________________
૧૦. રાગ–વિરાગ ]
[ ૮૫ આમ વિચારતાં ભર્તૃહરિનું ચિત્ત ભ્રમિત થઈ ગયું, તેણે ભાનુમતીના મૃતદેહને પોતાના ખોળામાં લઈ લીધે, અને તે ગાઢ નિદ્રામાં પડી હોય એમ માની તેને જાગૃત કરવા પ્રયત્ન શરૂ કર્યા. રાજાને સમજાવવા માટેના બધા પ્રયત્ન નિષ્ફળ નીવડ્યા અને મૃતદેહની અંતિમ વિધિ કરવાનું અશકય બન્યું. ભર્તુહરિએ લગભગ પાગલ અવસ્થામાં ત્યાં એકઠાં થયેલાં સૌને સંબોધીને કહ્યું: તમે સૌ તે પાગલ બની ગયા છે, એટલે ભાનુમતીને મરી ગયેલી માને છે પણ હું કાંઈ પાગલ નથી બન્યું; મને એકલે મૂકી તે કદી મરી જ ન શકે, તેને તે મૂછ આવી ગઈ છે, અને થડા વખતમાં પાછી ભાનમાં આવી જશે.”
સભાગે તે વખતે ત્યાં સમર્થ ગીશ્વર મધ્યેન્દ્રનાથના પટ્ટશિષ્ય મહાગી ગોરક્ષનાથ આવી પહોંચ્યા. રાજાને ભાનુમતીના સતીત્વની કસોટી કરવાની સૂઝેલી દુબુદ્ધિ તેમજ તેના પરિણામે થયેલા ભાનુમતીના મૃત્યુની અને ભર્તૃહરિની ચિત્તભ્રમ સ્થિતિને ખ્યાલ આવતાં ગોરક્ષનાથને વાર ન લાગી. ગોરક્ષનાથને જોઈ ભર્તુહરિએ તેને વંદન કર્યું અને ભાનુમતીના મૃતદેહને પંપાળતાં દ્રવિત હૃદયે કહ્યું :
જિંદગી હતી દેરી ગુંથાઈ બે તાંતણે; તૂટતાં તાંતણે એક બીજે કેમ ટકી શકે?”
ભર્તૃહરિના મનની વિષમ અને દુઃખદ પરિસ્થિતિને ખ્યાલ ગેરક્ષનાથને આવી ગયે. ઈષ્ટના વિયેગના કારણે ઉત્પન્ન થતો દુઃખ કે નિર્વેદ એ સાચો વિરાગ્ય નથી, પણ
