________________
૧૫. દુઃખ-જીવનની સર્વોત્તમ સંપત્તિ
દુઃખ, દુઃખનું સ્વરૂપ તેમજ દુઃખના હેતુ વિષે વિવેકપૂર્વક વિચાર કરવામાં આવે તે સુખ-દુઃખની બાબતમાં આપણું ક૯પનાઓ, માન્યતાઓ અને સમજણ કેવાં ક્ષુલ્લક અને ભૂલભરેલાં હોય છે, તેની આપણને ખાતરી થયા સિવાય ન રહે. માણસ જે દુઃખનું પ્રયોજન તપાસે, તેનું સાચું સ્વરૂપ સમજવા પ્રયત્ન કરે, અને કાર્ય-કારણની કડીઓમાં ઊંડે ઊતરે તે તેને લાગશે કે દુઃખ એ ભૂતકાળની મલિનતાનું વિશે ધન છે અને ભવિષ્યકાળની આત્મોન્નતિને અરુણોદય છે. આ દષ્ટિએ દુઃખ એ જીવનની સર્વોત્તમ સંપત્તિ છે.
દુઃખમાંથી ઉત્પન્ન થતી વેદનાનું પૃથક્કરણ કરતાં શ્રી. ખલિલ જિબ્રાને કહ્યું છે કે: “તમારા જ્ઞાન ઉપર બાઝી ગયેલું જડત્વનું પડ દૂર કરવા માટે, તમને જે એક વસ્તુ કુદરત તરફથી આપવામાં આવે છે, એ તમારી વેદના.”
સુખ-દુખનાં સ્વરૂપનું વિવરણ કરતાં એક વિદ્વાન લેખકે કહ્યું છે કેઃ “આરામ કે સુખની બીજી ગમે તે કીમત હોય, પણ તેઓ મનુષ્યજીવનમાં એકરાગ સ્થાપનારી વસ્તુઓ નથી જ. ખરું જોતાં આખી સંસ્કૃતિને એકરાગ કરનાર વસ્તુ જોઈતી હોય, તે તે સમાન પણે સુખ ભોગવવા કરતાં સમાનપણે દુઃખ ભેગવવું એ આપણું હેતુને વધુ સિદ્ધ કરનાર નીવડે, કારણ કે સુખ તે મનુષ્યસ્વભાવમાં જે કાંઈ
