________________
૪૮ ]
[ શીલધર્મની કથાઓ-૧. ઉત્પન્ન થાય અને તૃષ્ણ શમે નહિ એટલે કોધ ચડે. ક્રોધથી માણસ મૂઢ થઈ જાય, મૂઢતાને લીધે ભાન ભૂલે. ભાન ભૂલે એટલે શું કરવું–શું ન કરવું તેની એને ખબર ન રહે. આ માણસ પછી ધર્મ, અધર્મને વિવેક ન કરી શકે. આ સંસારમાં માનવજાતને દુઃખ, આઘાત અને વેદના સહન કરવો પડે છે, તેનું કારણ તેના રાગ-દ્વેષ સિવાય અન્ય બીજું કાંઈ નથી.”
સુબુદ્ધિની આવી ફિલસૂફી રાજાને ન ગમી એટલે તેણે કાંઈક આવેશપૂર્વક કહ્યું : “આપણી સાથે સંકળાયેલી વસ્તુઓ ક્ષણજીવી છે, તેમજ તે કાયમ માટે એક ને એક સ્વરૂપમાં ટકવાની નથી, એમ જાણવા છતાં કેટલીક વસ્તુઓ, પદાર્થો અને પરિસ્થિતિ આપણા ચિત્તને આનંદ ઉપજાવે છે ત્યારે કેટલીક વસ્તુઓ, પદાર્થો અને પરિસ્થિતિ આપણને કંટાળો આપે છે, એ અનુભવ કેમ થાય છે?”
સુબુદ્ધિએ રાજાને નમ્રતાપૂર્વક જવાબ આપતાં કહ્યું : રાજન ! સામાન્ય રીતે જે વસ્તુ, પદાર્થ કે પરિસ્થિતિથી મનને અનુકૂળતાને અનુભવ થાય તે સુખ અને જેનાથી પ્રતિકૂળતાને અનુભવ થાય તે દુઃખ એવું આપણે માનીએ છીએ; પણ આ બંને પ્રકારના અનુભવે થવાનું મુખ્ય કારણ તે માનવીનું ચંચલ મન છે. વસ્તુ, પદાર્થ કે પરિસ્થિતિમાં સુખદુઃખ આપવાને કોઈ ધર્મ નથી, પણ સુખ-દુઃખને આધાર, બેંકતા તેને કેવી રીતે ગ્રહણ કરે છે તેના ઉપર છે. ચકોર પક્ષીને ચંદ્રમાંથી શીતળતાને અનુભવ થાય તેથી