________________
૬. રાગ-દ્વેષ ]
[ ૫૧
ખાઈથી થાડે દૂર ગયા પછી રાજાએ વળી સુબુદ્ધિને પૂછ્યું : • સુબુદ્ધિ ! તમારી સ્વાદેન્દ્રિયમાં કદાચ દોષ નહિ હાય, પણ તમારી ઘ્રાણેન્દ્રિયમાં તે કશી ખામી હોવી જ જોઈ એ. અમે સૌએ પેલી ખાઈના પાણીની દુર્ગંધ અનુભવી પણુ તમને કશી અસર ન થઈ, તે પરથી લાગે છે કે રાગદ્વેષની ભાવનાથી મુક્ત રહેનાર માણસની ઈન્દ્રિયા કદાચ જડ બની જતી હશે.'
આછા સ્મિતપૂર્ણાંક સુબુદ્ધિએ જવાબ આપતાં કહ્યું : ‘રાજન્! રાગદ્વેષમાંથી સદંતર મુક્ત થઈ શકાતું નથી અને સદેહે આવી મુક્તિ શકય પણ નથી. તેમ છતાં, મર્યાદા અહારના રાગદ્વેષ ન થાય એ માટે માનવી સફળ રીતે જરૂર પ્રયત્ન કરી શકે છે. જેના રાગદ્વેષ અમુક મર્યાદામાં હાય તેની ઇન્દ્રિયા જડ બનવાને બદલે તાત્ત્વિક અને સાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ ઊલટી વધુ સતેજ બને છે. ચેાગીજનાને પણ ક્રિવ્ય સુગંધ આવે છે, તેથી જ કહેવાય છે કે ઘ્રાણેન્દ્રિય જીતવાનું કાર્ય સૌથી વધુ મુશ્કેલ છે. પ્રાણના નિરોધ કરવા એ અઘરું કામ છે એટલે મારી ઘ્રાણેન્દ્રિય પર મેં સંપૂર્ણ કાબૂ મેળવ્યેા છે એવા મારા દાવા નથી. આમ છતાં મારે એમ કહેવાનું છે કે, મન અને ઇન્દ્રિયાને ગમતા કે અણુગમતા પદાર્થો પ્રાપ્ત થતાં તેમાં મનુષ્યે આસક્તિ કે દ્વેષભાવ ન કેળવતાં સમભાવે સહન કરવા જોઈએ. વસ્તુ કે પદાર્થના સાચા સ્વરૂપના જેને ખ્યાલ હાય, તેને સુગધ કે દુર્ગંધ કાઈ વિશેષ પ્રકારની અસર નથી ઉપજાવી શકતી. જેને વસ્તુના સ્વભાવનું જ્ઞાન ન હોય, તેને જ સુગધ કે દુધના