________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઑક્ટોબર, ૨૦:
મુંબઈના શ્રી ગણપતિભાઈ મહેતા... એમ.એ. એલએલ.બી., એમના વ્યવસાય પત્નીને પત્ર લખ્યા પણ પત્નીનો પત્ર પિતાના કવરમાં ને પિતાનો છે સંબંધે મેં કદાપિ પૃચ્છા કરી નથી પણ મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીની પત્નીના કવરમાં બીડી દીધો. કેવી રમૂજ થઈ હશે તેની તો કલ્પના જ કર મ્યુઝિક કૉલેજના પ્રિન્સિપાલ શ્રી આર.સી. મહેતાના એ વડીલ બંધુ થાય. એ રહી ખાસ રમૂજ તો ઉદ્બોધનમાં થઈ હશે. પણ સાહિત્યના ભારે રસિયા. પ્રો. વિષ્ણુપ્રસાદ ૨. ત્રિવેદીના શિષ્ય. એમણો કવિવર રવીન્દ્રનાથનાં પત્ની તો શિક્ષિત હતાં. પત્રલેખનની કળા એમ પણ પશ્ચિમના તત્ત્વજ્ઞાન સંબંધે સુંદર ગ્રંથ લખ્યો છે જેની પ્રસ્તાવના પ્રો. સિદ્ધ હતી પણ ગમે તે કારણો પત્ર લખતાં નહોતાં. પણ મારી પત્નીને કાગ' યશવંતભાઈ શુકલે લખી છે. મારા ત્રણેક કાવ્યસંગ્રહો સંબંધે એમણે જે લખતાં ન આવડે. એકવાર એની (અમારી) ગ્રેજ્યુએટ દીકરીને ભાવવિભો પ્રતિભાવ દર્શાવ્યો છે તે સાહિત્યનો સાચો સહૃદય ભાવક જ દર્શાવી શકે એ બનીને કહે: “બેટા ! હું ભણી હોત તો તને સુખદુ:ખના કાગળ લખતી હો કક્ષાનો છે. ત્રીજા અજાણ સ્વજન છે (વય-૭૦) જાણીતા કૃષિકાર-કવિ શ્રી ને તું પણ તારી વાત મને જણાવતી હોત. હવે તો આવતે ભવે !' અનુપસિંહજી પરમાર. અખંડ આનંદ'ના મારા એક લેખથી પ્રભાવિત થઈ રાષ્ટ્રીય કવિ કાલિદાસના ‘શાકુંતલ' નાટકના ત્રીજા અંકમાં, કામત્ત પત્ર-વ્યવહાર શરૂ કર્યો ને આજ પર્યત ધમધોકાર ચાલે છે. કવિ ઉપરાંત એ શકુંતલાની આંતરવેદનાની જાણ રાજા દુષ્યન્તને કરવા શકુંતલાની બે સખી નવલિકાકાર પણ છે. બીજાય એવા બે-ત્રણ અજાણ સ્વજનો છે પણ ઉપર્યુક્ત પ્રિયંવદા ને અનસૂયા કેટલાક ઉપાય વિચારતી હોય છે, ત્યાં ચકોર પ્રિયંવદ ત્રણનો પત્ર વ્યવહાર તો નિયમિત ચાલુ છે ને એમાં કવિતા, સાહિત્ય, ઉપાય સૂચવે છે:-“હલા, મદનલેખોડય ક્રિયતામ’...અલી ! એમને મા, સમાજશાસ્ત્ર અને રાજકારણની ચર્ચા થતી હોય છે. તા. ૨-૫-૨૦૦૩ના પ્રેમ-પત્ર તૈયાર કરીએ.’ મદનલેખ એટલે પ્રેમપત્ર...પ્રિયંવદાએ શકુંતલાને પત્રમાં શ્રી ગણપતિભાઈ મહેતાએ એમના નવા પ્રકાશન સંબંધે લખ્યું છે, સૂચના અનુસાર આ રીતે તૈયાર કર્યો:‘એક નાનું પુસ્તક' (પૃ. ૧૧૪) પ્રગટ થઈ શકે તેવા સ્વરૂપમાં તૈયાર છે. “હૃદય તારું નવજાણું, પણ મુજનાં તો તને તલસતીનાં કૉમ્યુટર ટાઈપિંગની પાંચેક પ્રતો છે. એનું શીર્ષક છે. ‘મયમ્ આત્મા ૪' અંગોને, તાવે સ્મર, નિર્દય ! દિવસે ૫, રાતેય.” અને એમાં બ્રહ્મસૂત્ર ઉપરના શાંકરભાષ્યના અવલંબને લખાયેલા અધ્યયનલેખો “નિર્દય’ સંબોધન રાજાને નહીં સ્મર (કામદેવ)ને છે. હવે આ પત્રછે. એની વિશેષ વિગતો હમણાં તમને લખવી આવશ્યક નથી, પરંતુ એટલું લેખનની સામગ્રી શી ? પ્રિયવંદા સૂચવે છે:ઉમેરું છું કે વિષયના આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ અને પ્રસ્તુત કરેલ લેખોની કક્ષા “આ પોપટના પેટ જેવા નાજુક કમલપત્ર ઉપર નખથી અક્ષર પાડી પ્રશંસનીય ગણીને મહામહોપાધ્યાય વિદ્યાવાચસ્પતિ ડૉ. જયન્તકુષ્ણ દવેએ લખ.” અને કઈ પોષ્ટ-ઑફિસમાં એ કાગળ પોષ્ટ કરવાનો ? પ્રિયંવદા ઃ આ પુસ્તક માટે આશીર્વચન લખી આપ્યું છે...અને મારા વિદ્વાન મિત્ર કહે છે: એ પત્ર ફૂલમાં છુપાવી રાખીને હું, દેવતાને ધરાવેલામાંથી શેષ છે. પ્રાધ્યાપક ભૂપેન્દ્ર ત્રિવેદીએ 'આમુખ' લખી આપ્યો છે.” મહેતા સાહેબ પણ એવા બહાને, તેમના હાથમાં પહોંચાડીશ.” બે હજાર વર્ષો પૂર્વેનો એ પ્રેમપત્રક - આવી બધી પ્રવૃતિ જીવનના ઉત્તરાર્ધમાં...૯૧ વર્ષે કરી રહ્યા છે એ નોંધપાત્ર વ્યવહાર અઘતન કાળથી મૌલિકતાની બાબતમાં, રજમાત્ર કમ નથી. છે, જો કે મહેતા સાહેબ મને અમારા એક મઝિયારા મિત્રને ત્યાં અલપઝલપ મારા પર એવા કેટલાક ગરબડિયા અક્ષરવાળા પત્રો આવે છે ને હું, મળ્યાનું લખે છે પણ મને એનું સ્મરણ નથી.
કદવર્ધકકાચ (Magnifying Glass)ની મદદથી પણ વાંચી શકતો નથી. એક બાજુ પત્ર-વ્યવહારની આવી સ્થિતિ છે તો બીજી બાજુ મારા એક બે-ત્રણ જણ ની સહાય લેવી પડે છે છતાંયે કેટલુંક ગૂઢ રહે છે !જરાતના વેવાઇએ ત્રણ દાયકામાં મને કેવળ બે જ પત્રો લખ્યા છે. બાકીનો બધો સારા અભિનેતા શ્રી ધનંજય ઠાકર ઉપર એક એવો પત્ર આવેલો જેનું સરનામાં વ્યવહાર ફોનથી કે પ્રત્યક્ષ સમાગમથી ! પત્ર-વ્યવહારની નિયમિતતા ને ખુદ પોષ્ટમેન પણ સરખી રીતે વાંચી શકેલો નહીં એટલે અન્યને છે... આ ચોકસાઈમાં આપણા મૂર્ધન્ય વિવેચક પ્રો. વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદીને કોઈ આંબી ઘર નંબર ૪૫ ક્યાં આવ્યું ? “ઘ-નં-જ-ય' લખેલું હતું. તો ધનંજ નામ પણ શકે નહીં. બસો-ત્રણસો પાનાનું તમો એમને પુસ્તક મોકલો તો એની સ્વીકાર લખેલું એવી રીતે કે “ધ” નો “ઘ' વંચાય “ન' નો નંબર સમજાય ને થ’ ૪પ પહોંચ ને સંક્ષિપ્ત માર્મિક પ્રતિભાવ તમને અઠવાડિયામાં મળ્યો જ સમજો. વંચાય ! ખરાબ ગરબડિયા અક્ષરને કારણે, સાહિત્યકાર શ્રી ઈ-બરભાઈ એક પોષ્ટકાર્ડમાં વચ્ચે તો લખે પણ આજૂબાજૂની કોરી જગ્યામાં પણ, પટેલ સને ૧૯૩૫માં મેટ્રીકમાં નાપાસ થયેલા. નરસંડાના ખેડૂતો શેઢા પર આમળાનાં ઝાડ વાવે છે તેમ, એ કૈક ને કૈંક પત્ર-વ્યવહારોમાં ‘ભાભારામ’ બનવાની જરૂર નથી. જાણીતા કે અજાયાવિચારબીજ રોપી દે. ડૉ. ધીરુભાઈ ઠાકરની “પત્રમાધુરી’ વાંચતાં મારા પણ પત્ર આવે તો સંક્ષેપમાં, મુદ્દાસર, સુવાચ્ય અક્ષરે, સમય પ્રત્યુત્તર વિધાનની પુષ્ટિ ને પ્રતીતિ થશે. મારા પર એમના આવા ત્રણેક ડઝન પત્રો આપવો જોઇએ. . તો હશે, જ્યારે બીજે છેડે એવા જ પ્રથમ કક્ષાના એક કવિ જે તમારા અનેક એક સમય એવો પણ હતો કે જ્યારે જાગ્રત વાચક, લોકપ્રિય પત્રોને અનુત્તરિત રાખે ને મળવાનું અને ત્યારે ક્ષમસ્વ કહી પતાવે. કેટલાક નવલકથાકારોને એમનાં પાત્રોનો વિકાસ કઈ રીતે કરવો ને લકથાન પત્ર-લેખકો છબરંડા પણ વાળે. ગફલતને કારણે કે વિસ્મૃતિને કારણે અત્ત કઈ રીતે લાવવો એની ચર્ચા પત્ર-વ્યવહાર દ્વારા કરતા. શ્રી કનૈયાલા, અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજમાં “વર્લ્ડ હિસ્ટરી’ના અમારા એક પ્રાધ્યાપક મુનશી અને શ્રી રમણલાલ દેસાઈને આવા અનેક પત્રો મળતા. શ્રી ઈનામ હતા પ્રો. કે. ટી. મરચન્ટ જે હું ભૂલતો ન હોઉં તો મુંબઈમાં ટેક્સટાઈલ અને દયારામ ગિદુમલ વચ્ચે, “સરસ્વતીચંદ્ર' મહાનવલના અન્તની કાયોગ્ય કમિશનર થયેલા. ડૉ. ભોગીલાલ સાંડેસરાએ કૉલેજના પ્રથમ વર્ષમાં ગણિતશાસ્ત્રને વિષે લાંબો પત્રવ્યવહાર અંગ્રેજી-ગુજરાતીમાં થયેલો છે. એ આ બે બદલે વર્લ્ડ હિસ્ટરી રાખેલ ને એમાં એ ફર્સ્ટ કલાસ આવેલા...એ પછી વિદ્વાન વિચારકોએ ખૂબ લંબાણપૂર્વક પોતપોતાનું દૃષ્ટિબિંદુ એકબીજાને મરચન્ટ સાહેબને ભોગીભાઈ મિત્રો બની ગયા. મુંબઈથી એમણો સાંડેસરાને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. એક ત્રણ પાનાંનો પત્ર લખેલો જે સાવ કોરો હતો ! લખેલા પત્રને બદલે હવે તો સ્વદેશ-પરદેશ પ્રવાસસાહિત્ય પણ પત્ર-વ્યવહારના રૂમ દીકઠીક કોરા કાગળ કવરમાં બીડેલા ! બીજા એક ભાઈએ એક સાથે પિતાને અને વિસ્તર્યું છે.
| Printed & Published by Nirubahen Subodhbhai Shah on behalf of Shri Mumbai Jain Yuvak Sangh and Printed at Fakh Printing Works, 312/A Øyculia Service industtial Estate, Dadaji Konddev Cross Road, Byculla, Mumbai-400 027. And Purished at 385, S.VP. Road, Mumbai 400 004. Editor, Ramanlal C. Shah
