुभागे । वृ. 'सूरियाभस्स णं भंते! देवरस केवइयं काल' मित्यादि सुगमं ।
मू. (४७) सूरिया णं भंते! देवे णं सा दिव्वा देविड्डी सा दिवा देवजुई से दिव्वे देवानुभागे
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-४७
३१५
किण्णा लद्धे किण्णा पत्ते किण्णा अभिसमन्त्रागए? पुव्वभवे के आसी? किं नामए वा को वा गुत्तेणं? कयरंसि वा गामंसि वा जाव सन्निवेससि वा?
किंवा दचा किं वा भोचा किंवा किच्चा किंवा समायरित्ता कस्सवातहारूवस्स समणस्स वा माहणस्स वा अंतिए एगमवि आरियं धम्मियं सुवयणं सुच्चा निसम्म ? जण्णं सूरियाभेणं देवेणं सा दिव्वा देविटी जाव देवाणुभागे लद्धे पत्ते अभिसमन्नागए ।।
वृ. 'गामंसि वेति ग्रसते बुद्धयादीन् गुणान् यदिवा गम्यः शास्त्रप्रसिद्धानामष्टादशानां कराणामिति ग्रामस्तस्मिन् 'नगरंसि वे' ति न विद्यते करो यस्मिन् तन्नगरं तस्मिन् निगमःप्रभूततरवणिगवर्गावासः राजाधिष्ठाननगरं राजधानी पांशुप्राकारनिबद्धं खेटं क्षुल्लकप्राकारवेष्टितं कर्बर्ट अर्धगव्युततृतीयान्तामान्तररहितं मंडपं, ‘पट्टणंसि वे' पट्टनं-जलस्थलनिर्गमप्रवेशः, उक्तंच॥१॥ पट्टनं शकटैगम्यं, घोटकैनौभिरेव च।
नौभिरेव तु यद् गम्यं, पत्तनं तप्रचक्षते॥ द्रोणमुखं-जलनिर्गमप्रवेशं, पत्तनमित्यर्थ, आकरो-हरिण्याकरादि आश्रमः-तापसावसथोपलक्षित आश्रयविशेषः संबाधो-यात्रासमागतप्रभूतजननिवेशः सन्निदेशः तथाविधप्राकृतलोकनिवासः किं वा दच्चे त्यादि, दत्वा अशनादि मुक्त्वा अन्तप्रान्तादि कृत्वा तपःशुभध्यानादि समार्चय प्रत्युपेक्षाप्रमार्जनादि।
सूर्याभदेवस्य प्रकरणं समाप्त मुनि दीपरलसागरेण संशोधिता सम्पादीता राजप्रश्नीयउपासूत्रे सूर्याभदेवः वक्तव्यतयाः मलयगिरिआचार्य विरचिता टीका परिसमाप्ता।
(प्रदेशी राजन-प्रकरणं) मू. (४८) गोयमाई! समणे भगवं महावीरं भगवं गोयमं आमंतेत्ता एवं वयासी-एवं खलु गोयमा! तेणं कालेणं तेणं समएणं इहेवजंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे केयइअद्धे नामे जनवए होत्था, रिद्धस्थिमियसमिद्धे, तत्थ णंकेइयअद्धे जनवए सेयविया नामनगरी होत्था, रिद्धत्तिमियसमिद्धा जाव पडिरूवा।
तीसे णं सेयवियाएनगरीएबहियाउत्तरपुरथिमेदिसीमागे एत्थणंमिगवने नामं उज्जाणे होत्था, रम्मे नंदनवनप्पगासेसब्बोउयफलसमिद्धे सुभसुरभिसीयलाएछायाएसव्वओचेव समनुबद्ध पासादीए जाव पडिलवे, एत्थ णं सेयवायिए नगरीए पएसी नामंराया होत्था, महयाहिम-वंत जाव विहरइ।
अधम्मिए अधम्मिटे अधम्मक्खाई अधम्माणुए अधम्मपलोई अधम्मपजणणे अधम्मसीलसमुयारे अधम्मेण चेव वित्तिं कप्पेमाणे हणछंदभिंदापवत्तए चंडे रुद्दे खुद्दे लोहियपाणि साहस्सीए उक्कंचणवंचणमायानियडिकूडकवडसायिसंपओगबहुले।
निस्सीले निव्वए निग्गुणे निम्मेरे निप्पचक्खाणपोसहोववासे बहूणं दुपयचउप्पयमियपसुपक्खीसिरिसवाण घायए वहाए उच्छेणयाए अधम्मकेऊ समुट्टिए, गुरूणं नो अब्भुट्टेति
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-४८
नो विनयं पउंजइ, समण० सयस्सवि यणं जनवयस्स नो सम्मं करभरवित्तिं पवत्तेइ ।।
वृ.'केइयअद्धेजणवएहोत्था केकयीनामा-अर्धमात्रमार्यत्वेनेति गम्यते, सहि परिपूर्णो जनपदः, केवलमर्धमार्थमर्द्ध चानार्यमार्येण चेह प्रयोजनमित्युद्धमित्युक्तं, जनपद आसीत, 'सव्वोउयफलसमिद्धे रम्मे नंदनवनप्पकासे' इत्यादि, सर्वर्तुकैः-सर्वर्तुभाविभि पुष्पैः फलैश्च समृद्धिमत्, एवं रम्यं-रमणीयं नन्दनवनप्रतिमं शुभसुरभिशीतलया छायया सर्वतः समनुबद्धं 'पासाईए' इत्यादि पदचतुष्टयं पूर्ववत् । 'महया हिमवंते' त्यादि राजवर्णनं प्राग्वत्, 'धम्मिए' इति धर्मेण चरति धार्मिको न धार्मिकः अधार्मिकः, तत्र सामान्यतोऽप्यधार्मिकः स्यादत आहअधर्मिष्ट:--अथिशयेनाधर्मवान् अत एवाधर्मेण ख्यातिर्यस्यासावधर्मख्याति।
'अधम्माणुए' इति अधर्ममनुगच्छति अधर्मानुगतः तथा अधर्ममेव प्रलोकतेपरिभावयतीत्येवंशीलोऽधर्मप्रलोकी 'अधम्मप्पजणणे' इतिअधर्मप्रकर्षणजनयति-उत्पादयति लोकानामपीत्यधर्मप्रजननःअधर्मशीलसमुदाचारोनधर्मात् किमपि भवति तस्यैवाभावादित्येवमधर्मेणैव वृत्ति-सर्वजन्तूनां यापनां कल्पयन् ‘हणछिंदभिंदापवत्तए' जहिं छिद्धि भिंद्धि' इत्येवं प्रवर्तकोऽतएव लोहितपाणि-मारयित्वाहस्तयोरप्यप्रक्षालनात् अतएव पापः पापकर्मकारित्वात् चण्डः तीव्रकोपावेशात् रौद्रो निस्तृशकर्मकारित्वात् साहसिकः परलोकभयाभावात्।
"उचंचणवंचणमायानियडिकूककवडसाइसंपओगबहुले' इति ऊर्ध्व कंचन- मुत्कंचनंहीनगुणस्य गुणोत्कर्षप्रतिपादनं वंचनं-प्रतारणं माया-परवंचनबुद्धि निकृति-बकवृत्या गलकर्त्तकानामिवावस्थानं कूटम्-अनेकेषां मृगादीनां ग्रहणाय नानाविधप्रयोगकरणं कपटनेपथ्यभाषाविपर्ययकरणं एभिरुत्कञ्चनादिभि सहातिशयेनयः संप्रयोगो-योगस्तेन बहुलः, अथवा सातिसंप्रयोगो नाम यः सातिशयेन द्रव्येण कस्तूरिकादिना अपरस्य संप्रयोगः, उक्तं च सूत्रकृताङ्गचूर्णिकृता॥१॥ “सो होइ साइजोगो दव्वंज छुहिय अन्नदव्वेसुं।
दोसगुणा वयणेसुयअस्थविसंवायणं कुणइ॥” इति । तत्संप्रयोगे बहुलः, अपरे व्याख्यानयन्ति-उत्कंचनं नाम उत्कोचा, निकृतिवञ्चनप्रच्छादनकर्म सातिः-क्षान्त्यादिगुणाभावात् निर्मर्यादः परीपरिहारादिमर्यादालोपित्वात् निष्प्रत्याखयानपोषधोपवासः-प्रत्याख्यानपरिणामपर्वदिवसोपवासपरिणामाभावात्, बहूनां द्विपदचतुष्पदमृगपशुपक्षिसरिसृपानां घाताय-विनाशाय वधाय-ताडनाय उच्छादनायनिर्मूलाभावीकरहणाय अधर्मरूपः केतुरिव-ग्रहविशेष इव समुत्थितः।
न च गुरूणां-पित्रादीनामगच्छतानामभ्युत्तिष्ठति-अभिमुखमूवं तिष्ठति, न च विनयं प्रयुक्ते, नापि श्रमणब्राह्मणभिक्षुकाणामभ्युत्तिष्ठति, न च विनयं प्रयुक्ते, नापि स्वकस्यापिआत्मीयस्यापि जनपदस्यापि सम्यक्करभरवृत्तिं प्रवर्त्तयति॥
मू. (४९) तस्सणंपएसिस्स रन्नो सूरियकता नाम देवी होत्था, सुकुमालपणिपाणिपाया धारिणीवण्णओ, पएसिणा रम्ना साद्ध अनरत्ता अविरत्ता इढे सद्दे रूवे जाव विहरइ ।।
वृ.तस्सणंपएसिस्सरनोसूरीकंतानाम देवी होत्या, सुकुमालपाणिपाया इत्यादिदेवीवर्णनं
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१७
मूलं-४९ प्राग्वत् । प्रदेशिना राज्ञा सार्द्धमनुरक्ता अविरक्ता-कथञ्चिद्विप्रियकरणेऽपि विरागाभावात् ।
मू. (५०) तस्स णं पएसिया रन्नो जेढे पुत्ते सूरियकताए देवीए अतए सूरियकते नामं कुमारे होत्था, सुकुमालपाणिपाए जाव पडिरूवे।।
सेणं सूरियकंते कुमारे जुवरायावि होत्था, पएसिस्स रन्नो रजंच रटुं च बलं च वाहणं च कोसं च कोट्ठागारं च अंतेउरं च जनवयं च सयमेव पच्चुवेक्खमाणे २ विहरइ ।
वृ. कुमारवर्णनं 'सुकुमालपाणिपाए' इत्याद जाव 'सुन्दरे' इति, अत्र यावत्करणात् 'अहीनपंचिंदियसरीरे लक्खणवंजणगुणोववेए माणुम्माणपमाणपडिपुन्नसुजायसव्वंगसुन्दरंगे ससिसोमाकारे कंते पियदरिसणे सुरूवे' इति द्रष्टव्य, एतच्च देवीवर्णकवत् स्वयं परिभावनीयं ।
सच सूर्यकान्तो नामकुमारोयुवराजाअभूत, प्रदेशिनोराज्ञोराज्यं-राष्ट्रादिसमुदायात्मकं राष्ट्रच-जनपदं च बलं च-हस्त्यादिसैन्यं वाहनंच वेगसरादिकं कोशं च-भाण्डागारं कोष्ठागारं च-धान्यगृहं पुरंच-नगरमन्तःपुरं च-अवरोधंचात्मनैव-स्वयमेव समुप्रेक्षमाणो-व्यापारयन्
मू. (५१) तस्स णं पएसिस्स रन्नो जेटे भाउयवयंसए चित्ते नामं सारही होत्था अड्डे जाव बहुजनस्स अपरिभूए सामदंडभेयउवप्पयाणअत्थसत्थईहामइविसारए उप्पत्तियाए वेणतियाए कम्मयाए पारिणामियाए चउबिहाए वुद्धीए उववेइ ।
पएसिस्स रन्नो बहुसु कज्जेसु य कारणेसु य कुटुंबेसु य मंतेसु य गुज्झेसु य रहस्सेसु य ववहारेसु य निच्छएसु य आपुच्छणिज्जे मेढी पमाणं आहारे आलंबणं चक्खू मेढिभूए पमाणभूए आहारभूए आलंबणभूए सब्वट्ठाणसव्वभूमियासु लद्धपञ्चए विदिन्नविचारे रजधुराचिंतए आवि होत्था।
वृ. 'चित्ते नाम सारही होत्था अढे दित्त' इति आढयः-समृद्धो दोप्तः–कान्तिमान् वित्तःप्रतीतोयावत्करणात् 'विलभवणसयणासणजाणवाहणाइण्णे बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूते बहुधनबहुजायसवरयए विच्छड्डियपउरभत्तपाणे' इति परिग्रहः, अस्य व्याख्या राजवर्णकवत् परिभावनीया, बहुजनस्सअफरिभूए' राजमान्यत्वात्स्वयच जात्यक्षत्रियत्वात्, 'सामभेयदंडउवप्पयाणअत्थसत्थईहामइविसारए' इति, सामभेददण्डोपप्रदानलक्षणानां नीतीनाम-र्थशास्त्रस्य अर्थोपायव्युत्पादनग्रन्थस्य ईहा-विमर्शस्तप्रधानाम मतिरीहामतिस्तया विशारदो-विचक्षणः सामभेददण्डोपप्रदानार्थशास्त्रेहामतिविशारदः उत्पत्तिक्या-अष्टाश्रुताननुभूत-विषयाकस्माद्भवनशीलया वैनयिक्या-विनयलभ्यशास्त्रार्थसंस्कारजन्ययाकर्मजया-कृषिवाणिज्यादिकर्मभ्यः सप्रभावया पारिणामिकया प्रायोयोविपाकन्यया एवंरूपया चतुर्विधया बुद्धया उपपेतः।।
प्रदेशिनो राज्ञो बहुषु कार्येषु कर्तव्येषुकारणेषु-कर्तव्योपाये, कुटुम्बेषु स्वकीयपरकीयेषु विषयभूतेषु मन्त्रेषु-राज्याचिन्तास्पेषुगुह्येषु-बहिर्जनाप्रकाशनोयेषु रहस्येषु-तेष्वेवाषडक्षीणेषु 'निश्चयेषु' निश्चीयते इति निश्चयाः-अवश्यकरणीयाः कर्त्तव्यविशेषास्तेषु व्यवहारेषुआवाहनविसर्जनादिरूपेषुआपृच्छनीयः-सकृत पृच्छनीयः प्रतिप्रच्छनीयः असकृत् पृच्छनीयः, कमिति?, यतोऽसौ 'मेढी' इति मेढी-खलकमध्यवर्तिस्थूणा यस्यां नियमिता गोपंक्तिर्धान्यं ग्राहयति तद्वद्यमालम्ब्य सकलं मन्त्रिमण्डलं मन्त्रणीयान् अर्थान् धान्यमिव विवेचयति स मेढि
तथा प्रमाण-प्रत्यक्षादि तद्वन् यस्यदद्दष्टानामर्थानामव्यभिचारित्वेन तत्रव मान्त्रणा प्रवृत्तिनिवृत्तिभावात् स प्रमाणः, आधार आधेयस्येव सर्वकार्येषु लोकानामुपकारित्वात्, तथा
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-५१ 'आलम्बन' रज्ज्चादितद्वत् आपदगादिनिस्तारकत्वात् आलम्बनं, तथा चक्षु-लोचनंतल्लोकस्य यो विविधकार्येषु प्रवृत्तिनिवृत्तिनिवृत्ति विषयदर्शक स चक्षु, एतदेव प्रपत्रचयति-'मेढिभूए' इत्यादि, अत्र भूतशब्द औपम्यार्थः, मेढिसश इत्यर्थः, 'सव्वट्ठाणसव्वभूमियासु लद्धपव्वए' इति, सर्वेषु स्थानेषु-कार्येषु संधिविग्रहादिषु सर्वासु भूमिकासु-मन्त्र्यमात्यादिस्थानरूपासु लब्धः-उपलब्धः प्रत्ययः-प्रतीति अविसंवादवचनता यस्य स तथा, 'विइण्णविचारो' इति वितीर्णो- राज्ञाऽनुज्ञातो विचारः अवकाशो यस्य विश्वसनीयत्वात् स वितीर्णविचारः सर्वकार्यादिष्विति प्रकतं, किंबहुना ?-राज्यधुराचिन्तकश्चापि-राज्यनिर्वाहकश्चाप्यभवत् ।
मू. (५२) तेणं कालेणं तेणं समएणं कुणाला नाम जनवए होत्था, रिद्धस्थिमियसमिद्धे, तत्य णं कुणालाए जनवए सावत्थी नाम नयरी होत्या रिद्धस्थिमियसमिद्धा जाव पडिरूवा।
तीसे णं सावत्थीए नगरीए बहिया उत्तरपुरथिमे दिसीभाए कोट्ठए नामंचेइए होत्था, पोराणे जाव पासादीए ४, तत्थ णं सावत्थीए नयरीए पएसिस्स रन्नो अंतेवासी जियसत्तू नामं राया होत्था, महयाहिमवंत जाव विहरइ।
तएणं से पएसी राया अन्नया कयाइ महत्वं महग्धं महरिहं विउलं रायारिहं पाहुडंसजावेइ, सजावित्ता चित्तं सारहिं सद्दावेइ सदावित्ता एवं वयासी-गच्छंणं चित्ता! तुमं सावत्यिं नगर जियसत्तुस्स रन्नो इमं महत्थं जाव पाहुडं उवणेहि, जाई तत्थ रायकजाणि य रायकिचाणि य रायनीतीओ य रायववहारा य ताई जियसत्तुणा सद्धिं सयमेव पच्चुवेकखमाणे विहराहित्तिकटु विसजिए।
तए णं से चित्ते सारही पएसिणा रन्ना एवं वुत्ते समाणे हट्ट जाव पडिसुणेत्ता तं महत्थं जाव पाहुडं गेण्हइ, पएसिस्स रन्नो जाव पडिनिक्खमइ २ त्ता सेयवियं नगरि मज्झमझेणं जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता तं महत्थं जाव पाहुडं ठवेइ, कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ २ त्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो ! देवाणुप्पिया ! सच्छत्तं जाव चाउग्घंटं आसरहं जुत्तामेव उवट्ठवेह जाव पञ्चप्पिणह।
तएणं ते कोडुंबियपुरिसा तहेव पडिसुणित्ता खिप्पामेव सच्छत्तं जावजुद्धसङ्गं चाउग्घंटे आसरहंजुत्तामेव उवठ्ठवेन्ति, तमाणत्तियंपञ्चप्पिणति, तएणसे चित्ते सारही कोडुंबियपुरिसाण अंतिएएयमटुंजाव हियएण्हाए कयबलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छिते सन्नद्धबद्धवम्मियकवए उप्पोलियसरासणपट्टिएपिणिद्धगेविजे बद्धआविद्धविमलवरचिंधपट्टे गहियाउहपहरणेतं महत्थं जाव पाहुडं गेण्हइ २।
जेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छइ २ चाउग्घंटआसरहंदुस्हेति, बहुहिं पुरिसेहिं सन्नद्ध जाव गहियाउहपहरणेहिं सद्धिं संपरिवुडे सकोरिंटमल्लादामेणं छत्तेणं धरेजमाणेणं २ महया भडवडगररहपहकरविंदपरिक्खित्तेसाओगिहाओनिग्गच्छइ सेयवियं नगरिं मज्झमझेणं छइ २ ता सुहेहिं वासेहिं पायरासेहिं नाइविकिहिं अंतरा वासेहिं वसमाणे २ कैइयअद्धस्स जमवयस्स मज्झमझेणं जेणेव कुमालाजनवए।
जेणेव सावत्थी नयरीतेणेव उवागच्छइ २ तासावस्थीए नयरीएमझमज्झेणं अनुपविसइ, जेणेव जियसतुस्स रनो गिहे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ २ ता तुरए
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-५२
३१९ निगिण्हइ २ त्ता रहं ठवेति २ ता रहाओ पञ्चोरुहइ, तं महत्थंजाव पाहुडं गिण्हइ र त्ता जेणेव अभितरिया उवट्ठाणसालाजेणेव जियसत्तू राया तेणेव उवागच्छ ता जियसत्तुंरायंकरयलपरिग्गहियं जाव कड जएणं विजएणं वद्धावेइ २ तांतं महत्थं जाव पाहुडं उवणेइ।
तए ण से जियसत्तू राया चित्तस्स सारहिस्स तं महत्थं जाव पाहुडं पडिच्छइ २ चित्तं सारहिं सकारेइ २ सम्माणेतिर पडिविसजेइ रायमग्गमोगाढंच से आवासंदलया।
तएणं से चित्ते सारही विसज्जितेसमामे जियसत्तस्स रनो अंतियाओ पडिनिक्खमइर त्ता जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छइ २त्ता चाउग्घंट आसरहं दुरूहइ, सावत्थिं नगरि मज्झमझेणं जेणेव रायमग्गमोगाढे आवासे तेणेव उवागच्छइ २ ता तुरए निगिण्हइ २ ता रहं ठवेइ २ रहाओ पञ्चोरुहइ।
ण्हाए कयबलिकम्मेकयकोउयमंगलपायच्छित्ते सुद्धप्पावेसाईमंगल्लाइंवत्थाइंपवर परिहिते अप्पमहग्याभरणालंकियसरीरे जिमियश्रुतुत्तरागएऽवि य णं समाणे पुव्वावरण्हकालसमयंसि गंधव्वेहि य नाडगेहि य उवनच्चिज्जमाणे २ उवगाइजमाणे २ उवलालिजमाणे २ इढे सद्दफरिसरसरूवगंधे पंचविहे माणुस्सए कामभोए पचुणुभवमाणे विहरइ ।।
वृ. 'पएसिस्स रन्नो अंतेवासी ति अन्ते-समीपे वसतीत्येवंशीलोऽन्तेवासी-शिष्यः, अंतेवासीव सम्यगाज्ञाविधायी इति भावः । “सन्नद्धबद्धवम्मियकवए' इति कवचं-तनुत्राणं वर्म-लोहमयकत्तलकादिरूपं संजातमस्येति वर्मितं, सन्नद्धं शरोरारोपणात्बद्धंगाढन्तरबन्धनेन बन्धनात् वर्मितंकवचं येनससनद्धबद्ववर्मितकपचः, उप्पीलियसरासणपट्टिए' इति उत्पीडितागाढीकृता शरा अस्यन्ते-क्षिप्यन्ते अस्मिन्निति शरासनं इषुधिस्तस्य पट्टिका ।
पिणद्धा येन स उत्पीडितशरासनपट्टिकः 'पिणद्धगेवेजविमलवरचिंघपट्टे' इति पिनद्धं ग्रैवैयक-ग्रीवाऽऽभरणं विमलवरचिह्नपट्टश्तयेन सपिनद्धौवेयकविमलवरचिन्हपट्ट: 'गहियाउहपहरणे' इति आयुध्यतेऽनेनेत्यायुवं-खेटकादि प्रहरणम्-असिकुन्दाति गृहीतान्यायुधानि प्रहरणानि च येन स गृहीतायुधप्रहरणः॥ ।
मू. (५३) तेणं कालेणं तेणं समएणं पासावधिजे केसी नाम कुमारसमणे जातिसंपन्ने कुलसंपन्ने बलसंपन्ने स्वसंपन्ने विणयसंपन्ने नाणसंपन्ने दसणसंपन्ने चरित्तसंपन्ने लज्जासंपन्ने लाघवसंपन्ने लजालाघवसंपन्ने ओयंसी तेयंसी वचंसी जससी___-जियकोहेजियमाणेजियमाए जियलोहेजियणिद्दे जितिदिएजियपरीसहे जीवियासमरणभयविप्पमुक्के वयप्पहाणे गुणप्पहाणे करणप्पहाणे चरणप्पहाणे निग्गहप्पहाणे अजवप्पहाणे महवप्पहाणे लाघवप्पहाणे खंतिप्पहाणे मुत्तिप्पहाणे
--विज्ञप्पहाणे मंतप्पहाणे बंभष्पहाणे नयप्पहाणे नियमप्पहाणे सधप्पहाणे सोयप्पहाणे नाणप्पहाणे दंसणप्पहाणे चरित्तप्पहाणे चउदसपुची चउनाणोवगएपंचहिं अनगारसएहि सद्धिं संपरिबुडे पुव्वाणुपुब्बिं चरमाणे गामाणुगामं दूइअमाणे सुहंसुहेणं विहरमाणे।
जेणेव सावत्थी नयरी जेणेव कोट्ट चेइए तेणेव उवागच्छइ २ ता सावत्थीए नयरीए बहिया कोट्ठए चेइएअहापडिरूवं उग्गहंउग्गिण्हइ उग्निहिता संजमेणंतवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - ५३
वृ. 'केसीनामं कुमारसमणे जाइसंपन्ने' इत्यादि, जातिसंपन्नः उत्तममातृपक्षयुक्त इति प्रतिपत्तव्यम्, अन्यथा मातृपितृपक्षसंपन्नत्वं पुरुषमात्रस्यापीति नास्योत्कर्ष कश्चिदुक्तो भवति, उत्कर्षाभिधानार्थं चास्य विशेषणकलापोपादानं चिकीर्षितमिति, एवं कुलसंपन्नोऽपि नवरं कुलं- पितृपक्षः बलं -- संहननविशेषसमुत्यः प्राणः रूपम् - अनुपमं शरीरसौन्दर्यं विनवादीनि प्रतीतानि, नवरं लाघवं - द्रव्यतोऽल्पोपधित्वं भावतो गौरवत्रयत्यागः 'लज्जा' मनोवाक्कायसंयमः
३२०
'ओयंसी 'ति ओजो - मानसोऽवष्टम्भस्तद्वान् ओजस्वी तेजः -- शरीरप्रभा तद्वान् तेजस्वी 'वचो' वचनं सौभाग्याद्युपेतं यस्यास्ति स वचस्वी अथवा वर्च - तेजः प्रभाव इत्यर्थस्तद्वान् वर्चस्वी यशस्वी - ख्यातिमान्, इह च विशेषणचतुष्टयेऽप्यनुस्वारः प्राकृतत्वात्, जितक्रोध इत्यादि तु विशेषणसप्तकं प्रतीतं, नवरं क्रोधादिजय उदयप्राप्तक्रोधदिविफलीकरणतोऽवसेयः, तथा जीवितस्य-प्राणधोरणस् आशाः वाञ्छा मरणाद्भयं ताभ्यां विप्रमुक्तो जीविताशामरणभयविप्रमुक्तः, तदुभयोपेक्षक इत्यर्थ: ।
तथा तपसा प्रधानः- उत्तमः शेषमुनिजनापेक्षया तपो वा प्रधानं यस्य स तपः प्रधानः, एवं गुणप्रधान नवरं गुणाः- संयमगुणाः, एतेन च विशेषणद्वयेन तपः संयमौ पूर्वबद्धाभिनवयोः कर्मणोनिर्जरानुपादानहेतू मोक्षसाधने मुमुक्षूमामुपादेयौ प्रदर्शितौ, गुणप्राधान्यप्रपञ्चनार्थमेवाह 'करणप्पहाणे' इति यावत् 'चरित्तप्पहाणे' इति, करणं-पिण्डविशुद्धयादि, उक्तञ्च"पिंडविसोही समिई भावन पडिमा य इंदियनिरोहो । पडिलेहण गुत्तीओ अभिग्गहा चैव करणं तु ।।" - चरणं - महाव्रतादि, उक्तञ्च
119 11
119 11
निग्रहः - अनाचारप्रवृत्तेर्निषेधनं । निश्चयः -- तत्त्वानां निर्णयः विहितानुष्ठानेष्ववश्यमभ्युपगमो वा आर्जवं मायानिग्रहो लाघवं क्रियासु दक्षत्वं क्षान्ति - क्रोधनिग्रहः गुप्ति - मनोगुप्त्या - यादिका मुक्ति - निलभता विद्या--प्रज्ञप्तयादिदेवताऽधिष्ठिता वर्णानुपूर्व्याः मन्त्रा - हरिणेगमेष्यादिदेवताधिष्ठिताः अथवा ससाधना विद्या साधनरहिता मन्त्रा, ब्रह्मचर्यं - बस्तिनिरोधः सर्वमेव वा कुशलानुष्ठानं वेद:- आगमो लौकिकलोकोत्तरिककुप्रावचनिकभेदभिन्नः ।
वय समणधम्म संजम वेयावच्चं च बंभगुत्तीओ। नामाइतियं तव कोहनिग्गहाई चरणमेयं ॥
नया - नैगमादयः सप्त प्रत्येकं शतविधा, नियमा-विचित्रा अभिग्रहविशेषाः सत्यं भूतहितं वचः शौचं - द्रव्यतो निर्लेपता भावतोऽनवद्यसमाचारता ज्ञानं --मत्यादि दर्शनं - सम्यक्त्वं चारित्रं - बाह्यं सदनुष्ठानं यच्चेह चरणकरणग्रहणेऽपि आर्जवादिग्रहणं तत् आर्जवादीनां प्राधान्यख्यापनार्थं, ननु जितक्रोधत्वादीनामार्जवादीनां च कः प्रतिविशेषः ?
उच्यते, जितक्रोधादिविशेषणेषु तदुदयविफलीकरणं मार्दवप्रधानादिषु उदयनिरोधः, अथवा यत एव जितक्रोधादि अत एव क्षमादिप्रधान इत्येवं हेतुहेतुमद्भावाद् विशेषः, तथा ज्ञानसम्पन्न इत्यादौ ज्ञानादिमत्वमात्रमुक्तं ज्ञानप्रधान इत्यादौ तद्वतांमध्ये तस्य प्राधान्यमत्येवमन्यत्राप्यपौनरुक्त्यं भावनीयं, तथा 'ओराले' इति उदारः - स्फाराकारः 'घोरे घोरगुणे घोरतवस्सी घोरबंभचेरवासी ओच्छूढसरीरे संखित्तविउलतेउलेसे चउद्दसपुव्वी चउनाणोवगए' इति पूर्ववत्,
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२१
मूलं-५३ ‘पंचहिं अगारसएहिं' इत्यादिकं वाच्या
मू. (५४)तएणं सावत्थीए नयरीए सिंघाडगतियचउक्कचच्चरचउमुहमहापहपहेसुमहया जनसद्देइ वा जनवूहेइ वा जनकलकलेइ वा जनबोलेइ वा जनउम्मीइ वा जनउक्कलियाइ वा जनसन्निवाएइ वा जाव परिसा पञ्जुवासइ।।
तएणं तस्स सारहिस्सतं महाजनसदं च जनकलकलं च सुणेत्ता य पासेत्ता य इमेयासवे अज्झथिए जाव समुपज्जित्था, किण्णं अज्झ जाव सावत्थीए नयरीए इंदमहेइ वा खंदमहेइ वा रुद्दमहेइ वा मउंदमहेइ वा नागमहेइ वा भूयमहेइ वा जखमहेइ वा थूभमहेइ वा चेइयमहेइ वा रुक्खमहेइ वा गिरिमहेइ वा दरिमहेइ वा अगडमहेइ वा नईमहेइ वा सरमहेइ वा सागरमहेइ वा
जंणं इमे बहवे उग्गा भोगा राइना इक्खागा खत्तिया नाया कोरव्वा जाव इन्भाइब्भपुत्ता ण्हाया कयबलिकम्मा जहोववाइए जाव अप्पेगतिया हयगया जाव अप्पेगतिया गयगया पायचारविहारेणं महयार वंदावंदएहिं निग्गच्छंति, एवं संपेहेइ २ कंचूइजपुरिसंसदावेइ सद्दावित्ता एवं वयासी
किण्णं देवाणुप्पिया! अज सावत्थीए नगरीए इंदमहेइ वा जाव सागरमहेइ वा जेणं इमे बहवे उग्गा भोगा० निग्गच्छंति?, तए णं से कंचुईपुरिसे केसिस्स कुमारसमणस्स आगमणप्पिया! अज सावत्थीए नयरीएइंदमहेइ वा जाव सागरमहेइ वाजेणं इमे बहवेजाव विंदाविंदएहिं निग्गच्छंति, एवं खलु भो देवाणुप्पिया ! पासावचिजे केसीनामं कुमारसमणे जाइसम्पन्ने जाव दूइज्जमाणे इहमागए जाव विहरइ ।
तेण अज सावत्थीए नयरीएनयरीए बहवे उग्गा जावइन्भाइब्मपुत्ता अप्पेगतिया वंदणवत्तियाए जाव महया वंदावंदएहि निग्गच्छइ, तए णं से चित्ते सारही कंचुइपुरिसस्स अंतिए एयमटुं सोचा निसम्महतुट्टजावहियए कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ सदाविताएवंवयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! चाउग्घंटे आसरहं जुत्तामेव उवट्ठवेह जाव सच्छत्तं उवट्ठति।
तए णं से चित्ते सारही हाए कयबलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते शुद्धप्पावेसाई मंगलाई वत्थाई पवर परिहिते अप्पमहग्याभरणालंकियसरीरेजेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छइउवागच्छित्ता चाउग्घंटं आसरहंदुरुहइ२त्ता सकोरिंटमल्लदामेणंछत्तेणंघरिजमाणेणं महया भडचडगरेण विंदपरिखित्ते सावत्थीनगरीए मझमझेणं निग्गच्छि २ ता
-जेणेव कोट्टए चेइएजेणेव केसीकुमारसमणे तेणेव उवागच्छइ र त्ता केसिकुमारसमणस्स अदूरसामंते तुरए निगिण्हइ रहं ठवेइ य, ठवित्ता पचोरुहति र त्ता जेणेव केसीकुमारहसमणे तेणेव उवागच्छइ २ ता केसिकुमारसमणं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिण करेइ करित्ता वंदइ नमसइ २ ता नचासण्णे नातिदूरे सुस्सूसमामे नमसमाणे अभिमुहे पंजलिउडे विनएण पज्जुवासइ
तए णं से केसीकुमारसमणे चित्तस्स सारहिस्स तीसे महतिमहालियाए महचपरिसाए चाउजामंधम्म परिकहेइ, तं० सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं सव्वाओ मुसावायाओ वेरमणं सव्याओ अदिन्नादाणाओ वेरमणं सव्वाओ बहिद्धादाणाओ वेरमणं।
तएणंसा महतिमहालया महच्चपरिसा केसिस्स कुमारसमणस अंतिए धम्मं सोचा निसम्म [821
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-५४ जामेव दिसिं पाउन्भूया तामेव दिसिं पडिगया, तए णं से चित्ते सारही केसीस्स कुमारसमणस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हट्ट जावहियए उठाए उडेइ २ त्ता केसि कुमारसमणं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ २ वंदइ नमसइरत्ता एवं वयासी
सदहामिणं भंते! निग्गंध पावयणं पत्तियामिणं भंते ! निग्गंध पावयणं रोएमिणं भंते! निग्गंथं पावयणं अब्भुढेमिण भंते ! निग्गंथं पावयणं एवमेयं निग्गंध पावयणं तहमेयं भंते ! अवितहमेयं भंते !०, असंदिद्धमेयं० सच्चे गं एस अढे जण्णं तुब्भे वदहत्तिकट्ठ वदइ नमसइ २ त्ता एवं वयासी
जहाणं देवाणुप्पियाणं अंतिए बहवे उग्गा भोगा जाव इब्मा इब्मपुत्ता चित्रा हिरणं चिचा सुवणं एवं धणं धन्नं बलं वाहणं कोसं कोट्ठागारं पुरं अंतेउरंचिद्या विउलंधणकणगरयणमणिमोत्तियसंखसिलप्पवालसंतसारसावएजं विच्छडुइत्ता वगोवइत्तादाणंदाइयाणंपरिभाइत्ता मुंडे भवित्ता आगारा अनगारियं पब्वयंति, नो खलु अहंता संचाएमि चिच्चा हिरण्णंतं चेव जाव पव्वइत्तए।
___ अहण्णं देवाणुप्पियाणं अंतिए पंचाणुव्वइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहे गिहिधम्म पडिवञ्जित्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया! मापडिबंधंकरेहि, तएणंसेचित्तेसारही केसीकुमारसमणस्स अंतिएपंचाणुव्वतियंजाव गिहिधम्म उवसंपञ्जित्ताणंविहरति, तएणंसे चित्तेसारही केसिकुमारसमणं वंदइ नमसइ २ ता जेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव पहारेत्थ गमणाए चाउग्घंटे आसरहं दुरुहइ २ जामेव दिसिं पाउब्भूए तामेव दिसिं पडिगए।
१.महयाजनसद्देइवा' इतिमहानजनशब्दः परस्परालापादिरूपः इकारोवाक्यालङ्कारार्थः वाशब्दः पदान्तरापेक्षया समुच्चयार्थः, जनव्युहो-जनसमुदायः, 'जनबोलेइ वा' इति बोलःअव्यक्तवर्णोध्वनि, 'जनकलकलेइ वा कलकलः स एवोपलभ्यमानवचनविभागः 'जनउम्मीइ वा' उर्मि-संबाधः 'जनउक्कलियाइवा लघुतरसमुदायः 'जनसनिवाएइ वा सन्निपातः-अपरापरस्थानेभ्योजनानामेकत्रमीलनं, 'जाव परिसापज्जुवासइ इति,यावत्करणात् 'बहुजणो अन्नमन्नस्स . एवमाइक्खइएवं भासइ एवंपनवेइ एवं खलु देवाणुप्पिया! पासावच्चिज्जे केसीनामंकुमारसमणे जाइसंपन्ने जाव गामाणुगामंदुइजमाणेइहमागएइह संपत्ते इहसमोसढे इहेव सावत्थीए नयरीए कोट्ठए चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ, तं महप्फलंखलुदेवा०तहासवाणंसमणाणं नामगोयस्सविसवणयाए' इत्यादिप्रागुक्तसमस्तपरिग्रहः
"इंदमहेइ वा' इत्यादि, इन्द्रमहः-इन्द्रोत्सवः इन्द्रः-शक्र, स्कन्दः कार्तिकेयः रुद्रः प्रतीः मकुन्दो-बलदेवः शिवो-देवताविशेषः वैश्रमणो यक्षराट्नागो-भवनपतिविशेषः यक्षोभूतश्चव्यन्तरविशेषौ स्तूपः-चैत्यस्तूपश्चैत्यं-प्तिमा वृक्षदरिगिरीअवटनदीसरःसागराः प्रतीताः, 'बहवे उग्गा उग्गपुत्ता भोगाजावलेच्छइपुत्ता' इति, उग्राः आदिदेवावस्थापिता इक्षुवंशजाताः उग्रुपुत्राः तएव कुमाराधवस्थाः, एवं भोगाः-आदिदेवेनैवावस्थापितगुरुवंशजाता राजन्या:-भगवद्वयस्यवंशजाःयावत्करणात् 'खत्तियामाहणा भडाजोहामलईमल्लइपुत्तालेच्छई२ पुत्ता' इति परिग्रहः, तत् क्षत्रियाः-सामान्यराजकुलीना भटाः-शौर्यवन्तः योधाः-तेभ्यो विशिष्टतराः।
मल्लकिनो लेच्छकिन्श्च राजविशेषाः, यथा चेटकराजस्य श्रूयन्ते अष्टादश गण राजानव
FOR
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-५४
मल्लकिनो नवलेच्छकिनःअन्नेयबहवे राइसरत्यादि, राजाना-मण्डलीका ईश्वरा-युवराजानस्तलवराः-परितुष्टनरपति-प्रदत्तपट्टन्धविभूषिताराजस्थानीयाः माडम्बिका:-चित्रमण्डपाधिपाः कुटुम्बिकाः- कतिपय-कुटुम्बस्वाभिनोऽवलगकाः इभ्या-महाधनिनः श्रेष्ठिनः-श्रीदेवताध्या सितसौवर्णपट्टविभूषितोत्तमाङ्गाः सेनापतयो-नृपतिनिरुपिताश्चतुरङ्गसैन्यनायकाः सार्थवाहाः-सार्धनायकाःप्रभृतिगृहणात् मन्त्रिमहामन्त्रिगणकदौवारिकपीठमर्दादिपरिग्रहः, तत्र मन्त्रिणः प्रतीताः महामन्त्रिणो- मन्त्रिमण्डलप्रधानाः हस्तिनासाधनोपरिका इतिवृद्धाः गणका-गणितज्ञा भाण्डागारिका इति वृद्धाः ज्योतिषिका इत्यपरे दौवारिकाः-प्रतीहारा राजद्वारिकावापीठमर्दा-आस्थाने आसन्न-प्रत्यासन्नसेवका वयस्याइतिभावः 'जावअंबरतलमिव फोडेमाणा' इति यावतकरणात्।
____ 'अप्पेगतिया' वंदणवत्तियं अप्पेगइया पूअणवत्तियं एवं सकारवत्तियं सम्माणवत्तियं कोउहलवत्तियं असुयाई सुणिस्सामो सुयाई निस्संकियाइं करिस्सामो मुंडे भवित्ता आगाराओ अनगारियंपव्वइस्सामोपंचाणुव्वयाइंसत्त सिक्खावयाइंदुवालसविहं गिहिधम्मंपडिवज्जिस्समो, अप्पेगइया जिनभत्तिराणेणं अप्पेगइया जीयमेयंतिकट्ठ पहाया कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्ता सिरसाकंठेमालाकडा आविद्धमणिसुवण्मा कप्पियहारद्धहारतिसरयपालंबपलंबमाणकडिसुत्तयसोभाभरमा वत्थ पवरपरिहिया चंदनोलित्तगायसरीरा अप्पेगइया हयगया अपेगइया गयगयाअपेगइयारहगयाअप्पेगियासिबिकागयाअप्पेग० संदमाणियागयाअप्पेगइया पायविहारचारिणो पुरिसवग्गुराय परिक्खित्ता महया उक्किट्टिसीहनाइया बोलकलकलरवेणं समुद्दरवभूयं पिव करेमाणा अंवरतलंपिय फोडेमाणा' इति परिग्रहः ।
एतच्च प्रायः सुगम, नवरंगुणव्रतानामपिनिरन्तरमभ्यस्यमानतया शिक्षाव्रतत्वेन विवक्षणात् 'मन सिक्खावयाई' त्युक्तं, स्नाताः कृतस्नानाःअनन्तरं कृतं बलिकर्म-स्वगृहदेवाभ्यो यैस्ते कृतबलिकर्माणः, तथा कृतानि कौतुकमगलान्येव प्रायश्चित्तानि दुःस्वप्नादिविधातार्थं यैस्ते कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ताः, तत्र कौतुकानि-मषीतिलकादीनि मङ्गलानिसिद्धार्खदध्यक्षतदूर्वादीनि, तथा शिरसि कण्ठे च कृता माला यैस्ते, प्राकृतत्वात्पदव्यत्ययो विभक्तिव्यत्ययश्चेति शिरसाकण्ठेमालाकृताः।
तथा आविद्धानि-परिहितानि मणिसुवर्णानि यैस्ते तथा, कल्पितो-विन्यस्तो हारःअष्टादशसरिकोऽर्द्धहारो-नवसरिकस्त्रिसरिकंप्रतीतमेवयैस्तेतथा, तथाप्रलम्बोझुंबनकंलम्बमानो येषां तेतथा, कटिसूत्रेणअन्यान्यपिसुकृतशोभान्याभरणानि येषां तेकटिसूत्रसुकृतशोभाभरणाः, ततः पदत्रयस्यापि पदद्वयमीलनेन कर्मधारयः, चन्दनावलिप्तानि गात्राणि यत्रतत्तथाविधं शरीरं येषां ते चन्दनावलिप्तगात्रशरीराः, 'पुरिसवग्गुरापरिखित्ता' इति, पुरुषाणां वागुरेव वागुरा-- परिकरस्तया परिक्षिप्ताः-व्याप्ताः, महया' इति महता उत्कृष्टिश्च-आनन्दमहाध्वनि सिंहनादश्चसिंहस्येव नादः बोलश्च-वर्णव्यक्तिवर्जितोध्वनि, कलकलव-व्यक्तवचनः स एव एतल्लक्षणो यो रवस्तेन समुद्ररवभूतमिव-समुद्रमहाघोषप्राप्तमिव श्रावस्ती नगरीमिति गम्यते, कुर्वाणाः अम्बरतलमिव-आकाशतलमिव स्फोटयन्तः।।
'एगदिसाए' इति, एकया दिशा पूर्वोत्तरलक्षणया एखाभिमुखा-एकं भगवन्तं प्रति
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-५४
अभिमुखाः, 'चाउग्घंट' तिचतो धण्टाअवलम्बमानायस्मिन्स तथा, अश्वप्रधानोरथोऽश्वरथः तं युक्तमेव अश्वादिभिरिति गम्यते, शेष प्रागव्याख्याता), 'जह जीवा बज्झन्ती' त्यादिरूपा धर्मकथा औपपातिकग्रन्थादवसेया, लेशतस्तु प्रागेव दर्शिता ।
“सद्दहामी'त्यादि, श्रद्दधे-अस्तीत्येवंप्रतिपद्ये नैर्ग्रन्थं प्रवचनं-जैशासनम्, एवं पत्तियामि' इतिप्रत्ययं करोम्योतिभावः, रोचयामि-करणरुचिविषयीकरोमि चिकीर्षामा तात्पर्यार्थः, किमुक्तं भवति ? -अभ्युत्तिष्ठामि, अभ्युपगच्छामीत्यर्थः, एवमेतत् यद्भवद्भिः प्रतिपादित तत्तथैव भदन्त तथैवैतद्भदन्त! यथास्यवृत्या वस्तु अवितथमेतत् भदन्त!, सत्यमित्यर्थः, असंदिग्धमेतत् भदन्त !, सम्यक्तथ्यमेतदिति भावः,।
'इच्छियपडिच्छियमेयं भंते !' इति, इष्टम्-अभिलषितं प्रतीष्टम् आभिमुख्येन सम्यक् प्रतिपन्नमेतत् यथा यूयंवदय, 'चिच्चा हिरण्ण मित्यादि, हरिण्यम्-अघटितं सुरवर्णंधनं रूप्यादि धान्यबलवाहनकोशकोष्ठागारपुरान्तःपुराणि व्याख्यातानिप्रतीतानिच, 'चिच्चा विउल धणे'त्यादि, धनं-रूप्यादि कनकरत्नमणिमौक्तिकशङखाः प्रतीताः शिलाप्रवालं-विद्रुम सत्-विद्यमानं सारं-प्रधानं यत् स्वापतेयं-द्रव्यं विच्छर्दयित्वा भावतः परित्यज्य 'विगोवइत्ता" प्रकटीकृत्य, तदनन्तरं दान-दीनानाथादिभ्यः परिभाव्य पुत्रादिषु विभज्य ॥
मू. (५५) तएणंसे चित्ते सारही समणोवासएजाए अहिगयजीवाजीवे उवलद्धपुन्नपावे आसवसंवरनिन्जरकिरियाहिगरमबंधमोक्खकुसले असहिज्जे देवासुरनागसुवण्णजख. क्खसकिनरकिंपुरिसगरुलगंधव्वमहोरगाईहिं देवगणेहिं निग्गंथाओ पावयणाओअणइक्कमणिजे
निग्गंथे पावयणे निस्संकिए निखिए निव्वितिगिच्छे लढे गहियढे पुच्छियढे विणिछियढे अभिगयढे अट्टिमिंजपेम्माणुरागरते, अयमाउसो ! निग्गंथे पावयणे अड्ढे अयं परमद्वे सेसे अणडे, ऊसियफलिहे अवंगुयदुवारे चियत्तंतेउरघरप्पवेसे चाउद्दसट्टमुद्दिद्वपुन्नमासिणीसु पडिपुन्नं पोसहं सम्म अणुपालेमाणे
-समणे निग्गंथे फासुएसणिज्जेणं असनपानखाइमसाइमेणं पीढफलगसेजासंथारेणं वत्थपडिग्ग हकंबलपायपुंछणेणं ओसहभेसज्जेणं पडिलाभेमाणे २ बहूहिंसीलब्चयगुणवेरमणपचक्खाणपोसहोववासेहि य अप्पाणं भावमाणे जाई तत्थ रायकजाणि यजाव रायववहाराणिय ताई जियसुत्तणा रण्णा सद्धिं सयमेव पछुवेक्खमाणे २ विहरइ।
वृ. 'अभिगयजीवाजीवे' इति, अभिगती-सम्यग् विज्ञाती जीवाजीवौ येन स तथा, उपलब्धे- यथावस्थितस्वस्वरूपेण विज्ञाते पुण्यपापे येन स उपलब्धपुण्यपापः, आश्रवाणांप्राणातिपातादीनां संवरस्य-प्राणातिपातादिप्रत्याख्यानरूपस्य निर्जरायाः कर्मणां देशतो निर्जरणस्य क्रियाणां-कायिक्यादीनामधिकरणानां-खग्रादीनां बन्धस्य-कर्मपुद्गलजीवप्रदेशान्योऽन्यानुग मरूपस्य मोक्षस्य-सर्वात्मना कर्मापगमरूपस्य कुशलः-सम्यक् परिज्ञाता आश्रवसंवरनिर्जराक्रियाधिकर्मबन्धमोक्षकुशलः 'असहेज्जे' इति अविद्यमानसाहाय्यः, कुतीर्थिकप्रेरितः सम्यक्त्वाविचलनं प्रति न परसाहाय्यमपेक्षते इति भावः, तथा चाह -
'देवासुरनागजक्खरक्खसकिन्नरकिंपुरिसगरुलगंधव्वमहोरगाइएहिदेवगणेहिं निग्गंधाओ पावयणाओअणइक्कमणिजे' सुगम, नवरंगरुडाः-सुवर्णकुमाराः, एवं चैतत्यतो निर्ग्रन्थे प्रावचने
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-५५
३२५ 'निस्संकिये निसंशयः 'निकंखिये' दर्शनान्तराकाङ्क्षारहितः 'निध्वितिगिच्छे' फलंप्रतिनिशङ्कः 'लद्धडे' अर्थश्रवणतः 'गहिअडे' अर्थावधारणतः 'पुच्छियडे' संशये सति 'अहिगयडे' सम्यगुत्तरश्रवणतो विमलबोधात्, 'विनिच्छियडे' पदार्थोपलम्भात् 'अदिमिंजपेम्माणुरागरत्ते' अस्थीनि प्रसिद्धानि तानि च मिञ्जा चन्तमन्मध्यवर्ती मज्जा अस्थिमिआनः ते प्रेमाणुरागेण-- सर्वज्ञप्रवचनप्रीतिलक्षणकुसुम्भादिरागेण रक्ता इव रक्ता यस्य स तथा, केनोल्लेखेनेत्यत आह
___ 'अयमाउसो ! निग्गंथे पावयणे अड्डे परमडे' सेसे अणडे' आउसो इति आयुष्मन् !, एतच्च सामर्थ्य पुत्रादेरामन्त्रणं, शेषमिति-धनधान्यपुत्रदारराज्यकुप्रवचनादि, 'ऊसियफलिहे' इतिउच्छ्रितंस्फाटिकमिवस्फाटिकम्-अन्तःकरणंयस्य सतथा, मौनीन्द्रप्रवचनावाप्तया परितुष्टमनाइत्यर्थ, एषावृद्धव्याख्या, अपरेवाहुः-उच्छ्रितः-अर्गलास्थानादपनीय ऊर्बोकृतोनतिरश्चीनः, कपाटपश्चाभागादपनीत इत्यर्थ, उत्सृतो वा अपगतः परिधा-अर्गला गृहद्वारे यस्यासौ उच्छ्रितपरिघ उत्सृतपरिघो वा, औदार्यातिरेकतोऽतिशयदानदायित्वेन भिक्षुकप्रवेशार्थमनगलितगृहद्वार इत्यर्थः, 'अवंगुयदुवारे' अप्रावृतद्वारः भिक्षुकप्रवेशार्थंकपाटानामपिपश्चात्करणात्, वृद्धानां तु भावनावाक्यमेवं-सम्यगदर्शनलाभे सति न कस्माच्चित् पाखण्डिकाद्विभेति शोभनमार्गपरिग्रहेण उद्घाटितशिरास्तिष्ठतोति भावः।
'चियत्तंतेउरघरपवेसे' "वियत्तेति नाप्रीतिकरः अन्तःपुरगृहे प्रवेशः-शिष्टजनप्रवेशनं यस्य स तथा, अनेनानीर्ष्यालुत्वमस्योक्तम्, अथवा चियत्तः-प्रीतिकरो लोकानामन्तःपुरे गृहे वा प्रवेशो यस्यातिधार्मिकतया सर्वत्रानाशङ्कनीयत्वात् स तथा, 'चाउदसट्टमुद्दिडपुन्नमासिणीसु पडिपुग्नं पोसहं सम्मं अणुपालेमाणे' इति, चतुर्दश्यामष्टम्यामुद्दिष्टमित्यवमावास्यां पोर्णमास्यांच प्रतिपूर्णम् अहोरात्रं यावत् षोषधम्-आहारादिपोषधं सम्यक् अनुपालयत्।।
'पीढफलगे'ति पीढम्-आसनं फलकम्-अवष्टम्भार्थं 'सिज्जा' वसति शयनं वा यत्र प्रसारितपादैः सुप्यते संस्तारको लघुतरः 'वत्थपडिग्गहकंबलपायपुंछणेणं ति वस्त्रं प्रतीतं भक्तं पानं वा गृह्णातीतिपतद्ग्रहः लिहादित्वादचपत्ययः-पात्रं पादप्रोञ्छनक-रजोहरणंऔषधंप्रतीतं भेषजं-पथ्यं 'अहापरिग्गहेहिं तवोकम्मोह अप्पाणं भावेमाणे विहरई' सुगम, कवचित्पाठः'बहूहिं सीलव्वयगुणवेरमणपोसहोववासेहिं अप्पाणंभावमाणे विहरइ' इति, तत्र शीलव्रतानिस्थूलप्राणातिपातविरमणादीनि गुणव्रतानि-दिग्द्रतानि-दिग्व्रतादीनि पौषधोपवासाःचतुर्दश्यादिपर्वतिथ्युपवासादिस्तैरात्मानं भावयन् विहरतिआस्ते ॥
मू. (५६) तए णं से जियसत्तुराया अन्नया कयाइ महत्थं जाव पाहुडं सजेइ २ ता चित्तं सारहिं सदावेइ सद्दावित्ता एवं वयासी-गच्छाहि णं तुम चित्ता ! सेयवियं नगरि पएसिस्स रन्नो इममहत्थंजावपाहुडंउवणेहि, मम पाउग्गंचणंजहाभणियंअवितहमसंदिद्धं वयणं विनवेहित्तिकटु विसजिए।
__तए णं से चित्ते सारही जियसत्तुणा रन्ना विसजिए समाणे तं महत्थं जाव गिण्हइ जाव जियसत्तुस्स रन्नो अंतियाआ पडिनिक्खमइ २ ता सावत्थीनगरीएमझंमझेणं निग्गच्छइ २ जेणेव रायमग्गमोगाढे आवासे तेणेव उवागच्छति २ तां तं महत्थं जाव ठवइ, हाए जाव सरीरे सकोरंट० महया० पायचारविहारेण महया पुरिसवग्गुरापरिक्खित्ते, रायमग्गमोगाढाओ आवा
For
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-५६ साओ निग्गच्छइ २ ता सावत्थीनगरीए मज्झमझेणं निग्गच्छति २ ता जेणेव कोट्ठए चेइए जेणेव केसीकुमारसमणे तेणेव उवागच्छति २ ।
केसिकुमारसमणस्स अंतिए धम्मं सोचा जाव हट्ठ० उहाए जाव एवं वयासी-एवं खलु अहंभंते! जियसत्तुणा रना पएसिस्स रन्नो इमंमहत्थंजाव उवणेहित्तिकट्ठ विसजिए, तंगच्छामि णं अहं भंते ! सेयवियं नगरिं,
पासादीयाणंभंते! सेयविया नगरी, एवंदरिसणिजाणं भंते! सेयविया नगरी, अभिरुवा णं भंते ! सेयविया नगरी, पडिरूवा णं भंते ! सेतविया नगरी, समोसरह णं भंते! तुब्भ सयविय नगरी, तएणंस केसाकुमारसमणे चित्तेणं सारहिणा एवं वुत्ते समणे चित्तस्स सारहिस्स एयमटुं नो आढाइ नो परिजाणाइ तुसिणीए संचिट्टइ, तए णं से चित्ते सारही केसीकुमारसमणं दोबंपि तनपि एवं वयासी
एवं खलु अहं भंते ! जियसत्तुणा रना पएसिस्स रन्नो इमं महत्थं जावविसज्जिएतं चेव जाव समोसरहणंभंते! तुब्भे सेयवियं नगरि, तएणं केसीकुमारसमणे चित्तेण सारहिणा दापि तच्चपि एवं वुत्ते समाणे चित्तं सारहिं एवं वयासी
चित्ता! से जहानामए वणसंडे सिया किण्हे किण्होभासे जाव पडिरूवे, से नूनं चित्ता! से वनसंद्धे बहूण दुपयचउप्पयमियपसुपक्खीसिरीसिवाणं अभिगमणिज्जे ?, हंता अभिगमणिजे, तंसिचणं चित्ता! वनसंडसि बहवे भिलुंगा नाम पावसउणा परिवसंति, जे णं तेसिं बहूणं दुपयचउप्पयमियपसुपरखीसिरीसिवाण ठियाणं चेव मंससोणियं आहारेति।
से नूनं चित्ता! से वनसंडे तेसिणं बहूणं दुपय जाब सिरिसिवाणं अभिगमणिजे?, नो ति०, कम्हाणं?, भंते ! सोवसग्गे, एवामेव चित्ता! तुब्भपि सेवियाए नयरीए पएसीनामंराया परिवसइ अहम्मिए जाव नो सम्मं करभरवित्तिं पवत्तइतंकहंणं अहं चित्ता! सेयवियाए नगरीए समोसरिस्सामि?, तए णं से चित्ते सारही केसि कुमारसमणं एवं वयासी
किंणं भंते ! तुब्भं पएसिणा रन्ना कायव्वं?, अस्थि णं भंते ! सेयवियाए नगरीए अन्ने बहवे ईसरतलवरजाव सत्यवाहपभिइयो जेणं देवाणुप्पियं वंदिस्संति नमंसिस्संति जाव पजुवासिस्संति विउलं असनं पानंखाइमं साइमं पडिलाभिस्संति, पडिहारिएण पीढफलगसेज्जासंधारणं उवनिमंतिस्संति, तएणं से केसीकुमारसमणे चित्तंसारहिं एवं वयासी-अवियाइ चित्ता! समोसरिस्सामो॥
वृ. 'जेणेव केसीकुमारसमणे तेणेव उवागच्छित्ता केसीकुमारसमणं पंचविहेणं अभिगमेणं अभिगच्छइ, तंजहा-सचित्तानां द्रव्यानां पुष्पताम्बूलादीनां विउसरणयाए' इति व्यवसरणेनव्युत्सर्जनेन, अचित्तानां द्रव्याणाम्-अलङकारवस्त्रादीनामव्यवसरणेन-अव्युत्सर्गेण, कवचित् 'विउसरणयाए' इति पाठः, तत्र अचित्तानां द्रव्याणां-छत्रादीनां व्युत्सर्जनेन परिहारेण, उक्तंच॥१॥ अवणेइ पंच ककुहाणि रायवरचिंघभूयाणि ।
छत्तं खग्गो वाणह मउडं तह चामराओ य॥ इति। एका शाटिका यस्मिन् तत्तथा तत्र तत् उत्तरासंगकरणं च-उत्तरीयस्य न्यासविशेषरूपं तेन, चक्षुसस्पर्शे-दर्शने 'अंजलिपग्गहेण' हस्तजोटनेन, मनस एकत्वीकरणेन-एकत्वविधानेन,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-५६
३२७ 'पाडिहारिएणपीढफलगसेज्जासंथारगेणं निमंतेहिंति प्रातिहारिकेण-पुनः समर्पणीयेन । 'अवियाई चित्ता १ जाणिस्सामो' इति ‘अवियाई' इति अपि च चित्ते परिभावयामो 'लग्गा' इति भावः, कवचित्पाठः 'आवियाई चित्ता ! समोसरिस्सामो' इति, तत्र अपि च एतदपि च परिभाव्य समवस- रिष्यामो इति भावः, कचित्पाठः 'आवियाई चित्ता ! समोसरिसामो इति, तत्र अपि च-एतदपि च परिभाव्य समवसरिष्यामो वर्तमानयोगेन ।
मू. (१७) तएणं से ते सारही केसिकुमारसमणं वंदइ नमसइ र केसिस्स कुमारसमणस्स अंतियाओ कोट्टयाओ चेइयओ पडिनिक्खमइ २ जेणेव सावत्थी नगरी जेणेव रायमग्गमोगाढे आवासे तेणेव उवागच्छइ २ ता कोडुबियपुरिसे सद्दावेइ सदावित्ता एवं वयासी
खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! चाउग्घंटं आसरहंजुत्तामेव उवट्टवेह जहासेयवियाए नगरीए निग्गच्छइ तहेव जाव वसमाणे २ कुणालाजणवयस्स मज्झमझेणं जेणेव केइयअद्धे जेणेव सेयविया नगरी जेणेव मियवणे उजाणे तेणेव उवागच्छइ २ उजाणपालए सद्दावेइ २ ता एवंवयासी
जयाणंदेवाणुप्पिया! पासावचिज्जे केसीनामकुमारसमणेपुव्वाणुपुब्बिं चरमाणेगामाणुगाम दूइज्जमाणे इहमागच्छिज्जा तया णं तुझे देवाणुप्पिया ! केसिकुमारसमणं बंदिजाह नमंसिजाह वंदित्ता नमंसित्ता अहापडिरूवं उग्गहं अणुजाणेजाह पडिहारिएणंपीढफलगजावउवनिमंतिजाह, एयमाणत्तियं खिप्पामेव पञ्चप्पिणेञ्जाह ।
तएणं ते उज्जाणपालगा चित्तेणं सारहिणा एवं वुत्ता समाणा हहतुट्ट जाव हियया करयलपरिग्गहियं जाव एवं वयासी-तहत्ति, आणाए विनएणं वयणं पडिसुणंति।।
मू. (५८) तए णं चित्ते सारही जेणेव सेयविया नगरी तेणेव उवागच्छइ र त्ता सेयवियं नगरिमझमज्झेणं अणुपविसइ २ ताजेणेव पएसिस्स रन्नोगिहे जेणेव बाहिरिया उवट्ठाणसाला तेणेव उवागच्छइ र त्तातुरए निगिण्हइ २ रहं ठवेइ २त्ता रहाओ पच्चोलहइ २ तातं महत्थंजाव गेण्हइ २ जेणेव पएसी राया तेणेव उवागच्छइ २ ता पएसिरायंकरयल जाव वद्धावेत्तातं महत्थं जाव उवणेइ । तए णं से पएसी राया चित्तस्स सार हिस्स तं महत्थं जाव पडिच्छइ र त्ता चित्तं सारहिं सकारेइ २ त्ता सम्माणेइ २ पडिविसजेइ।
तएणं से चित्ते सारही पएसिणा रन्ना विसजिए समाणे हट्ट जाव हियए पएसिस्स रनो अंतियाओपडिनिक्खमइ २ ताजेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छइ २ चाउग्घंटआसरह दुरुहइ २ त्ता सेयवियं नगरिमझमझेणंजेणेव सएगिहे तेणेव उवागच्छइ २ तातुरए निगिण्हइ २ रहं ठवेइ २ रहाओ पच्चोरुहइ २ हाए जाव उपिंपासायवरगए फुट्टमाणेहिं मुइंगमत्थएहिं बत्तीसइबद्धएहिं नाडएहिं वरतरुणीसंपउत्तेहिं उवणचिज्जमाणे २ उवगाइजमाणे २ उवलालिजमाणे २ इडे सदफरिस जाव विहरइ॥ ___ वृ. 'फुट्टमाणेहिं मुइंगमत्थएहिं तिस्फुटभिरतिरभसास्फालनात्मर्दलमुखपुटै द्वात्रिंशद्विधैः द्वात्रिंशत्पात्रनिबद्धनाटकैर्वरतरुणयुक्तरुपनृत्यमानः तदभिनयपुरस्सरं नर्तनात् उपगीयमानः तदगुणानां गानात्।
मू. (५९) तए णं केसीकुमारसमणे अन्नया कयाइ पाडिहारियं पीढफलगसेजासंथारगं पञ्चप्पिणइ २ सावत्थीओ नगरीओ कोडगाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ २ पंचहिं अनगारसएहिं
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - ५९ जाव विहरमाणे जेणेव केयइ अद्धे जनवए जेणेव सेयविया नगरी जेणेव मियवणे उज्जाणे तेणेव उवागच्छइ २ त्ता अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति । तए णं सेयवियाए नगरीए सिंघाडग महया जनसद्देइ वा० परिसा निग्गच्छइ, तए णं ते उज्जाणपालगा इमीसे कहाए लखट्ठा समाणा हट्टतुट्ट जावहियया जेणेव केसीकुमारसमणे तेणेव उवागच्छति २ ता केसि कुमारसमणं वंदति नमंसंति २ त्ता अहापडिरूवं उग्गहं अणुजाणंति पाडिहारिएणं जाव संथारएणं उवनिमंतंति नामं गोयं पुच्छंति २ त्ता ओघारेति २ त्ता एगंत अवक्कमंति अन्नमन्नं एवं वयासी
जस्स णं देवाणुप्पिता ! चित्ते सारही दंसणं कखइ दंसणं पत्थेइ दंसणं पीहेइ दंसणं अभिलसइ जस्स णं नामगोयस्सवि सवणयाए हट्ठतुट्ठ जाव हियए भवति से णं एस केसीकुमारसमणे पुव्वाणुपुव्विं चरमाणे गामाणुगामं दूइजमाणे इहमागए इह संपत्ते इह समोसढे इहेव सेयवियाए नगरीए बहिया मियवणे उज्जाणे अहापडिरूवं जाव विहरइ ।
तं गच्छामो णं देवाणुप्पिया ! चित्तस्स सारहिस्स एयमहं पियं निवेएमा पियं से भवउ, अन्नमन्नस्स अंतिए एयमहं पडिसुर्णेति २ जेणेव सेयविया नगरी जेणेव चित्तस्स सारहिस्स गिहे जेणेव चित्तसारही तेणेव उवागच्छंति २ त्ता चित्तं सारहिं करयल जाव वद्धावेति २ त्ता एवं वयासी
जस्स णं देवाणुप्पिया ! दंसणं कखंति जाव अभिलसंति जस्स णं नामगोयस्सवि सवणयाए हट्ठजाव भवह से णं अयं केसी कुमारसमणे पुव्वाणुपुव्विं चरमाणे समोसढे जाव विहरइ ।
तए णं से चित्ते सारही तेसिं उज्जाणपालगाणं अंतिए एयमहं सोचा निसम्म हट्टतुट्ट जाव आसमाओ अब्भुट्टेति पायपीढाओ पच्चोरुहइ २ त्ता पाडयाओ ओमुयइ २ त्ता एगसाडियं उत्तरासंगकरेइ, अंजलिमउलियग्गहत्थे केसिकुमारसमणाभिमुहे सत्तट्ठ पयाइं अनुगच्छइ २ ता करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टु एवं वयासी -
नमोत्थु ण अरहंताणं जाव संपत्ताणं, नमोऽत्थु णं केसियस्स कुमारसमणस्स मम धम्मायरियस्स धम्मोवदेसगस्स वंदामि णं भगवंतं तत्थगयं इहगए पासउ मे त्तिक बंदइ नमसइ, ते उज्जाणपालए विउलेणं वत्थगंधमल्लालंकारेणं सक्कारेइ सम्माणेइ विउलं जीवियारिहं पीइदाणं दलयइ २ तापडिविसज्जेइ २ कोडिंबियपुरिसे सद्दावेइ ३ एवं वयासी - खिप्पामेव भो ! देवाणुप्पिया चाउग्घंटं आसरहं जुत्तामेव उवट्ठवेह जाव पच्चप्पिणह ।
तए णं ते कोडुंबियपुरिसा जाव खिप्पामेव सच्छत्तं सज्झयं जाव उवट्टवित्ता तमाणत्तियं पचप्पिणंति, तए णं से चित्ते सारही कोडुंबियपुरिसाणं अंतिए एयमहं साचा निसम्म हट्ठतुट्ठ जावहियए हाए कयबलिकम्मे जाव सरीरे जेणेव चाउग्घंटे जाव दुरुहित्ता सकोरंट० महया भडजडगरेणं तं चैव जाव पज्जुवासइ धम्मकहाए जाव ॥
वृ. 'दंसणं कखेइ' इत्यादि, काङ्क्षति प्रार्थयते स्पृहते अभिलषति चत्वारोऽप्येकार्थाः । मू. (६०) तए णं से चित्ते सारही केसिस्स कुमारसमणस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म तुट्टे उट्ठाए तहेव एवं वयासी एवं खलु भंते! अम्हं पएसी राया अधम्मिए जाव सयस्सवि णं जनवयस्स नो सम्मं करभरवित्तिं पवत्तेइ ।
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२९
मूलं-६०
तंजइणं देवाणुष्पिया! पएसिस्स रन्नो धम्ममाइक्खेज्जा बहुगुणतरं खलु होझा पएसिस्स रन्नो तेसिंच बहूणं दुपयचउप्पयमियपसुपक्खीसिरीसवाणं, तेसिंचबहूर्णसमणमाहणभिक्खुयाणं, तंजइणं देवाणुप्पिया! पएसिस्स बहुगुणरं होजा सयस्सवि यणं जनवयस्स।
मू. (६१) तए णं केसीकुमारसमणे चित्तं सारहिं एवं क्यासीएवं खलु चउहि ठाणेहिं चित्ता! जीवा केवलिपन्नत्तं धम्मनो लभेजा सवणयाए, तं०-आरामगयं व उज्जाणगयं वा समणं वा माहणं वा नो अभिगच्छइ नो वंदइनो नमसइ नो सक्करिइनो सम्माणेइ नो कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पञ्जुवासेइ नो अट्ठाई हेऊइं पसिणाई कारणाई वागरणाइंपुच्छ।।
एएणं ठाणेणं चित्ता! जीवा केवलिपन्नत्तं धम्मं नो लभंति सवणयाए १ उवस्सयगयं समणं वा तं चेव जाव एतेणवि ठाणेणं चित्ता! जीवा केवलिपन्नत्तं धम्मं नो लभन्ति सवणयाए२ गोयरग्गगयं समणं वा माहणं वा जाव नो पञ्जुवासइ, नो विउलेणं असनपानखाइमसाइमेणं पडिलाभइ० नो अट्ठाईजाव पुच्छइ, एएणं ठाणेणं चित्ता ! केवलिपन्नत्तं० नो लभइ सवणयाए ३ जत्थवि णं समणेण वा माहणेण वा सद्धिं अभिसमागच्छइ तत्थविणं हत्थेण वा वत्स्येण वा छत्तेण वा अप्पाणं आवरित्ता चिट्ठइ, नो अट्ठाईजाव पुच्छइ ।
एएणवि ठाणेणं चित्ता! जीवे केवलिपनत्तं धम्म नो लभइ सवणयाए ४, एएहिं च णं चित्ता! चउहि ठाणेहिं जीवे णो लभइ केवलिपन्नत्तं धम्म सवणयाए।
चउहिं ठाणेहिं चित्ता! जीवे केवलिपन्नत्तं धम्म लभइ लवणयाए, तं०-आरामगयं वा उजाणगयं वा समणं वा माहणं वा बंदइ नमसइ जाव पजुवासइ अट्ठाइं जाव पुच्छइ, एएणवि जाव लभइ सवमयाए, एवं उवस्सगययं गायरग्गगयं सणं वा जाव पञ्जुवासइ विउलेणं जाव पडिलाभेइ अट्ठाईजाव पुच्छइ, एएणवि०, जत्थवि यणंसमणेणं वा अभिसमागच्छइ तत्थवि य णं नो हत्थेण वा जाव आवरेत्ताणं चिट्ठ।
एएणवि ठाणेणं चित्ता! जीवे केवलिपन्नत्तं धम्मलभइ सवणयाए, तुझंच णं चित्ता! पएसी राया आरामगयं वा तं चेव सव्वं भाणियव्वं आइल्लएणं गमएणं जाव अप्पाणं आवरेत्ता चिट्ठइ, तं कहंणं चित्ता! पएसिस्स रत्री धम्ममाइक्खिस्सामो? .
तए णं से चित्ते सारही केसिकुमारसमणं एवं वयासी-एवं खलु भंते ! अन्नया कयाई कंबोएहिं चत्तारि आसा उवनयं उवनीया ते मए पएसिस्स रन्नो अन्नया चेव उवनीया।
तंएएणं खलु भंते! कारणेणं अहं पएसिं रायं देवाणुप्पियाणं अंतिए हव्यमाणेस्सामो, तं मा णं देवाणुप्पिया! तुब्भे पएसिस्स रन्नो धम्ममाइक्खमाणा गिलाएजाह, अगिलाए णं भंते ! तुब्भे पएसिस्स रन्नो धम्ममाइक्खेवाह, छंदेणं भंते! तुब्भे पएसिस्स रन्नोधम्ममाइक्खेजाह, तए णं से केसीकुमारसमणे चितं सारहिं एवं वयासी-अवियाई वित्ता! जाणिस्सामो।
तएणं से चित्ते सारही केसि कुमारसमणं वंदइ नमसइ २ जेणेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छइ २ ता चाउग्घंटं आसरहं दुरुहइ जामेव दिसिं पाउब्यूए तामेव दिसिं पडिगए ।।
वृ. 'चाहिं ठाणेहिं' इति आरामादिगतं श्रमणादिकं नाभिगच्छतत्यादिकं प्रथमं कारणं, उपाश्रयगतं नाभिगच्छतीत्यादि द्वितीयं, प्रातिहारिकेण पीठफलकादिनानामन्त्रयतीत्यादि तृतीयं, गोचरगतं नाशनादिना प्रतिलाभयतीत्यादिचतुर्थं, एतैरेव चतुर्भिस्थानैः केवलिप्रज्ञप्तं धर्मं लभते
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- ६१
३३०
श्रवणतया श्रवणेनेति भावः, 'जत्थवियण' मित्यादि ।
यत्रापि श्रमण:- साधुः माहनः - परमगीतार्थ श्रावकोऽभ्यागच्छति तत्रापि हस्तेन वस्त्राञ्चलेन छत्रेण वाऽऽत्मानमावृत्य न तिष्ठति इदं प्रथमं कारणं, एवं शेषाण्यपि कारणानि प्रत्येकमेवं भावनीयानि, 'तुज्झं च णं चित्ता! पएसी राया आरामगयं वा तं चैव सव्वं भाणियव्ळं' 'आइल्लग - मएणं 'ति प्रथमगमकेन, तद्यथा-युष्माकं प्रदेशी राजा हे चित्र ! आरामादिगतं न वन्दते, यत्रापि च श्रमणोऽभ्यागच्छति तत्रापि हस्तादिनाऽऽत्मानमावृत्य तिष्ठति, 'तं कहनं चित्ता इत्यादि सुगमं ॥
मू. (६२) तए णं से चित्ते सारही कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए फुल्लुप्पलकमलकोमलुम्मिलियंमि अहापंडुरे पभाए कयनियमावस्सए सहरसरस्सिंमि दिनयरे तेयसा जलंते साओ गिहाओ निग्गच्छइ २ त्ता जेणेव पएसिस्स रन्नो गिहे जेणेव पएसी राया तेणेव उवागच्छइ २ ता पेसिं रायं करयल जाव तिकट्टु जएणं विजएणं वद्धावेइ २ ता एवं वयासी
एवं खलु देवाणुप्पियाणं कंबोएहिं चत्तारि आसा उवनयं उवनीया ते य मए देवाणुप्पियाणं अन्नया चैव विणइया तं एह णं सामी ! ते आसे चिट्टं पासह, तए णं से पएसी राया चित्तं सारहिं एवां वयासी- गच्छाहिं णं तुमं चित्ता! तेहिं चेव चउहं आसेहिं आसरहं जुत्तामेव उवट्ठवेहि २ ता जाव पञ्चष्पिणाहि ।
तए णं से चित्ते सारही पाएसिणा रन्ना एवं वृत्ते समाणे हद्रुतुट्ठ जाव हियए उवट्ठवेइ २ ता एयमाणत्तियं पच्चपिणइ । तए गं से पएसी राया चित्तसस सारहिस्स अंतिए एयमहं सोचा निसम्म हट्ट जाव अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरे साओ गिहाओ निग्गच्छइ २ त्ता जेणामेव चाउग्घंटे आसरहे तेणेव उवागच्छि २ चाउग्घंटं आसरहं दुरुहइ, सेयवियाए नगरीए मज्झमज्झेणं निग्गच्छइ । तए णं से चित्ते सारही तं रहं नेगाई जोयणाई उब्भामेइ, तए णं से पएसी राया उण्हेण य तण्हाए य रहवाएणं परिकिलंते समाणे चित्तं सारहिं एवं वयासी चित्ता ! परिकिलंते मे सरीरे परावत्तेहि रहं ।
तए णं से चित्ते सारही रहं परावत्तेइ, जेणेव मियवने उज्जाणे तेणेव उवागच्छइ, पएसिं रायं एवं वयासी-एसणं सामी ! मियवने उज्जाणे एत्य णं आसाणं समं किलामं सम्मं पवीणेमो, तए णं से पएसी राया चित्तं सारहिं एवं वयासी- एवं होउ चित्ता ।
तएण से चित्ते सारही जेणेव मियवने उज्जाणे जेणेव केसिस्स कुमारसमणस्स अदूरसामंते तेणेव उवागच्छइ २ तुरए निगिण्हेइ २ रहं ठवेइ २ त्ता रहाओ पच्चीरुहइ २ त्ता तुरए मोएति२त्ता पएसि रायं एवं व्यासी- एह णं सामी! आसाणं संमं किलामं पवीणेमो ।
तए णं से पएसी राया रहाओ पञ्च्चोरुहइ, चित्तेण सारहिणा सद्धिं आसाणं समं किलामं सम्मं पवीणेमाणे पासइ जत्थ केसीकुमारसमणे महइमहालियाए महच्चपरिसाए मज्झगये महया २ सद्देणं धम्ममाइक्खमाणं, पासइत्ता इमेयारूवे अज्झत्थिए जाब समुप्पज्जित्था - जड्डा खलु भो जडुपवासंति मुंडा खलु भो मुंडं पज्जुवासंति मूढा खलु भो मूढं पज्जुवासंति अपंडिया खलु भो ! अपंडियं पञ्जुवासंति निव्विण्णाणा खलु भो ! निव्विण्णाणं पज्जुवासंति, से केस णं एस पुरिसे जड्डे
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३१
मूलं-६२ मुंडे मूढे अपंडिए निविण्णाणे सिरीए हिरीए उवगए उत्तप्पसरीरे ।
एसणं पुरिसे किमाहारमाहारेइ ? कि परिणामेइ ? किं खाइ किंपियइ किं दलइ किं पयच्छइ जण्णं एमहालियाए मणुस्सपरिसाए मज्झगए महया २ सद्देणं वुयाए ?, एवं संपेहेइ २ ता चित्तं सारहिं एवं वयासी-चित्ता! जड्डा खलु भो! जडं पज्जुवासंति जाव वुयाइ, साएवि य णं उज्जाणभूमीए नो संचाएमि सम्म पकामं पवियरित्तए।।
तए णं से चित्ते सारही पएसीरायं एवं वयासी-एस णं सामी ! पासावच्छिज्जे केसीनामं कुमारसमणे जाइसंपन्ने जाव चउनाणोवगए आहोहिए अन्नाजीवी।
तएणं से पएसीरायाचित्तंसारहिंएवं वयासी-आहोहियं न वदासि चित्ता! अन्नजीवियत्तं णं वदासि चित्ता?, हंता! सामी ! आहोहिअण्णं वयामि०, अभिगमणिजे णं चित्ता! अहं एस पुरिसे?, हंता! सामी! अभिगमणिज्जे, अभिगच्छामोणं चित्ता! अम्हे एवं पुरिसं?, हंता सामी अभिगच्छामो।
वृ.आसाण सम किलामिसम्म समा इति, अश्वीनी सम-श्रमखेद क्लम-ग्लानि सम्यक् ऊपनियाम्-स्फोटयाम् ‘जडा खलुज' मित्यादि, जडमूढअपण्डितनिर्विज्ञानशब्दा एकार्थिका मौर्यप्रकर्षप्रतिपादनार्थं चोक्ताः, 'सिरिए सिरिए उवगए उत्तप्पसरीरे' इति श्रिया-शोभया हिया-लज्जया उपगतो-युक्तः, परमपरिषदादिशोभया गुप्तशरीरचेष्टाकतया चोपलम्भात्, उत्तप्तशरीरो-देदीप्यमानशरीरः, अत्रैव कारणं विमृशति-एष किमाहारयति-किमाहारं गृह्णति?, न खलु कदन्नभक्षणे एवंरूपायाः शरीरकान्तेरुपपत्ति, कण्डूत्यादिसद्भावतो विच्छायत्वप्रसक्तेः, तथा किं परिणामयति-कीशोऽस्य गृहीताहारपरिणामो?, नखलुशोभनाहाराभ्यवहारेऽपि मन्दाग्नित्वे यथारूपा कान्तिर्भवति, एतदेव सविशेषमाचष्टे-'कि खाइ किं पियइ?, तता किंदलयति-ददादि, एतदेवव्याचष्टे-किंप्रयच्छति?, येनैतावान्लोकः पर्युपास्ते, एतदेवाह'जन्नं एस एमहालियाए माणुसपरिसाए महया २ सद्देण बूया' इति ब्रूते, यस्मिंश्चेत्थं चेष्टमाने 'साएविय ण'मित्यादि स्वकीयायामपि उद्यानभूमौ न संचाएमो-न शक्नुमः सम्यक्-प्रकाशं स्वेच्छया प्रविचरितुं, एवं संप्रेक्षते-स्वचेतसिपरिभावयति, संप्रेक्ष्य चित्रं सारथिमेवमवादीत्'चित्ता' इत्यादि।
मू. (६३) तएणं से पएसी राया चित्तेण सारहिणा सद्धिं जेणेव केसीकुमारसमणे तेणेव उवागच्छइ २ ता केसीस्स कुमारसमणस्सअदूरसामंते ठिच्चा एवं वयासी-तुब्भेणंभंते! आहोहिया अन्नजीविया ?
तए ण केसी कुमारसमणे पएसिं रायं एवं वदासी-पएसी! से जहानामए अंकाणियाइ वा संखवाणियाइ वा दंतवाणियाइ वा सुकं भंसिउंकामा नो सम्मं पंथं पुच्छइ, एवामेव पएसी तुभवि विनयं भंसेउकामो नो सम्मं पुच्छसि।
से नूनं तव पएसी ममं पासित्ता अयमेयासवे अज्झथिए जाव समुप्पजिस्था-जड्डा खलु भो! जडं पज्जुवासंति, जाव पवियरित्तए, से णूणं पएसी अढे समत्थे ?, हता! अस्थि॥
इ. 'अघोवहिए' इतिअघोऽवधिकः-परमावघेरघोवत्यवधियुक्तः, अन्नजीविए' इति अन्नेन जीवितं-प्राणधारणं यस्यासावन्नजीवितः।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - ६३
'से जहानामए' इत्यादि, ते यथा नाम इति वाक्यालङ्कारे 'अंकवणिजो' अङ्करत्नवणिजः शङख वणिजो मणिवणिजो वा शुल्कं राजदेयं भां भ्रंशयितुकामाः शङ्कातो न सम्यग् पन्थान पृच्छन्ति, एवमेव तुम' मित्यादि, दान्तिकयोजना सुगमा ।
३३२
सू. (६४) तए णं से पएसी राया केसि कुमारसमणं एवं वदासी-से केणट्टेणं भंते! तुज्झं नाणे वा दंसणे वा जेणं तुज्झे मम एयारूवं अज्झत्थियं जाव संकप्पं समुप्पन्नं जाणह पासह । तसे केसीकुमारसमणे पएसिं रायं एवं वयासी एवं खलु पएसी अम्हं समणाणं निग्गंथाणं पंचविहे नाणे पण्णत्ते, तंजहा- आभिनिबोहियणाणे सुयनाणे ओहिनाणे मनपजवनाणे केवलनाणे ।
से किं तं आभिनिबोहियनाणे ?, आभिणिबोहियनाणे चउव्विहे पण्णत्ते, तंजहा - उग्गहो ईहा अवाए धारणा । से किं तं उग्गहे ?, उग्गहे दुविहे पन्नत्ते, जहा नंदीए जाव से तं धारणा, से तं आभिनिबोहियनाणे ।
से किं तं सुयनाणे ?, सुयनाणे दुविहे पन्नत्ते, तंजहा - अंगपविडं च अंगबाहिरं च, सव्यं भाणियव्वं जाव दिट्टिवाओ ।
ओहिनाणं भवपच्चइयं खओवसमियं जहा नंदीए ।
मनपवनाणे दुविहे पन्नत्ते, तंजहा - उज्जुमई य विउलमई य,
तहेव केवलनाणं सव्वं भाणियव्वं ।
तत्थणं जे से आभिनिबोहियनाणे से णं ममं अत्थि, तत्थ णं जे से सुयनाणे सेऽविय समं अत्थि, तत्थ णं जे से ओहिनाणे सेवि य ममं अस्थि, तत्थ णं जे से मनपज्जवनाणे सेऽबिय ममं अत्थि, तत्थ णं जेसे केवलनाणे से ण ममं नत्थि ।
से णं अरिहंताणं भगवंताणं, इच्चेएणं पएसी अहं तव चउव्विहेणं छउमत्येणं नाणेणं इमेयारूवं अज्झित्थियं जाव समुप्पएणं जाणामि पासामि ।।
बृ. 'उग्गहे' त्यादि, तत्राविवक्षिताशेषविशेषस्य सामान्यरूपस्यानिर्द्देश्यस्य रूपादेरवग्रहणमवग्रहः तदर्थगतासभूतसदृद्भूतविशेषालोचनमीहा प्रक्रन्ताविशेषनिश्चयोऽपायः अवगतार्थविशेषधारणं धारणा, 'से किं तं उग्गहे' इत्यादि, यथा नन्दौ ज्ञानप्ररूपणा कृता तथाऽत्रापि परिपूर्णा कर्त्तव्या, ग्रन्थगौरवभयाच्च न लिख्यते, केवलं तट्टीकैचावलोकनीया, तस्यां सप्रपञ्चमस्माभिरभिधानात् ॥
मू. (६३६) तए णं से पएसीराया केसिं कुमारसमणं एवं वयासी- अह णं भंते! इहंउवविसामि पएसी ! एसाए उज्जाणभूमीए तुमंसि चेव जाणए, तए णं से पएसी राया चित्तेणं सारहिणा सद्धिं केस्सिस्स कुमारसमणस्स अदूरसामंतेउवविसइ ।
के सिकुमारसमणं एवं वदासी-तुब्भे णं भंते! समणाणं निग्गंधाणं एसा सन्ना एसा पइन्ना एसा दिट्ठी एसा रुई एस हेऊ एस उवएसे एस संकप्पे एसा तुला एस माणे एस पमाणे एस समोसरणे जहा अन्नो जीवो अन्नं सरीरंगो तं जीवो तं सरीरं ? |
तए णं केसी कुमारसमणे पएसिं रायं एवं वयासी-पएसी ! अम्हं समणाणं निग्गंथाणं एसा सन्ना जाव एस समोसरणे जहा अन्नो जीवो अन्नं सरीरं नो तं जीवो नो तं सरीरं ।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ६५
३३३
तणं से पएसी राया, केसिं कुमारसमणं एवं वयासी-जति णं भंते! तुभं समणाणं णिग्गंथाणं एसा सन्ना जाव समोसरणे जहा अन्नो जीवो अन्नं सरीरं नो तं जीवो तं सरीरं, एवं खलुममं अजए होत्था ।
इहेव जंबूदीवे दीवे सेयवियाए नगरीए अधम्मिए जाव संगस्सविय णं जनवयस्स नो सम्मं करभरवित्तिं पवत्तेति, से णं तुब्भं वत्तव्वयाए सुबहुं पावं कम्मं कलिकलुतं समजिणित्ता कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु नरएसु नेरइयताए उववन्ने ।
तस्स णं अजगस्स णं अहं नत्तुए होत्या इट्टे कंते पिए मणन्ने थेज्जे वेसासिए संमए बहुमए अणुमए रयणकरंडगसमाणे जीविउस्सविए हिययणंदिजणणे उंबरपुष्पंपिव दुल्लभे सवणयाए, किमंग पुण पासणयाए ।
तं जति णं से अज्जए ममं आगंतुं वएजा एवं खलु नत्तूया ! अहं तव अज्ज होत्था, इहेव सेयवियाए नयरीए अधम्मिए जाव नो सम्मं करभरवित्तिं पवत्तेमि, तए णं अहं सुबाहुं पावं कम्म कलिकलु समचिणित्ता नरएसु उववन्नो तं मा णं नत्तुया ! तुमंपि भवाहि अधम्मिए जाव नो सम्म कर भरवित्तिं पवत्तेहि, मा णं तुमंपि एवं चैव सुबहुं पावकम्मं जाव उववज्जिहिसि ।
तं जइ णं से अजय ममं आगंतुं वएज्जा तो णं अहं सद्दहेजा पत्तिएज्जा रोएजा जहा अन्नो जीवो अन्नं सरीरं णो तं जीवो तं सरीरं, जम्हा णं से अजए ममं आगंतुं नो एवं वयासी तम्हा सुपइट्टिया मम पइन्ना समणाउसो ! जहा तज्रवो तं सरीरं ।
तएण केसी कुमारसमणे पएसिं रायं एवं वदासी-अत्थि णं पएसी ! तव सूरियकंता नामं देवी ?, हंता अस्थि, जइ णं तुमं पएसी तं सूरियकंतं देविं हायं कयबलंकम्मं कयकोउयमंगलपायच्छित्तं सव्वालंकारविभूसियं केणइ पुरिसेणं ण्हाएणं जाव सव्वालंकारभूसिएणं सद्धिं इट्ठे सफरिसरसरूवगंधे पंचविहे माणुस्सते कामभोगे पचणुभवमाणि पासिजसि तस्स णं तुमं पएसी ! पुरिसस्स कं डंडं निव्वत्तेनासि ।
अहन्नं भंते! तं पुरिसं हत्थच्छिन्नगं वा सूलायगं वा सूलभिन्नगं वा पायछिन्नगं वा एगाहचं कूडाहचं जीवियाओ ववरोवएज्जा, अहन्नं पएसी से पुरिसे तुमं एवं वदेज्जा-मा ताव मे सामी ! मुहुत्तगं हत्थच्छिन्नगं वा जाव जीवियाओ ववरोवेहि जाव तावाहं मित्तनाइनियगसयसंबंधिपरिजणं एवं वयामि
एवं खलु देवाणुप्पिया! पावाई कम्माई समायरेत्ता इमेयारूवे आवई पाविज्जामि, तंमाणं देवाणुप्पिया! तुब्भेवि केइ पावाई कम्माई समायरउ, मा णं सेऽवि एवं चेव आवई पाविजिहिइ जहा णं अहं ।
तस्स णं तुमं पएसी ! पुरिसस्स खणमवि एयम पडिसुणेज्जासि ?, नो तिणट्टे समट्टे, जम्हाणं भंते! अवराही गं से पुरिसे, एवामेव पएसी ! तववि अज्जए होत्था इहेव सेयवियाए नयरीए अधम्मिए जाव णो सम्मं करभरवित्तिं पवत्तेइ ।
से णं अम्ह वत्तव्वयाए सुबहुं जाव उववन्नो, तस्स णं अज्जगस्स तुमं नत्तुए होत्था इट्ठे कंते जाव पासणयाए, सेणं इच्छइ माणुसं लोगं हव्वमागच्छित्तए, नो चेव णं संचाएति हव्वमागच्छितए, चउहिं ठाणेहिं पएसी अहुणोववन्नए नरएसु नेरइ इच्छेइ माणुसं लोगं हव्वमागच्छित्तए नो चेव
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-६५ णं संचाएइ अहुमोववन्नए नरए नेरइए, सेणं तत्थ मबभूय वेयणं वेदेमामे इच्छेज्जा माणुस्सं लोगं हव्वं० नो वेवणं संचाएइ०११
अहुणोववन्नए नरए नेरइए नयरपालेही भुजो २, समहिद्विजमाणे इच्छइ माणुसं लोगं हव्वमागछित्तए नो चेवणं संचाएइ २ अहुणोववन्नए नरएसु नेरइए निरयवेयणिज्जेंसि कम्मंसि अकरवीणसि अवेइयंसि अनिजिनंसि इच्छइ माणुसं लोगं० नो चेवणं संचाए।३।
एवं नेरइए निरयाउयंसि कम्मंसि अक्खीणंसि अवेइयंसि अनिजिन्नसि इच्छइ माणुसं लोगं० नो चेवणं संचाएइ हब्बमागच्छित्तए४, इभेइहचउहिं ठाणेहिं पएसी अहुणोववन्ने नरएसु नेरइए इच्छइ माणुसं लोग० नो चेवणं संचाएइ०, तंसद्दहाहिणं पएसी! जहा अन्नो जीवो अन्नं सरीरं नो तं जीवो तं सरीरं।
वृ. 'तुन्झ णं भंते ! समणाणं निग्गंथाणं एसा सन्ना' इत्यादि, संज्ञान-संज्ञा सम्यग्ज्ञानमित्यर्थ, एषा च प्रतिज्ञानिश्चयरूपऽभ्युपगमः एषा-दृष्टि दर्शनं स्वतत्वमितिभावः, एषारुचिपरमश्रद्धानुगतोऽभिप्रायः, एष हेतुः समस्तायाअपिदर्शनवक्तव्यतायाः, एतन्मूलंयुष्मदर्शनमिति भावः, एष सदैव भवतांतात्विकोऽध्यवसायः, एषा तुला यथा तुलायांतोलितंसम्यगित्यवधार्यते तथाऽनेनाप्यभ्युपगमेनाङ्गीकृतेनचयद्विचार्यमाणंसंगतिमुपैति तत् सम्यगित्यवधार्यतेन शेषमिति, तुलेव तुला तया, एवमेतन्मानमित्यपि भावनीयं, नवरं मान-प्रस्थादि, ‘एसप्पमाणे' इति एतत् प्रमाणं, यथाप्रमाणप्रत्यक्षाद्यविसंवादिएवमेषोऽप्यभ्युपगमोऽविसंवादीति भावः, ‘एस समोसरणे' इति, एतत्समवसरणं-बहूनामेकत्र मीलनं, सर्वेषामपितत्वानामस्मिन्नभ्युपगमेसंलुलनमिति भावः ।
'इढे कंते पिए' इत्यादि, इष्टः इच्छाविषयत्वात् कान्तः कमनीयतमत्वात् प्रिया प्रेमनिबन्धनत्वात्मनोज्ञोमनसा सम्यगुपादेयतया ज्ञातत्वात्मनसा अभ्यते-गम्यते इति मनोऽमः स्थैर्यगुणयोगात्स्थैर्यो विश्वासको विश्वासस्थानं संमतः कार्यकरणेनबहुमतो बहुत्वेन अनल्पतया मतो बहुमतः कार्यविधातस्य पश्चादपि मतो बहु (अनु) मतः रत्नकरण्डसमानो, रलकरण्डकवदेकान्तेनोपादेय इति भावः, 'जीविउस्सविए' इति जोवितस्योत्सव इव जीवितोत्सवः स एव जीवितोत्सविकः, हृदयनन्दिजननः, उदुम्बरपुष्पं ह्यलभ्यं भवति ततस्तेनोपमान, 'सूलाइयं वा' इत्यादि शूलायामतिशयेन गतं शूलातिगं, एतदेव व्याचष्टे-शूलायां भिन्नः शूलाभिन्नः स एव सूलाभिन्नकस्तं, तथा “एगाहच्च मिति एकंगातं, एकेन घातेनेति भावः, 'कूडाहन्छ' मिति कूटाघातं, कुटपतितस्य मृगस्तेव घातेनेति भावः ।
चउहिठाणेहि' इत्यादि, तत्रसमुहद्भूतनरकवेदनावेदनमेकं कारणंद्वितीयं परमाधार्मिकैः कदर्थनं तृतीयं नरकदेवनीयकम्मक्षियत उद्विजनं चतुर्थं नकरायुष्काक्षपत उद्विजतं ।
मू. (६६) तए णं से पएसी राया केसि कुमारसमणं एवं वदासी-अस्थि णं भंते ! एसा पन्ना उवमा, इमेण पुण कारणेणं नो उवागच्छा।
एवं खलु भंते ! मम अजिया० होत्था इहेव सेयवियाए नगरीए धम्मिया जाव वित्तिं कप्पेमाणी समणोवासिया अभिगयजीवा० सब्बो वन्नओ जाव अप्पाणं भावेमाणी विहरइ, सा णं तुझं वत्तवयाए सुबहु पुग्नोवचयं समजिणित्ता कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववन्ना, तीसे णं अजियाए अहं नतुए होत्था इवे कंते जाव पासणयाए।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-६६
३३५ तं जइ णं सा अज्जिया मम आगंतुं एवं वएजा-एवं खलु नतुया ! अहं तव अजिया होत्था, इहेव सेयवियाए नयरीए धम्मिया जाव वित्तिं कप्पेमाणि समणोवासिया जाव विहरामि
तएणं अहं सुबहुं पुण्णोवचयं समञ्जिणित्ता जाव देवलोएसु उववण्णा, तंतुमंपि नत्तुया भवाहि धम्मिए जाव विहराहि।
तएणं तुमंपि एयं चैव सुबहुं पुण्णोवचयं सम० जाव उववजिहिसि, तं जइणं अज्जिया मम आगंतुं एवं वएजा तो णं अहं सद्दहेजा पत्तिएजा रोइजा जाह अन्नो जीवो अन्नं सरीरं नो तं जीवो तं सरीरं, जम्हा सा अज्जिया समं आगंतुणो एवं वदासी
तम्हा सुपइडिया मे पइन्ना जहा तं जीवो तं सरीरं नो अन्नो जीवो अन्नं सरीरं । तए णं केसीकुमारसमणे पएसीरायं एवं वयासी-जति णं तुमंपएसी ! हाय कयबलिकम्मं कयकोउयमंगलपायच्छित्तं उल्लपडसाडगं भिगारकडुच्छयहत्थगयं देवकुलमनुपविसमाम केइ य पुरिसे बच्चघरंसि ठिच्चा एवं वदेजा।
इएह ताव सामी! इह मुहत्तगं आसयह वा चिट्ठह वा निसीयह वा तुयट्टह वा, तस्सणं तुम पएसी! पुरिसस्स खणमवि एयमढें पडिसुणिजासि?, नोति० कम्हाणं?, भंते! असुइ २ सामंत, एवामेव पएसी! तववि अज्जिया होत्था इहेव सेयवियाएणयरीए धम्मिया जाव विहरति, साणं अम्हं वत्तवयाए सुबडेजाव उववन्ना, तीसे णं अज्जियाए तुमनतुए होत्थाइट्ठ० किमंग पुण पासणयाए।
साणंइच्छइ माणुसंलोगंहब्बमागच्छित्तए, नोवेवणंसंचाएइ हव्व मागच्छित्तए, चउहिं ठाणेहि पएसी अहुणोववन्ने देवे देवलोएसुइच्छेजामाणुसंलोगं० नो चेवणं संचाएइ० अहुणोववन्ने देवे देवलोएसु दिब्वेहिं कामभोगेहिं मुछिए गिद्धे गढिए अज्झोववन्ने से णं माणुसे भोगे नो आढाति नो परिजाणाति, सेणं इच्छिज माणुसं नो चेवणं संचाएति ।
___ अहुणोववन्नए देवे देवलोएसुदिव्वेहिं कामभोगेहिं मुच्छिए जाव अज्झोववन्ने, तस्सणं माणुस्से पेम्मे वोच्छिन्नए भवति दिब्बे पिम्मे संकंते भवति, से णं इच्छेजा माणुस० नो चेव णं संचाएइ २/
अहुणोववन्ने देवे दिव्वेहि कामभोगेहिं मुच्छिए जाव अन्झोववन्ने, तस्स णं एवं भवइ इयाणिं गच्छं मुहुत्तं गच्छ जाव इह अप्पाउया नरा कालधम्मुणा सजुत्ता भवंति, से णं इच्छेजा माणुस्सं० नोचेवणं संचाएइ३।
अहुणोववन्ने देवे दिब्वेहि जाव अज्झोववन्ने, तस्स माणुस्सए उराले दुग्गंधे पडिकूले पडिलोमे भवइ, उदपि यणं चत्तारिपंच जोयणसयाई असुभे माणुस्सए गंधे अभिसमागच्छइ, से णं इच्छेचा माणुसं० नो वेवणं संचाइजा ४१
इन् एहिं ठाणेहिं पएसि! अहुणोववन्ने देवे देवलोएसुइच्छेज माणुसंलोगहव्वमागच्छित्तए नो चेवणं संचाएइ हव्यमागच्छित्तए, तंसदहाहि णं तुमं पएसी! जहा अन्नो जीवो अन्नसरीरं नो तंजीवो तंसरीरं२॥
वृ. 'चउहिं ठाणेहिं अहुणोववन्नए देवे' इत्यादि सुगमं नवरं चत्तारिपंच वा जोअणसए असुभे गंधे हवइ' इतिइह यद्यपिनवभ्योयोजनेभ्यः परतोगन्धपुद्गलान घ्राणेन्द्रियग्रहणयोग्या
__
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-६६ भवन्ति, पुद्गलानां मन्दपरिणामभावात् घ्राणेन्द्रियस्य च तथाविधशक्तयभावात्, तथापि ते अत्युत्कटगंधपरिणामा इति नवसु योजनेषु मध्ये अन्यात् पुद्गलान् उत्कटगन्धपरिणामेन परिणमयति, तेऽपिऊर्ध्वं गच्छन्तः परतोऽन्यान् तेऽप्यत्यानिति चत्वारिपञ्च वा योजनशतानि यावत् गन्धः, केवलमूर्ध्वमूर्ध्वं मन्दपरिणामो वेदितव्यः, तत्र यदा मनुष्यलोके बहूनि गोमृतककलेवरादीनि तदा पञ्च योजनशतानि यावत् गन्धः शेषकालं चत्वारि तत उक्तं चत्वारि पञ्चेति ।।
म. (६७) तए णं से पएसी राया केसि कुमारसमणं एवं बयासी-अस्थि णं भंते ! एस पन्नाउवमा, इमेणं पुण मे कारणेणं वा उवागच्छति, एवं खलु भंते! अहं अन्नया कयाई बाहिरियाए उवठ्ठाणसालाए अनगगणनायकदंडणायगईसरतलवरमाडबियकोडुबियइब्असेहिसैनावइसत्यवाहमंतिमहामंतिगणगदोवारियअमच्चचेडपीढमद्दन गनिगमदूयसंधिवालेहिं सद्धिंसपरिवुडे विहरामि
तएणं मम नगरगुत्तिया ससक्खं सलोइं सगेवेचं अवउण (वाउड) बंधणबद्धं चोर उवणेति तए णं अहं तं पुरिसं जीवंतं चेव अउकुंभीए पक्खिवावेमि अउमएणं पिहाणएणं पिहावेमि अएण य तउएण य आयावेमि आयपच्चइयएहि पुरिसेहिं रक्खावेमि, तए अहं अन्नया कयाई जेणामेव सा अउकुंभी तेणामेव उवागच्छामिउवागछित्तातंअउकुंभुं उग्गलच्छावेमिउग्गलच्छावित्ता तं पुरिसंसयमेव पासामिणो चेवणं तीसे अयकुंभीए केइ छिड्डेइ वा विवरेइ वा अंतरेइ वा राई वा जओ णं से जीवे अंतोहितो बहिया निग्गए।
जइ णं भंते तीसे अउकुंभीए होजा केइ छिड्डे वा जावराई वा जओ णं से जीवे अंतोहितो बहिया निग्गए, तो णं अहं सद्दहेज्जा पतिएजारो एज्जा जहा अन्नो जीवो अन्नं सरीरं नो तंजीव तं सरीरं, जम्हाणं भंते ! तीसे अउकुंभीए नस्थि केइ छिड्डे वा जाव निग्गए तम्हा सुपतिट्ठिया मे पन्ना जहा तंजीवो तं सरीरं नो अन्नो जीवो अन्नं सरीर।
तए णं केसीकुमारसमाणे परसिं रायं एवं वयासी पएसी! से जहा नामए कूडागारतला सियादुहओलि गुला गुत्तदुवार सिवाय गंभीरा, अहण्णं केइपुरिसे भेरिंचदंडंच गहायकूडागारसालाए अंतो२ अणुप्पविसइरत्तातीसे कूडागारसालाए सव्वतो समंताघणनिचियनिरंतरणिनिड्डाई दुवारवयणाई पिहेइ, तीसे कूडागासालाए बहुमज्झदेसभाए ठिचा तं भेरि दंडएणं महया २ सहेणं तालेजा।
से नूनं पएसी! से सद्दे णं अंतोहितो बहि निग्गच्छइ ? हंता निगच्छइ, अस्थिणं पएसी तीसे कूडागारसालाए केइ छिडे वा जावराई वा जओ णं से सद्दे अंतोहितो बहिया निग्गए?, नो तिण? समढे, एवामेव पएसी! जीवेवि अप्पडिहयगई पुढविं भिन्चा सिलं भेजा पव्वयं भिचा अंतोहितो बहिया निगच्छइ तं सहाहि णं तुणं पएसी! अन्नो जीवोतं चेव ३।
तएणं पएसी राया केसिकुमारसमण एवं वदासी-अस्थिणंभंते! एस पन्नाउवमा इमेण पुण कारणेणं नो उवागच्छइ, एवं खलु भंते ! अहं अन्नया कयाइ बाहिरियाए उवट्ठाणसालाए जावविहरामि, तएणं ममनगरगुत्तिया ससक्खंजाव उवणेति, तएणंअहं (त) पुरिसंजीवियाओ ववरोवेमि जीवियाओ ववरोवेत्ता अयोकुंभीए पक्खिवामि २ त्ता अउमएणं पिहावेमि जाव पञ्चइएहिं पुरिसेहिं रक्खावेमि।। तएणंअहंअन्नयाकयाइंजेणेव साकुंभी तेणेव उवागच्छइ २ तातंअउकुंभिंउग्गलच्छामि
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-६७
३३७ २ तातंअउकुंभी किमिकुंभिंपिव पासामि नो चेवणंतीसे अउकुंभीए केइ छिड्डेइ वा जावराई वा जताणं ते जीवा बहियाहिती अणुपविट्ठा, जति णं तीसे अउकुंभीए होज केइ छिड्डेइ वा जाव अणुपविट्ठा तेणं अहं सद्दहेजा जहा अनो जीवो तं चेव, जम्हा णं तीसे अउकुंभीए नत्थि कोइ छिड्डेइ वा जाव अणुपविट्ठा तम्हा सुपतिडिआ मे पन्ना जहा तं जीवा तं सरीरं तं चैव ।
तए णं केसीकुमारसमणं पएसी रायं एवं वयासी-अस्थि णं तुमे पएसी ! कयाइ अए धंतपुब्वेवाधमावियपुव्वे वा? हंताअस्थि, से नूनंपएसी! अएधते समाणे सव्वे अगनिपरिणए भवति?, हंता भवति, अस्थि णं पएसी! तस्स अयस्स केइ छिड्डेइ वा जेणं से जोई बहियाहितो अंतो अणुपविढे ?, नो इणढे समढे, एवामेव पएसी ! जोवीऽवि अप्पडिहयगई पुढविं भिच्चा सिलं भिवा बहियाहिंतो अणुपविसइ, तंसदहाहि णं तुमपएसी! तहेव ४ ।।
मू. (६८) तएणं पएसी राया केसीकुमारसमणं एवं वयासी-अस्थि णं भंते ! एस पन्ना उवमा इमेण पुण मे कारणेणं नो उवागच्छइ, अस्थि णं भंते ! -
-से जहानाम केई पुरिसे तरुणे जाव सिप्पोवगए पभू पंचकंडगं निसिरित्तए? हंता पभू जतिणं भंते ! सोचेव पुरिसे बाले जाव मंदविन्नाणे पभू होजा पंचकंडगं निसिरित्तए, तो णं अहं सद्दहेजा ३ जहा अन्नो जीवो तं चेव, अम्हा णं भंते ! स चेव से पुरिसे जाव मंदवित्राणे नो पभू पंचकंडयं निसिरित्तए तम्हा सुपइडिया मे पन्ना जहा तं जीवो तं चेवा तए णं केसीकुमारसमणे पएसिं रायं एवं वयासी--
सेजहानामए केइ पुरिसे तरुणेजावसिप्पोवगएणवएणंधणुणा नवियाएजीवाए नवएणं इसुणा पभूपंचकंडगं निसिरित्तए?, हंता, पभू, सो वेवणं पुरिसे तरुणे जाव निउणसिप्पोवगते कोरिल्लिएणं धणुणा कोरिल्लियाए जीवाए कोरिलिएणं उसुणा पभू पंचकंडगं निसिरित्तए?, नो तिणढे समढे।
कम्हाणं?, भंते ! तस्स पुरिसस्स अपज्जत्ताई उवगरणाइं हवंति, एवामेव पएसी ! सो चेव पुरिसे बाले जाव मंदविनाणे अपञ्जत्तोवगरणे, नो पभूपंचकंडयं निसिरित्तए, तंसदहाहिणं तुमं पएसी! जहा अन्नो जीवो तं चेव ५।
मू. (६९) तए णं पएसी राया केसीकुमारसमणं एवं वयासी-अस्थि णं भंते ! एस पन्नाउवमा इमेण पुण कारणेणं नो उवागच्छइ, भंते! -
__ --से जहानामए केइ पुरिसे तरुणे जाव सिप्पोवगते पभूएगंमहं अयभारगंवा तउयभारगं वा सीसगभारगं वा परिवहित्तए ?, हंता पभू, सो चेव गं भंते ! पुरिसे जुने जराजज्जरियदेहे सिदिलवलितयाविणट्ठगत्ते दंडपरिग्गहियग्गहत्ये पविरलपरिसडियदंतसेढी आउरे किसिए पिवासिए दुब्बले किलंते नो पभू एग महं अयभारगं वा जाव परिवहित्तए।
जति णं भंते ! सच्चेव पुरिसे जुन्ने जराजजरियदेहे जाव परिकिलंते पभूएगं महं अयभारं. वा जाव परिवहित्तए तोणं सद्दहेआ ३ तहेव, जम्हाणंभंते ! से चेव पुरिसे जुम्मे जाव किलंते नो पभू एगं महं अयभारं वा जाव परिवहित्तए तम्हा सुपतिहिता मे पन्ना तहेव।
तए णं केसीकुमारसमणे पएसिं रायं एवं वयासी-से जहानामए केइ पुरिसे तरुणे जाव 8 ] 22
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-६९ सिप्पोवगए नवियाए विहंगियाए नवएहि सिक्कएहिं नवएहि पच्छियपिंडएहिं पहूएगंमहं अयभारं जाव परिवहित्तए ? हंता पभू।
पएसी ! से चेव णं पुरिसे तरुणे जाव सिप्पोवगए जुन्नियाए दुब्बलियाए घुणक्खइयाए विहंगियाए जुण्णएहिं दुबलएहिं धुणक्खइएहिं सिढिलतयापिणद्धएहि सिक्कएहि जुण्णएहि दुब्बालएहि धुणखइएहिं पच्चिपिंडएहिं पभूएगं महं अयभारंवा जाव परिवहित्तए?, नो तिण०, कम्हाणं?, भंते! तस्स पुरिसस्स जुन्नाई उवगरणाइंभवंति, पएसी! से चेव से पुरिसे जुने जाव किलंते जुत्तोवगरणे तो पभू एगं महं अयभारं वा जावपरिवहित्तए, तंसदहाह णं तुम पएसी! जहा अन्नो जीवो अन्नं सरीरं६।।
मू. (७०) तए णं से पएसी केसिकुमारसमणं एवं वयासी-अस्थि णं भंते ! जाव नो उवागच्छइ, एवं खलु भंते! जाव विहरामि, तएणं मम नगरगुत्तिया चोरं उवणेति।
तए णं अहं तं पुरिसं जीवंतगं चेव तुलेमि तुलेता छविच्छेयं अकुब्वमाणे जीवियाओ ववरोवेमि र ता मयं तुलेमि नो चैव णं तस्स पुरिसस्स जीवंतस्स वा तुलियस्स वा मुयस्स वा तुलियस्स (नस्थि) केइ आणतंवा नाणत्ते वा ओमत्ते वा तुच्छत्ते वा गुरुयत्ते वा लहुयत्ते वा जति गंभंते! तस्स पुरिसस्स जीवंतस्स वातुलियस मुयस्सवातुलियस्स केइ अन्नत्ते वाजाव लहुयत्ते वा तोणं अहं सद्दहेजा तं चेव, जम्हाणं भंते! तस्स पुरिसस्स जीवंतस्स वा तुलियस्स मुयस्स वा तुलियस्स नस्थि केइ अन्नत्ते वा लहुयत्ते वा० तम्हा सुपतिट्टिया मे पन्ना जहा तंजीवो तं चेव ।
तएणं केसीकुमारसमणे पएसिं रायं एवं वयासी-अस्थि णं पएसी ! तुमे कयाइ वत्थी धंतपुब्वे वा धमावियपुब्वे वा?, हंता अस्थि, अस्थि णं पएसी ! तस्स पत्थिस्स पुण्णस्स वा तुलियस्स अपुण्णस्स वा तुलियस्स केइ अनत्ते वा जाव लहुयत्ते वा?
नोतिणढे समढे, एवामेव पएसी! जीवस्स अगुरुलघुयत्तं पडुन जीवंतस्स वा तुलियस्स मुयस्स वा तुलियस्स नस्थि केइ आणत्ते वा जाव लहुयत्तेवा, तंसहहाहि णंतुमंपएसी! तं चेव७
मू. (७१) तएणं पएसी राया केसि कुमारसमणं एवं वयासी-अस्थिणं भंते ! एसा जाव नो उवागच्छइ एवं खलु भंते ! अहं अन्नया जाव चोरं उवणेति, तए णं अहं तं पुरिसं सव्वतो समंता समभिलोएमि, नो चेवणं तत्थ जीवं पासामि।
तएणं अहंतं पुरिसंदुहा फालियंकरेमि र त्ता सव्वतो समंता समभिलोएमि, नो चेवणं तत्थ जीवं पासामि, एवं तिहा चउहा संखेज्जा फालियं करेमिणो वेवणं तत्थ जीवं पासामि, जइ गंभंते! अहं तं पुरिसंदुहा वा तिहा वा चउहा वा संखेजहा वा फालियंमि वा जीवं पासंतो तो णं अहंसदहेजा नोतंचेव, जम्हाणंभंते! अहंतंसि दुहा वातिहावा चउहा वा संखिजहा वा फालियंमि वा जीवंन पासामि तम्हा सुपतिट्टिया मे पन्ना जहा तं जीवो तं सरीरंतं चेव।।
तएणंकेसिकुमारसमणे पएसिरायं एवंवयासि-मूढतराएणंतुमंपएसी! तातुच्छतराओ, केणं भंते! तुच्छतराए ?, पएसी! से जहानामए केई पुरिसे वणत्थी वणोवजीवी वणगवेसणयाए जोइंच जोइभायणं च गहाय कट्टाणं अडविं अणुपविट्ठा।।
तए णं ते पुरिसा तीसे अगामियाए जाव किंचिदेसं अणुप्पत्ता समाणा एगं पुरिसं एवं वयासी
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३९
मूल-७१
अम्हे णं देवाणुप्पिया! कट्ठाण अडविपविसामो, एत्ताणंतुमंजोइमायणाओजाइ गहाय अम्हे असनं साहेजासि, अहं तंजोइभायणे जोई विज्जवेज्जा एत्तोणं तुमकट्ठाओ जोइंगहाय अम्हं असणं साहेजासित्तिकट्ट कट्ठाणं अडविं अनुपविट्ठा।
तएणं से पुरिसे तओ मुहत्तंतरस्स तेसिं पुरिसाणं असणं साहेमित्तिकट्ठजेणेवजोतिभायणे तेणेव उवागच्छइ जोइभायणे जोई विज्झायमेव पासति, तए णं से पुरिसे जेणेव से क? तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्तातं कळं सब्बओ समंता समभिलोएति नो चेव णंतत्थ जोइं पासति ।
तए णं से पुरिसे परियरं बंधइ फरसुंगिण्हइ तं कहूं दुहा फालियं करेइ सव्वतो समंता समभिलोएइ नो वेवणं तत्थजोइंपासइ, एवंजावसंखेजफालियंकरेइ सव्वतोसमंता समभिलोएइ नो चेवणंतत्थ जोइंपासइ, तएणं से पुरिसे तंसि कट्ठसिदुहाफालिए वाजाव संखेजफालिए वा जोई अपासमाणे संते तंते परिसंते निविण्णे समाणे परसुं एगते एडेइ २ परियरं मुयइ २ एवं वयासी
अहो ! मए तेसिं पुरिसाणं असने नो साहिएत्तिक? ओहियमनसंकप्पे चिंतासोगसागरसंपविढे करयलपल्लत्थमुहे अट्टज्झाणोवगए भूमिगयदिट्टिए झियाइ, तए णं ते पुरिसा कट्ठाई छिंदतिर ताजेणेव से पुरिसे तेणेव उवागच्छंतिरत्तातंपुरिसंओहयमनसंकप्पंजाव झियायमाणं पासति २ ता एवं वयासी-किन्नं तुम देवाणुप्पिया! ओहयमनसंकप्पे जाव झियायसि?
तएणं से पुरिसे एवं वयासी-तुझे णं देवाणुप्पिया! कट्टणं अडविं अणुपविसमाणा ममं एवं वयासी-अम्हे णं देवाणुप्पिया ! कट्ठाणं अडविंजाव एविट्ठा, तए णं अहं तत्तो मुहत्तंतरस्स तुझं असणं साहेमित्तिकडजेणेव जोई जाव झियामि।
तएणंतेसिं पुरिसाणंएगे पुरिसे छेदे दक्खे पत्तद्वेजाव उवएसलद्धे ते पुरिसे एवं वयासीगच्छह णं तुझे देवाणुप्पिया ! पहाया कयबलिकम्मा जाव हव्वमागच्छेह जाणं अहं असनं साहेमित्तिकट्टपरियरंबधइ र परसुंगिण्हइ २ तासरं करेइ सरेण अरणि महेइ जेइ पाडेइ २ जोई संधुक्खेइ तेसिं पुरिसाणं असणे साहेइ, तए णं ते पुरिसा बहाया कयबलिकम्माजाव पायच्छिता जेणेव से पुरिसे तेणेव उवागच्छति।
___ तए णं से पुरिसे तेसिं पुरिसाणं सुहासनवरगयाणं तं विउलं असनं पानं खाइमं साइमं उवणेइ, तएणते पुरिसातं विउलं असनं ४ आसाएमाणावीसाएमाणा जावविहरंति, जिमियभुतु तरागयाविया णं समाणा आयंता चोक्खा परमसुइभुया तं पुरिसं एवं वयासी
अहोणं तुमंदेवाणुप्पिया! जड्डे मूढे अपंडिए निविणाणे अणुवएसलद्धे जे णं तुम इच्छसिकटुंसि दुहाफालियंसि वा जोतिं पासित्तए, से एएणडेणं पएसी! एवं वुच्चइ मूढतारएणं तुम पएसो! ताओ तुच्छतराओ८॥
मू. (७२) तए णं पएसी राया केसिकुमारसमणं एवं वयासी-जुत्तए णं भंते ! तुब्ध इयछेयाणं दक्खाणंबुद्धाणं कुसलाणं महामईणं विणीयाणं विण्णाणपत्ताण उवएसलद्धाणं अहं इमीसाए महालियाएमहम्चपरिसाएमझेउच्चावएहिं आउसेहिं आउसित्तएउच्चावयाहि उद्धंसणाहिं
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
उद्धसित्तए एवं निब्भंछणाहिं० निच्छोडणाहिं० ?
तए णं केसीकुमारसमणे पएसिं रायं एवं व्यासी-जाणासि णं तुमं पएसी ! कति परिसा पन्नत्ताओ ?, भंते! जाणामि चत्तारि परिसाओ पन्नत्ता, तंजहा-खत्तियपरिसा गाहावइपरिसा माहणपरिसा इसिपरिसा, जाणासि णं तुमं पएसी राया ! एयासिं चउण्ह परिसाणं कस्स का दंडनीई पन्नत्ता ?, हंता ! जाणामि जे णं खत्तियपरिसाए अवरज्झइ से णं हत्थच्छिन्नए वा पायचछिण्णए वा सीसच्छिन्नए वा सुलाइए वा एगाहम्रे कूडाहचे जीवियाओ ववरोविज्जइ ।
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - ७२
जे गंगाहावइपरिसाए अवरज्झइ से णंतएण वा वेढेण वा पलाणेण वा वेढित्ता अगनिकाएणं झामि, जेणं माहणपरिसाए अवरज्झइ से णं अनिट्ठाहिं अकंताहिं जाव अमणामाई वग्गूहि उवालंभित्ता कुंडियालंछणए वा सूणगलंछणए वा कीरइ निव्विसए वा आणविज्जइ, जेणं इसिपरिसाए अवरज्झइ से णं नाइअनिट्ठाहिं जाव नाइअमणामाहिं वग्गूहिं उबालब्भइ ।
एवं च ताव पएसी ! तुमं जाणासि तहाचि ण तुमं ममं वामं वामेणं दड दंडेणं पडिकूलं पडिकूलेणं पडि लोमं पडिलोमेणं विवच्चास विवद्यासेणं वट्टसि तए णंपएसी राया केसिं कुमारसमणं एवं वयासी एवं खलु अहं देवाणुप्पिएहिं पढमिल्लुएणं चव वागरणेणं सेलत्ते तए णं ममं इमेयारूये अब्भथिए जाव संकप्पे समुपज्जित्था,
जहा जहा णं एयस्स पुरिसस्स वामं चामेणं जाव विवचासं विवच्चासेणं वट्टिस्सामि तहा तहा णं अहं नाणंच नाणोवलंभं च करणं च करणोवलंभं च दंसणं च दंसणोवलंभ व जीवं च जीवोवलंभं च उलभिस्सामि, तं एएणं अहं कारणेणं देवाणुप्पियाणं वामं वामेणं जाव विवचासं विवचासेणं वट्टिए, तए णं केसीकुमारसमणे पएसीरायं एवं वयासी
जाणासि गं तुमं पएसी ! कइ बबहारगा पन्नत्ता ?, हंता जाणामि, चत्तारि ववहारगा पन्नता- देइ नामेगे नो सन्नवेइ सन्नवेइ नामेगे नो देइ एगे देइवि सन्नवेइवि एगे नो देइ नो सन्नवेइ, जाणासि णं तुमं पएसी! एएसिं चउण्हं पुरिसाणं के वबहारी के अव्यवहारी ?, हंता जाणामि, तत्थ णं जे से पुरिसे देइ णो सण्णवेइ से णं पुरिसे ववहारी।
तत्थ णं जे से पुरिसे नो देइ सन्नवेइ से गं पुरिसे ववहारी, तत्थ णं जे से पुरीसे देइवि सन्नवेइवि से पुरिसे वबहारी, तत्थ णं जे से पुरिसे नो देइ नो सन्नवइ से णं अववहारी, एवामेव तुमंपि ववहारी, नो चेव णं तुमं पएसी अववहारी ।
मू. (७३) तए णं पएसी राया केसिकुमारसमणं एवं वयासी-तुज्झे णं भंते! इयछेया दक्खा जाव उवएसलद्धा समत्था णं भंते! ममं करयलंसि वा आमलयं जीवं सरीराओ अभिनिवट्टित्ताणं उवदंसित्तए ।
तेणं कालेणं तेणं समएणं पएसिस्स रन्नो अदूरसामंते वाउयाए संवत्ते तणवणस्सइकाए एयइ वेयइ चलइ फंदइ घट्टइ उदीरइ तं तं भावं परिणमइ, तए णं केसीकुमारसमणे पएसिरायं एवं वयासी- पाससि णं तुमं पएसीराया ! एवं तणवणस्सइं एयंतं जाव तं तं भावं परिणमत ?, हंता पासामि, जाणासि णं तुम पएसी! एय तणवणस्सेइकायं किं देवो चालेइ असुरो वा चालेइ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-७३
३४१
णनगो वा किनरो वा चालेइ किंपुरिसो वा चालेइ महोरगो वा चालेइ गंधब्वो वा चालेइ ?
हंता जाणामि, नो देवो चालेइ जाव नो गंधवो चालेइ वाउयाए चालेइ, पाससिणं तुम पएसी! एतस्स वाउक्कायस्स सरूविस्स सकामस्स सरागस्स समोहस्स सवेयस्स सलेयस्स ससरीरस्स रूव?, नो तिणढे०, जइ णं तुमं पएसी राया ! एयस्स वाउकायस्स सरूविस्स जाव ससरीरस्स रूवं न पासति तं कहणं पएसी! तव करयलंसि वा आमलगंजीवं उवदंसिस्सामि?
एवं खलु पएसी ! दसट्टाणाई छउमत्थे मणुस्से सब्वभावेणं न जाणइ न पासइ, तंजहाधम्मत्थिकायं १ अधम्मत्थिकायं २ आगासस्थिकार्य ३ जीवं असरीरबद्धं ४ परमाणुपोग्गलं ५ सहं ६ गंधं ७ वायं ८ अयं जिने भविस्सइ वा नो भविस्सइ ९ अयं सव्वदुक्खाणं अंतं करेस्सइ वा नो वा १०॥
एतानि चेव उप्पन्ननाणदसणधरे अरहा जिने केवली सव्वभावेणं जाणइ पासइ, तं० धम्मत्थिकायं जाव नो वा करिस्सइ, तं सद्दहाहि णं तुमं पएसी ! जहा अन्नो जीवो तं चेव ९ ।
मू. (७४) तए णं से पएसीराया केसि कुमारसमणं एवं वयासी-से नूनं भंते ! हथिस्स कुंथुस्स य समे चेव जीवे ?, हंता पएसी ! हत्थिस्स य कुंथुस्स य समे चेव जीवे, से नूनं भंते ! हत्थीउ कुंथू अप्पकम्मतराए चेव अप्पकिरियतराए चेव अप्पासवतराए चेव एवं आहारनीहारउस्सासनी सासइडीएमहजुइअप्पतराए वेव, एवंचकुंथुओ हत्था महाकम्मतराए चेवमहाकिरियजाव?
हंता पएसी ! हत्थीओ कुंथु अप्पकम्मतराए चेव कुंथुओ वा हत्थी महाकमतराए चेव तं चेव, कम्हाणंभंते! हथिस्सय कुंथुस्सयसमे वेवजीवे?, पएसी! से जहा नामए कूडागारसाला सिया जाव गभीरा अहणं केइ पुरिसे जोइं व दीवं व गहायतं कूडागारसालं अंतो २ अणुपविसइ तीसे कूडागारसालाए सव्वतो समंता घणनिचियनिरंतराणि णि छिड्डाइंदुवारवयणाई पिहेति २ तीसे कूडागारसालाए सव्वतो समंता घणनिचियनिरंतराणि णि छिडाइंदुवारवयणाई पिहेति २ तीसे कुडागारसालाए बहुमज्झदेसभाए तं पईवं पलीवेजा।
तए णं से पईवे तं कूडागारसालं अंतोरओभासइ उज्जोवेइ तवति पभासेइ, नो चेवणं बाहिं, अह णं से पुरिसे तं पईवे इरएणं पिहेजा, तएणं से पईवे तं इडरयं अंतो ओभासेइ, नो चेवणं इडरगस्स बाहिं णो वेवणं कूएगारसालाए बाहिं।
एवं किलिंजेणं गंडमाणियाए पच्छिपिंडएणं आढतेणं अद्धाढतेणं पत्थएणं अद्धपत्थएणं अट्ठभाइयाए चाउभाइयाए सोलसियाएछत्तीसियाए चउसट्टियाए दीवचंपएणतएणं से पदीवे दीवचंपगस्स अंतो ओभासति४।।
नोवेवणंदीवचंपगस्स बाहिं, नो चेवणंचउसट्ठियाए बाहिं, णो चेवणं कूडागारसालं नो चेव णं कूडागारसालाए बाहिं, एवामेव पएसी ! जीवेवि जं जारिसयं पुव्वकम्मनिबद्धं बोदि निव्वत्तेइ तं असंखेजेहिं जीवपदेसेहि सचित्तं करेइ खुड्डियं वा महालियं वा, तं सद्दहाहि णं तुमं पएसी! जहा अन्नो जीयो णं चेवणं ॥
वृ.'अस्थिणंभंते! एसपन्नाउवमा' अस्ति भदन्त! प्रज्ञातो-बुद्धिविशेषादुपमा, अनेगगण
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
राजप्रश्नीयउपासूत्रम्-७४
नायगे' त्यादि, गणनायकाः-प्रकृतिमहत्तराः दण्डनायकाः-तन्त्रपाला राजेश्वरतलवरमाडम्बिककौटुम्बिकेभ्यश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहमन्त्रिमहान्त्रिगणकदौवारिकः प्रागुक्तस्वरूपाः अमात्या-राज्याधिष्ठायकाः चेटाः-पादमृलिकाः पीठमाः-प्रागुक्ता नगरं-नगरवासिप्रकृतयः निगमाः-कारणिकाः दूता--अन्येषां गत्वा राजादेशनिवेदकाः संधिपाला-राज्यसन्धिरक्षकाः 'नगरगुत्तिया' इति नगररक्षाकारिणः 'ससक्वं' इति ससाक्षि सहोढं-सलोद्धं 'सगेवेनं' ग्रीवानिबद्धकिं चिल्लोध्रमित्यर्थः, 'अवाउड' अप्रवृत्तबन्धनबद्धं चौरमिति ।
___'भेरि दंडं चेति भेरी-ढक्का दण्डोवादनदण्डः । 'वामं वामेण' मित्यादि, वामं वामेन एवं दंडं दंडेणेत्याद्यपि भावनीयं।
'देइ नामेगे नो सन्नवेइ' इति ददाति-दाने प्रयच्छति न संज्ञापयति-न सम्यगालापेन संतोषयति, चतुर्भङ्गी पाठसिद्धा।
_“एवामेव पएसि! तुमंपिववहारी' इति यद्यपित्वं न सम्यगालापेन मां संतोषयसि तथापि मम विषयेभक्तिबहुमानंच कुर्वन् आद्यपुरुष इव व्यवहार्येव नाव्यवहारी, एतावताच 'मूढतराए तुमंपएसी! तओ कट्टहारयाओ' इत्यनेन वचसा यत् कालुष्यमापादितं तदपनीतं परमंच संतोषं प्रापित इति।
'हंता पएसी हथिस्स ! कुंथुस्सय समे चेव जीवे' इति प्रदेशानां तुल्यत्वात्, केवलं संकोचविकोचधर्मत्वात् कुन्थुशरीरे संकुचितो भवति, हस्तिशरीरे विस्तृतः उक्तञ्च
"आसज कुंथुदेहं तत्तियमित्तो गयंमि गयमित्तो ।
नय संजुञ्जइ जीवो संकोयविकोयदोवेहिं ।। अत्तन संयुज्यतेजीवः संकोचविकोचदषाभ्यामिति, तयोस्तस्य स्वभावतयाऽभ्युपगमात्, तथा चात्र प्रदीपध्टान्तो वक्ष्यते, अथवा 'कम्मतराएचेवे त्यादि, 'कर्म' आयुष्कलक्षणं क्रियाकायिक्याद आश्रवः-प्राणाति पातादि आहारनीहारोच्छ्वासनिश्वासादि द्युतयः प्रतीताः, इड्डरक-महत् पिटकं, येन सवस्वापि रसवती स्थस्यते।।
गोकलिझं नाम यत्र गोभक्तं प्रक्षिप्यते, पच्छिकापिटकं च प्रतीतं, गण्डयुक्ता भाणिका २ देशविशेषप्रसिद्धा, आढकार्धाढकप्रस्थकार्द्धप्रस्थककुलवार्द्धकुलवा मगधदेशप्रसिद्धा धान्यमानविशेषाः।
चतुर्भागिकाष्टभागिकाषोडशिकाद्वात्रशत्का भगवदेशप्रसिद्धा एव रसमानविशेषाः, दीपचम्पको-दीपस्थगनकं, एवामेवे' त्यादि निगमतं कण्ठयं, उक्तं चैतदन्यत्रापि॥१॥ “जह दीवो महइ घरे पलीविओतं घरंपगासेइ ।
अप्पपयारे तंतं एवं जीवो सदेहाई॥" इति ।। मू. (७५) तए णं पएसी राया केसि कुमारसमणं एवं वयासी-एवं खलु भंते ! मम अजगस्स एस सन्ना जाव समोसरणे जहा तज्जीवो तं सरीरं नो अन्नो जीवो अन्नं सरीरं, तयानंतरं चणं ममं पिउणोऽवि एस सन्ना तयानंतरं ममवि एसा सन्ना जाव समोसरणं ।
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-७५
तंनो खलु अहं बहुपुरिसपरंपरागयं कुलनिस्सियं दिदि छंडेस्सा, तएणं केसीकुमारसमणे पएसी रायं एवं बयासी ना णं तुमं पएसी! पच्छाणुताविए भवेज्जासि जहा बसे पुरिसे अयहारए
केणं भंते ! से अयहारए?, पएसी! से जहाणामए केई पुरिसा अस्थत्थी अस्थगवेसी अस्थलुद्धगा अस्थकंखिया अत्तपिवासियाअस्थगवेसणयाएविउलंपणियभंडमायाए सुबहुंभत्तपान पत्थयणं गहाय एगं महं अकामियं छिन्नावायं छिन्त्रावायं दीहमद्धं अडविं अनुपविट्ठा ।
तएणं ते पुरिसातीसे अकामियाए अडवीए कंचि देसं अणुप्पत्ता समाणा एगमहं अयागर पातस,ि अएणं सद्दता समंता आइण्णं विच्छिण्णं सच्छड उवच्छडं फुडंगाढं अवगाढ पासति २ त्ता हट्टतुट्ट जावहियया अन्नमन्नं सदावेति र त्ता एवं वयासी
एसणं देवाणुप्पिया! अयभंडे इडे कंते जाव मणामे, तं सेयं खलु देवाणुप्पिया! अम्हं अयभारएबंधित्तएत्तिक? अन्नमन्नस्सएयमद्वंपडिसुणेति २ ताअयभारंबंधति २ अहाणुपुवीए संपत्थिया, तए णं ते पुरिसा अकामियाए जाव अडवीए किचि देसं अणुपत्ता समाणा एणं महं तउआगरं पासंति, तउएणं आइण्णं तं चैव जाव सदावेत्ता एवं वयासी ।
एसणं देवाणुप्पिया! तउयभंडे जाव मणामे, अप्पेणं चेव तउएणं सुबहुअए लभति, तं सेयं खलु देवाणुप्पिया! अयभारए छठेता तउयभारए बंधि एत्तिकडअन्नमनस्स अंतिए अयम8 पडिसुणेति २ त्ता अयभारंछड्डेति २ ता तउयभारं बंधति, तत्थ णं एगे पुरिसे णो संचाएइ अयभारं छड्डेत्तए तउयभारंबंधित्तए, तए णं ते पुरिसा तं पुरिसंएवं वयासी।
एस णं देवाणुप्पिया! तउयभंडे जाव सुबहु अए लब्मति, तं छड्डेहि णं देवाणुप्पिया ! अयभारगं, तउयभारगं बंधाहि, तए णं से पुरिसे एवं वदासी दूराहडे मे देवाणुप्पिया! अए चिराहडे मे देवाणुप्पिया! अए अइगाढबंधणबद्धे मे देवाणुप्पिया! अए असिलिट्ठबंधणबद्ध देवाणुप्पिया! अएपणियबंधणबद्धेदेवाणुप्पिया! अए, नोसंचाएमिअयभारगंछडेत्ता तउयभारगं बंधित्तए। ____तएणते पुरिसातपुरिसंजाहे नो संचायंति बहूहिंआधवणाहियपत्रवणाहिय आघवित्तए वा पन्नवित्तए वा तया अहाणुपुब्बीए संपत्थिया, एवं तंबागरं रुप्पागरं सुवनागरं रयणागरं वइरागरं, तएणं ते पुरिसाजेणेव सयाजणवया जेणेव साइं२ नगराइंतेणेव उवागच्छन्ति र ता वयरविक्कणयंकरति र त्ता सुबहुदासीदासगोमहि सगवेलगंगिण्हंति २ ताअट्ठतलमूसियवडंसगे करावेति व्हाया कयबलिकम्मा उपिंपासायवरगया फुटमाणेहिं मुइंगमत्यएहिं बत्तीसइबद्धएहिं नाइएहि वरतरमीसंपउत्तेहिं उवणचिजमाणा उवलालिजमाणा इढे सदफरिस जाव विहरंति।
तएणं पुरिसे अयभारेणजेणेव सए नगरे तेणेव उवागच्छइअयभारेणंगहाय अयविक्किण्णं करेति २ ता तंसि अप्पमोल्लंसि निहियंसि झीणपरिचए ते पुरिसे उपिं पासायवरगए जाव विहरमाणे पासति र त्ता एवं वयासी__अहोणं अहंअपनो अपुत्रोअकयरथो अकयलकखणो हिरिसिरिवज्जिए हीणपुण्णचाउद्दसे दुरंतपलवखणे, जतिणं अहं मित्ताण वा नाईण वा नियगाण वा सुणेतओ तो णं अहंपि एवं चेव
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्-७५
उप्पिं पासायवरगए जाव विहरतो, सेतेणडेणं एसी एवं वुच्चइ-माणं तुमं पएसी पच्छाणुताविए भविज्ञासि, जहा व से पुरिसे अयभारिए ।
मू. (७६) एत्य णं से पएसी राया संबुद्धे केसिकुमारसमणं वंदइ जाव एवं वयासी-नो खलु भंते ! अहं पच्छाणुताविए भविस्सामि जहा व से पुरिसे अयभारिए।
तंइच्छामिणंदेवाणुप्पियाणं अंतिएकेवलिपनत्तं धम्म निसामित्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया मा पडिबंध, धम्मकहा जहा चित्तस्स, तहेव गिहिधम्मे पडिवजइ र त्ता जणेव सयाविया नगरी तेणेव पहारेत्य गमणाए।
मू. (७७) तए णं केसी कुमारसमणे परसिं राय एवं वयासीजाणासि तुमं पएसी ! कइ आयरिया पन्नत्ता?, हंता जाणामि, तओ आयरिआ पन्नता, तंजहाकलायरिए सिप्पायरिए धम्मायरिए, जाणासिणंतुमंपएसी! तेसि तिण्हं आयरियाणं कस्स का विनयपडिक्त्ती पउंजियचा?
हंताजाणामि, कलायरियस्स सिप्पायरियस्स उवलेवणं समजणंवाकरेजा पुरओ पुष्पाणि वा आगवेज्जा मजावेजा मंडावेजा भोयाविजावा विउलंजीवतारिहं पीइदाणंदलएज्जा पुत्ताणुपुत्तियं वित्तिं कप्येजा, जत्येव धम्मायरियंपासिज्जा तत्थेव वंदेजा नमसेजा सक्कारेज्जा सम्माणेज्जा कलाणं मंगलं देवयंचेइयं पञ्जुवासेन्जा फासुएसणिजेणं असनपानखाइमसाइमेणंपडिलाभेजा पाडिहारिएणं पीढफलगसिज्जासंधारएणं उवनिमंतेजा।
एवं च ताव तुमं पएसी ! एवं जाणासि तहायि णं तुम ममं वामं वामेणंजाव वट्टित्ता ममं एयमढें अक्खामित्ताजेणेव सेयविया नगरी तेणेव पहारेत्थ गमगाए, तएणं से पएसी राया केसिं कुमारसमणं एवं वदासी
एवं खलु भंते! मम एयायवे अज्झथिए जाव समुप्पञ्जित्था एवं खलु अहं देवाणुप्पियाणं वामं वामेणं जाव वट्टिए तं सेयं खलु मे कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए जाव तेयसा जलंते अंते. उरपरियाल सद्धिं संपरिवुडस्स देवाणुप्पिए वंदितए नमंसित्तए एतमट्ठे भुजो २ सम्मं विनएणं खामित्तएतिकडे जामेव दिसिं पाउन्भूते तामेव दिसिं पडिगए।
तएणं से पएसीराया कालं पाउप्पभायाए रयणीए जाव तेयसा जलते हट्टतुट्ट जाव हियए जहेब कूणिए तहेव निग्गच्छइ अंतेउरपरियाल सद्धिं संपरिवुडे पंचविहेणं अभिगमेणं बंदइ नमंसइ एयमढें भुञ्जो २ सम्मं विनएणं खामेइ ।
मू. (७८)तएणं केसी कुमारसमणे पएसिस्स रन्नो सूरियकतप्पमुहाणं देवीणं तीसे य महतिमहालियाए महन्चपरिसाएजाव धम्मपरिकहेइ। तएणं से पएसीरायाधम्म सोचानिसम्म उठाए उडेति २ केसिकुमारसमणं बंदइ नमसइ २ त्ता जेणेव सेयविया नगरी तेणेव पहारेत्य गमणाए।
तए णं केसी कुमारसमणे परसिराय एवं वदासी-मा णं तुमं पएसी ! पुट्विं रमणिज्ने भविता पच्छा अरमणिजे भविज्ञासि, जहा से वनसंडे इ वा नट्टसालाइ वा इक्खुवाइए इ वा खालवाडए इवा, कहणंभंते!, वनसंडे पत्तिए पुफिएफलिए हरियगरेरिज्जमाणे सिरीए अतीव
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-७८
३४५
उवसीमेमाणे २ चिट्ठइ।
तया णं वनसंडे रमणिजे भवति, जया णं वणसंडेनो पत्तिए नो पुष्फिए नो फलिए नो रहियगरिरेजमाणेणो सिरीए अईव २ उवसोभेमाणे चिठ्ठइ तया णं जुन्ने झडे परिसडियपंडुपत्ते सुक्करुक्खे इव मिलायमाणे चिट्ठइ तया। तया णं वणे णो रमणिजे भवति,
जयाणं नट्टसालावि गिजइ वाइज्जइ नचिजइहसिज्जइ रमिजइतयाणं नट्टसालारमणिजा भवइ, जया णं नट्टसाला नो गिजइ जाव नो रमिजइ तयाणं नट्टसाला अरमणिज्जा भवति, जया णं एवं खुवाडे छिज्जइ भिजइ सिज्जइ पिजइ दिज्जइ तथा णं इवखुवाडे रमणिज्ने भवइ, जया णं इवखुवाडे णो छिज्जइ जाव तया इकखुवाडे अरमणिज्जे भवइ
जया णं खलवाडे उच्छुब्भइ उडुइज्जइ मलइज्जइ मुणिज्जइ खज्जइ पिज्जइ दिजइ तया णं खलवाडे रमणिज्जे भवति, जया णं रूलवाडे नो उच्छुब्भइ जाव अरमणिजे भवति ।
से तेणतुणं पएसी एवं वुच्चाइमाणं तुमं पएसी! पुबि रमणिजे भवित्ता पच्छा अरमणिज्जे भविजासि जहा वणसंडेइ वा, तएणं पएसी केसिं कुमारसमणं एवं वयासी
नो खलु भंते! अहं पुब्वि रमणिजे भवित्ता पच्छाअरमणिजे भविस्सामि, जहा वनसंडे इ वा जाव खलवाडे वा, अहंणंसेयवियानगरीपमुवखाइंसत्त गामसहस्साइंचत्तारि भागेकरिस्सामि
एगंभागंबलवाहणस्स दलइरसामि, एगंभागंकुट्ठागारे छुभिस्सामि, एगंभागं अंतेउरस्स दलइरसामि, एगेणं भागेणं महतिमहलयंकूडागारसालं करिस्सामि, तत्थ णं बहूहिं पुरिसेहिं दिन्न भइ भत्तवेयणेहिं विउलं असनं० उवक्खडावेत्ता बहूणं समणमाहणभिवखुयाणं पंथियपहियाणं परिभाएमाणे २।
बहूहिँ सीलव्वयगुणव्वयवेरमणपञ्चवखाणपोसहोववासस्स जाव विहरिस्सामत्तिकटु जामेव दिसिं पाउन्भूए तामेव दिसिं पडिगए।
मू. (७९) तए णं से पएसी राया कल्लं जाव तेयसा जलंते सेयवियापामोक्खाइं सत्त गामसहस्साइंचत्तारि भाए कीरइ, एगं भागंबलवाहणस्स दलइ जाव कूडागारसालं करेइ, तत्थ णं बहाहू पुरिसेहिं जाव उववखडेता बहूणं समण जीव परिभाएमाणे विहरइ।।
मू. (८०) तएणं से पएसीराया समणोवासए अभिगयजीवाजीवे० विहरइ, जप्पभिइंच णं पएसीराया समणोवासए जाए तप्पभिइं च णं रजं च रटुंच बलं च बाहणं च कोसं च कोट्ठागारं च पुरं च अंतेउरंच जनवयं च अनाढायमाणे यावि विहरति।
तए णं तीसे सूरियकताए देवीए इमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था जप्पभिइंच णं पएसी राया समाणोवासए जाए तप्पभिइं च णं रजं च रठं जाव अंतेउरं च ममं जनवयं च अनाढायमाणे विहरइ, तं सेयं खलु मे पएसिं रायं केणवि सत्यपओएण वा अग्गिपओएण वा मंतप्पओगेणवा विसप्पओगेण वा उद्दवेत्ता सूरियकंतं कुमारं रज्जे ठवित्ता सयमेव रज्जसिरि कारेमाणीए पालेमाणीए विहरित्तएत्तिकट्ठएवं संपेहेइ संपेहित्ता सूरियकंतंकुमारंसद्दावेइ सद्दावित्ता एवं वयासी
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- ८० जप्पभिइंचणं पएसी राया समणोवासए जाए तप्पभिइंच णं रजं च जाव अंतेउरं च णं जनवयं च माणुस्सए य कामभोगे अनाढायमाणे विहरइ, तं सेयं खलु तव पुत्ता ! पएसि रायं केणइ सत्थप्पयोगेण वा जाव उद्दवित्ता सयमेव रजसिरि कारेमाणे पालेमाणे विहरित्तए।
तएणं सूरियकंते कुमारे सूरियकताए देवीए एवं वुत्ते समाणे सूरियकताए देवीए एयम8 नोआढाइ नो परियाणाइ तुसिणीए संचिट्ठइ, तएणंतीसे सूरियकताएदेवीए इमेयारूवे अन्झथिए जाव समुप्पजित्था मा णं सूरियकंते कुमारे पएसिस्स रन्नो इमं रहस्सभेयं करिस्सइ तिकड पएसिस्सरन्नो छिद्दाणि मम्माणि य रहस्साणि य विवराणि य अंतराणि य पडिजागरमाणीर विहरइ।
तए णं सूरियकता देवी अन्नया कयाइ पएसिस्स रन्नो अंतरंजाणइ असनं जाव खाइम सव्ववत्थगंधमल्लालंकारं विसप्पजोगं पउंजइ, पएसिस्स रन्नो पहायस्स जाव पायच्छित्तस्स सुहासणवरगयस्स तं विससंजुत्तं असनं वत्थं जाव अलंकारं निसिरेइ घातइ।।
तए णं तस्स पएसिस्स रण्णो तं विससंजुत्तं असनं ४ आहारेमाणस्स सरीरगंमि वेयणा पाउब्भूया उज्जला विपुला पगाढा कक्कसा कडुया चंडा तिव्वा दुक्खा दुग्गा दुरहियासा पित्तजरपरिगयसरीरे दाहवत यावि विहरइ।
वृ. 'कल्लंपाउप्पभायाए रयणीएजावतेयसाजलंते' इति, अत्र यावतकरणात् ‘फुल्लप्पलकपलकोमलुम्मिलियंमि अहापंडुरे पभाए रत्तासोगकिंसुयसुयमुहपलासपुप्फगुंजद्धरागसरिसे कमलागरनलिंगिपोडवोहए उठ्ठियंमि सूरे सहस्सरस्सिम्मि दिणयरे' इति परिग्रहः ।
अस्यायमर्थः-कल्यमिति श्वः प्रादुः-प्राकाश्ये, ततः प्रकाशप्रभातायां रजन्यां फुल्लोत्पलकमललोमलोन्मीलिते फुल्लं-विकसितं तच्च तत् उत्पलं तच्च कमलश्च-हरिणविशेषः फुल्लोत्पलकमलौ तयोः कोमलम्--अकठोरमुन्मीलितं यथासंख्यं दलानां च नयनयोश्च यस्मिन् तत्तथा तस्मिन।
अथ रजनीविभातानतरंपाण्डुरे-शुक्लेप्रभाते, रत्तासोगे'त्यादि, रक्ताशोकस्य प्रकाशः स च किंशुकं च-पलाश-पुष्पं शुकमुखं च गुजा-फलविशेषो रक्तकृष्णस्तर्धं च तानि तेषां सशे-आरक्तया समाने 'कमलागरनलिणिसंडबोहए' इति कमलाकराः-हृदास्तेषुनलिनीखण्डास्तेषांबोधके 'उस्थिते' उदयप्राप्ते 'सूरिए' आदित्ये सहरश्मी 'दिनकरे' दिवसकरणशीले तेजसा ज्वलिते।
___ 'रेरिज्जमाणे' इति हरिततयादेदीप्यमाने 'माणंतुमे पुव्वं रमणिजे भवित्तापछाअरमणिजे भविजासि' इत्यादेग्रन्थस्यायं भावार्थ-पूर्वमन्येषांदात्रा भूत्वा सम्प्रतिजैनधर्मप्रतिपत्या तेषामदात्रा न भवितव्यमस्माकमंतरायस्य जिनधर्मापभ्राजनस्य च प्रसक्तेः ।
__'वेयणापाउन्भूयाउज्जला' इत्यादि, उज्ज्वलादुःखरूपतया निर्मलासुखलेशेनाप्यकलङ्कितेति भावः विपुला-विस्तीर्णा सकलशरीरव्यापनात्प्रगाढा-प्रकर्षेणमर्मप्रदेशिव्यापितया समवगाढा, कर्कश इव कर्कशा, किमुक्तं भवति? ।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-८०
३४७ यथा कर्कशपाषाणसंघर्ष शरीरस्य खण्डानि त्रोटयति एवमात्मप्रदेशान् त्रोटयंतो या वेदनोपजायतेसाकर्कशा,तथा कटुका पित्तप्रकोपपरिकलितस्य रोहण्यादिकटुद्रव्यमिवोपभुज्यमानमतिशयेनाप्रीतिजनिकेति भावः, परुषा मनसोऽतीव रूक्षत्वजनिका, निष्ठुरा-अशक्यप्रतीकारतया दुर्भेदाऽत एव चण्डा-रुद्रा तीव्रा-अतिशायिनी दुःखा-दुःखरूपा दुर्लध्या पितञ्चरपरिगतशरीरे व्युन्नान्त्याचापि-दाहोत्पत्या चापि विहरति-तिष्ठति ।
मू. (८१) तएणं से पएसीराया सूरियकताएदेवीए अत्ताणं संपलद्धंजाणित्ता सूरियकताए देवीए मनसावि अप्पदुस्समाणे जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ २ त्ता पोसहसालं पमजइ २ त्ता उच्चारपासवणभूमि पडिलेहेइ २ ता दब्भसंथारगं संथरेइ २ ता दब्भसंथारगं दुरूहइ र त्ता पुरस्थाभिमुहे संपलियंकनिसने करयलपरिग्गहियंसिरसावत्तं अंजलिं मत्थएत्तिकट्ठएवं वयासी
नमोऽत्युणं अरहंताणं जाव संपत्ताणं।
नमोऽत्यु णं केसिस्स कुमारसमणस्स मम धम्मोवदेसगस्स धम्मायरियस्स, वंदामि णं भगवंतं तत्थ गयं इह गए, पासउ मे भगवंतत्थ गए इह गयंतिकट्टघंदइ नमसइ, पुट्विंपिणं मए केसिस्स कुमारसमणस्स अंतिए थूलपाणाइवाए पञ्चक्खाए जाव परिग्गहे।
तंइयाणिपिणंतस्सेव भगवतो अंतिए सव्वं पाणाइवायं पञ्चक्खामिजाव परिग्गहं सब्बं कोहं जाव मिच्छादसणसलं, अकरणिजं जोयं पच्चखामि, सव्वं असणं चउब्विहंपि आहारं जावजीवाए पञ्चक्खामि।
जंपियमेसरीरंइटुंजाव फुसंतुत्तिएयंपियणं चरिमेहिं ऊसासनिस्सासेहिं वीसिराभित्तिकटु आलोइयपडिक्कते समाहिपत्ते कालमासे कालं किचा सोहम्मे कप्पे सूरियाभेविमाणे उववायसभाए जाव वण्णो।
तएणं से सूरियाभेदेवेअहुणोववन्नए चेव समाणे पंचविहाएपज्जत्तीए पजत्तिभावंगच्छति, तं०-आहारपजत्तीए सरीरपजत्तीएइंदियपजत्तीएआनपाणपजत्तीए भासमनपजत्तीए, तंएवं खलुभो! सूरियाभेणंदेवेणंसा दिव्वा देविडीदिव्यादेवजुत्ती दिब्वेदेवाणुभावेलद्धे पत्तेअभिसमन्नागए
वृ.संपलियंकसन्निसन्ने' इतिपद्मासनसन्निविष्टः सव्वंकोह' मित्यादिक्रोधमानमायालोभाः प्रतीताः प्रेम-अभिष्वंगमात्रं द्वेषः-अप्रीतिमात्रः अभ्याख्यानम्-असद्दोषारापणं पैशून्यंपिशुनकर्मपरिवादः-विप्रकीर्णापरदोषकथा अरतिरतीधर्मावाङ्गेषुमायामृषा-वेषान्तरकरणतो लोकविप्रतारणं मिथ्यादर्शनं-मिथ्यात्वं तत् शल्यमिव मिथ्यादर्शनशल्यं ।
मू. (८२) सूरियाभसणं भंते ! देवस्स केवतियं कालं ठिती पन्नत्ता?, गोयमा ! चत्तारि पलिओवमाइंठिती पन्नत्ता, सेणंसूरियाभेदेवेताओलोगाओआउक्खएणंभवक्खएणंठिइक्खएणं अनंतरं चइत्ता कहिं गमिहिति कहिं उववजिहिति ?
गोयमा ! महाविदेहे वासे जाणि इमाणि कुलाणि भवंति, तं०-अट्ठाई दित्ताई विउलाई विच्छिन्नविपुलभवणसयणासणजाणवाहणाइंबहुधणबहुजातरुवरययाईआओगपओगसंपउत्ताई विच्छड्डियपउरभत्तपाणाइं बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूयाइंबहुजनस्सअपरिभूताई, तत्य
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
अन्यरेसु कुलेसु पुत्तत्ताए पच्चाइस्सइ ।
तए णं तंसि दारगंसि गब्भगयंसि चेव समाणंसि अम्मापुऊणं धम्मे दढा पइण्णा भविस्सइ तए णं तस्स दारयस्स नवहं मासाणं बहुपडिपुत्राणं अद्धद्रुमाण राइंदियाणं वितिक्कंताणं सुकुमालपाणिपायं अहीनपडिपुन्नपंचिंदियसरीरं लक्खणवंजणगुणोववेयं माणुम्मामपमाणपडिपुत्रसुजायसव्वंगसुंदरंगं ससिसोमाकारं कंतं पियदंसणं सुरूवं दारयं पयाहिसि ।
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम् - ८२
तणं तस्स दारगस्स अम्मापियरो पढमे दिवसे ठितिपडियं करेहिंति तियदिवसे चंदसूरदंसणिगं करिस्संति छट्टे दिवसे जागरियं जागरिस्संति एक्कारसमे दिवसे वीइक्कंते संपत्ते बारसाहे दिवसे निव्वित्ते असुइ जायकम्मकरणे चोक्खे संमजिओवलित्ते विउलं असनपानखाइमसाइमं उवक्खडावेस्संति२ मित्तनाइनियगसयणसंबधि परिजणं आमंतेत्ता तओ पच्छा ण्हाया कयबिकम्पा जाव अलंकिया भोयणमंडवंसि सुहासणवरगया ते मित्तगाइ जाव परिजणेण सद्धिं विडं असनं ४ आसाएमाणा विसाएमाणा परिभुंजेमाणा परिभाएमाणा एवं चेव णं विहरिस्संति ।
जिमियभुत्तुत्तरागयावि य णं समामा आयंता चोक्खा परससुइभूया तं मित्तणाइ जाव परिजनं विउलेणं वत्थगंधमल्लालंकारेणं सक्कारेस्संति सम्माणिस्संति २ त्ता तस्सेव मित्त जाव परिजनस्स पुरती एवं वइस्संति-जम्हा णं देवाणुप्पिया ! इमंसि दारगंसि गब्भगयंसि चेव समाणंसि धम्मे दढा पइण्णा जाया तं होऊ णं अम्हं एयस्स दारयस्स दढपइण्णे नामेणं ।
तणं तस्स दढपइण्णस्स दारगस्स अम्मापियरो नामधेज्जं करिस्संति-दढपइण्णो य २, तए णं तस्स अम्मापियरो अणुपुव्वेणं ठितिवडियं च चंदसूरियदरिसणं च धम्मजागरियं च नामधिज्जकरणं च पजेमणगं च पडिवद्धावणगं च पचकमगणंच कन्नवेहणं च संवच्छर पडिले हणगं च चूलोवणयं च अन्त्राणि य बहूणि गव्भाहाणजम्मणाइयाइं महया इड्डीसकारसमुदएणं करिस्संति वृ. 'अड्ढाई' इत्यादि, 'आजोगपगसंपउत्ताई' इति, आयोगस्य - अर्थलाभस्य प्रयोगाः उपायाः संप्रयुक्ता - व्यापारिता यैस्तानि आयोगप्रयोगसंप्रयुक्तानि 'विच्छाड्डियपउरभत्तपाणाई' इति विच्छर्द्दिते त्यक्ते बहुजनबहुभोजनदानेनाविशिष्टथेच्छिष्टसंभवात् संजातविच्छद्दे वा - नानाविधभक्तिके भक्तपाने येषां तानि तता, बहुदासोदासणोमहिपगवेलकाः प्रभूता येषां तानि तथा ।
'पढमे दिवसे ठिइपडियं करेंति' इति स्थिती - कुलमर्यादायां पतिता - अन्तर्भूता या प्रक्रिया पुत्र जन्मोत्सवसम्बन्धिनो सा स्थितिपतिता तां, तृतीये दिवसे चन्द्रसूर्यदर्शनत्सवं, षष्ठे दिवसे जागरिकां - रात्रिजागरणरूपां 'निवत्ते असुइजम्मकम्मकरणे' इति निर्वृत्ते - अतिक्रान्ते अशुचीनांजातिकर्मणां करगे 'आसाएमाणा' इति परिभोजयति आस्वादयंतौ 'वीसाएमाणा' विविधखाद्यादि स्वादयंती 'परिभाएमाणा' इति परिभाजयन्तौ - अन्योऽन्यमपि यच्छन्ती मातापितराविति प्रक्रमः, 'जिमितौ ' भुक्तवन्तौ 'भुत्तत्तरे' ति भुक्तोत्तरकालं 'आगत' त्ति आगतौ उपवेशनस्थाने इति गम्यते, 'आयन्ता' इति आचान्तौ शुद्धोदकयोगेन चौक्षौ लेपसिकथाद्यपनयनेन अत एव परमशुवि भूतौ 'तए णं तस्स दढपइण्णस्स अण्मापियरो आणुपुव्वेणं ठिइपडिय' मित्याद्युक्तमनुक्तं च
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-८२
३४९
संक्षेपत उपदर्शयति, सुगमंचैवत, नवरंप्रजेमतं-भक्तग्रहणंप्रचक्रमणं-पाभ्यांगमनं पजंपणग"मिति जल्पनं 'कण्णवेहगणगं' कर्णवेधतं 'वच्छरपडिलेहणगं' संवत्सरप्रतिलेखनं प्रथमः संवत्सरोऽभूदित्येवं संवत्सरलेखनपूर्व महोत्सवकरणं 'चूलोवणयण' चूडोपनयनं मुण्डनं ।
___ अनाणिय बहूणि इत्यादि, अन्यानि च बहूनि गर्भाधाजन्मादीनि 'कौतुकानि' उत्सवविशेषरूपाणि 'महया इड्डीसक्कारसमुदएणं तिमहत्या ऋद्धया महता सत्कारेण-पूजया महता समुदयेन जनानामिति।
मू. (८३) तएणंदढपतिन्नेदारएपंचधाईपरिखित्तेखीरधाईएमझणधाईए मंडणधाईए अंकोधाईए विलावणधाई, अन्नाहि य बहूहिँ चिलाइयाहिं वामणियाहिं वडभियाहिं बब्बराहिं बउसियाहिं जोण्हियाहिं पण्णवियाहिं ईसिणियाहिं वारुणियाहिं लासियाहिंलाउसियाहिं दमिलीहिं सिंहलीहिं आरबीहिं पुलादीहिं पक्कणीहिं बहलीहिं मुरंडीहिं पारसोहिं।
नानादेसीविदेसपरिमंडियाहिं सदसणेवत्थगहियवेसाहिं इंगियाचतियपत्थियपवियाणाहिं निउणकुसलाहिं विणीयाहिं चेडियाचक्कवालतरुमिवंदपरियाल परिवुडे वरिसघरकंचुइमहयरवंदपरिक्खिते।
हत्याओ हत्थं साहरिजमाणे उवनचिजमाणे २ अंगेणं अंगं परिभुजमाणे उवगिओमाणे २ उवलालिजमाणे २ अवतासि०२ परिचुंबिजमागे २ रम्मेसु मणिकोट्टिमतलेसु परंगमाणे २ गिरिकंदरमल्लीणे विव चंपगवरपायवे णिवाघायंसि सुहंसुहेणं परिवद्धिस्सइ।
तए णं तं दढपतिण्णं दारगं अम्मापियरो सातिरेगअट्ठवासजायगं जाणित्ता सोभणंसि तिहिकरणनक्खत्तमुहत्तंसिण्हायं कयबलिकम्मंकयकोउअमंगलपायच्छित्तं सव्वालंकारविभूसियं करेत्ता महया इट्टीसक्कारसमुदएणं कलायरियस्स उवणेहिति।
तएणं से कलायरिएतंदढपतिण्णंदारगंलेहाइयाओ अणियप्पहाणाओ सउणरुयपज्जवसाणा बावत्तरिंकलाओ सुत्तओ अत्यओ पसिक्खावेहि य सेहावेहि य, तं० लेहं गणियं रूवं नई गीयं वाइयं सरगयं पुक्खरगयं समतालं जूयं जनवयं पासगं
-अट्ठावयं पारेकव्वं दगमट्टियं अन्नविहिं पाणविहिं वत्यविहिं विलेवणविहिं सयणविहिं अजं पहेलियं मागहियं निदाइयं गाहं गीइयं सिलोगं हिरण्णजुत्तिं सुवण्णजुत्तिं आभरणविहिं तरुणीपडिकम्मइथिलक्खणपुरिसलक्खणं हयलक्खमं गयलक्खणंकुक्कडलक्खणंछत्तलक्खणं चक्कलक्खणं दंडलक्खणं असिलक्खणं मणिलखंकागणिलक्खणं वत्थुविजंणगरमामखंधवारं माणवारं पडिचारं वूहं पडिवूहं चक्कवूहं गरुलवूहं सगडवूहं जुद्धं नियुद्धं जुद्धजुद्धं अद्विजुद्धं मुट्टिजुद्धं बाहुजुद्धं लयाजुद्धंईसत्यंछरुप्पवायंधणुवेयं हिरण्णपागंसुवण्णपागं मणिपागंधाउपागं सुत्तखेड्डु वट्टखेड्डु णालियाखेड्डु पत्तच्छेज कडगच्छेजं सज्जीवनिजीवं सउणरुयमिति।
तएणं से कलायरिएतंदढपइण्णं दारगं लेहाइयाओ गणियप्पहाणाओ सउणरुयपजवसाणाओ बावत्तरिंकलाओ सुत्तओ य अत्थओय गंथओय करणओ य सिक्खावेत्ता सेहावेत्ता अम्मापिऊणं उवणेहिंति।
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- ८३ तए णं तस्स दढपइन्नस्स दारगस्स अम्मापियरो तं कलायरियं विउलेणं असनपानखाइमसाइमेणं वस्यगंधमल्लालंकारेणं सक्कारिस्संति सम्माणिस्संति २ विउलं जीवियारिहं पीतीदाणं दलहस्संति विउलं जीवियारिहं० दलइत्ता पडिविसजेहिंति ।।
वृ. 'खीरधाईए' इत्यादि, क्षीरधात्र्या-स्तनदायिन्या मण्डनधात्र्या-मण्डयित्र्या मज्जनधात्र्या-स्नापिकया क्रीडनधात्र्या-क्रीडाकारिण्याअङ्कधात्र्या-उत्सङगधारिण्या अन्नाहि य बहूहिं' इत्यादि, कुब्भिकाभि-वक्रजधाभिलासिकाभिर्लकुसिकाभिर्द्रमिलाभि सिंहलोभि पुलिंद्रीभि पक्कणीभि बहलीभि मुरण्डीभि शबरोभि पारसीभि एवंभूताभिर्नानादेशैःनानादेशीभिनानाविधानार्यप्रदेशोत्पन्नाभिः ।
___ विदेसपरिमंडियाहिं' इति विदेशः-तदोयपदेशापेक्षया ढिप्रतिज्ञजन्मदेशसतस्य परिमण्डिकाभि इङ्गितं-नयनादिचेष्टाविशेषः चिंतित-परेण स्वहृदिस्थापितंप्रार्थितंच-अभिलषितं च विजानतेयास्तास्तथा ताः, स्वदेशेयत् नेपथ्यं परिधानादिरचनातद्गृहीतोवेषोयकाभिस्स्तथा ताभिः, निपुणानां मध्ये या अतिशयेन कुशलास्ता निपुणकुशलस्ताभि ।
अत एव नविनीताभिः, 'चेडियाचक्कवाले ति चेटि रुचिकवालेनाय स्वदेशसंभवेन वर्षधराणां वर्द्धितकप्रयोगेण नपुंसकीकृतानामन्तःपुमहल्लकानांकञ्चकिनाम् अन्तः-पुरप्रयोजननिवेदकानां प्रतिहाराणां वा महत्तरकाणां च अन्तःपुरकार्यचिन्ककानां वृन्देन परिक्षिप्तः, तता हस्ताद्हस्तं हस्तान्तरं संह्रियमाणः अङ्कादकंपरिभोज्यमानः परिगीयमानस्तथाविध-वबालोचितगीतविशेषैः उपलाल्यमानः क्रीडादिलालनया।
‘उवगूहिज्जमाणे' इति आलिङग्यमानः 'अवयासेजमाणे' इति आलिङ्गनविशेषेण 'परियंदिज्जमाणे' इथि स्तूयमानः 'परिचुंबिजमाणे' इति परिचुम्व्यमानः 'गिरिकंदरमल्लीणे इव चंपगवरपायवे' इति गिरिकन्दरायां लोन इव चम्पकपादपः सुखंसुखेन परिवर्द्धिष्पते ।
'अर्थत' इति व्याख्यानतः करणतः-प्रयोगतः 'सेहावेहइ सेघयिष्यति-निषादयिष्यति सिक्षापयिष्यति-अभ्यासं कारयिष्यति॥
मू. (८४) तएणंसेदढपतिन्नेदारएउम्मुक्कबालभावे विनायपरिणयमितेजोव्वणगमणुपत्ते बावत्तरिकलापंडिए अट्ठारसविहदेसिप्पगारभासाविसारए नवंगसुत्तपडिबोहए गीयरई गंधवणट्टकुसले सिंगारागारचारुवेसे संगयगयहसियभणियचिट्ठिविलाससलावसिणजुत्तोवयारकुसले हय जोही गयजोही बाहुजोही बाहुप्पमद्दी अलं भोगसमत्थे साहसीएवियालचारीयावि भविस्सइ।
तएणं तं दढपइन्नं दारगं अम्मापियरो उम्मुक्कबालभावंजाव वियालचारिंच वियाणित्त विउलेहिं अन्नभोगेहि य पानभोगहियलेनभोगेहि यवत्थभोगेहि यसयनभोगेहिय उवनिमंतिहिंति
तए णं दृढपइन्ने दारए तोह विउलेहिं अत्रभोएहिं जाव सयणभोगेहि नो सञ्जिहिति नो गिज्झिहिति नो मुच्छिहित्ति नो अज्झोववजिहिति, से जहा नामए पउमुष्पलेति वा पउमेइ वा जाव सयसहस्सपत्तेति वा चंके जाते झले संवुढे नोवलिप्पइ पंकरएणं नोबलिप्पह जलरएणं,
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-८४
३५१
एवामेव दढपइण्णेवि दारए कामेहिं जाते भोगेहिं संवडिए नोवलिप्पिहिति० मित्तनाइनियगसयणसंबंधिपरिजणेणं।
से णं तथास्वाणं थेराणं अंतिए केवलं बोहिं बुझिहिति केलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अनागारिवं पव्वइस्सति, सेणं अनगारे भविस्सइईरियासमिए जाव सुहुयहुयासणो इव तेयसा जलंते।
तस्स णं भगवतो अनुत्तरेणं नाणेणं एव दंसणेणं चरित्तेणं आलएणं विहारेणं अजवेणं महवेणंलाधणं खंतीएगुत्तीए मुत्तीए अनुत्तरेणं सव्वसंजमतवसुचरियफलनिव्वाणमग्गेणं अप्पाणं भावमाणस्सअनंते अनुत्तरेकसिणेपडिपन्ने निरावरण निव्वाधाएकेवलवरनाणदंसणेसमुपजिहिति
तएणं सेभगवंअरहा जिने केवली भविस्सइ सदेवमणुयासुरस्स लोगस्स परियागंजाणहिति तं०-आगतिं गति ठितिंचवणंउववायंतकं कडंमनोमानसियं खइयंभुत्तं पडिसेवियं आवीकम्म रहोकम्मं अरहा अरहस्सभागीतंतं मणवयकायजोगे वट्टमाणाणं सव्वलोएसव्वजीवाणंसव्वभावे जाणमाणे पासमाणे विहरिस्सइ।।
तए णं दढपइन्ने केवली एयारवेणं विहारेणं विहरमाणे बहूई वासाई केवलि परियागं पाउणित्ता अप्पणो आउसेसं आभोएत्ता बहूई भत्ताइंपञ्चक्खाइस्सइ र ताबहूइं। भत्ताइंअणसणाए छेइस्सइ २ त्ता____ -जस्सहाए कीरइ नग्गभावे केसलोचबंभचेरवासे अण्हाणगं अदंतवणं अणुवहाणगं भूमिसेजाओ फलहसेजाओ परघरपवेसोलद्धावलद्धाइंमाणावमाणाईपरेसिंहीलणाओ खिंसणाओ गरहणा उच्चावया विरूवा बावीसं परीसहोवसग्गा गामकंटगा अहियासिजति तमटुंआराहेइ २ त्ता चरिमेहिं उस्सासनिस्सासेहिं सिज्झिहितिमुचिहिति परिनिव्वाहिति सव्वादुक्खाणमंतं करेहिति
दृ. 'नवंगसुत्तपडिबोहिए' इति द्वे श्रोत्रे द्वे नयने द्वे नासिके एका जिह्वा एका त्वक् एकं मन इति सुप्तानीव बाल्यादव्यक्तचेतनानि प्रतिबोधितानि-यौवनेन व्यक्तवेतनावंति कृतानि यस्य स तथा, व्यवहारभाष्ये 'सोत्ताईनव सुत्ताई' इत्यादि।
अट्ठारसविहदेसीप्पयारभासाविसारए अष्टादशविधाया-अष्टादशभेदाया देशीप्रकाराया देशीस्वरूपाया भाषाया विशारदो-विचक्षणः, तथा गीतरति तथा गन्धर्व गीते नाट्येच कुशलः हयेन युध्यते इतिहययोधी एवं गजयोधी रथयोधी बाहुयोधी तथा बाहुभ्यांप्रमृदुनातीति बाहुप्रमर्दी साहसिकत्वात् विकाले चरतीति विकालचारी।
सव्वसंजतमतवसुचरयफलनिव्वाणमग्गेण तिसर्वसंयमः सर्वगानांमनोवाक्कायानांसंयमनं तस्य सुचरितस्य च आशंसादिदोषरहितस्य तपसो यत्फलं-निर्वाणं तन्मार्गेण, किमुक्तं भवति?-सर्वसंयमेन सुचरितेन च तपसा, निर्वाणग्रहणमनयोर्निर्वाणफलत्वख्यापनार्थं ।
'मनोमानसियति नसि भवं मानसिकं तच्च कदाचिद्वचसापि प्रकटितं भवति तत उच्यते-मनसि व्यवस्थितं, 'खइयंति क्षपितं क्षयं नीतमिति भावः, 'पडिसेवियंति प्रतिसेवितं स्यात् स्त्रयादिअधःकर्म-भूमौ निखातं रहःकर्मगुप्तस्थानकृतं 'परेसिंहीलणाओ' इति हीलनानि
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
राजप्रश्नीयउपाङ्गसूत्रम्- ८४ सद्भूतहीनोत्पत्याधुदघट्टनानि निन्दनानि-परोक्षे जुगुप्सा आतापनानि खिंसनानि 'धिग् मुंड ते' इत्यादि वाक्यानि र्जनानि अङगुल्या निक्षेपपुरस्सरं निरभर्सनानि ताडनानि कशादिघाताः ।
मू. (८५) सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति भगवं गोयम समणं भगवं महावीरं बंदइ नमसइ वंदिता नमंसित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति ।
___ नमो जिणाणं जियभयाणं । नमो सुयदेवयाए भवगतीए। नमो पन्नत्तीए भगवईए। नमो भगवओ अरहओ पासस्स पस्से सुपस्से पस्सवणा नमो ९ ।
प्रदेशी राजा प्रकरणं समाप्तम् ॥१॥ प्रत्यक्षरं गणनतो, ग्रन्थमानं विनिश्चितम् ।
सप्तत्रिंशच्छतान्यत्र, श्लोकानां सर्वसंख्यया॥ मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादीता राजप्रश्नीयउपासूत्रस्य
मलयगिरिआधार्य विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
१३ द्वीतीयं उपाङ्ग सूत्रं-राजप्रश्नीयं समाप्तम्।
****
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
[1].
ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન ““આગમસાહિત્યમાં પ્રાપ્ત થયો
એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓનેપંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી | ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભબાહુ સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ | | (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવર મહર્ષિઓ દેવવાચક ગણિ
શ્રી શ્યામાચાર્ય દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણ
જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસગણિ
સિદ્ધસેન ગણિ જિનદાસ ગણિ મહત્તર
અગસ્થસિંહ સૂરિ શીલાં કાચાર્ય
અભયદેવસૂરિ મલયગિરિસૂરિ
ક્ષેમકીર્તિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ
આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) દ્રોણાચાર્ય
ચંદ્ર સૂરિ વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય ગુણરત્નસૂરી
વિજય વિમલગણિ વીરભદ્ર | ઋષિપાલ | બ્રહ્મમુનિ તિલકસૂરિ સૂત્ર-નિર્યુક્તિ-ભાગ્ય-ચૂર્ણિ-વૃત્તિ - આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી
વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્યા
સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્ય પુરુષોને આનંદ સાગરસૂરિજી ચંદ્રસાગર સૂરિજી.
મુનિ માણેક જિન વિજયજી પુન્યવિજયજી
ચતુરવિજયજી જબ વિજયજી અમરમુનિજી
કનૈયાલાલજી લાભસાગરસુરિજી આચાર્ય તુલસી
ચંપક સાગરજી સ્મરણાંજલિ બાબુ ધનપતસિંહ
પં. બેચરદાસ પિ૦ જીવરાજભાઈ ૫૦ ભગવાનદાસ પ૦ રૂપેન્દ્રકુમાર
પ૦ હીરાલાલ શ્રુત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५७५
उपासकदशा
(૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) क्रम | आगमसूत्रनाम
मूल वृत्ति-कर्ता
वृत्ति श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण | १. आचार २५५४ शीलाझाचार्य
१२००० | २. सूत्रकृत २१०० शीलानाचार्य
१२८५० ३. स्थान ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० | ४. समवाय
१६६७ अभयदेवसूरि ५. भगवती | १५७५१ | अभयदेवसरि
१८६१६ ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि
३८०० ८१२ अभयदेवसूरि
८०० अन्तकृद्दशा ९०० अभयदेवसूरि
४०० ९. अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ अभयदेवसूरि
१०० १०. प्रश्नव्याकरण १३०० | अभयदेवसूरि
५६३० ११. विपाकश्रुत १२५० अभयदेवसूरि
९०० १२. औपपातिक ११६७ | अभयदेवसरि
३१२५ १३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि
३७०० | १४. जीवाजीवाभिगम ४७०० | मलयगिरिसूरि
१४००० |१५. प्रज्ञापना ७७८७ मलयगिरिसूरि
१६००० [१६. सूर्यप्रज्ञप्ति २२९६ मलयगिरिसूरि
९००० (१७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० मलयगिरिसूरि
९१०० १८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्रउपाध्याय
१८००० १९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि
६०० २३. (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण
८० विजयविमलयगणि | (?) २०० २५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरलसूरि (अवचूरि) (१) १५० २६. महाप्रत्याख्यान १७६ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १७६ | २७. भक्तपरिज्ञा
२१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २८. तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि
(?) ५०० २९. संस्तारक १५५ गुणरल सूरि (अवचूरि)
११० गच्छाचार १७५ | विजयविमलगणि
१५६० |३१. गणिविद्या
१०५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया)
२१५
३०. गच्छा
१०५
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
[31
• वृत्ति
१०००
क्रम | आगमसूत्रनाम
वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण ३२. | देवेन्द्रस्तव
३७५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ३७५ ३३. | मरणसमाधि
८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८३७ ३४. | निशीथ
८२१ |जिनदासगणि (चूणि) २८००० सङ्घदासगणि (भाष्य)
७५०० ३५. | बृहत्कल्प
४७३ | मलयगिरि+क्षेमकीर्ति ४२६०० सङ्घदासगणि (भाष्य)
७६०० ३६. | व्यवहार ३७३ मलयगिरि
३४००० सङ्घदासगणि (भाष्य)
६४०० ३७. | दशाश्रुतस्कन्ध ८९६ /- ? - (चूणि)
२२२५ ३८. जीतकल्प
१३० सिद्धसेनगणि (चूर्णि) ३९. | महानिशीथ
४५४८ - ४०. | आवश्यक १३० | हरिभद्रसूरि
२२००० ४१. | ओधनियुक्ति नि.१३५५ | द्रोणाचार्य
(?)७५०० | पिण्डनियुक्ति * नि. ८३५ | मलयगिरिसूरि
७००० ४२. | दशवैकालिक
८३५ हरिभद्रसूरि ४३. | उत्तराध्ययन २००० शांतिसरि
१६००० ४४. नन्दी ७०० मलयगिरिसूरि
७७३२ ४५. | अनुयोगद्वार २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि
५९०० नोंध:(१) 6४५ ॥ सूत्रोमा वर्तमान आणे ५ १ थी. ११ अंगसूत्रो, १२ थी २३
उपांगसूत्रो, २४थी33 प्रकीर्णकसूत्रो ३४थी 3८ छेदसूत्रो, ४० थी ४3 मूळसूत्रो,
४४-४५ धूलिकासूत्रोना नामे प्रसिद्ध छे. (૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અને ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જે
કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૧રપ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ
અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે. (3)64 वत्ति-माहनोंछते अभे ४३ संपाइन भुवनी छे. ते सिवायनी पर वृत्ति-चर्णि माहिसाहित्य भुद्रित सामुद्रित अवस्थामा
छ ०४. (४) गच्छाचार भने मरणसमाधि नवि चंदावेज्झय भने वीरस्तव प्रकीर्णक भावे
छ. ४ सभे “आगमसुत्ताणि" मा भूण ३पे भने "मागमहा५''भो अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નીતત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ
७०००
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
[4]
પંરવેત્ત્વનું પ્રાણ અમે “કામસુત્તળમાં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) કોય અને વિવું એ બંને નિવૃત્તિ વિકલ્પ છે. જે હાલ મૂળસૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે
બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં પ્રાથની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (૬) ચાર પ્રી સૂત્રો અને મહાનિશીથ એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ
થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રવીfજ ની સંસ્કૃત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથના-
નિશ્વ એ ત્રણેની સૂf આપી છે. જેમાં શા અને જીતવત્ત એ બંને ઉપરવૃત્તિ મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશીથ ઉપર તો માત્ર વીસમા દેશવાની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
* વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિઃ -
श्लोकप्रमाण
२५००
१३५५
|
क्रम नियुक्ति श्लोकप्रमाण क्रम | नियुक्ति
आचार-नियुक्ति | ४५० ६. आवश्यक-नियुक्ति સૂત્રવૃત્ત-નિવૃત્ત
વૃદત્પ-નિવૃત્તિ કે - ૮. નિવૃત્તિ ૪. વ્યવહા-નિવૃત્તિ | - | दशवैकालिक-नियुक्ति ૬. દશાશ્રુત-નિર્યુક્તિ
१०. | उत्तराध्ययन-नियुक्ति
૬૦૦
| ૧૮૦
૭૦૦
નોંધ :(૧) અહીં આપેલ કનોજ કમળ એ ગાથા સંખ્યા નથી. “૩ર અક્ષરનો એક શ્લોક'
એપ્રમાણથી નોંધાયેલ બ્લોક પ્રમાણ છે. (૨) વૃદ્ધત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિવૃત્તિ હાલ ભાગ માં ભળી ગઈ છે.
જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિવાર મઈ એ માર્ગ ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું
જોવા મળેલ છે. (૩) આપ અને શિષ્યનિર્યુક્તિ સ્વતંત્ર મૂનામન સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું
સ્વતંત્ર સંપાદન -૪ રૂપે થયેલ છે. તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિવૃત્તિમાંથી દુરાગ્રુતત્ત્વ નિવૃતિ ઉપર પૂર્ણ અને અન્ય પાંચ
નિશ્ચિત્ત ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છે
નિત્તિ સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિવૃવિ કર્તા તરીકે મદ્રવદુવા નો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रम
9.
२.
३.
४.
५.
[5]
વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ માથું
श्लोकप्रमाणक्रम
भाष्य
निशीषभाष्य
बृहत्कल्पभाष्य
व्यवहारभाष्य
पञ्चकल्पभाष्य
जीतकल्पभाष्य
७५००
७६००
६४००
३१८५
३१२५
६.
७.
८.
९.
१०.
भाष्य
आवश्यकभाष्य ★
ओघनियुक्तिभाष्य ★
पिण्डनिर्युक्तिभाष्य ★
दशवैकालिकभाष्य ★
उत्तराध्ययनभाष्य (?)
नोंध :
( १ ) निशीष, बृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य ना उर्जा सङ्घदासगण होवानुं भशाय छे. अभारा संपादृनमां निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साथै जने बृहत्कल्प तथा व्यवहार भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साधे समाविष्ट थयुं छे.
(२) पञ्चकल्पभाष्य अभा२रा आगमसुत्ताणि भाग-३८ मां भाशीत थयुं.
-
गाथाप्रमाण
४८३
३२२
( 3 ) आवश्यकभाष्य भां गाथा प्रभाग ४८३ सभ्युं मां १८३ गाथा मूळभाष्य ३५ छे अने 300 गाथा अन्य खेड भाष्यनी छे. हेनी समावेश आवश्यक सूत्र-सटीकं भां यो छे. [भे } विशेषावश्यक भाष्य भूषण प्रसिध्ध युं छे ते समग्र आवश्यकसूत्र - ५२नुं भाष्य नथी भने अध्ययनो अनुसारनी अलग अलग वृत्ति આદિ પેટા વિવરણો તો આવશ્યદ અને નીતત્ત્વ એ બંને ઉપર મળે છે, જેનો અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.]
४६
६३
(४) ओघनियुक्ति, पिण्डनिर्युक्ति, दशवैकालिकभाष्य नो समावेश तेनी तेनी वृत्ति भां थयो ४ छे. पास तेन र्ता विशेनो उल्लेख अमोने भणेस नथी. [ ओघनियुक्ति ઉપર ૩૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ માવ્યનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે.]
(५) उत्तराध्ययनभाष्य भी गाथा नियुक्तिभां लगी गयानुं संभजाय छे (?)
(5) खा रीते अंग उपांग - प्रकीर्णक चूलिका २ ३५ आगम सूत्रो (उपरनो डोई માળનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ स्व३ये भाष्यगाथा भेवा भणे छे.
(७) भाष्यकर्ता तरी भुष्य नाम सङ्घदासगणि भेवा भणेस छे. तेभ४ जिनभद्रगणिक्षमाश्रमण ने सिद्धसेन गणि नो एा उल्लेख भणे छे. डेटलांड भाष्यना उत अज्ञात ४छे.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रम
16] वर्तमान राणे ४५मागममा ५९०५ चूर्णिः
चूर्णि | श्लोकप्रमाण | क्रम | चूर्णि श्लोकप्रमाण | १. आचार-चूर्णि
८३०० । ९. दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि २२२५ | २. सूत्रकृत-चूर्णि ९९०० | १०.| पञ्चकल्पचूर्णि ३२७५ ३. भगवती-चूर्णि ३११४ | ११.| जीतकल्पचूर्णि १००० ४. जीवाभिगम-चूर्णि १५००] १२.| आवश्यकचूर्णि १८५०० ५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति-चूर्णि १८७९ | १३. दशवैकालिकचूर्णि ७००० ६. निशीथचूर्णि २८००० । १४. | उत्तराध्ययनचूर्णि । ५८५० ७. वृहत्कल्पचूर्णि १६००० । १५. नन्दीचूर्णि
१५०० । ८. व्यवहारचूर्णि १२०० १६. | अनुयोगदारचूर्णि २२६५
नोध :(१) 63 १६ चूर्णिमाथी निशीथ , दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प में चूर्णि अभार मा
સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार
એ સાત ચૂળ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकनी थी मे चूर्णि है अगत्स्यसिंहसूरिकृत तेनुं प्रशन पूश्य श्री
પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे २६un styl41 प्राधाय. मुं ४३ छ.. भगवती
चूर्णि तो भणे४ छ, 480 शीत. ५६ नथी. तेम४ वृहत्कल्प , व्यवहार, पञ्चकल्प से त्रस्ततो.
अ छे ५ प्रशीत यानुनम नथी. (५) चूर्णिकार तरी3 जिनदासगणिमहत्तर-j नाम भुज्यत्व संभगाय छे. 32645 मते અમુક પૂના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી.
"मागम-पंथांगी" यिन्य मामत" વર્તમાન કાળે પ્રાસ આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी पाती 2ी यिन्य छ. अंग-उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका में उ५ भागमो 6५२] મળ્યું નથી. એટલે ૩પ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિયુક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. सारीत या भाष्य, sis नियुक्ति सने ज्यां चूर्णिन। ममा वर्तमान अने
सुव्यवस्थित पंचांगी मात्र आवश्यक सूत्रनी गाय. २ नंदीसूत्र मां पंचांगीने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्तिमोवन ५ 6 छ.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
[7]
૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો
[સૂચના :~ અમે સંપાદીત કરેલ આમનુત્તાળિ-સી ં માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ બામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧/૩/૬/૨/૫૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે, જેમકે લાવામાં પ્રથમ અંક શ્રુતવાનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક વૃત્તા છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક અધ્યયન નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક ઉદ્દેશ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂનો છે. આ મૂળ ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જો ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ સ્ટાઈલથી કે છુટુ લખાણ છે અને ચા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી II – II ગોઠવેલ છે.
પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં () પછી ના વિભાગને તેના તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (/-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.]
{૧) વાર્
-
પૂજા નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્ધમાં જ છે.
-
(૨) સૂત્રાત (૩) સ્થાન (૪) સમવાય
(૧) માવતી - શત/વા:-અંતરશત/દેશક:/મૂર્ત
श्रुतस्कन्धः/अध्ययनं / उद्देशकः / मूलं स्थानं/अध्ययनं / मूलं
समवायः / मूलं
શ્રુત ન્ય:/ઘૂતા/અધ્યયન/ઉદ્દેશ: મૂત્યું
-
-
અહીં શરુના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) યî: (૨) અંતર્ગત કેમકે શલા ૨૧, ૨૨, ૨૩
માં શતજ્ના પેટા વિભાગનું નામ વર્ષાં જ શાવેલ છે. શતક વિભાગને અંતગત, અથવા તરતજ નામથી ઓળખાવાય છે.
૩૩,૩૪,૩,૩૬,૪૦૦ ના પેટા
(૬) જ્ઞાતાધર્મજ્યા- શ્રુતપ:/યń:/ગધ્યયન પૂર્ણ
પહેલા તાવન્પ માં અધ્યવન જ છે. બીજા ગ્રુતત્ત્વો પેટાવિભાગ થર્જા નામે છે અને તે વર્ત્ત ના પેટા વિભાગમાં અચ્યવન છે.
(૭) ૩૫ાલવા- ગધ્યયન/મૂર્ત
(૮) અન્તર્દ્રા- વń:/ધ્યયન/મૂત્ત (૧) અનુત્તોપપાતિવાચń:/અધ્યયન/મૂન
(१०) प्रश्नव्याकरण- द्वारं/अध्ययनं / मूलं
આશ્રવ અને સંવત્ એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જૈને આશ્રયદા. અને સંવરદાર કહ્યા છે. (કોઈક ER ને બદલે શ્રુતન્ય શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે)
(૧૧) વિષાશ્રુત-શ્રુતપ:/ધ્યયન/મૂર્ત
(૧૨) બીપપાતિ- મૂર્છા
(१३) राजप्रश्नीय- मूलं
.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४) जीवाजीवाभिगम ★ प्रतिपत्तिः/ उद्देशकः / मूलं
भागमभाति विलो छे तो पक्ष सम भाटे प्रतिपत्तिः पछी खेड पेटविल नोधनीय छे. प्रेम प्रतिपत्ति -३-भां नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव सेवा भार पेटाविलागो पड़े छे. तेथी तिपत्ति/ (नेरइय आदि)/उद्देशकः / मूलं ये रीते स्पष्ट अलग पाडेला छे, श्रेष्ठ रीते शभी प्रतिपत्ति ना उद्देशकः नव नवी पद्म ते पेटाविलाज प्रतिपत्तिः नाभे छे.
(१५) प्रज्ञापना - पदं / उद्देशकः /द्वारं/मूलं
पदना पेटा विभाभियां उद्देशकः छे, यांद्वारे छेप पद-२८ना पेटा विभागमा उद्देशक અને તેના પેટા વિભાગમાં દારૂં પણ છે.
(१६) सूर्यप्रज्ञप्ति - प्राभूतं / प्राभृतप्राभृतं / मूलं
(१७) चन्द्रप्रज्ञप्ति प्राभृतं / प्राभृतप्राभृतं/मूलं
खाभम १८-१७मा प्राभृतप्राभृत ना पक्ष प्रतिपत्तिः नाम पेटा विभाग छे. या उद्देशकः खाि મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી.
वक्षस्कारः / मूलं
(१८) जम्बूदीपप्रज्ञप्ति - (१९) निरयावलिका - अध्ययनं/मूलं
(२०) कल्पवतंसिका (२१) पुष्पिता अध्ययनं / मूलं
[8]
-
अध्ययनं / मूलं
(२२) पुष्पचूलिका - अध्ययनं / मूलं
(२३) वहिदशा - अध्ययनं /मूलं
આગમ ૧૯ થી ૨૩ નિયાનિધિ નામથી સાથે જોવા મળે છે કેમકે તેને ઉપાંગના પાંચ વર્ગ તરીકે सूत्रद्वारे श्रोणपावेला छे. मां वर्ग-१, निरयावलिका, वर्ग-२ कल्पचतंसिका... वगेरे कालवा
( २४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयन्ना) मूलं (३४) निशीथ - उद्देशकः /मूलं
(३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः / मूलं ( ३६ ) व्यवहार - उद्देशकः / मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा / मूलं (३८) जीतकल्प - मूलं (३९) महानिशीथ (४०) आवश्यक (४१) ओघ / पिण्डनियुक्ति
मूलं
(४२) दशवैकालिक - अध्ययनं / उद्देशकः /मूलं
(४३) उत्तराध्ययन अध्ययनं //मूलं (४४-४५ ) नन्दी - अनुयोगद्वार मूलं
अध्ययनं / उद्देशकः / मूलं
अध्ययनं / मूलं
-
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
[9]
અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા
आगमसूत्र
मूलं
गाया क्रम
आगमसूत्र
मूलं
गाथा
क्रम
१.
२.
३.
४.
आचार
सूत्रकृत
स्थान
समवाय
५. भगवती
६.
७.
८.
९.
१०. प्रश्नव्याकरण
११. विपाकश्रुत
१२. औपपातिक
१३. राजप्रश्निय
१४. जीवाभिगम
ज्ञाताधर्मकथा
उपासक दशा
अन्तकृद्दशा
अनुत्तरोपपात्तिक
१५. प्रज्ञापना
१६. सूर्यप्रज्ञप्ति
१७. चन्द्रप्रज्ञप्ति
१८. जम्बूदीपप्रज्ञप्ति
१९. निरयावलिका
२०. कल्पवतंसिका
२१. पुष्पिता
२२. पुष्पचूलिका
२३. वहिदशा
५५२
८०६
१०१०
३८३
१०८७
२४१
७३
६२
१३
89
४७
१७७
८५
३९८
६२२
२१४
२१८
३६५
२१
५
११
३
५
२४.
२५.
२६.
२७.
२८.
५७ २९.
१३
३०.
१२
३१.
૪ ३२.
१४ ३३.
३ ३४.
३५.
३६.
३७.
३८.
३९.
४०.
४१.
४१.
१
४२.
२ ४३.
१ ४४.
9 ४५.
१४७
७२३
१६९
९३
११४
३०
९३
२३१
१०३
१०७
१३१
चतुःशरण
आतुरप्रत्याख्यान
महाप्रत्याख्यानं
भक्तपरिज्ञा
तंदुल वैचारिक
संस्तारक
गच्छाचार
गणिविद्या
देवेन्द्रस्तव
मरणसमाधि
निशीष
बृहत्कल्प
व्यवहार
दशाश्रुतस्कन्ध
जीतकल्प
महानिशीथ
आवश्यक
ओघनियुक्ति
पिण्डनिर्युक्ति
दशवैकालिक
उत्तराध्ययन
नन्दी
अनुयोगद्वार
६३
७१
१४२
१७२
१६१
१३३
१३७
८२
६३
७०
१४२
१७२
१३९
१३३
१३७
८२
३०७
६६४
३०७
६६४
१४२०
२१५
२८५
११४
१०३
१५२८
९२
२१
११६५ ११६५
७१२
७१२
५४०
५१५
१७३१
, १६४० ।
१६८
९३
३५०
१४१
-
५६
१०३
नोंध :- ॐत गाथा संख्यानो समावेश मूलं भां ६ ४ भय छे. ते मूल सिवायनी अलग गाथा समभवी नहीं. मूल शब्द से सभी सूत्र भने गाथा जने भाटे नो खायेलो संयुक्त અનુક્રમ છે. ગાથા બધાંજ સંપાદનોમાં સામાન્ય અંક ધરાવતી હોવાથી તેનો અલગ અંક આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.
८
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
[10]
[૯]
[૧૨]
' [૧૪] [૧૫] [૧]
[૧૭]
[૧૮]
-- અમારા પ્રકાશનો :अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चोविशी शत्रुञ्जय भक्ति [आवृत्ति-दो] ગમન સૈન પ્રચદ્વિ - ૨૦૪૬ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૨- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩- શ્રાવક કર્તવ્ય – ૧ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે) સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર - પદ્ય – આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ ચૈત્યવંદન માળા [૭૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ]. તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટકા અિધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો. સિદ્ધાચલનો સાથી આવૃત્તિ – બે ચૈત્ય પરિપાટી, અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી, શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જપ નોંધપોથી શ્રી બાવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચારો અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪૨ [સર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજ અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના આવૃત્તિ ત્રણ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય ૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ (પૂજ્ય આગબોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાયતત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૪
[] [૨૧]
[૨૨]
રિ૩] [૨૪] [૨૫]. [5]
રિ૭]
[૨૮]
[૯]
[30] [૩૧] [૩૨] [૩૩] [૪] [૩૫]
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
[11]
[35] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૫ [39] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૬ [३८] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૭ [3] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૮ [४०] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૯ [४] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૧૦
[ ४२ ] [ ४३]
પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
आयारो
सूयगडो
[४४] ठाणं
[४५] समदाओ
[४६] विवाहपन्नति
[ ४७ ]
नायाधम्मकहाओ
[४८] उवासगदसाओ
[४९] अंतगडदसाओ.
[५० ] अनुत्तोववाइयदसाओ
[५१] पण्हावागरणं
[५२] विवागसूयं
[ ५३ ]
[ ५४ ]
[ ५५ ] जीवाजीवाभिगमं
उववाइयं रायप्पसेणियं
[ ५६ ] पत्रवणासुतं
सूरपन्नतिः
[ ५७ ] [ ५८ ]
चंदपन्नत्तिः
[ ५९ ] जंबूद्दीयपत्रति
[ ६०] निरयाबलियाणं
[६१] कप्पवडिंसियाणं
[६२]
पुष्फियाणं
[ ६३ ] पुष्फचूलियाणं
वहिदसाणं
[ ६४ ] [ ६५ ]
चउसरणं
[ ६६ ] आउरपच्चक्खाणं
[ ६७ ] महापञ्चक्खाणं [ ६८ ] भत्तपरिणा
[आगमसुत्ताणि- १] [आगमसुताणि-२]
[आगमसुत्ताणि- ३]
[आगमसुत्ताणि-४]
[आगमसुत्ताणि-५]
[आगमसुत्ताणि-६]
[आगमसुत्ताणि-७]
[आगमसुत्ताणि-८]
[आगमसुत्ताणि-९]
[आगमसुत्ताणि १० ]
[आगमसुत्ताणि-११ ] [आगमसुत्ताणि - १२]
[आगमसुत्ताणि- १३]
[आगमसुत्ताणि-१४ ]
[आगमसुत्ताणि- १५]
[आगमसुत्ताणि १६ ]
[आगमसुताणि १७] [आगमसुत्ताणि-१८ ]
[आगमसुताणि- १९]
[आगमसुत्ताणि - २० ]
[आगमसुत्ताणि - २१ ]
[आगमसुत्ताणि-२२ ]
[आगमसुत्ताणि-२३]
[आगमसुत्ताणि-२४ ]
[आगमसुत्ताणि-२५ ] [आगमसुत्ताणि-२६ ] [आगमसुत्ताणि-२७]
पढमं अंगसुतं
बीअं अंगसुतं
तइयं अंगसुतं
चउत्थं अंगसुतं
पंचमं अंगसुतं
छठ्ठे अंगसुतं
सत्तमं अंगसुतं
अट्टमं अंगसुतं
नवमं अंगसुतं
दसमं अंगसुतं एकारसमं अंगसुतं
पढमं उवंगसुतं बीअंउवंगतं
तइयं उबंगसुतं
चत्वं उवंगसुतं
पंचमं उवंगसुतं
छठ्ठे उगतं
सत्तमं उवंगसुतं
अठ्ठमं उवंगसुतं
नवमं उदंगसुतं
दसमं उवंगसुतं
एक्चरसमं उवंगसुतं
बारसमं उवंगसुतं
पढमं पण्णगं
बीअं पण्णगं
तीइयं पईण्णगं
चउत्थं पईण्णगं
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६९] तंदुलवेयालियं [ ७०] संथारगं
[ ७१] गच्छायार [७२] चंदावेज्झयं [ ७३] गणिविज्ञा
[७४] देविंदत्थओ
[ ७५ ] मरणसमाहि
[ ७६ ]
वीरत्थव
निसीह
बुहत्कप्पो
ववहार
[ ७७]
[ ७८ ]
[७९]
[ ८० ] [ ८१]
दसासुयक्खंधं जीयकप्पो
[८२] पंचकष्पभास
[८३] महानिसीहं
[८४ ] आवसस्सयं
[८५] ओहनिजुत्ति
[ ८६] पिंडनित्ति
[८७] दसवेयालियं
[८] उतरज्झयणं
[८९] नंदीसूर्य
[१०] अनुओगदारं
[ ८१] भायार
[२] सूयगड -
[3]
-
[४]
समवायविवारपनति -
[ ए५ ] [ ए ]
नायाधम्माला -
[१] उवासगहसा -
[८] अंतगउहसा -
[12]
[आगमसुत्ताणि-२८ ] [आगमसुत्ताणि-२९ ] [आगमसुत्ताणि- ३० / १ ]
[आगमसुताणि - ३० / २ ]
[आगमसुत्ताणि- ३१]
[आगमसुत्ताणि- ३२ ] [आगमसुत्ताणि-३३/१ ]
[आगमसुत्ताणि- ३३ / २ ]
[आगमसुत्ताणि-३४ ]
[आगमसुत्ताणि- ३५ ]
[आगमसुत्ताणि- ३६ ]
[आगमसुत्ताणि- ३७ ] [आगमसुत्ताणि- ३८ / १ ]
[आगमसुत्ताणि- ३८ / २ ]
[आगमसुत्ताणि- ३९
[आगमसुत्ताणि-४० ]
[आगमसुत्ताणि - ४१/१ ]
[आगमसुत्ताणि - ४१ / २ ]
[आगमसुत्ताणि - ४२ ]
[आगमसुत्ताणि ४३ ]
पंचमं पईण्णगं पण
सत्तमं पण्णगं - १
सत्तमं पईण्णगं-२
अठ्ठमं पईण्णगं
नवमं पईण्णगं
दसमं पईण्णगं- 9
दसमं पण्णगं-२
गुभराती अनुवाद
[૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ
[१००] पहावागज
पढमं छेयसुतं
बीअं छेयसुत्तं
तइयं छेयसुतं
चउत्थं छेयसुत्तं
पंचमं छेयसुत्तं - 9
पंचमं छेयसुतं - २
[आगमसुत्ताणि-४४ ]
पढमा चूलिया
[आगमसुत्ताणि ४५ ]
बितिया चूलिया
પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
छेयसुतं
बीअं मूलसुतं - 9
बीअं मूलसुतं - २
मूलसुतं
इयं सुतं
चउत्यं मूलसुतं
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર
ગુજરાતી અનુવાદ
બીજું અંગસૂત્ર
[આગમદીપ-૧] [आगमद्दीप- १]
गुभराती अनुवाद
ત્રીજું અંગસૂત્ર
ગુજરાતી અનુવાદ
ચોથું અંગસૂત્ર
પાંચમું અંગસૂત્ર
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
છઠ્ઠું અંગસૂત્ર
સાતમું અંગસૂત્ર
આઠમું અંગસૂત્ર
[આગમદીપ-૧]
આગમદીપ-૨]
[આગમદીપ-૩]
આગમદીપ-૩]
[आागभट्टीप-3]
[આગમદીપ-૩]
ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩]
નવમું અંગસૂત્ર
દશમું અંગસૂત્ર
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
[13]
[૧૦૧] વિવાગસૂય - [૧૦૨] ઉવવાય [૧૦૩] રાયપૂસેણિય - [૧૦] જીવાજીવાભિગમ – [૧૫] પન્નવણાસુર [૧] સૂરપત્તિ - [૧૭] ચંદપન્નતિ - [૧૦૮] જંબુદીવપન્નતિ - [૧૯] નિરયાવલિયા - [૧૧] કષ્પવડિંસિયા - [૧૧૧] પુફિયા[૧૧૨] પુચૂલિયા - [૧૧૩] વદિસા - [૧૪] ચઉસરણ - [૧૫] આઉરપ્પચ્ચખાણ - [૧૧] મહાપચ્ચષ્માણ - [૧૧૭] ભરપરિણા - [૧૧૮] તંદુલયાલિય[૧૧૮] સંથારગ - [૧૨] ગચ્છાયાર - [૧૨] ચંદાઝય[૧૨૨] ગણિવિક્સ - [૧૨૩ દેવિંદત્ય[૧૨૪] વીરત્યવ[૧૨૫ નિસીહ - [૧૨] બુહતકપ્પ - [૧૨] વવહાર - . [૧૧૮] દસાસુયફબંધ - [૧૨] જીયકપ્યો - [૧૩] મહાનિસીહ[૩૧] આવસ્મય - [૧૩૨] ઓનિત્તિ - [૧૩૩] પિંડનિ જુત્તિ[૧૩૪ દસયાલિય
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] પહેલું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] ચોથું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ પાચમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] છઠું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ સાતમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] આઠમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] નવમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ દશમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] બારમું ઉપાંગસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પહેલો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-ઈ બીજો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-s] ત્રીજી પયગ્નો ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] ચોથો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] પાંચમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-s] છઠ્ઠો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-કો સાતમો પત્રો-૧ ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] સાતમો પયગ્નો-ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] આઠમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદપ-૬] નવમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ- દશમો પડ્યો ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ) પહેલું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] બીજું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ] ત્રીજું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-ચોથું દસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] પાંચમું છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] છઠ્ઠ છેદસૂત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭ પહેલું મૂલસુત્ર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૧ ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૨ ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ત્રીજું મુલસૂત્ર
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
[14]
[१४७]
[૧૩૫] ઉત્તરાયણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર [१35] नहीसुक्त - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] પહેલી ચૂલિકા [૧૩૭ અનુયોગદ્વાર - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા
પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૧૩૮) દીક્ષા યોગાદિ વિધિ [૧૩] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आचाराङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१ [१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-२ [१४२] स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं ।
आगमसुत्ताणि सटीकं-३ [१४३] समवायानसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-४ [१४४] भगवतीअङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-५/६ [१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-७ अन्तकृदशाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४९] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१५०] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-९ [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-१०/११ [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१३ [१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६०] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६२] वण्हिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६४] आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६५] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६६भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
[15] [१६७] तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६८] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६९] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७०] गणिविद्याप्रकीर्णकसत्रं सच्छायं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७२] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७३] निशीथछेदसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१५-१६-१७ {१७४] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१८-१९-२० [१७५] व्यवहारछेदसूत्रं सटीक
आगगम सुत्ताणि सटीक-२१-२२ [१७६] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७७] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं ।
आगमसुताणि सटीकं-२३ [१७८] महानिशीथसूत्रं (मूलं)
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७९] आवश्यकमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-२४-२५ [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सर्टीक
आगम सुत्तामि सटीकं-२६ [१८१] पिण्डनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-२६ [१८२] दशवकालिकमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२७ [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-२८-२९ [१८४] नन्दी-चूलिकासूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-३० [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
-: संप स्थण:
'मागम माराधन। उन्' . શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નેમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, બહાઈ સેન્ટર, ખાનપુર
અમદાવાદ-૧
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
[16]
"आगमसुत्ताणि-सटीकं" मग १ थी 30 नुविव२५
समाविष्टाआगमाः
आगमसुत्ताणि भाग-१
भाग-२
आयार सूत्रकृत स्थान
भाग-३
भाग-४
समवाय
भाग-५-६ भगवती (अपरनाम च्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७
ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण भाग-८
विपाकश्रुत, औपपातिक, राजनश्निय भाग-९
जीवाजीवाभिगम भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४ निरवायलिका, कल्पयतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वहिदशा,
चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्तपरिज्ञा,
तन्दुलक्वारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि भाग-१५-१६-१७ नीशीथ भाग-१८-१९-२० बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६ ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३० नन्दी, अनुयोगद्वार
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ भाष्यं Bivate & Personal Use Only