________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
ધારણા કરનારે પર્વ રાત્રિએ એટલે અષ્ટમી અને ચતુર્દશીની રાત્રિએ ઘરમાં કે ઘરની બહાર, નિષ્કપપણે એટલે પરીષહ વગેરે સહન કરીને, વિચલિત થયા વગર કાઉસગ્ગ કરવાનો હોય છે. આ કાઉસગ્ગ આખી રાત દરમિયાન અથવા મધ્યરાત્રિ સુધી ઈશાન દિશામાં મુખ રાખીને કરવાનો શોપ છે.
આ પ્રતિમા ધારણ કરનાર સ્નાન કરે નહિ, અધોવસ્ત્રને કચ્છ વાળે નહિ તથા પ્રતિમા વર્ઝનના કાળ દરમિયાન દિવસે બ્રહ્મચર્ય પાળે છે અને રાત્રે ભોગનું પ્રમાણ નક્કી કરે છે.
આવશ્યકામાં ‘રાત્રિભોજનના ત્યાગ'ને પાંચમી પ્રતિમા તરીકે બતાવી છે.
દિગંબર પરંપરામાં શ્રી સતભદ્રાચાર્ય અને શ્રી બનારસીદાસ સચિત્ત ત્યાગને પોચની પ્રતિમા તરીકે બતાવી છે.
છઠ્ઠી બ્રહ્મચર્ય પ્રતિમા
હેમચંદ્રાચાર્યે યોગશાસ્ત્રમાં, દશાશ્રુતસ્કંધ અનુસાર છઠ્ઠી પ્રતિમા અબ્રહ્મવર્જનની અથવા બ્રહ્મચર્યપાલનની કહી છે. છ મહિનાના પ્રમાણાવાળી આ પ્રતિમા ધારણ કરનારે ચિત્તની સ્થિરતાપૂર્વક બ્રહ્મચર્યનું અખંડ પાલન કરવાનું હોય છે. શ્રાવકે સ્ત્રીકથા, કામકથાં ઇત્યાદિ શૃંગારોત્તેજક વાતચીત ન કરવી જોઇએ. શ્રાવક સ્ત્રીની સાથે એકાન્તમાં ન રહે, સ્ત્રીનો અતિ પરિચય ન રાખ તથા સ્નાન, વિલેપન, અલંકાર વગેરે દ્વારા તે પોતાના શરીરની શોભાવવૃદ્ધિ માટે પ્રયત્ન ન કરે.
હોય છે.
આવશ્યકચૂર્ણિમા સચિત્ત આહારના ત્યાગની પ્રતિમાને છઠ્ઠી પ્રતિમા તરીકે બનાવી છે.
ઉસેમ્બર, ૨૦૦૩
દિગંબર પરંપરામાં શ્રી સર્મતભદ્રાચાર્યે નકરેંડક શ્રાવકાચાર'માં 'રાત્રિભોજન પાગ’ને છઠ્ઠી પ્રતિમા તરીકે બતાવી છે, તો શ્રીં બનારસીદાસે 'નાટક સમાચાર'માં 'દિવામૈથુનયાગ'ને છઠ્ઠી પ્રક્રિયા તરીકે બતાવી. છે. બનારસીદાસ લખે છે :
જો દિન બ્રહ્મચર્ય વ્રત પર્વ નિધિ આપે નિશિ દિવસ સંભાલ, ગહી નવ વાડ કરે વ્રત રક્ષા, સો ષટ્, પ્રતિમા શ્રાવક અખ્યા. સાતમી ચિત્તચાગ પ્રતિમા
સાતમી પ્રતિમા 'સચિત્તુત્યાગ'ની છે. મુ ારા મનમાં 1 શ્રાવકો આગળની છ પ્રતિમા ધારણ કરવા સાથે હવે સળંગ સાત માસ સુધી આ પ્રતિમા પારણા કરીને સર્રિયત આહારનો ત્યાગ કરવાનો હોય છે. સચિત્ત એટલે જીવસહિત અને અચિત એટલે જીવરહિત, મૂલ, ફળ, પત્ર, ડાળી, બીજ, કદ, ફૂલ વગેરેનું અગ્નિથી પકવ્યા વિના કે અન્ય રીતે તે અચિત્ત થાય તે પહેલાં તેનું ભક્ષણ કરવું નહીં એ ચિત આહાર-વર્જન નામની સાતમી પ્રતિમા છે. આ પ્રતિમાનું પતન સાત મહિના સુધી કરવાનું હોય છે.
(૯) વધુ પડતું ભોજન કરવું નહિ. ઉોદરી વ્રત કરવું. (શીલની નવ વાડ જરાક જુદી રીતે પણ ગણાવાય છે. એના ક્રમમાં પણ ફરક હોય છે. પરંતુ એનું હાર્દ એક જ છે.)
આ પ્રતિમા પારકા કરનારે છ મહિના બ્રહ્મચર્યવ્રતનું પાલન કરવાનું હોય છે, જો તે સાતમી અને આગળની પ્રતિમા ધારણા કરવાનું છોડી હું તો પછી બ્રહ્મચર્ય અને માટે ફરજિયાત નથી. બીજી બાજુ પ્રતિમા ન ધારણ કરનાર પરંતુ યાવજજીવન બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરનારા શ્રાવકો પણ હોય છે. એટલે જ કહ્યું છે :
एवं जा छम्मासा एसो ऽ हिगओ इहरहा दिट्ठ । जावज्जीवं पि इमं वज्जइ एयंमि लोगंमि ॥
શ્રાવકે સાધના કરતાં કરતાં પણ લક્ષમાં રાખવું જોઈએ કે ભોજન પરા દેહનિર્વાહ અર્થે કરવાનું છે. ભોજનની આસક્તિ છૂટથી જોઇએ. ભોજનના રસનો આનંદ માણવાનું હવે ન રહેવું જોઇએ.
સાધકે પાણી પણ ઉકાળેલું-પ્રાસુક વાપરવું જોઇએ.
સાધુ ભગવંતો આજીવન ચિત્ત પદાર્થના ત્યાગી હોય છે અને હંમેશાં પ્રાસુક જળ વાપરતા હોય છે. આ પ્રતિમાના ધારકે સાત મહિના એવું જીવન જીવવાનું હોય છે.
આવશ્યક ચૂર્ણિમાં દિવામૈથુનત્યાગને સાતમી પ્રતિમા તરીકે ઓળખાવી
શ્રાવકે શીલની નવ વાડ સાથે બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું પાલન કરવું જોઇએ. શીલની નવ પાડે નીચે પ્રમાણે છે:
(૧) સ્ત્રીની સાથે એકાંતમાં ન રહેવું. જાહેરમાં પણ સ્ત્રી સાથે વધુ પરિચય ન રાખવો.
(૨) રાગભરી દૃષ્ટિથી સ્ત્રીનાં મુખ કે અન્ય અવયવો પર નજર ન ક૨વી. સ્ત્રીમુખદર્શન વર્જવું.
(૩) સ્ત્રી સાથે પત્રવ્યવહાર ન રાખવો. સ્ત્રીઓની વાતો પ્રગટપો છે. કે ગુપ્ત રીતે ન સાંભળવી.
(૪) પૂર્વે ભોગવેલા કામભોગોનમું સ્મરણ ન કરવું.
(૫) કામોત્તેજક, સ્વાદિષ્ટ, સ્નિગ્ધ, ગરિષ્ઠ ભોજન ન કરવું. (૭) સ્ત્રી જ્યાં બેઠી કે સુતી હોય એવા આસન, શયન પર બે ઘડી ન બેસવું.
આ આઠમી પ્રતિમાધારકે આગળની સાત પ્રતિમાઓ ધારણ કરવા સાથે સળંગ આઠ મહીના સુધી આરંભનો ત્યાગ કરવાનો હોય છે.
(૮) કામોત્તેજક વાતો, ગીતો વગેરે ન સાંભળવાં કે તેવાં દૃશ્યો ન આરંભ એટલે પાપારંભ. જે પ્રવૃત્તિઓમાં પાપ થવાનો સંભવ હોય
જોવાં.
એવી સાવધ પ્રવૃત્તિ શ્રાવકે ત્યજી દેવાની એ છે. અત્રિ, સિ અને કૃષિના પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ એટલે કે વેપારધંધો ઇત્યાદિ છોડી દેવાનાં રહે છે. અગ્નિ પ્રગટાવવો, ૨સોઈ કરવી, શાક લાવવું, શાક સુધારવું, કપડાં ધોવા, વાસીદું કાઢવું ઇત્યાદિ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ પ્રતિમાધારી છે શ્રાવકે સ્વહસ્તે ન કરવી જોઇએ. એથી વિકલ્પો ઘટી જાય છે અને ચિત્ત સ્વસ્થ અને શાંત રહે છે, શ્રાવકે હવે આંસારિક પ્રવૃત્તિઓ, ભોગોપભોગો તથા અન્ય પ્રકારના વ્યવહારો ઇત્યાદિ તરફ ઉદાસીન બની, વિશેષ અંતર્મુખ થઈ, પોતાના ચિત્તને સ્વાધ્યાય, જપ, ધ્યાન ઇત્યાદિ ધર્મક્રિયામાં લગાડી દેવું જોઇએ, આત્મભાવનું ચિંતન કરવું જોઇએ અને સ્વસ્વરૂપાનુસંધાન માટે પુરુષાર્થ કરવો જોઇએ,
કનકર શ્રાવકાચાર'માં શ્રી સમન્તાદ્રાચાર્યે તથા 'નાટક ગરિજા ચિત્તમ ધર્યનું સમયસારમાં થી બનારસીદાસે પણ આત્મત્યાગને આઠમી પ્રતિમા
1] .
[An 2010) Uttara
પાલન ક્રરે છે. આ પ્રતિમા વગર પણ યાવજજીવન બ્રહ્મચર્ય પાળનારા
દિગંબર પરંપરામાં શ્રી સમાનદ્રાચાર્યે અને સૌ બનારસીદાસે સંપૂર્ણ ઠગર્વપાલનને સતી પ્રતિમા તરીકે ઓળખાવી છે. આઠમી આર્જન પ્રતિમા
