________________
૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
આ પ્રતિમાના ગુણ ભાવ ધરીને જે માણસો ગાય છેઃ પામી સુઘળાં સુખ તે જગતના મુક્તિ ભણી જાય છે. છેક મુક્તિ સુધીનું અવર્ણનીય સુખ આપનારી પ્રભુપ્રતિમાનું ગૌરવ અહીં લિપિબદ્ધ કરાયું છે.
આચારાંગસૂત્રની નિર્યુક્તિમાં પૂજ્યશ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજા ઉત્તરોત્તર સારભૂત આ જગતમાં શું છે તે જણાવતાં ફરમાવે છે કે આ સમસ્ત લોમાં એક્રર્મવ, અદ્વિતીય તત્ત્વ તે ધર્મ છે. ધર્મમાં પણ વિશિષ્ટ રીતે સમ્યગજ્ઞાનપ્રાપ્તિને સારભૂત કહી છે. ધર્મમાં મળતા જ્ઞાનનો સાર ચારિત્ર બતાવ્યો છે અને છેલ્લે સંયમ-ચારિત્રનો શ્રેષ્ઠ સાર મોક્ષ કહેતાં નિર્વાણ ગણાવ્યો છે. તેથી ક્રમિક રીતે લોકમાં સારભૂત ધર્મ, તેનો સાર જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અને જ્ઞાનનો સાર સંયમ. છેવટે સંઘમ સાધનાનો અર્ક છે, તે માટે આ શ્લોક છે :
લોગસ્સ સારો ધમ્મો ધમ્મ વિ ધ નાણાસારિયું બિતિ નાણાસ્સ સંજર્મસાર સંજમ સારં ચ નિવાણમ્।।
વળી આત્મા છે, તે નિત્ય છે, કર્મ છે, તેની કર્તા-ભોક્તા છે, મોંય છે, તે મેળવવાનો ઉપાય છે. આ વિષેના ચિંતન-મનનમાં આત્મા, કર્મ અને મોઢાને સ્થાન અપાયું છે. તેથી ખાતરી થઈ જાય છે કે મોક્ષ ચોક્કસ છે, તે મેળવવાનો ઉપાય-માર્ગ પણ સુનિશ્ચિત છે જે જાણવાથી મોક્ષ મેળવવા માટે આત્મા દૃઢીભૂત થઈને રહે. આત્માનું ખરું ઘર, સ્થાન, રહેઠાણ ક્યું છે તેનો ખ્યાલ થતાં મનુષ્યજીવનનું સાર્થક્ય તે માટેની ઉત્સુકતા, જિજ્ઞાસા, જાગૃકત્તા થતાં માર્ગનું આલંબન સહજ બનીને રહેશે.
અત્યાર સુધી મનુષ્યજન્મ પામી, ધર્મનો સહારો લઈ જે મહાનુભાવોએ તેને સફળ બનાવ્યો એટલે કે અંતિમ યાત્રા ખોળે પહોંચ્યા તેની આછી રૂપરેખા દોરવા પ્રયત્ન કર્યા છે. આ આરામાં આપી જૈન ધર્મવાળા કુટુંબમાં, આર્યક્ષેત્રમાં, ધર્મધવા તથા પરિપાલનની ઈચ્છા, ઉત્કંઠા, અનંતપુદ્ગલપરાવર્ત કાળમાં ભટકતા, રખડતા, કુટાતા ૮૪ લાખ યોનિમાંથી ફરતા ફરતા પંચેન્દ્રિય સંશિનો જન્મ મેળવ્યો. તેને સાર્થક ક૨વા મોક્ષ માટેની તમન્ના જોઈએ. મોક્ષ શબ્દમાં બે અક્ષરો મો અને ક્ષ છે. મો એટલે મોહ, મોહનીય કર્મ અને ક્ષ એટલે કાય, નાશ.
જ્ઞાની ભગવંતોએ ચાર પુરુષાર્થ જેવા કે ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ બતાવ્યા છે. મોક્ષ માટે જીવે સતત ઝઝૂમીને ધર્મ કરવાનો છે. તે વિના મોક્ષ ન મળે. ધર્મથી અર્થ અને કામ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. મોક્ષ તે સાધ્ય છે અને ધર્મ તે માટેનું સાધન છે, આપણે સાધક છીએ. સાધનની સહાયથી સાધના કરે તો સાધક જરૂર સાધ્યને સાધશે. તે માટે સાધ્ય નક્કી કરો. પ્રવૃત્તિ કરતાં પહેલાં ધ્યેય નક્કી કરવું જરૂરી છે. તે માટેનું એકમેવ અદ્વિતીય લક્ષ 'સવ્વપાવપ્પાસણી' હોવું જોઈએ.
સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૩
પંચાચારને કેન્દ્રમાં સ્થાપી વિવિધ પ્રકારે ધર્મની આરાધના કરે છે. જેવી કે તપશ્ચર્યા, પૂજા-પાઠ, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાનાદિ અને તે દ્વારા લક્ષ ‘સવ્વપાવપ્પાસો' રહેવું ઘટે કેમ કે સર્વ પાપોનો નાશ, થય વગર મોશનું ધ્યેય સિદ્ધ ન થાય. પોર્ચ પરમેષ્ઠિને નવકારમંત્રમાં કરાતા નમસ્કારનું ફળ ‘સવ્વપાવપ્પાસો' હોવું જોઈએ કેમ કે કૃત્સ્નકર્માથી મોક્ષ,
જીવે અનન્તા કર્મો બાંધ્યા, અને અનંતાકર્મોની નિર્જરા કરી ખધાવ્યા. પરંતુ જડ, પૌદ્ગલિક કાર્યાવર્ગણા ચોંટેલી જ છે. જેનાથી આત્માનું મહા અહિત મહા અનર્થ થયો, ઘણું નુકસાન થતું રહ્યું. તેથી ચારે ગતિમાં પરિભ્રમણ પછી જે માનવ જન્મ મેળવ્યો અને તેમાં પણ આર્યકુળ, આર્યસત્ર, જિનધર્મ, ધર્મશ્રવણ, ધર્મશ્રવાકા, ધર્મશ્રઢા, ધર્મનું આચા જે અત્યંત દુર્લભ હોઈ અહીં હવે જબરદસ્ત નિર્દેશ કરી મહામૂલા મનુષ્યજન્મને સાર્થક કરવો રહ્યો.
ધર્મ કરનારા, ધર્મારાધના કરનારા આપણે ધર્મી સાધક છીએ. તે માટે ભિન્ન ભિન્ન રૂચિ જેવી કે દર્શનચ, તપશે, ચારિત્રરુચિ, જ્ઞાનરુચિ વગેરે વગેરે. ધર્મના ક્ષેત્રમાં આ ચાર ુચિ મુખ્ય છે. મંદિર દર્શન-પૂજા માટે જવું, જ્ઞાન મેળવવા માટે અધ્યયન, અભ્યાસ, સ્વાધ્યાદિ, ચારિત્ર ધર્મની આરાધના માટે સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૌષધાદિ, વિરતિ ધર્મમાં હેવું અને તપચર્યાદિ કરવાં તે તપધર્મ છે. તેથી મોક્ષ માટેનો સાચો આરાધના માર્ગ દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ છે. દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્ય આત્માના ભેદક લક્ષણો છે, તે જ તેના આત્મગુણો પણ છે. જે ગુણો તે ધર્મ છે. તે ગુણો પ્રાપ્ત કરવા માટેનો પ્રયત્ન, પુરુષાર્થ કરવો તે સાચો ધર્મ છે; સાચી સાધના છે, તેથી જીવો જ્ઞાનાચારાદિ
મોહ કે મોહનીય કર્મને નષ્ટ કરવા ગુણશ્રેણિ ૧૪ પગથિયાની છે જે શ્રેણી પર ચઢતાં કર્મ કર્મ આત્માના ગુશોનો ચરોત્કર્ષ ગુણો વિકાસ પામે ત્યારે છેલ્લે પગથિયે પગલું પાડી શકાય. જેમ જેમ મોહ ઘટતો જાય તેમ તેમ આત્મા શુદ્ધ થતો થતો આગળ ને આગળ કદમ માંડતો જાય. તે પહેલાં અશુદ્ધ, સાવ અશુદ્ધ અવસ્થામાંથી પોતાના દોષો, કર્મના મેલને, અશુદ્ધિ વગેરે નષ્ટ કરતો ધીરે ધીરે આત્મા શુદ્રણો વિકસિત કરતો જાય, શુદ્ધ ગુણાને પ્રગટ કરતો જાય છે. તેથી ક્રમે ક્રમે નિસરણી ઉપર વિકાસ આપતો પોતાના આંતરિક ગુણો, મૂળભૂત આત્મગુણો પ્રગટાવે છે. તેથી તેને ‘ગુણસ્થાન’ ‘ગુણઠાણ’ કહે છે. એક પછી એક રાસ્થાન આત્માએ ચઢવાનું હોવાથી તેને ગુસ્થાન ક્રમારો' કહેવાય છે, ચઢતાં ચઢતાં એવી ચઢી જાય કે છેલ્લો છેડો, અંત મોક્ષ કહેવાય છે, પ્રથમ છ સેાિમાં મોહનીય કર્મ ઓછું ને ઓછું કરવાનું છે, જ્યારે સાતથી આગળના બધા ગુણાસ્થાનોમાં ધ્યાનની પ્રધાનતા છે. પ્રકૃષ્ટ પુરુષાર્થ કરી ધ્યાન સાધનાથી કર્મો ખપાવતાં નિર્જરા કરતાં આગળ ને આગળ ધપવાનું છે જેથી છેલ્લું પગથિયું ૧૪ મું ગુણસ્થાને આરોહણ કરી હંમેશને માટે શુદ્ધ બુદ્ધ મુક્ત થઈ સદાને માટે સિદ્ધશિલાએ વસીએ. મોહને તિલાંજલિ આપી નિર્જરા કરતાં કરતાં કર્મોનો કચ્ચરઘાણ કાઢી નાખી ગુણાસ્થાનકના ૫૪ પગથિયા ઝડપભેર રઢી તથા ભવ્યત્વનો પરિપાક જલદી થાય તે હેતુથી સમાધિ, ધ્યાન, સમકિત પામી શિવસુખના સ્વામી થઈ મનુષ્યજન્મ સાર્થક કરીએ. તે માટે કર્મનો ક્ષય કરવો જોઈએ જે સકામ નિર્જરાથી વધુ થાય છે. ધ્યાન માટે કહ્યું છે કે ‘ધ્યાનાગ્નિના દવતે કર્મ'. અને વળી જે નિર્જરા વર્ષોથી થતી હતી તે જ્ઞાની-ધ્યાની આત્મા શ્વાસોશ્વાસમાં કરે છે, જે માટે લખ્યું છે કેઃ
બહુ ક્રોડો વર્ષે વર્ષ, કર્મ અન્નાને બૃહ જ્ઞાની શ્વાસોશ્વાસમાં, કર્મ ખપાવે તે.'
આત્માના ગુણોનો વિકાસ કરવામાં આઠમા ગુણસ્થાને આત્માના અપુર્વગુણાની પ્રાપ્તિ હોવાથી અપૂર્વક નામ પડ્યું છે. અહીં આત્માને અપૂર્વ જે પહેલાં કદાપિ થયું ન હતું તેવી પ્રાપ્તિનો ભાવ થાય છે. અપૂર્વ એટલે પહેલાં ક્યારેય પા થી ન હતો તેવો ભાવ. અપૂર્ણ એકડો પણ, આહ્લાદકારી આનંદમય પરિણામ તે અપૂર્વ-કા
૧૧મા ઉપશાંત ગુણસ્થાને ચારિત્ર મોહનીયનો ઉદયે જીવ નીચે પડે તો ઠેઠ પહેલા મિથ્યાત્વગુણે પહોંચી જાય.
