________________
L
ઑક્ટોબર, ૨૦૦૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
પત્ર-વ્યવહાર
n ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી)
આજકાલ ફૉન-વ્યવહારમાં ભરતી આવી છે. આંગડિયા-વ્યવહારમાં તેજી આવી છે અને કુરિયર સર્વિસ પણ તેજીલી છે. એટલે પત્ર-વ્યવહારમાં ઓટ ને મંદી વરતાય છે. એક સમય એવો પણ હતો કે જ્યારે પત્રો દ્વારા ધર્મ, નીતિ અને સાહિત્યની ઊંડી ચર્ચા–પર્યેષણા થતી હતી. કીર્તિદાને કમળના પત્રીશ્રી ટુભાઈ ઉમરવાડિયાના પત્ર દ્વારા કરેલા વિવેચનના પત્રો છે, તો પ્રો. વિજયરાય વૈઘે પણ એવાં કેટલાંક વિવેચનો પત્રો દ્વારા કરેલ છે. પ્રાધ્યાપક શ્રી અનંતરાય રાવળે પણ આ પત્ર-શૈલી–સરસ્વતીચંદ્રને, કુમુદને, ગુણસુંદરીને જેવાં-વિવેચનોમાં અજમાવી છે. શ્રી નરહરિ પરીખે, ‘તારુણ્યમાં પ્રવેશતી કન્યાને પત્રો' નામે એક પુસ્તિકામાં નીરોગી રીતે જાતીય પ્રક્રિયાનું જ્ઞાન કન્યાઓને માટે સુલભ કરવાનો એક સુંદ૨, અધિકારયુક્ત પ્રયત્ન કર્યો છે, તો શ્રીમદ્ રાજચંદ્રે પણ મહાત્મા ગાંધીજી, સોભાગભાઈ અને બીજા ધણાને આધ્યાત્મિક શંકાઓનો ખુલાસો આપતા કેટલાક પત્રો લખ્યા છે. અંબુભાઈ પુરાણીના પશ્ચિકના પત્રો, રંગ અવધૂતજીની 'પમંજૂષા' તત્ત્વજ્ઞાન વિચારણાના પત્રો છે. અજ્ઞાતના પત્રો (ચમનલાલ વૈષ્ણવ)માં જીવનના તલસ્પર્શી પ્રો અને સ્વસ્થ, બર્મામી, મૌલિક વિચારણા, સરલ, શિષ્ટ અને પ્રતીતિકર શૈલીમાં થઈ છે. પ્રો. બ. ક. ઠાકોર, શ્રી કનૈયાલાલ મુનશી અને જવાહ૨ના પત્રો પણ સેવન કરવા યોગ્ય છે. પૂ. ગાંધીજીએ એમના દીર્ઘ જીવનમાં, હજારો વ્યક્તિઓ સાથે એમને સંપર્ક થયેલો અને અંગત જીવન, ધર્મ, નીતિ, સદાચાર રાજકારણ, વ્યવહાર ઇત્યાદિ વિષયો પર એમણે અનેક પત્રો લખેલા. ગાંધીજીની મુદ્દાસર વિચારણા, સંક્ષિપ્ત સૂચક શૈલી, પારદર્શક સગાઈ, સૌને માટેનો વિશાળ પ્રેમ અને આત્મીયતા, ઊંચી તત્વનિષ્ઠા, સ્થિરદ્યુતિ દૃષ્ટિ જેમ એ પત્રોમાં પ્રગટ થાય છે તેમ એમની અસાધારણ રાજડારી કુળતા, ચોકસાઈ, સ્પષ્ટતા વગેરે લાણિકતાઓ, સત્તાધારીનો સાથેના એમના પત્રોમાં પ્રગટ થાય છે. આજના વીજળીવેગે ગતિ કરતા યુગમાં આવા પત્રીનાં તો સ્વપ્નો જ સેવવાનાં 1
મારા એક સંનિષ્ઠ ને પીઢ સાહિત્યકાર-મિત્રને પત્ર-વ્યવહારનો આગવો છંદ. ઘણા બધા મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારો સાથે એમનો પત્ર-વ્યવહાર અવિરતપણે ચાલુ રહ્યો, પણ પછી એક સારા લોકપ્રિય નવલકથાકારે એમના બે-ત્રણ પત્રોનો જવાબ જ ન આપ્યો એટલે એમના તા. ૨૪-૫-૨૦૦૩ના પત્રમાં એમણે રોષ-આક્રોશ વ્યક્ત કર્યો એટલે મેં એમને આશ્વાસન આપતાં લખ્યું કે ભલા માાસ ! ‘વન વે ટ્રાફિક' રાખવાનો શો અર્થ ? તમે ય પત્રલેખન ૫૨ બ્રેક લગાવી દો—એ તો તમારા મિત્ર છે, પણ કવિવર ટાગોર જેવા મહાકવિનાં પત્ની એમના અનેક પત્રોને અનુત્તરિત રાખતાં હતાં એટલે ટાગોરે પણ તમારી જેમ અકળાઈને પણ આત્મનિરીક્ષણ કરીને પત્નીને લખ્યુંઃ ‘તારા જેવી આટલી બધી અકૃતઘ્ન મેં જોઈ નથી...પણ આજથી મેં નિયમ કર્યો છે કે કાગળનો જવાબ ન મળે તો મારે કાગળ ન લખવો. આ રીતે કાગળો લખ લખ ક૨વાથી તમારા લોકોને ખરાબ ટેવ પડે છે–એટલું જ—એથી તમારા લોકોના મનમાં સહેજ પણ કૃતજ્ઞતાનો સંચાર થતો નથી. તું તો અઠવાડિયે નિયમિત બે કાગળ પા લખતી હોય તો યે હું પૂરતો પુરસ્કાર મળ્યો એમ માની લેત. મને ધીમે ધીમે ખાતરી થતી જાય છે કે તારે મન મારા પત્રની કશી કિંમત નથી ને તું મને બે લીટીનો કાગળ લખવાની યે લગારે પરવા રાખતી નથી. હું મુરખ એવું કેમ માની બેઠો છું કે તને રોજ પત્ર લખવાથી તું કદાચ થોડી ખુશ ૫ થશે અને ન લખું તો ચિંતા કરશે. એ ભગવાન જાશે ! કદાચ એક પ્રકારનો અહંકાર પણ હોય. પરન્તુ એ ગર્વ હવે વધુ વખત હું રાખી શકતો નથી. આજથી હું એને છોડી દઉં છું. આજે સાંજને સમયે, થાર્કેલે શરીરે બેઠો બેઠો આ પ્રમાણે લખું છું પણ વળી પાછો આવતી કાલે કદાચ
એ
૧૧
દિવસે પસ્તાવો થશે. એમ થશે કે પારકાના કર્તવ્ય વિષે પારકાને ઠપકો આપવા કરતાં પોતાનું કર્તા કર્યે જવું એ જ સારું છે, પરંતુ એજ તક મળતાં જ પારકાની ત્રુટી વિષે કચકચ કરવાનો મારો સ્વભાવ છે અને તારા નસીબયોગે તારે જિંદગીભર એ સહન કરવું પડશે. ઠપકો મોટે ભાગે ઘાંટા પાડીને આપું છું અને પાવો મનમાં મનમાં કરું છું, કોઈ સાંભળી શકતું નથી.'
મારો આ પત્ર મળતાં મિત્રના મનનું તો સમાધાન થઈ ગયું પણ મારા મનમાં અનેક પ્રશ્નો જાગ્યા ! ટાગોર જેને ‘કૃતઘ્નતા' કહે છે એવો વ્યવહાર એમનાં પત્નીએ શા માટે કર્યો ? એ વાત સાચી છે કે પત્ર-લેખન એ શાસ્ત્ર છે ને કલા પણ છે. સંભવ છે કે કવિ-પત્નીને સુંદર પત્ર-લેખનની શક્તિ કે ટેવ ન હોય ! સંભવ છે કે એમના મનમાં એક પ્રકારની લઘુતાગ્રંથિ બંધાઈ ગઈ હોય કે આવડા મોટા કવિ-સાહિત્યકારના પત્ર સામે મારો પત્ર કેવો કંગાળ લાગે ! કવચિત્ કવિ એકસામટા ત્રણ ત્રણ પત્રો લખતા... એમના
મનમાં એમ હશે કે એકનો તો જવાબ મળશે !' અહીં મને મારા બે અધ્યાપકોનો કિસ્સો યાદ આવે છે. એક અધ્યાપકની પત્ની એટલી બધી પ્રમાદી કે અઠવાડિયામાં ધણીને એક જ વાર શાક ખવડાવે. અધ્યાપકે એમના આચાર્ય મિત્રને વાત કરી તો આચાર્યે અધ્યાપકબંધુએ કહ્યું કે તમો બજા૨માંથી ત્રણ ત્રણ શાક લાવો ને ગમે તે ઉપાયે રોજ ત્રણ શાક તૈયાર કરાવવાનો આગ્રહ રાખો...અઠવાડિયું આ પ્રમાણે કરશો તો વ૨સભર નિયમિત એક શાક તો ખાવા મળશે જ! શાકમાં તો એ નુસખો સફળ થયો પણ પત્રવ્યવહાર એ શાક બનાવવા જેવો વ્યાપાર નથી. એ તો લાગણીનો પ્રશ્ન છે. એક હૃદયની બીજા હૃદય સાથે તાર ને તાલ મેળવવાનો પ્રશ્ન છે. એમાં જોડણી કે વ્યાકરણની ભૂલો ન-ગણ્ય. અખો કહે છે તેમ "તર આવે તેમ છે હે
જ્યમત્યમ કરીને હરિને લહે.‘
કદાચ કવિ-પત્ની અખાની આ પંક્તિઓથી પરિચિત હોત તો જ્યમત્યમ કરીને પણ કવિ-હૃદયને પામત.
ચારેક દાયકા પૂર્વે, મારા મોટાભાઈની સાથે હું મારી ભત્રીજી માટે એક છોકરાને જોવા માટે મોસાળ ગયેલો. છોકરો શિક્ષિત હતો. અમો બંને ભાઈઓને પસંદ પડ્યો...અમારે ઘરે જતાં મામાને મળી લીધું ને પેલા છોકરા સંબંધે અભિપ્રાય પૂછ્યો તો મામા કહે: 'ભણેલો છે પણ જરાય ગણેલો નથી. એક જ શબ્દમાં કહું તો એ છે ચક્રમ.' અમોએ અમારો નિર્ણય બદલ્યો ને અઠવાડિયા સુધી કશો જવાબ આપ્યો નહીં એટલે દશમે દિવસે એક જાડો લિફાફો આવ્યો...પત્ર અંગ્રેજીમાં હતો. પ્રથમ લીટી હતી: `Notice is hereby given that..' ને મને ગભરાટ થયો. ન્યાયાલય કે આયકર વિભાગમાંથી કોઈપણ પત્ર આવે છે તો મારા મનમાં ભાતભાતના વિચારો આવે છે ! ત્રણ કુલ્સકેપ ભરેલો એ ‘ચક્રમ’નો પત્ર મામાના અભિપ્રાયને સર્વથા સાર્થક ઠેરવે એ પ્રકારનો હતો.
પત્ર-વ્યવહાર સ્નેહીસ્વજનો, પરિચિતો કે આત્મીયો સાથે જ થાય એવું કશું નથી. મારી વાત કરું તો અમારો પત્ર-વ્યવહાર એકાદ દાયકાથી બે મહાનુભાવો સાથે ચાલે છે જેમને હું કદાપિ મળ્યો જ નથી. દા. તય ૯૪ સાલના વકીલ શ્રી પુરુષોત્તમદાસ બી. શાહ જે વકીલ ઉપરાંત સાહિત્યકાર ને સ્વાતંત્ર્યસેનાની પણ છે. પાટણના એ વકીલ ‘ડૉ. ભોગીલાલે સાંડેસરાના પરિચિત ને સ્નેહી...એમનું એક પુસ્તક મને મોકલવા ડૉ. સાંડેસરાએ ભલામા કરી...એ પુસ્તકનો મેં પ્રોત્સાહક પ્રતિભાવ દર્શાવ્યો ને પછી તો અમારી મૈત્રી જામી...આજ લગી નિરંતર પત્ર-વ્યવહાર ચાલુ છે જ છે; એટલું જ નહીં પણ એક પુસ્તિકા થાય એટલા બધા પત્રો ભેગા થયા છે. એવા જ બીજા
