________________
૫. મૃષાવાદ
મૃષાવાદ એટલે જૂઠું બોલવું. તેના મુખ્ય ત્રણ લક્ષણે છેઃ અપ્રિય, અપચ્ચ અને અતથ્ય. જે વચન સાંભળતાં જ કડવું લાગે તે અપ્રિય કહેવાય. દ્રૌપદીએ દુર્યોધનને ઉદ્દેશીને કહેલું કે, “આંધળાના તે આંધળા જ હોય.” આ વાક્યને “અપ્રિય કહેવાય અને મહાભારતના યુદ્ધમાં આ વાક્ય ઓછો ભાગ ભજવ્યું નથી. જે વચનના પરિણામે લાભ ન થાય અને બીજાને પીડા થાય તેવા વચનને અપથ્ય કહી શકાય. કૈકયીએ રામને વનવાસ અને ભરતને રાજગાદીની વાત કરી તે વચનને અપથ્ય કહી શકાય. આ જ વચનના પરિણામે દશરથ રાજાને પ્રાણ ગયે, રામ-સીતાને વનવાસ જવું પડયું અને ભરતને પણ સંતાપને પાર ન રહ્યો. અતથ્ય એટલે જેમાં તથ્ય નથી.
ડાહ્યા માણસે હમેશાં સત્યની હાનિ ન થાય અને પારકાને ઉદ્વેગ પણ ન થાય એ રીતે મધુરી વાણીથી સત્ય બેલે છે. સત્ય બોલવામાં જે વાણીને પ્રવેગ થાય એ વાણીમાં કડવાશ, કઠોરતા, અનમ્રતા, અવિવેક કે શઠતા ન હોવાં ઘટે. જે વાણ બેલતાં કેઈ પણ પ્રાણુને સહેજે દુઃખ થતું હેયસીધી અગર તે આડકતરી રીતે કઈ પણ જીવને આઘાત થતું હોય, તે તેવી કઠોર વાણી બોલનારે પુરુષ ભદ્રદશી" થઈ શકતો નથી.
