________________
પ્રબુદ્ધ જીવન ': ','
સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૩
વડોદરા : મારી સંસ્કારભૂમિ
|| ડૉ. રણજિત પટેલ (“અનામી') ગુજરાતી મધુર ગીતોના આપણા સુકવિ શ્રી બાલમુકુન્દ દવેએ પણ ખરો જ. માનવઝવેરાતના સાચ્ચા પારેખ એવા મહારાજાએ, આ વડોદરાનગરી' વિષે એક સુંદર કાવ્ય લખ્યું છે, જેની શરૂઆતની બે સૂક્ષ્મ સંપત્તિનો, અ-ક્ષર-સંપદાનો-વિધવિધ વિદ્યાક્ષેત્રોમાં વિધેયાત્મક પંક્તિઓ આ પ્રમાણે છે :
વિનિયોગ કરી, વડોદરા નગરીને સુંદર, સંસ્કારી ને પ્રગતિશીલ બનાવી. વડોદરા શે'ર સાથે પુરાણી છે પ્રીત મારે,
સાધનોની કોઈ કમી નહોતી. પ્રજાનો પૂરો સહકાર હતો અને સાત વર્ષ લગી મારો અહીં વસવાટ છે.’
પ્રજાકલ્યાણની હૃદયે સદૈવ ભાવના સેવતા આ સવાઈ ગુજરાતી એવા એમની આ પંક્તિઓમાં સાતને બદલે સાઠ (૬૦)નો આંક મૂકીને મહારાજાએ શ્રેષ્ઠ ને સંવાદી નેતાગીરી પૂરી પાડી અને રાજ્યને અભ્યદયને વડોદરા નગરી માટેનો મારો પુરાણો-(પુરા છતાંય નવીન) નેડો ને શિખરે સ્થાપિત કર્યું. તેઓ ઉદારમતવાદી ને લોકશાહીના પુરસ્કર્તા નાતો વ્યક્ત કરતાં મને અનહદ આનંદ થાય છે. મારો, મારાં ત્રણેય હતા. સુધારાવાદી તો હતા જ. ગામડે ગામડે શાળાઓ ખોલી, ગ્રંથાલય સંતાનો (બે દીકરા, એક દીકરી)નો ને મારા બંનેય પોત્રોનો ઉચ્ચ ઊભાં કર્યાં, ગ્રામ પંચાયતો સ્થાપી, સહકારી મંડળીઓ સ્થાપી, ગ્રંશ અભ્યાસ, વડોદરાના મ.સ.વિશ્વવિદ્યાલયમાં થયો ને અમો બધા સાડા પ્રકાશનને પ્રોત્સાહન આપ્યું, અસ્પૃશ્યતા નિવારણની ઝુંબેશ ચલાવી. ચાર દાયકાથી વડોદરે સ્થિર થયા ને બે પાંદડે પણ થયા. (બે સાલથી, એને કાજે કાયદા કર્યા, વિધવાવિવાહ-માન્યતા, બાલવિવાહબંધી, બંને પૌત્રો વડોદરા છોડી અમેરિકામાં સ્થિર થયા છે).
ફરજિયાત સ્ત્રી-શિક્ષણ-આવા બધાં લોકશિક્ષણના કાર્યો ભારતવીસમી સદીના ત્રીજા દાયકામાં બી.એજી. થયેલા એકવારના મારા સ્વાતંત્ર્યોત્તર પૂર્વે અમલમાં મૂક્યાં. રોમેશચંદ્ર દત્ત, અરવિંદ ઘોષ અને વિદ્યાગુરુ શ્રી ડાહ્યાભાઈ હરગોવિંદદાસ જાની વડોદરાના મોડેલ કાર્યમાં બાબાસાહેબ આંબેડકર જેવી ભારતખ્યાત વિભૂતિઓને આશ્રય આપ્યો સુપ્રિન્ટેન્ડન્ટ હતા ત્યારે વડોદરાનું મને પ્રથમવાર સુભગ દર્શન થયું. ને સાચા અર્થમાં-વાચ્યાર્થ ને લક્ષ્યાર્થમાં બરોડાને બ્યુટીફુલ બનાવ્યું. સને ૧૯૩૪માં હું મેટ્રીકની પરીક્ષા આપવા વડોદરે આવ્યો ત્યારે હાલના કેવળ વાણીવિલાસ નહીં પણ નક્કર હકીકત બની ચૂકી. આ બાબતમાં ફેકલ્ટી ઓફ આર્સના સેન્ટ્રલ હૉલમાં મારો નંબર હતો. એના ભવ્ય કવિશ્રી દલપતરામના મિત્ર અને ગુજરાત તથા ભારતના હિતેચ્છુ તથા ઘુમ્મટથી હું અતિ પ્રભાવિત થયેલો ને મનમાં વિચાર ચમકી ગયેલો કે શુભચિંતક શ્રી ફાર્બસ સાહેબે એમનાં સંસ્મરણોમાં લખ્યું છે - “મારે જ જો અહીં નોકરી કરવાનો સુવર્ણ-યોગ પ્રાપ્ત થાય તો જીવન ધન્ય બની હિંદુસ્તાનના કોઈ રમણીય સ્થાન તરફ અંગુલિનિર્દેશ કરવાનો હોય તો જાય ! ને એ સપરમો દિવસ આવ્યો પણ ખરો જ્યારે સને ૧૯૫૮માં હું હું નિ:શંક ગુજરાત તરફ (સરખાવો: ‘વિશ્વબાગ ગુજરાત') અંગુલિનિર્દેશ. ગુજરાતી-ભાષા સાહિત્યનો “રીડર' નિમાયો. મારે મન તો ચોથા દાયકાનું કરીશ અને મારે જો એ રમણીય રાજ્યના કોઈ ભાગની વાત કરવાનું (સને ૧૯૩૪નું) વડોદરા એટલે સમગ્ર ગુજરાતનું એક સંસ્કારી હશે તો હું ગમે ત્યારે કોઈપણ પ્રકારના વાંધા-વચકા વગર વડોદરા, આદર્શનગર. અભ્યાસ અને વ્યવસાયને અંગે મને વડોદરા, સુરત, રાજ્ય વિષે વાત કરીશ જ. શહેરના એ સરિયામ રસ્તા, ગ્રામ્ય વિસ્તારને, મુંબઈ, પૂના, બનારસ અને કલકત્તા જેવાં શહેરોનો પરિચય છે. પ્રત્યેક આસપાસ આંબાનાં ફળોથી લચી પડેલાં એ વૃક્ષો, જે શહેરની અલૌકિક શહેરને પોતપોતાની વિશેષતા હોય છે; પણ મીરાંની જેમ “મેરે તો રમણીયતા અને સુંદરતાની શાખ સમાન છે. વિશ્વના અન્ય કોઈ સ્થળે ગિરિધર ગોપાલ, દૂસરા ન કોઈ એમ મારે મન તો બસ વડોદરા, આવી પ્રાકૃતિક રમ્યતા ક્યાંય નિહાળી નથી. જ્યારે મેં સરોવરને વિવિદા દૂસરા ન કોઈ. આ લગનનું કારણ શું ?
કમળોથી છલકાતું જોયું અને એ કમળોના પડછાયાને વૃક્ષો પર અંકિત. ગઈકાલનું વડોદરા–એમાં “ગઈકાલ'ને કયા સમયબંધને સીમિત થતા જોયા ત્યારે આ સુંદરતા નિહાળી હું નમી પડ્યો હતો. લાલ, કરવી ? પ્રાચીન ઇતિહાસ, પુરાતત્ત્વવિદ્યા, પૌરાણિક દંતકથાઓ અને ગુલાબની પથરાયેલી મનોરમ ચાદર, શ્વેત અને ભૂખરા રંગોમાં કમળ જનશ્રતિ, વડોદરાની પ્રાચીનતા અને એના ઉત્થાન-પતનની અવનવીન અને એકાદ કમળની લહેરખીએ મારા શરીરમાં અનેરો રોમાંચ ખડો કરી, વાતો વહેતી મૂકે છે, એમાં ઐતિહાસિક તથ્ય કેટલું ? એની શ્રદ્ધેયતા દીધો.” ફાર્બસ સાહેબ પ્રાચ્યવિદ્દ તો હતા જ પણ અહીં પ્રાકૃતિક કેટલી ? એ બધા સંશોધનના પ્રશ્નોમાં ઊંડા ઊતરવાનું ટાળી, મારે મન સદર્યના ભાવક-કવિ પણ છે. સને ૧૯૩૪માં હું “ઈન્દિરા એવન્યૂ તો, મારા અનુભવ પ્રમાણો ગઈકાલ એટલે ખાનદેશના કવલાણા ગામના રસ્તે (ઈન્દિરા ગાંધી નહીં) સાયકલ ચલાવતો હતો ત્યારે રસ્તાની બંન્ય કાશીરામ ગાયકવાડના પુત્ર ગોપાલરાવ-સયાજીરાવ ત્રીજા-ઈ. સ. બાજૂનાં વટવૃક્ષોની ઘટ્ટ ગૂંથણીને કારણે સૂર્ય કિરણ કે મેઘના જલબિન્દુના ૧૮૮રમાં ગાદીનશીન થયા ને સને ૧૯૩૯ના ફેબ્રુઆરીમાં દિવંગત થયા સ્પર્શ પણ અશક્ય હતો. ત્યારનું વડોદરા ખરેખર ફાર્બસ સાહેબનું ત્યાં સુધી વડોદરાનું સુપેરે શાસન કર્યું-એ ગઈકાલની સીમા-મર્યાદા. સંસ્મરણોમાં સચવાયું છે તેવું જ રમણીય હતું. આજે ?
વડોદરાના પ્રથમ રાજવી તે સર સયાજીરાવ ગાયકવાડ. લોકહૃદયના પ્રો. ઓલ્વિન ટોફલરે દુનિયાભરનાં વિકસતાં નવાં શહેરી અને સિંહાસને વિરાજતા બીજા રસરાજવી તે ભટ્ટ પ્રેમાનંદ અને ગુજરાતની એની સાથે સંકળાયેલા પ્રશ્નોની ચર્ચા કરેલી છે. એમના કહેવા પ્રમાણે કામિનીઓના કમનીય કંઠમાં કામણ કરનાર ત્રીજા ગરબી-સમ્રાટ-રાજવી ઈ. સ. ૧૮૫૦માં, દશ લાખથી વધુ વસ્તીવાળાં શહેરો દુનિયામાં માત્ર તે દયારામભાઈ. વડોદરાના નામોચ્ચાર સાથે જ આ ત્રણેય રાજવીઓનો ચાર જ હતાં. ૧૯૧૦માં તે ૧૯ થયાં. ૧૯૬૦માં એ સંખ્યા ૧૪૧ની થઈ. યુગપદ્ વિચારચિત્તમાં ચમકી જાય છે. આખ્યાન-સમ્રાટ પ્રેમાનંદને નામે બીજાં દશ વર્ષમાં નવું ન્યૂયોર્ક, ટોકિયો કે લંડન ઊભું કરવું પડે તેમ વડોદરા, પ્રેમાનંદ નગરીને નામે વડોદરા નગરીનો પર્યાય પ્રેમાનંદનગરી છે.” મને ખબર છે કે વડોદરાની વસ્તી જ્યારે એંશી હજારની હતી.
