________________
પ્રબુદ્ધ જીવન તપ-ચિંતવણીનો કાઉસગ્ગ
D સ્વ. પંડિત પનાલાલ જગજીવનદાસ ગાંધી
સામાયિક, પ્રતિક્રમણા, ઈસ્થિવરિષ્ઠ આદિમાં પ્રધાનતાએ જે કાઉસગ્ગ
કરવાનો હોય છે તે લોગસ્સનો કાઉસગ્ગ હોય છે. લોગસ્સ જો નહિ આવડતો હોય તો જ એક લોગસ્સને બદલે ચાર નવકાર ગાવાની અપવાદિક છૂટ આપવામાં આવે છે. લોગસ્સ અથવા ચાર નવકારનો કાઉસગ્ગ એમ કહી વિકલ્પ આપવામાં આવતો નથી એ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે. એનું કારણ એ છે કે લોગસ્સ સૂત્ર દ્વારા સીધાંતોષ વ્યક્તિવિશેષના નામસ્મરણપૂર્વક આરાધ્ય સાધ્ય એવાં દેવાધિદેવપદ અરિહંત અને સિદ્ધ ભગવંતો સાથે સીધો સંબંધ સ્થાપિત થાય છે. અરિહંત ભગવંતોના નામોચ્ચાર સહિત વંદન-કીર્તન થતું હોય છે, જ્યારે નમસ્કાર મહામંત્ર દ્વારા પંચપરમેષ્ઠિ એવા ગુણીજનોનું શવાચક નામથી સ્વરૂપપદનું સ્મરણ કરવામાં આવતું હોય છે. નમસ્કાર મહામંત્રમાં દ્રવ્ય અને ગુણ છે, જ્યારે લોગસ્સ સૂત્રમાં દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય ત્રણેયનો સમાવેશ થાય છે. સામાન્યતઃ વંદન, પુજન, કીર્તન વ્યક્તિવિશેષનાં કરાનાં હોય છે.
વળી લોગસ્સના કાઉસગ્ગમાં બહુલનાએ 'ગંદેશ નિલયરા' સુધી લોગસ્સ સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરવાનું હોય છે. પરંતુ જ્યારે આરાધવામાં આવતું ધર્માનુષ્ઠાન પૂર્ણ થવાના અવસરે પૂર્ણ લોગરસ સૂત્રનું ઉચ્ચારા કરવાનો વિધિ છે. અને વિઘ્નનિવારણ, છીંક આદિના અવસરે કરવામાં આવતાં કાઉસગ્ગમાં 'સાગરવરગંભીરા' સુધી લોગસ્સા સૂત્રના ઉચ્ચારણનો વિધિ છે.
આનું સ્ય એ હોઈ શકે છે કે ચંડોના સમૂહથી અધિક નિર્મળ એવાં અરિહંતપદ ગણાતાં જિનેશ્વર અને અરિહંત શબ્દ અપેક્ષાએ કેવી થો પછી કોઈ કરવાપણું રહેતુ નથી (એ અવસ્થાએ ધર્મસંન્યાસ હોય છે) પણ સિદ્ધ થવાપણું રહે છે જે સહજયોગે ભવિતવ્યતા અનુસારે શેષ અપાતિકર્મ નિર્જરારૂપ થયા કરે છે જેના અંતે યોગ-સંન્યાસથી યોગાનીત એવી સિદ્ધાવસ્થાનું પ્રાગટ્ય થાય છે. આ પ્રક્રિયાના ઉપલક્ષમાં અરિહંત જિનેશ્વર કે અજિન કેવળી થવાના લક્ષ્યની સાધનાને અનુસરીને ‘ચંદેસુ નિમ્મલયરા' સુધીના ઉચ્ચારણનો વિધિ છે. પરંતુ ધર્માનુષ્ઠાન જ્યારે પૂર્ણતાને આરે પહોંચે છે ત્યારે પ્રતિક્રમણાદિમાં શાંતિ સાંભળીને પારવાના કાઉસગ્ગમાં પૂર્ણ સોંગસ સૂત્રના ઉચ્ચારાનો વિધિ છે, કારણા કે જ્યારે પૂર્ણ થઈએ એટલે કે સિદ્ધ થઈએ ત્યારે ધર્માનુષ્ઠાન (સાધના) પૂર્ણ થતી હોય છે અને ત્યારે જ વાસ્તવિક અશરીરી બનતાં સાચા અર્થમાં કાઉસગ્ગ અર્થાત્ કાર્યોત્સર્ગ કહેતાં કાયત્યાગ થતો હોય છે, પૂર્વ ભૂમિકામાં સાધનાકાળમાં કાર્યોત્સર્ગ કરી સિદ્ધ થવાના લક્ષ્યપૂર્વક કાથભાવ એટલે કે દેહભાવના ત્યાગની અપેક્ષાને કાર્યોત્સર્ગ કાતો હોય છે. સાધનાના શિખરે પૂર્ણતાના આરે ચૌદમા ગુણાસ્થાનકે શૈલેશીકામાં કાર્યોત્સર્ગ દ્રવ્ય અને ભાવથી સંપૂર્ણ થઈ જતો હોય છે.
છીંક આદિના વિઘ્નનિવારણના કાઉસગ્ગમાં લોગસ્સ સૂત્રનું ઉચ્ચારણ ‘સાગરવરગંભીરા' સુધી કરવાનો વિધિ છે, તેનું રહસ્ય એ હોઈ શકે છે કે ભગવાન શ્રેષ્ઠ સાગર સ્વયંભૂરમણ જેવાં ગાંભીર્યવાળા છે. એવો સાગરપેટા : સાગરદિલ ભગવાનને સાધનાવિઘ્ન નિવારણાની પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે જે સાગરની જેમ કચરરૂપી દર્દીને પોતાના પેટાળમાં
જૂન, ૨૦૦૩
ગોપવી દે છે અર્થાત છુપાવી દેવારૂપ એનું નિવારણ કરી દે છે.
આ વિષયમાં આવો કશો શાસ્ત્રીય ઉલ્લેખ હોય તો તે જાણમાં નથી. પરંતુ હસ્ય આવું હોવાની સંભાવના છે. બાકી શાસ્ત્રીય વિધાનાનુસાર તો કાઉસગ્ગ સાથે શ્વાસોશ્છશ્વાસનું અનુસંધાન થતું હોય છે અને નિશ્ચિત શ્વાસોઋશ્વાસ પ્રમાણ પૂર્ણ થાય એ પ્રમાી સૂત્રોચ્ચાર કરવાનો વિધિ છે. સમગ્રતાએ સાધનાની વિચારણા કરતાં જણારી કે... ‘કાઉસગ્ગ એ તો સાધ્યના સ્વરૂપનું સાધનામાં અભ્યાસાત્મક અવતરણ
છે.'
બધા કાઉસગ્ગમાં પ્રાતઃકાળે કરાતા રાઇઅ પ્રતિક્રમણમાં આવતો તપ-ચિતવણીનો કાઉસગ્ગ એ એક આગવો નિરાળા પ્રકારનો ચિંતવના સ્વરૂપ કાઉસગ્ગ છે જેમાં ‘નમસ્કાર મહામંત્ર' કે ‘લોગસ્સ'નો સૂત્રોચ્ચાર હોતો નથી. હા ! તપ ચિંતવના કરતાં આવડતું ન હોય તો અપવાદિક સોળ નવકાર ગણી લઈ વિધિ જાળવી લેવાની છૂટ આપવામાં આવેલ છે.
વિધિ એ છે કે આગાહારી સ્વરૂપની ચિંતતાપૂર્વક ઉત્કૃષ્ટ એવા છે માસના અનશન એટલે ઉપવાસ કરવાની ભાવનાથી પ્રારંભ કરી ક્રમશઃ ધીમે ધીમે હેઠા ઊતરતાં ઊતરતાં તે નિયિના દિવસ પૂરતો જે ત્તમ સ્વ શક્તિ અનુસાર યથાશક્તિ કરવાની ભાવના હોય તે તપ કરવાના નિર્ધાર સહિત તપ-ચિતવણીના કાઉસ્સગ્ગની પૂર્ણાહી કરવામાં આવતી હોય છે.
વાસ્તવિક તો તપ-ચિંતવણીના કાઉસગ્ગમાં તપ અને તપ દ્વારા પ્રાપ્ત કરવાનું છે તે અણહારી પદની ચિંતવના હોવી જોઇએ એવું માનવું છે. એ ચિંતવના નીચે પ્રમાણે હોવાની સંભાવના છે.
‘હું' તે ‘દેહ' નથી અને ‘દેહ’ તે ‘હું’ નથી. ‘હું’ તે ‘આત્મા’ અનાદિ અનંત, અનુત્પન્ન, અવિનાશી, સ્વયંભુ છે.
‘દેહ’ એ તો આત્મા દ્વારા ઓદારિક વર્ગણાના પુદ્ગલ ગ્રહણ કરી પુદ્ગલ દ્વારા બનાવાયેલો પૌલિક છે, જે પુદ્ગલથી વધે છે, પુદ્ગલથી ટકે છે અને આત્માથી વિખૂટો પડી જતાં પુદ્ગલરૂપે વિખરાઈ જનારો દેહ તે જડ, પર, ઉત્પાદવ્યય યુક્ત વિનશ્વર છે.
દેહ એ તો પુખ્ત કહેતાં પંચ મહાભૂત જે પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશ છે તેનાથી આત્મા દ્વારા કરાતું સર્જન છે, જે આત્માથી છૂટું પડી જતાં વિસર્જિત થઈ જાય છે.
દેહમાં રહેલ અસ્થિ એટલે હાડકાં અને મળાદિ પૃથ્વી તત્ત્વ છે. શરીરમાં રહેલ રસ, રૂપિર, પાણી વગેરે જલ તત્ત્વ છે. આંખનું તેજ, શરીરનું તાપમાન અર્થાત્ ઉષ્ણતા, જઠરાગ્નિ એ તેજ તત્ત્વ છે. શરીરમાં રહેલ ગૅસ કહેતાં વાયુ કે, વાત એ વાયુ તત્ત્વ છે. તેમ શરીરમાં રહેલ પોલાશ કે અવકાશ એ આકાશ તત્ત્વ છે.
સાધકાત્મા ચૌદમા ગુવાસ્થાનકે સિદ્ધ થવાં પૂર્વે પ્રાપ્ત દેહના એક તૃતીયાંશ (૩) પ્રમાણ પોલાણા પૂરી નક્કર વનસ્વરૂપ બે તૃતીયાંશ (૩) પ્રમાણે આમપ્રદેશ સંકોચી લઈ સિદ્ધતિમાં પ્રથણ કરી સિદ્ધશિલા ઉપર સાદિ અનંત શિદ્ધાવસ્થામાં સ્વરૂપદશામાં સ્થિત થાય છે, જે અહી, અારીરી, અનામી, અરૂપી, અમૂર્ત અવસ્થા છે. એ શૈકશીકામાં
