________________
૧૦. રાગ-વિરાગ ].
[ ૮૯ સહનશીલ અને સમજુ હોય તે પણ પિતાના અર્ધ અંગ સમાન પત્નીના વેચ્છાપૂર્વકના શીલભંગ જેવા બેવફાઈના પ્રસગે તે મગજની સમતુલા ગુમાવી દે છે, અને ન કરવા જેવું કૃત્ય કરી નાખે છે. ગૌતમ જેવા ઋષિમુનિ પણ અહલ્યા જેવી સાધ્વી સ્ત્રીની નિર્દોષ ભૂલને માફ ન કરી શક્યા, તે ભર્તુહરિ જેવા શૃંગારરસિક રાજવીની તે વાત જ શી?
ભર્તુહરિએ ભાનુમતીના શરીરના રાઈ રાઈ જેવા ટુકડા કરી નાખવાના ઈરાદે પિતાની સમક્ષ લાવી અને બરાબર તે જ વખતે ગેરક્ષનાથ ત્યાં આવી પહોંચ્યા. | ગોરક્ષનાથને બધી પરિસ્થિતિ સમજી જતાં વાર ન લાગી. તેમણે કેધિત ભર્તૃહરિને શાંત કરવા તેની પીઠે હાથ મૂકી કહ્યું: “રાજન ! રાગ અને દ્વેષ વ્યકિતના ગુણે અને દે પ્રત્યે હેય, શરીર પર નહીં. માનવ માત્ર પશુઓનું સંસ્કૃત સ્વરૂપ છે, અને તેના અજ્ઞાન મનઃપ્રદેશમાં પશુઓની માફક વાસનાઓ, કામનાઓ અને ઈચ્છાઓ અવ્યક્ત સ્વરૂપે રહેલી જ હોય છે. અનુકૂળ અને ગ્ય નિમિત્ત તેમજ સાનુકૂલ સંગ મળતાં દબાઈ રહેલી–છુપાયેલી વાસનાઓ પ્રકટ થાય છે, એટલે જ આ સંસાર એક નાટક જેવો કહેવાય છે.”
મહાસતી ભાનુમતી અને દેષિત ભાનુમતી દેહદષ્ટિએ એક હોવા છતાં તેના ભિન્ન ભિન્ન આત્મપ્રદેશને વળગેલાં ભિન્ન ભિન્ન કર્મોને ઉલલેખ કરી તેની પાછળ રહેલા ગૂઢ રહસ્યને સ્ફટ કરી ગેરક્ષનાથે કહ્યું: “સંગ એ મેહનું નિમિત્ત છે. તેથી જ મોહના ત્યાગને અથી મેહના નિમિત્ત
નિમિત્ત 3 કરી ગેર કરી તેની પાછા વળગેલાં