________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
ગ્રંથ પર ટીકા લખી છે. પ્રત્યેક ગાળામાં પ્રસંગોપાત વિવિધ વિષ્ણુની છણાવટ કરી છે. વૈરાગ્ય રસ તો એમાં છે જ પણ તે ઉપરાંત જૈન તત્ત્વજ્ઞાન અને અધ્યાત્મ તેમાં ભારોભાર જોવા મળે છે. છ દ્રવ્ય, નવતત્ત્વ, વ દ્રવ્યનું વર્ણન-પ્રકાર, અજીવ દ્રવ્ય, ના, શ્રવકાસાર, મુનિગાર અને અહિંસા આદિ ધર્મની મહત્તા વગેરેની વિશદ ચર્ચા છે. એકંદરે જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના હાર્દરૂપ આ કૃતિને ગણી શકાય. એકાઽચિત્ત શુદ્ધભાવ ધારણા કરી તેનું અધ્યયન કરવાથી જ્ઞાનવૈરાગ્યના આહ્લાદક ભાવો જાગે છે. સહુપ્રથમ જ તેમણે 'અનુપ્રશાને' ભવ્ય જીવોને આનંદ ઉપજાવવાથી કહી તેની વિશિષ્ટતા દર્શાવી છે.
ગ્રંથની શરૂઆત મંગળાચરાથી થાય છે. અહીં ત્રણ ભુવનના ઈંદ્રો વઢે પૂજ્ય એવા દેવને નમસ્કાર કર્યા છે-પછીની બે ગાથાઓમાં બાર અનુપ્રેક્ષાના નામ છે અને પછી સવિસ્તાર નિરૂપણ છે.
(૧) અનિત્યાનુપ્રેક્ષાઃ ચાથી બાવીસ ગાથાઓ અવ અનિત્ય અનુપ્રેક્ષા વિષે છે. જે કંઈપણા ઉત્પન્ન થયું છે તેનો નિયમથી નાશ થાય છે. પરિણામ સ્વરૂપથી (આત્મા સિવાય) કોઈપણ વસ્તુ શાશ્વત નથી. જન્મ છે તે મરણ સહિત છે. એ પ્રમાણે સર્વ વસ્તુઓ ક્ષણભંગુર છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રના શબ્દોમાં-‘વિદ્યુતલક્ષ્મી પ્રભુતા પતંગ, આયુષ્ય તે તો જલના તરંગ, પુરંદરી ચાપ અનંગરંગ, શું રાચીએ જ્યાં ક્ષાનો પ્રસંગ !' ફારી, વૈભવ, આરોગ્ય, યુવાની, ભોગોધોગોનાં સાધનો, સંપત્તિ, સ્વજનપરિવાર આદિ સર્વ અનિત્ય છે. લક્ષ્મી જલતરંગની માકક ચંચળ છે એમ જાણી દુન્વયી ભોગોનું નિરર્થકપણું સમજવું જરૂરી છે. તેમાં આસક્તિ ન રાખવી તેમાં જ શ્રેય છે.
(૨) અશાનુપ્રેક્ષા (૨૩થી ૩૧ ગાથા)ઃ અવ અને અજ્ઞાાત આ સંસારમાં મરા સમયે જીવને શરણ આપનાર કોઈ નથી. સંસારમાં કોઈપણ શરણારૂપ નથી. આયુકર્મના ક્ષયથી મરા થાય છે. આયુર્મ કોઈપણ જીવન અન્ય કોઈપણ આપવા સમર્થ નથી. આ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરનાર જીવોને જ્ઞાન-દર્શન, ચારિત્ર સ્વરૂપ આત્માના શરણ સિવાય અન્ય કોઈ શા નથી. ધર્મ ઉત્તમ શો છે, અર્થાત્ સ્વરૂપ-એ જ વાસ્તવિક શરણા છે. આવશ્યક સૂત્રમાં જે ચત્તારિમંગલમ્ છે તે જ શરણરૂપ છે-પોતાનો આત્મા જ પોતાને શરણા છે.
(૩) સંસારાનુપ્રેક્ષા: (બેતાલીશ ગાથાઓ ૩થી ૭૩) : આ અનુપ્રેક્ષા સંસારભાવના વિષે છે. એક ગતિમાંથી બીજી ગતિમાં, એક શરીરમાંથી બીજા શરીરમાં જે ભ્રમણા થાય છે તે સંસાર. સંસારમાં ચાર ગતિનાં અનેક પ્રકારના દુ:ખો છે, નરગતિનાં ખોને છ ગાથાઓમાં વર્ઝન કર્યું છે. પાપના ઉદયથી જીવ નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં વિવિધ પ્રકારનાં દુઃખો સહન કરી તિર્યંચગતિમાં પણ ભયાનક દુઃખોને સહન કરે છે. પછી મનુષ્યગતિનાં દુઃખોનું વર્ણન છે. કોઈને મનોવૈકિત પ્રાપ્ત થતું નથી. દેવીને પછા વિષયાધીન સુખ હોવા છતાં અને તો દુઃખ જ છે. એ પ્રમાણી વિચાર કરતાં કહ્યું છે-નિયનયથી વિચાર કરતાં સર્વ પ્રકારે અસાર એવા આ ભયાનક સંસારમાં કિંચિત પણ સુખ નથી એમ કહી મોહને છોડી-આત્મસ્વભાવનું ધ્યાન કરવાનું કહ્યું છે, જેથી સંસારપરિભ્રમણનો નાશ થાય.
ઑગસ્ટ, ૨૦૦૩
પતોને હેરૂપ માની અહીં સ્વરૂપ જાણવાનો ઉપદેશ છે. અને ધર્મ જ જીવને હિતકારી છે એમ કહ્યું છે.
(૪) એકત્વ અનુપ્રેક્ષા (૭૪ થી ૭૯) : ૬ ગાથાઓમાં એકત્વ ભાવનાનું ચિંતન છે, જીવ એકલી જ બાળક, યુવાન વગેરે જુદી જુદી અવસ્થાઓને ધારણ કરે છે. સંસારમાં તે એકલો જ આવ્યો છે અને એકલો જ જવાનો છે. પોતે કરેલાં કર્મોના ફળ એકલો જ ભોગવે છે. સ્વજનો પણ જીવને દુઃખ આવતાં તે ગ્રહણ કરવા અસમર્થ છે.
આમ
(૫) અન્યત્ર ભાવના (ટથી ૮): ત્રણ ગાથાઓમાં અન્યત્વનું વર્ણન છે. આ સંસારમાં આત્મા જે શરીર ધારણા કરે છે તે પોતાનાથી અન્ય છે, સ્વજન ઈત્યાદિ પણ અન્ય છે-કર્મસંયોગથી આવી મળે છે, આ પ્રકારના બૌધથી પરદ્રોમાંથી આસક્તિ છોડી અને આત્મસ્વરૂપન ધ્યાન કરવું જરૂરી છે. સૂત્રકૃતાંગમાં કહ્યું છે-જીવ અન્ય છે, શરીર અન્ય છે. આ ભેદ વિજ્ઞાન-‘દેહભિન્ન કેવલચૈતન્યનું જ્ઞાન પ્રગટાવે છે. પરને પોતાનું માનવું એ મિથ્યાત્વ ભાવ છે, એ જ સાર છે, એ જ અજ્ઞાન છે, ભ્રાંતિ છે.’
(૬) અશુચિ ભાવના (૮૩થી ૮૭): પાંચ ગાથાઓમાં અશુચિ ભાવનાનું વર્ણન છે. આ દેહ સઘળી કુત્સિત-નિનીય વસ્તુઓનો સમુદાય છે, દુર્ગંધમય છે, સદા મલિન છે, એ પ્રત્યક્ષ દેખવા છતાં પણો મનુષ્ય ત્યાં અનુરાગ કરે છે. તે મહાન અજ્ઞાન છે એમ સમજવું. શરીર પર મોહ રાખ્યા વિના આત્મસ્વરૂપમાં લીન રહેવું. અશુચિભાવનાના ચિંતનથી વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરવાનો ઉદ્દેશ છે.
:
(૭) આસવાનુપ્રેક્ષા (૮૮થી ૯૪) સાત ગાથાઓમાં આસવ વિષેનું ચિંતન છે. મન વચન-કાયારૂપ યોગે જે મિથ્યાત્વ-કષાયકર્મ સહિત છે તેજ આસવ છે. કર્મના આગમનનું દ્વાર એ આસવ-અહીં, કર્મબંધનાં કારણોની પણ વિચારણા કરી છે. આસવાનુપ્રેક્ષા દ્વારા ચિંતવન કરી તીવ્ર કષાય છોડવાનો ઉપદેશ છે અને ત્યારપછી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન કરવું એ આ ભાવનાનો સાર છે.
(૮) સંવ૨ાનુપ્રેક્ષા (૯૫થી ૧૦૧) : આ સાત ગાથાઓમાં સ્વરભાવનાનું ચિંતન છે. આસવના તાર બંધ કરવાં તે સંવર. સમ્યગ્દર્શન, દેશવ્રત, મહાવ્રત, કષાયજય તથા યોગનો અભાવ-આ સર્વે સંવરનાં નામ છે. મિથ્યાત્વ આદિ પાંચ બંધનાં કારણોને રોકવો એ જ સંવર છે. અહીં ગુપ્તિ, સમિતિ વિષે પણ ચર્ચા કરી છે. પરીષહજય, ચિંતન વગેરે સંવરનાં કારણો છે, જે જાણી તે પ્રમાણે આચરણા કરવાનો ઉપદેશ છે. સંવરનાં કારણોને જાણી તે પ્રમાણે આચરણ ન કરનાર સંસારમાં ભ્રમણ કરે છે.
(૯) નિર્દેશ ભાવના (૧૦થી ૧૧૪): આ તેર ગાષાઓ નિર્જરા વિષે છે. નિરહંકારી જ્ઞાની પુરુષને બાર પ્રકારના તપથી કર્મની નિર્જરા થાય છે એમ કહ્યું છે અને તે વૈરાગ્ય ભાવનાથી થાય છે. અર્થાત્ તપ નિર્જરાનું કારણ છે પણ જ્ઞાનસહિત તપ હોવું જોઈએ એ ધ્યાન રાખવું જરૂરી છે. બે પ્રકારની નિર્જરા-સવિપાક નિર્દય-જે સ્વકાળાપા છે-જે કર્મ સ્થિતિ પૂરી થતાં ઉદય પામી ખરી જાય-તથા બીજી નિર્જરા તપ વડે થાય છે. અવિપાક નિર્જરા-તપ વર્ક કર્મા પરિપકવ થઈ ખરી જાય છે તે નિર્જરાની વૃદ્ધિ વિષે વિશેષ છણાવટ છે અને એમ પણ કહ્યું છે કે જે નિર્જરાનાં કારણો જાણી એ પ્રમાણે આચરણા કરે છે તેનો જન્મ સફળ છે અને છેવટે તેને ઉત્કૃષ્ટ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
છ
(૧૦) લોકાનુપ્રેક્ષા (૧૧૫થી ૨૮૩): આ ૧૬૯ ગાથા લોકસ્વરૂપ વિષે છે. છ દ્રવ્યોનો સમુદાય તે લોક છે. છ દ્રવ્યો નિત્ય છે તેથી લોક in પણ નિત્ય છે. લોકનું સવિસ્તાર વર્ણન સમગ્ર Jain Cosmologyની અહીં ચર્ચા જોવા મળે છે, વળી દ્રવ્ય, ગુણ પર્યાયના તત્ત્વજ્ઞાનમાં સમસ જૈ! આગમોનો સાર આવી જાય છે. જીવ દ્રવ્યનું, જીવના પ્રકાર વગેરે મનુષ્યના ભેદ-નારકી તથા દેવના પ્રકાર, પર્યાપ્ત વગેરે લક્ષણો દ્વારા આખા જીવશાસ્ત્રનો સાર-Jain Biology-નું વર્ણન છે. અન્ય પ્રકારથી
