________________
૬. રાગ-દ્વેષ ]
[ ૪૯ તેને સુખરૂપ લાગે છે, જ્યારે ચકવાકને ચંદ્રદર્શનથી બળતરા થાય છે તેથી તેને દુઃખરૂપ લાગે છે. આમ સુખદુઃખને આધાર અમુક વસ્તુ કે ચોકકસ પદાર્થ પર નહિ પણ મન તેને કેવી રીતે ગ્રહણ કરે છે તેના પર રહે છે.”
સુબુદ્ધિની વાત સાંભળી રાજાએ જરા રેષપૂર્વક કહ્યું: વસ્તુ, પદાર્થ કે પરિસ્થિતિમાં સુખ-દુઃખ આપવાને કઈ ધર્મ નથી, એ કથનને સત્ય કેમ કહી શકાય? જે સ્વાદિષ્ટ પદાર્થો આપણે ખાધા તેનાથી આપણને આનંદ અનુભવ થ, તો એ પદાર્થોમાં આનંદ આપવાને ધર્મ નથી એમ કઈ રીતે માની શકાય ? મને તો લાગે છે કે આ જગતના બધા જ તત્ત્વજ્ઞાનીઓ મોટામાં મેટા વેદિયા છે. તમારી સ્વાદેન્દ્રિય જડ બની ગઈ હોય અને તે કારણે તમને ભજનપદાર્થોના સ્વાદને અનુભવ ન થઈ શક્યો હોય, એ વસ્તુ બનવાજોગ છે, પણ તમને એ અનુભવ ન થયો એટલે સ્વાદિષ્ટ ભેજનના પદાર્થોમાં સુખ આપવાને ધર્મ છે જ નહિ, એવી દવીલ કરવી એ તે નરી મૂર્ખતા જ છે.”
રાજાની આવી વાત સાંભળતાં સુબુદ્ધિના મનની લાગણને થનારા આઘાત વિશે વિચાર કરતાં મંડળીના સભ્ય સ્તબ્ધ થઈ ગયા. સુબુદ્ધિ સ્થિતપ્રજ્ઞ હતો અને સંસારમાં બનતા બનાવે સમજવા માટે તેની પાસે અને ખી દષ્ટિ હતી.
જિતશત્રુ રાજાની કટાક્ષયુક્ત વાણી સાંભળી જ પણ ન ઉશ્કેરાતાં, ગંભીર અને વિનમ્રભાવે સુબુદ્ધિએ કહ્યું? “રાજન ! કઈ પણ વાતના એક અંશને વિચાર કરી તે