________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
નવેમ્બર, ૨૦૦૩
શ્રી આનંદઘનજી રચિત શ્રી કષભદેવ જિન સ્તવન
સુમનભાઈ એમ. શાહ. શ્રી અરિહંત પરમાત્માના પ્રગટ આત્મિકગુણો પ્રત્યક્ષ સગુરુ પ્રાપ્ત થયેલ પતિનો મેળાપ ભવોભવ પર્યત કાયમ રહે એવું ઝંખ્યા કરે મારફત યથાતથ્ય જાણી તેઓ પ્રત્યે રુચિ, રાગ, ભક્તિ, અહોભાવ, છે. આવી સ્ત્રીઓ પતિનો દેહવિલય થતાં તેની સાથેનો મેળાપ કાયમનો અનન્યતા ઇત્યાદિ થવા માટે સાધકે કપટરહિત થઈ સર્વાર્પણ કરવું રહે એ હેતુથી પતિના મૃતદેહ સાથે ચિતામાં બળી મરવા પણ તત્પર ઘટે છે. શ્રી અરિહંત પ્રભુની અંતરપ્રતિષ્ઠા સાધકના હૃદયમંદિરમાં થાય છે અને લોકવાયકા મુજબ આવી સ્ત્રીઓને સતી તરીકે પણ થાય, તેઓનું સ્વામિત્વ સાધકથી સ્વીકારાય તો સાદિસાત્તથી માંડી માનવામાં આવે છે. આવી સ્ત્રીઓ રામજતી નથી કે ફરી પાછો પતિનો અનંત કાળ સુધી તેઓનું અખંડ હેવાતણ સાધકને વર્તે એ શ્રી સંગ અસંભવ છે, અથવા પતિ સાથેનો ઋણાનુબંધ સંબંધ માત્ર એક આનંદઘનજી રચિત ઋષભદેવ પ્રભુના સ્તવનનો મુખ્ય હેતુ જણાઈ ભવ પૂરતો હોય છે. જે સાધકને ગુરુગમે સમજણ પ્રગટે છે તેને દૃઢ આવે છે. હવે સ્તવનનો ગાથાવાર ભાવાર્થ જોઇએ.
નિશ્ચય વર્તે છે કે શ્રી વીતરાગ ભગવંત સાથેનો પ્રીતિ મેળાપનો સંજોગ ત્રદૃષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરો રે, ઓર ન ચાહું રે કંત; થાય છે, પરંતુ તેનો વિયોગ થતો નથી અને તે અનંતકાળ સુધી કાયમી રીઝયો સાહેબ સંગ ન પરિહરે રે, ભાંગે સાદિ-અનંત.
રહે છે.
-ત્ર ષભ જિનેશ્વર...૧ કોઈ પતિરંજન અતિ ઘણું તપ કરે રે, પતિરંજન તન તાપ; ઉદયકર્માનુસાર સાંસારિક પ્રવૃત્તિમાં ઉદાસીન વૃત્તિ કરી, શ્રી વીતરાગ એ પતિરંજન મેં નવિ ચિત્ત ધર્યું રે, રંજન ધાતુમિલાપ. ભગવંતમાં પ્રીતિમાન થઈ, સાધક ઉલ્લાસપૂર્વક શુદ્ધ ચેતનાને નિવેદન
-2ષભ જિનેશ્વર...૪ કરે છે કે “હે સખિ ! શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુ જેઓ અનંત, અવ્યાબાધ, અમુક સ્ત્રીઓ પતિના પ્રેમપાત્ર થવા માટે આકરાં વ્રત, તપાદિ સહજસુખ અને પરમાનંદને પામ્યા છે, તેઓ મને સહુથી વહાલા છે. કરી શરીરને કષ્ટ આપે છે. અથવા પતિને રીઝવવા માટે સ્વેચ્છાથી તેઓ જ મારા પ્રિય સ્વામી છે, જેથી હવે બીજા કોઇપણ નાથ કે આકરાં તપ કરી વ્યર્થ કોશિશ કરે છે. પરંતુ હે સખિ ! મેં મારા સ્વામીની હું રૂચિ ધરાવતી નથી. અન્યજનો તો જન્મ-જરા-મરણના હૃદયેશ્વર સ્વામીને રીઝવવા માટે આકરાં તપ કરી શરીરને કષ્ટ આપ્યું દુ:ખે કરી આકુળ-વ્યાકળ હોવાથી મારે તેઓનું કંઈ કામ નથી. મને નથી. મને ગુરૂગમે સમજણ પ્રગટી છે કે શ્રી વીતરાગ ભગવંતના શ્રી ઋષભદેવ પ્રત્યે અનન્યતા પ્રગટી છે, કારણ કે તેઓ એક વખત કૃપાપાત્ર થવા માટે તેઓના પ્રગટ આત્મિકગુણો પ્રત્યે રુચિ અને રાગ રીઝર્યા પછી તેઓનો વિયોગ કોઈ કાળે થવાનો નથી, અથવા તેઓનો હોવાં ઘટે છે. અથવા વીતરાગ પ્રભુ સાથે અનન્યતા અને અભેદભાવ સંગ છૂટવાનો નથી. શ્રી વીતરાગ ભગવંત પ્રત્યે પ્રીતિસંબંધની શરૂઆત થવા માટે તેઓનું ગુણકરણ, ભક્તિ, ઉપાસનાદિ અત્યંત આવશ્યક તો થાય, પરંતુ તેનો અંત કદાપિ થાય નહિ એવી સમજણ મને પ્રગટી છે. છે. આમ થાય તો વહેલામોડા તેઓ જેવા જ આત્મિક ગુણો સાધકમાં
પ્રીત સગાઈ રે જગમાં સહુ કરે રે, પ્રીત સગાઈ ન કોય; સત્તાગતું હોવાથી ક્રમશ: પ્રગટ થાય તો ધાતુ-મિલાપ થાય અન્યથા પ્રીત સગાઈ રે નિરુપાધિક કહી રે, સોપાધિક ધન ખોય. વીતરાગ ભગવંત સાથે એકતા અશક્યવત્ છે. માત્ર શરીરને તપાદિથી
-ઋષભ જિનેશ્વર...૨ કષ્ટ આપી શ્રી વીતરાગ પરમાત્માનું રંજન થઈ શકતું નથી, પરંતુ ઋણાનુબંધથી, થયેલ પતિ સાથેનો સંગ કે સંયોગનો વિયોગ ન તેઓની હૃદયમંદિરમાં અંતપ્રતિષ્ઠા કરી તેઓનું ગુણકર, ભક્તિ, થાય તે અર્થે સ્ત્રીઓ કેટલા બધા મિથ્યા ઉપાયો કરે છે ! આવી ઉપાસનાદિથી પ્રીતિપાત્ર થઈ શકાય છે. સ્ત્રીઓ મોહાસક્ત હોવાથી તેઓને સમજણ નથી પડતી કે સંસાર કોઈ કહે લીલા રે અલખ અલખ તણી રે, લખ પૂરે મન આશ; વ્યવહારમાં પતિ-પત્ની રૂપે મળવાનો યોગ થયો હોય પણ તે કાયમી દોષરહિતને લીલા નવિ ઘટે રે, લીલા દોષ વિલાસ. નથી બલ્ક તે બહુધા ઉપાધિમય નીવડે છે. કર્માનુસાર પ્રાપ્ત સંયોગોમાં
-ઋષભ જિનેશ્વર...૫ પતિ-પત્ની બન્ને અજ્ઞાનદશામાં વૈભાવિક પ્રવૃત્તિ આદરી નવાં કર્મો પ્રચલિત લોકવાયકા મુજબ જગતમાં જે કાંઈપણ થઈ રહ્યું છે તે બાંધે છે અને સ્વાર્થની સગાઇને વળગી રહેવા જીવન પર્યત વલખાં પ્રભુની લીલા છે, જેનું લક્ષ બુદ્ધિ કે તર્કથી થઈ શકે તેમ નથી, એવી માર્યા કરે છે. આવી વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિથી તેઓ પોતાના સ્વાભાવિક પણ માન્યતા વર્તે છે. આવી માન્યતા ધરાવનાર ભક્તજનો પ્રભુની આત્મસ્વરૂપ ઉપર કર્મરૂપ આવરણોનું સર્જન કરતા રહે છે. આમ લીલાનો મહિમા ગાય છે અને તેમાં જ પ્રભુ પ્રાપ્તિ છે એવી દઢતા માનવદેહરૂપ મળેલો અમૂલ્ય અવસર તેઓ ગુમાવી દે છે. ખરેખર તો ધરાવે છે. આવી માન્યતા મૂળ હકીકતથી તદ્દન વેગળી છે. શ્રી માનવદેહનો સદુપયોગ નિરુપાધિક સંબંધ માટે છે અને તે શ્રી વીતરાગ વીતરાગ ભગવંતની આંતરિકદશા જ્ઞાનદર્શનમય હોય છે અને તેઓનું ભગવંત પ્રત્યે અનન્ય પ્રીતિ સંબંધથી થઈ શકે છે. પરંતુ આ માટે બાહ્યાચરણ ઉદયકર્માનુસાર ઉદાસીનપણે થયા કરતું હોવાથી તેઓની ઉપાધિમય પદ, પ્રતિષ્ઠા, વૈભવ, ઋણાનુબંધના સંબંધો પોતાપણું ઇત્યાદિ વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ લીલાને અર્થે હોતી નથી. લીલા તો સરાગી હોય પણ સંપદાને ગુમાવવાની સાધકમાં તૈયારી હોવી ઘટે છે અને ત્યારે જ પ્રભુ વીતરાગની ન હોય. અથવા લીલા તો દોષનો વિલાસ છે, જેમાં પ્રત્યે પ્રીતિ સંબંધ જોડી શકાય.
રાગદ્વેષ, કષાય, અજ્ઞાનાદિ દૂષણો હોય. ટૂંકમાં પરમાત્માનું શુદ્ધ કોઈ કંત કારણ કાષ્ઠભક્ષણ કરે રે, મિલશું કેતને ધાય; સ્વરૂપ લીલાના કર્તુત્વપણાના ભાવથી જે સમજે છે તે ભ્રાંતિમય છે. એ મેળો નવિ કદીયે સંભવે રે, મેળો ઠામ ન ઠાય.
જેઓ સંપૂર્ણ નિર્દોષદશાને પામ્યા છે એવા શ્રી વીતરાગ ભગવંતને શું
-ઋષભ જિનેશ્વર...૩ લીલા હોઈ શકે ? જે ભવ્યજીવને દરઅસલ મુક્તિમાર્ગનું લક્ષ વર્તે છે, લૌકિક મિથ્યા માન્યતાઓને વશ થઈ અમુક સ્ત્રીઓ ઋણાનુબંધથી તેઓ તો શ્રી વીતરાગ પ્રભુના પ્રગટ આત્મિકગુણો પ્રત્યે ગુણરાગી
