________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ, ૨૦૦૩
રૂઢિર્બલીયસી
ડૉ. બિપિનચંદ્ર હીરાલાલ કાપડિયા રૂઢિર્બલીયસી એટલે રૂઢિ બળવાન છે. કેટલીકવાર શાસ્ત્ર કરતાં કરે તેને હું કૃતકૃત્ય કરી દઈશ. આથી તેવું કંઈ થઈ જાય તો તેની પ્રજા રૂઢિનો મહિમા લોકોમાં સાચી કે ખોટી રીતે વધી જાય છે. આ સંદર્ભમાં વિફરે તેમ હતું. તેથી તેણે સ્વેચ્છાએ દેશવટો સ્વીકારી લીધો. રાજા આપણે આપણી કેટલીક ધાર્મિક ક્રિયાઓ વિશે વિચાર કરીશું. નગર છોડી ચાલી નીકળ્યા, તેણે એક દુ:ખી માણસના દર્દીને જાણ્યું
રાઈ તથા દેવસિક પ્રતિક્રમણમાં બોલાતી ત્રણ સુપ્રસિદ્ધ ગાથાઓ અને તે પ્રતિસ્પર્ધી રાજા પાસે જઈને કહ્યું કે જેની તમને શોધ છે તે સ્પષ્ટીકરણ માટે અત્રે લિપિબદ્ધ કરું છું. તે આમ છે:
વ્યક્તિ હું છું અને તે માટે જાહેર કરેલું ઈનામ-પારિતોષિક આને આપી આયરિય ઉવજઝાએ, સસે સાહમિએ કુલગણે આ
દો. જ્યારે તેણે સાચી હકીકત જાણી ત્યારે તે ધન્ય દિવસ સંવત્સરી જે મે કઈ કસાયા, સર્વ તિવિહેણ ખામેમિ (૧)
પ્રતિક્રમણનો હતો અને તેઓ તેના ચરણમાં શિર ઝુકાવી મિચ્છામિ સવસ્મસમા સંઘસ્ય, ભગવઓ અંજલિ કરિઅ સીસે
દુક્કડે કહે છે. ગળગળા થઈ ચરણમાં શિર ઝુકાવેલું છે. સવું ખમાવઈત્તા, ખમામિ સવલ્સ અહય પિ (૨).
બીજો પ્રસંગ હિન્દુ (વૈષ્ણવ) દર્શનનો છે. તેમાં પણ બે ઋષિવરો તે સવસ્સજીવરાસિમ્સ, ભાવઓ ધમ્મ નિહિએ નિઅ ચિત્તો વસિષ્ઠ અને વિશ્વામિત્ર. વિશ્વામિત્રને વસિષ્ઠની પ્રસિદ્ધિ તથા પ્રશંસા સવં ખમાવયિત્તા, ખમામિ સવસ અહયં પિ (૩)
ખુંચતી હતી. એકવાર વિશ્વામિત્ર તેનું કાસળ કાઢી નાંખવા તેની ઝુંપડીએ સા ત્રણે ગાથાનો ભાવાર્થ રજૂ કરી આગળ વધું. આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, જાય છે. બહાર ઊભા ઊભા પતિ-પત્ની વચ્ચે ચાલી રહેલો સંવાદ શિષ્યો, સાધર્મિકો, કુલ અને ગણ સંબંધી મેં જે કંઈ કષાયો કર્યા હોય સાંભળે છે. તેમાં વસિષ્ઠ તેમની પત્ની આગળ વિશ્વામિત્ર (વિશ્વના તે હું ત્રણ પ્રકારે (મન, વચન અને કાયાથી) ખમાવું છું.
મિત્ર)ની પ્રશંસા કરતા હતા તથા ગુણગાન ગાઈ રહ્યા હતા. તે સાંભળી સર્વ શ્રમણ સમુદાયના વર્ગને મસ્તકે અંજલિ કરી બધાંને ખમાવીને વિશ્વામિત્ર તેમને બ્રહ્મર્ષિ તરીકે નવાજે છે. હું પણ ખમાવું છું.
જરા આ પ્રસંગને ઊંચા આકાશમાં જોઇએ. વિવિધ તારાઝુમખામાં ભાવપૂર્વક ધર્મને હૃદયમાં પ્રસ્થાપિત કરીને સકળ જીવ સમુદાયને એક સપ્તર્ષિ છે. આ સાત ઋષિમાં છઠ્ઠા ઋષિ તે વસિષ્ઠ છે. લગ્નપ્રસંગે (૧૪ રાજલોકનો) ખમાવીને હું પણ સર્વને ખમું છું. ક્રોધાદિ કષાયોના ગોરમહારાજા નવ-દંપતીને આકાશમાં રહેલા તે તારાવૃંદને બતાવી કહે ક્ષય માટે જ અપ્રતિક્રમણ છે.
છે કે વસિષ્ઠ-અરૂંધતીનું સૌભાગ્ય' તમો પણ પ્રાપ્ત કરો. પ્રાચીન બંને પ્રતિક્રમણમાં આવતી આ ત્રણે ગાથાઓ અત્યંત સુંદર, ભાવવાહી સમયમાં સંભવતઃ રાતે આ લગ્નવિધિ કરાતી. અત્યારે દોડધામમાં તથા ખમાવીને ખમાવે તેમ ઈચ્છે છે, સૂચવે છે.
દિવસે આ તારાવૃંદને બતાવવું તો અશક્ય છે. આ બે ઋષિવરોમાં - અત્યારના જમાનામાં મોટો વિશાળ સમુદાય પોતાને ઘોંઘાટમાં સમજાય સ્પર્ધા ટળી જતાં વિશ્વામિત્રે વસિષ્ઠને બ્રહ્મર્ષિ તરીકે સ્વીકારી ગણના
કે ન સમજાય તો પણ સંવત્સરી પ્રતિક્રમણમાં આવીને પોતાને કૃતકૃત્ય કરાય તેવું માનદપદ આપ્યું. * તથા ધન્ય માને છે. વિશાલ સમુદાય હાથ ઊંચા કરી, ચારે દિશામાં સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ પછી તરત જ અને ત્યારબાદ યથા અવકાશે
માથું ફેરવી ઓળખીતા કે અપરિચિતને ઉદ્દેશી મિચ્છામિ દુક્કડું કરે છે. મિચ્છામિ દુક્કડું કહેવાનો રિવાજ કે પ્રથા પડી ગઈ છે. દૂર રહેનાર મુસલમાનો તથા ખ્રિસ્તી સમુદાય પણ ધાર્મિક સ્થળે ધાર્મિક ક્રિયા કરે છે વ્યક્તિની સાથે કાગળ-પત્રો દ્વારા તે કરાય છે. તીર્થ કે તીર્થકરાદિના અને તેમાં જરા પણ ઘોંઘાટ કે આડુંઅવળું જોયા વગર બધો સમુદાય ફોટાવાળા કાગળો મોકલાય છે. પરંતુ પછી તેનું શું કરાય છે? કેટલાક શિસ્તબદ્ધ રીતે નમાજ પઢે છે. તેમાંનો મોટો સમુદાય અશિક્ષિત હોવા કચરાની પેટીમાં પધરાવી છે. કેટલાંક તેને ફાડી પણ નાંખે ! છતાં પણ શિસ્ત તથા મર્યાદા પ્રશંસનીય રીતે પાળે છે. આપણે તેમાંનું વળી એક જ સ્થળે રહેનારા લોકો એકબીજાને ત્યાં ફુરસદે જાય, કશું શીખ્યા નહીં અને પ્રથમ કક્ષાની અશિસ્ત દષ્ટિગોચર થાય છે. પેટને ન્યાય આપે, વાહનો વગેરેમાં બેસીને જાય. શું અહીં હિંસા નથી ' આ ત્રણ સુંદર ગાથાનો મર્મ તથા અર્થ સમજનારા કેટલા ? થતી ? વાહનો નીચે જીવો કચડાઈ પણ જાય. વાહનોમાંથી નીકળતો ગતાનુગતિક, ચીલાચાલુ પદ્ધતિએ આ થઈ રહ્યું છે. આ વિશાળ વર્ગમાંથી ધુમાડો, ગેસ વગેરે વાતાવરણને પર્યાવરણને નુકસાન કરે તેનો ખ્યાલ ચમાસિક, પાક્ષિક કે રાત-દિવસનું પ્રતિક્રમણ કરનારા તો આંગળીના જ નથી હોતો. વેઢે ગણાય એટલા જ છે.
વળી કેટલાકની બાબતમાં અંતરથી આમ નથી કરાતું. કરવું પડે છે, રાઈ તથા દેવસિક પ્રતિક્રમણ કરનારા ત્રણ ગાથાઓ બે વાર બોલે કરવું જોઇએ, રિવાજ પડી ગયો છે, તેમ કર્યા વગર ચાલે તેમ નથી, - છે.
માટે કચવાતે મને મોભો તથા મોકો સાચવવા આમ કરે જ જવાય છે. સામાન્ય રીતે સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ કરાય તે પહેલાં આચાર્ય ભગવંત આના જેવી બીજી ધાર્મિક ક્રિયા જોઇએ. દેરાસરમાં પ્રક્ષાલ, ફૂલની કે તે સ્થાને બિરાજેલ અન્ય સાધુશિરોમણિ એકત્રિત થયેલી મેદનીને આંગી, ચાંદીના વરખ ચોંટાડવા, રેશમી વસ્ત્ર પહેરી પૂજા કરવી વગેરે. જણાવે છે કે પ્રતિક્રમણ કરાય તે પૂર્વ મિચ્છામિ દુક્કડમ્ કરી લેવો તે કેટલેક સ્થળે પ્રક્ષાલ જાતે હવે નથી કરાતી. પૂજારી માણસ પાસે જ વધારે યોગ્ય છે.
કરાવી લેવાય છે. તે દરમ્યાન, કીડી, મંકોડા, વાંદા વગેરે સૂક્ષ્મ જીવોની આ સંદર્ભમાં ક્ષમા માંગવાના બે ઐતિહાસિક-પૌરાણિક પ્રસંગો હિંસા થવાનો સંભવ વધારે રહે છે. ફૂલ, ચાંદીના વરખ વગેરેમાં પણ જોઈએ. પહેલો પ્રસંગ કાશી અને કોશલ નરેશનો છે. તે બેમાંથી એકે હિંસા રહેલી છે. રેશમી વસ્ત્રમાં તેને ઉત્પન્ન કરનારાં કેટલાં કીડાની જે સુકૃત્યો કર્યા છે; તેથી સમગ્ર પ્રજામાં તેઓ અત્યંત માનીતા થયા છે. હિંસા થાય છે. તે વસ્તુ બીજાને દુ:ખતી હતી, સંતાપ આપતી હતી. તેથી ઈર્ષાવશ તેણે તપની વાત કરીએ. કેટલીકવાર એ દેખાદેખી, સારું દેખાવા માટે, એવી ઘોષણા કરાવી કે તેના પ્રતિસ્પર્ધીનું મસ્તક મારા ચરણમાં જે રજૂ માન પાન, કીર્તિ વગેરે માટે કરાય છે. તપથી ભાવ નિર્જરા થવી
5
.3
, - તે
છે
'
