________________
ફેબ્રુઆરી, ૨૦૦૩
પ્રબુદ્ધ જીવન મુનિ કમલવિજયે ૧૬૮૨માં લખેલ પત્ર “સીમંધર સ્વામીને પત્ર રૂપે વર્ગને જીવન ઘડતર માટે પાથેય સમાન છે. વિનંતી’ એ ઢાળબદ્ધ રચના છે. સંવત ૧૮૫૩માં કવિ હર્ષવિજયે ‘સીમંધર “સાગરનું ઝવેરાત’ના પત્રોમાં પૂ. સાગરાનંદસૂરિશ્વરજીના ગુરુ સ્વામીને વિનતી’ પત્રની રચના કરી છે. અધ્યાત્મયોગી દેવચંદ્રજીએ ઝવેરસાગરજી ઉપર આત્મારામજી, શાંતિવિજય, દાનસૂરિ, કમલવિજય ગદ્યમાં ત્રણ પત્રો લખીને વ્યવહાર અને નિશ્રય નયની અપેક્ષાએ સાચા વગેરેએ લખેલા પત્રોનો સંચય છે તે ઉપરથી પૂ. ઝવેરસાગરજીના સુખના વિચારો દર્શાવ્યા છે. વળી તેમાં આત્મસ્વરૂપ વિશે પણ ઉલ્લેખ વ્યક્તિત્વનો પરિચય થાય છે. * થયો છે.
અમેરિકાના શિકાગો શહેરમાં વિશ્વ ધર્મ પરિષદ યોજાઈ હતી તેમાં કવિ હર્ષવિજયની નીચેની પંક્તિઓ દ્વારા પત્ર વિશેની વિગત વધુ જૈન ધર્મના પ્રતિનિધિ તરીકે પૂ. આત્મારામજીને ઉપસ્થિત રહી ભાગ સ્પષ્ટ થશે.
લેવા આમંત્રણ મળ્યું હતું તે અંગેના પત્રોથી આત્મરામજીની સંયમજીવનની સ્વતિશ્રી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં, જીહાં રાજે તીર્થંકર વીશ પતે ને નમું નિષ્ઠાની સાથે જૈન પ્રતિનિધિને મોકલવા માટેની એમની યોજના દ્વારા નીશ, કાગળ લખું કોડથી.'
જૈન ધર્મની વિદેશમાં સ્વતંત્ર અસ્મિતા ઊભી થઈ હતી. આ પત્રોથી અંતમાં જણાવ્યું છે કે
પૂ.શ્રીની પ્રતિભાનો લાક્ષણિક પરિચય એ.એફ.રૂડોલ્ફ હોર્નલના પત્રોથી ઓછું અધિક્ ને વિપરીત જે લખ્યું
જાણી શકાય છે. માફ કરજો, જરૂર જિન રાજ. લાગું છું તુમ પાય.
યુગવીર આચાર્ય ભાગ-૩માં આચાર્ય શ્રી વલ્લભસૂરિના પત્રોનો મધ્યકાલીન જૈન સાહિત્યમાં લેખ ઉપરાંત પત્ર-કાગળ’ શબ્દપ્રયોગો સંચય થયો છે. એમના પત્રો હિન્દી અને ગુજરાતી ભાષામાં છે. પૂ.શ્રી પણ થયા છે. પત્રસાહિત્યની અપ્રગટકતિઓ આ પ્રમાણે છેઃ જયવંતસૂરિ દ્વારા વહીવટી નિષ્ઠા, દૂરગામી દીર્ધદષ્ટિ, સામાજિક જાગૃતિ, સંઘની કૃત શૃંગાર મંજરી અંતર્ગત “અજિતસેન શીલવતી લેખ’, વિજયસેનસૂરિના ઉન્નતિ, શિક્ષણનો પ્રચાર જેવા વિષયોના પત્રો લખાયેલા છે. તીક્ષા શિષ્ય જયવિજયકૃત ‘વિજયસેન સૂરિ લેખ', “કવિ દીપવિજયકૃત બારણા સમાન અસરકારક આ પત્રો શૂરાતન જગાડીને કર્તવ્યનિષ્ઠા ચન્દ્રગુણાવલી લેખ', કવિ રૂપવિજયકૃત “નેમ રાજુલ લેખ'; સજન કેળવાય તેમાં પ્રેરણા આપે છે. પત્રો દ્વારા એમનાં ઉત્સાહ, પુરુષાર્થ અને પંડિતકૃત “સ્થૂલિભદ્ર કોશા કાગળ', અજ્ઞાત કવિ કૃત ‘જીવચેતના જનસેવાની ઉતકટ ભાવના પ્રગટ થયેલાં નિહાળી શકાય છે. કાગળ” વગેરે. આ કૃતિઓની હસ્તપ્રત મળે છે તે ઉપરથી મધ્યકાલીન પ. પૂ. પં. શ્રી અભયસાગરજી મ.સા.એ સંયમની આરાધના સાથે પત્ર વિશે વિગતવાર માહિતી અધ્યયન દ્વારા ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે. નમસ્કાર મહામંત્રની વિશદ અને વિશિષ્ટ કોટિની સાધના કરી હતી.'
મધ્યકાલીન વિગતોની સાથે અર્વાચીન જૈન સાહિત્યમાં ગદ્યશૈલીમાં તેના પરિપાક રૂપે નમસ્કાર મહામંત્ર તત્ત્વચંદ્રિકા' નામનું પત્રોનું પુસ્તક વિવિધ પ્રકારના પત્રો લખાય છે અને જેન પત્ર-સાહિત્ય સ્વતંત્ર રીતે પ્રગટ થયું છે. તેમાં નમસ્કાર મહામંત્ર વિશેના વૈવિધ્યપૂર્ણ વિચારોની પોતાની અમિતા પ્રગટ કરે છે. કેટલાક પત્ર-લેખકોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય સાથે મહામંત્રની સાધનાનો માર્ગ દર્શાવ્યો છે. જૈન પત્રસાહિત્યની વિશાલ સૃષ્ટિનો ખ્યાલ આપવા માટે સમર્થ બને પૂ. આ. શ્રી ભુવનભાનુસૂરિના પત્રો ‘ગુરુદેવના પત્રો' નામથી પ્રગટ છે. યોગનિષ્ઠ આચાર્ય બુદ્ધિસાગરસૂરિએ ‘પત્ર સદુપદેશ'ની ત્રણ ભાગમાં થયા છે. જૈન સંઘની એકતા અને અખંડિતતા જળવાય, આત્માનું કલ્યાણ રચના કરી છે. શીર્ષક ઉપરથી જ સાંપ્રદાયિક ઉપદેશનો અર્થ સમજાય થાય તેવા ઉદાત્ત વિચારોથી એમના પત્રો ભક્તોને માટે અનેરું આકર્ષણ છે. આ પત્રો પૂ. અજિતસાગરજી મ.સા. અને અન્ય ભક્તોને ઉદ્દેશીને છે. ગુરુવાણી સહજ રીતે વ્યક્ત થયેલી આ પત્રોમાં નિહાળી શકાય છે. લખાયા છે. શ્રુતજ્ઞાનનો અભ્યાસ, નીતિમત્તા, મૃત્યુનું રહસ્ય, સંયમ- પૂ.શ્રીનું વાત્સલ્ય અપૂર્વ હતું તેનો પણ લાક્ષણિક પરિચય થાય છે. જીવનની સાધના જેવા વિષયોને તે સ્પર્શે છે. એમની વિવેચનાત્મક આચાર્ય શ્રી રત્નસુંદરવિજયજી કૃત “પ્રેમસભર પત્રમાળા” જૈનત્વના શૈલીને કારણો પત્રો લઘુ અને દીર્ધ લેખ સમાન બન્યા છે. આ પત્રોમાં સંસ્કારના વિચારો આધુનિક શૈલીમાં દર્શાવે છે. આ પત્રોની કાવ્યમય શૈલી કાવ્યનો પણ આશ્રય લીધો હોવાથી એમની કવિ પ્રતિભાનો પરિચય મળે ભાવવાહી છે. તેમાંથી વ્યવહાર અને ધર્મ વિશેના ઉદાત્ત વિચારો મળે છે.
છે. “તીર્થયાત્રાનું વિમાન” એક દીર્ધ પત્ર છે કે જે ઉત્તમ લેખની કક્ષાનું આચાર્ય શ્રી રાજયશસૂરિએ “પત્ર પાથેય”માં જૈન ધર્મનાં લોકોત્તર * સ્થાન ધરાવે છે. પૂ. શ્રીએ તીર્થયાત્રા અને જીવનવ્યવહારની શુદ્ધિ પર્વોની આરાધના કરવા માટે પત્રો લખ્યા છે અને આકર્ષક શીર્ષક વિશેની વાસ્તવિક પરિસ્થિતિના નિરૂપણ દ્વારા સાચો માર્ગ દર્શાવ્યો છે. યોજનાથી પત્રો વાંચવાની જિજ્ઞાસા જાગૃત થાય છે. ટૂંકમાં આ પત્રો એમની વેધક અને કટાક્ષયુક્ત શૈલીમાં વ્યક્ત થયેલા વિચારો આમજનતા પર્વોની આરાધનાથી માનવ જન્મ સફળ કરવાનો પરોક્ષ રીતે ઉપદેશ પર પ્રભાવોત્પાદક બન્યા છે. પૂ.શ્રીએ આ પત્રો દ્વારા જૈન સમાજને આપે છે. જાગૃત કરવા માટેનો પડકાર ફેંક્યો છે જેને ઝીલીને જૈન સમાજ સાચા બંધુ ત્રિપુટીમાંના મુનિ કીર્તિચન્દ્રવિજયજીએ ‘પર્યુષણા પત્રમાળા'ના જૈનત્વને દીપાવી શકે.
પત્રોમાં પર્વાધિરાજની આરાધનાનો શુભ સંદેશ પાઠવ્યો છે. પ. પૂ. પં. શ્રી ભદ્રંકરવિજય ગણિવર્ષે ૧૦ પુસ્તકો પત્ર-સાહિત્યનાં જૈન પત્ર-સાહિત્યમાં નવી ભાત પાડતી એક રચના આચાર્ય શ્રી પ્રગટ કર્યો છે તેમાં ૪૩૦ જેટલા વિવિધ વિષયના પત્રો શિષ્યો અને યશોદેવસૂરિ (મુનિ યશોવિજયજી કૃત “યશોધર્મ પત્ર પરિમલ” છે. આ શ્રાવકોને ઉદ્દેશીને લખાયા છે. એમના પત્રો મુદ્દાસર અને માહિતી પત્રો દ્વારા સાહિત્ય, કલા, સ્થાપત્ય અને શ્રુતજ્ઞાનરસિક પૂ. યશોવિજયજીના પ્રધાન છે. પૂ.શ્રીએ પત્ર સ્વરૂપને વફાદાર રહીને નમૂનેદાર પત્રોની વ્યક્તિત્વનો પરિચય મળે છે. આ પત્રો પૂ.શ્રીનું જીવન ચરિત્ર લખવા ભેટ આપી છે. તેમાં આત્માના દિવ્ય સ્વરૂપને પ્રગટ કરવા માટેના માટે ઐતિહાસિક દસ્તાવેજી માહિતી પૂરી પાડે છે.
• વિચારોની સાથે નમસ્કાર મહામંત્ર, વૈરાગ્ય, સમતા, સમકિત, જ્ઞાનોપાસના મુનિ જંબુવિજયજીએ ૮૦ વર્ષની ઉંમરે વિહાર કરીને બદરીકેદાર, જેવા વિષયોનો સમાવેશ થાય છે. ટૂંકમાં એમના પત્રો સાધુ અને શ્રાવક હરિદ્વાર અને હિમાલય વિસ્તારનો પ્રવાસ કરી પૂ. આ. શ્રી પ્રદ્યુમ્નસૂરિને
