________________
એપ્રિલ, ૨૦૦૩
[કોઈ જન્મ પામીને તરત મૃત્યુ પામે છે, કોઈ બાળપણમાં અને કોઈ ચૌવનમાં મૃત્યુ પામે છે, કોઈ મધ્યમ વય પામીને આવા કોઈ વૃદ્ધાવસ્થામાં મૃત્યુ પામે છે. પરંતુ મૃત્યુ દરેકનું નિશ્ચિત છે.]
જીવની પોતાના દેશ આથે એવી એકત્વબુદ્ધિ થઈ જાય છે અને એનો એવી રીતે જીવનવ્યવહાર ચાલે છે કે જાકો મૃત્યુ ક્યારેય આવવાનું નથી. પરંતુ મૃત્યુ સામેથી દેખાય, પોતે હવે થોડા દિવસના જ મહેમાન છે એમ સ્પષ્ટ ભાો ત્યારે બાબલા માણસો ધ્રુજી જાય છે. એટલે જ સાત પ્રકારના જે ભય બતાવવામાં આવ્યા છે તેમાં મોટામાં મોટો ભય મૃત્યુનો છે. કહ્યું છે : મકમ ત્વિ મળ્યું ! એટલે જ મનુષ્યો, પશુપક્ષીઓ વગેરે બધા જ જીવો જીવ બચાવવા ભાગે છે.
મૃત્યુ સુનિમિતપણે આવવાનું જ છે અને એક દિવસ પોતે આ દુનિયામાં નહિ હોય એમ જાણવા છતાં એકંદરે માણસને પોતાના મૃત્યુની વાત સતાવતી નથી. જાણે કે પોતાનું ક્યારેય મૃત્યુ થવાનું નથી એલ સમજીને તે પોતાનો બધો વ્યવહાર કરતો રહે છે. સામાન્ય માણસને જીવનના આરંભનાં વર્ષોમાં પોતાના મૃત્યુનો ડર બહુ રહેતો નથી. જિંદગી સુખચેનથી જીવવાનાં સ્વપ્નાં તે સેવે છે. માણસ અનેકને મરતા, ધમાલમાં દાખલ થતાં નિત્યં યાનિત ગમતે જુએ છે છતાં પોતાનો વારો આવવાનો નથી એમ વર્તે છે, એ દુનિયાનું મોટામાં મોટું આશ્ચર્ય છે એમ 'પદ્મોત્તર'માં બતાવ્યું છે.
મૃત્યુ આવે ત્યારે એક ક્ષા માત્રમાં પોતાનાં ઘરબાર, ચીજવસ્તુઓ, સંબંધીઓ, સ્વજનો બધાંની સાથે સંબંધ પૂરો થઈ જાય છે. જિંદગીભર સંઘરેલી, જીવની જેમ સાચવેલી પોતાની અત્યંત પ્રિય ચીજ વસ્તુઓ પોતાની રહેતી નથી.
પ્રબુદ્ધ જીવન
માર્ચ માધ્યનિલકત, રિડિસિદ્ધિ, સગાંસંબંધીઓ, યશકીર્તિ, માનસન્માન, લબ્ધિઓ ઈત્યાદિ સર્વ અહીં જ મૂકીને જવાનું છે. માણસ જન્મથી જ બધી વાતે અત્યંત રાખી હોય તો પણ બધું સુખ મૂકીને એરો ચાહી નીકળવું પડે છે. મૃત્યુ કોઇની પણ વાટ જોવામાં માનતું નથી. મૃત્યુ ગરીબ-તવંગર, નાના-મોટા, સુખી-દુઃખી એવો કોઈ ભેદ રાખતું નથી.
મૃત્યુથી ભૌતિક સુખનો જ અંત આવે છે એવું નથી, દ:ખો, કો વગેરેનો પણ અંત આવે છે. કયારેક તો મૃત્યુ દુ:ખમાંથી છૂટકારારૂપ નીવડે છે. લોકો બોલે છે, ‘બિચારા છૂટ્યા, સારું થયું. બહુ રિબાતા હતા.' જીવને જો મૃત્યુનું સ્વરૂપ સમજાય તો કષ્ટ કે ઘોર દુઃખોમાં આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન થતાં નથી, સમતા રહે છે અને પાપના ભારે અનુબંધો પડતા નથી. મૃત્યુના વિચારો થતાં રસુખમાં પણ માણસ છકી જતો નથી. તે સમભાવ રાખે છે અને પોતાના પુોધનો સાર્થક - ઉપયોગ કરી લે છે. તેની સુખ પ્રત્યેની આસક્તિ છૂટી જાય છે.
મૃત્યુને શાપરૂપ ગજવું કે આશીર્વાદરૂપ ? વ્યવહારદ્રષ્ટિએ, સંસારપ્રિય જીવોને મૃત્યુ શાપરૂપ લાગે છે. નિદષ્ટિએ, તત્ત્વદષ્ટિ ધરાવનાશ અય્યાત્મસાધકને મૃત્યુ આશીર્વાદરૂપ લાગે છે.
મૃત્યુ બધાંનો અંત આણે છે, પરંતુ મૃત્યુનું પોતાનું મૃત્યુ ક્યારેય નથી. મૃત્યુ શાશ્વત છે, એટલું જ નહિ, જોવાની દૃષ્ટિ હોય તો મૃત્યુ મંગળકારી છે. મૃત્યુ છે તો અનેક જીવોની પારમાર્થિક દૃષ્ટિ ખૂલે છે. એટલે જ જ્ઞાની મહાત્માઓને મૃત્યુનો ડર હોતો નથી. ‘ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર'માં કહેવાયું છે ઃ
न संतसंति मरणंते शीलवंता बहुस्सुया ।
શીલવંત અને બા મહાત્માઓ મૃત્યુના સમયે ભયભીત થતા
નથી.]
મૃત્યુનું સ્વરૂપ સમજાનાં જીવનને એવી રીતે સુધારી લેવું જોઈએ કે જેવી મૃત્યુની પરંપરા આપણે માટે અલ્પકાળની બની જાય અને મોક્ષગતિને શાયત સુખ ઓછા ભવોમાં પાી શકાય. એટલે જ જ્ઞાની મહાત્માઓ એવા મૃત્યુને ઈચ્છે છે કે જે પછી બીજું મૃત્યુ હોતુ નથી. મોક્ષ થતાં એમને માટે મૃત્યુનો પણ અંત આવી જાય છે.
જો મૃત્યુ નિશ્ચિત જ છે. અને મોઢુંવહેલું ગમે ત્યારે આવવાનું છે એટલું સમજાય તો માાસે પોતે જે કર્તવ્ય, ધર્મકાર્ય ઈત્યાદિ કરવાનું છે તે વેળાસર કરી લેવું જોઇએ. કેટલાક લોકોની ટેવ જ એવી હોય છે કે પછીથી કરીશું, ી ઉતાવળ છે ? પરંતુ આવા લોકો જ ઊંઘતા ઝડપાઈ જાય છે.
‘ઉદ્દભટસાગર'માં કહેવાયું છે કે
करिष्यामि करिष्यामि करिष्यामीति चिन्तया ।
मरिष्यामि मरिष्यामि मरिष्यामीति विस्मृतम् ॥
[હું ભવિષ્યમાં કરીશ, કરીશ, કરીશ' એવા વિચારમાં અને વિચારમાં હું મરી જઈશ, મરી જઈશ, મરી જઈશ'-એ વાત મારાસ ભૂલી જાય છે.]
અલ્પ વર્ષાં મૃત્યુ પામનારાઓ પણ પોતાના જીવનને સુધારી ગયા હોય, તે જ ભવે મોત પામ્યા હોય એવી પ્રાચીન દૃષ્ટાન્તો પણ છે, એવું અકાળ મૃત્યુ ન હોય અને સામાન્ય સરેરાશ જીવન મળે તો પણ સમ્યગ્દર્શનાદિ માટે તો પૂરતું છે એમાં સંશય નથી. એટલા માટે જ માણસે જાગૃતિપૂર્વક, સમજણપૂર્વક પોતાના જીવનનું આયોજન એવી રીતે કરવું જોઇએ કે જેથી પ્રોઢાવસ્થા કે વૃદ્ધાવસ્થામાં વસવસો કરવાનો વખત આવે નહિ.
મહાભારતના ‘શાન્તિપર્વ’માં કહ્યું છેઃ श्वः कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाह्न चापराह्निकम् । न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् ॥
[આવતી કાર્યો કરવાનું કાર્ય આજે કરી લેવું જોઇએ અને બપોર પછી કરવા ધારેલું કાર્ય સવારના કરી લેવું જોઇએ, કારણ કે એનું (જીવનું) કાર્ય થયું છે કે નથી થયું એની પ્રતીક્ષા મૃત્યુ કરતું નથી.]
મૃત્યુની વિચારણાએ માળાસને નિરાશાવાદી ન બનાવી દેવો જોઈએ. પરંતુ કરવા જેવાં બધાં ઉત્તમ કાર્યો વેળાસર કરી લેવાની પ્રેરકરૂપ એ વિચારણા હોવી જોઈએ જેથી ગમે તે ક્ષણે મૃત્યુ આવે, પોતે તો તૈયાર જ છે એમ ઉલ્લાસપૂર્વક એને લાગવું જોઈએ. વાચક ઉમારવાતિ મહારાજે એટલે જ કહ્યું છે
सम्विततपोधनानां नित्वं व्रतनियमसंयमरतानाम् । उत्सवभूतं मन्ये मरणमनपराधवृत्तीनाम् ॥
[જેમણે તપરૂપી ધન એકત્ર કર્યું છે, જેઓ નિરંતર વ્રત, નિયમ અને સંયમમાં ઓતપ્રોત હોય, જેઓની વૃત્તિ એટલે કે આજીવિકા નિપરાપ એટલે કે નિર્દોષ હોય છે એવા મહાત્માઓનું મા ઉત્સવરૂપ છે એમ હું માનું છું.]
હેમચંદ્રાચાર્યે ‘યોગશાસ્ત્ર'માં કહ્યું છે કે મૃત્યુ આપણી બાજુમાં આવીને કાયમનું બેઠેલું છે. એ તકની રાહ જોઈ રહ્યું છે. માટે સમયસર ધર્મસંચય કરી લેવો જોઇએ. નિત્યં સંનિહિતો મૃત્યુ, ર્તવ્યો ધર્મસંચય: ।
સ્ટેશન આવતાં પહેલાં જેમ આપો મેગબિસ્તરા સાથે તૈયાર રહીએ છીએ એવી રીતે મૃત્યુરૂપી સ્ટેશન આવતાં પહેલાં આપી સજ્જ રહેવું જોઈએ.
U રમણલાલ ચી. શાહ
