________________
ઑગસ્ટ, ૨૦૦૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા)
ડો. કોકિલાબહેન શાહ
मोक्षमार्गस्य नेतारं भेतारं कर्मभूभृतां ।
જૈન દર્શન એક અતિ પ્રાચીન દર્શન છે કે જેમાં બધા પુરુષાર્થમાં સારભુત પુરુષાર્થ એવા મોક્ષ તત્ત્વનું બુદ્ધિગમ્ય ચિંતન દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તેની વિશિષ્ટ મોક્ષમાર્ગ, આગમો અને અન્ય કારોમાં દર્શાવ્યો છે જે તેની આગવી વિચારધારા પ્રગટ કરે છે. જ્ઞાનીપુરુષોએ પણ આજ માર્ગનું સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. આ માટે નિય દર્શનમાં વૈરાગ્યબોધક બાર અનુપ્રેક્ષાઓનું બહુ જ મહત્ત્વ છે.
મુનિ કાર્તિક્રય પ્રણીત ‘સ્વામી કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા’ તત્કાલીન પ્રચલિત પ્રાકૃતભાષામાં રચાયેલ ઉચ્ચ કોટિનો પ્રસિદ્ધ અનુપ્રેક્ષા ગ્રંથ છે. બધી મળીને ચારસો એકાણુ ગાવા પ્રમાણે કદાચ અનુપ્રેક્ષા વિષયક આ સૌથી મોટી સરસ ગહનત કહી શકાય, જે આત્મબોધ અને આત્મોન્નતિમાં સહાયરૂપ બની શકે. સમ્યગ્જ્ઞાનનો અનુપમ બોધ આપનાર આ મહાન કૃતિમાં અત્યંત ભાવવાહી શૈલીમાં વૈરાગ્યબોધિત બાર ભાવનાઓનું નિરૂપણ તો છે જ પણ સાથે સાથે જૈન ધર્મના અપૂર્વ અર્થગંભીર તત્ત્વજ્ઞાનનું પા સુંદર નિરૂપણ છે. અધ્યાત્મરસ ભરપુર આ ગ્રંથ સાધકને સન્માર્ગે જવા પ્રેરક છે, એની પ્રત્યેક ગાથા ગહન વિષય પર સરળતાથી પ્રકાશ પાડે છે.
જૈન દર્શનમાં બાર અનુપ્રેક્ષા આધ્યાત્મિક સાધનાનું એક મહત્ત્વપૂર્ણ અંગ છે, અનુપ્રેક્ષા વિષે પ્રાચીન તેમ જ અર્વાચીન જૈન સાહિત્ય ઉપલબ્ધ છે. આમ તો ઘણા આચાર્યોએ તેની ચર્ચા કરી છે. શ્રી કુંદકુંદાચાર્યની ‘બારસ્સઅણુવેક્ખા’ નામની કૃતિ અતિ પ્રચલિત છે. ઉમાસ્વાતિ ‘તત્ત્વાર્થ સૂત્ર'માં તેને સંવરનું સાધન માને છે. પ્રશમરતિ પ્રકરણમાં પણ તેનો ઉલ્લેખ છે. શ્રી વિનયવિજયજીએ ‘શાંત સુધારસ'માં તેના ઉપર સરસ પ્રકાશ પાડવો છે. આ એક બહુ મહત્ત્વનો ગ્રંથ છે, જેના જુદી જુદી ભાષામાં અનુવાદો થયા છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રે ભાવનાનોધમાં તેનું સુંદર વર્ણન કર્યું છે.
પ્રામસુખ-પ્રત્યક્ષ મોક્ષસુખ સાચા મુનિઓ ભોગવી રહ્યા છે તે માટેનો માર્ગ આપણે પોતાને જ સ્વાધીન છે. સ્વાધ્યાયના પાંચ પ્રકારમાં અનુપ્રેક્ષા ચિંતનનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. કહેવાય છે કે ‘તેની એક મહત્ત્વપૂર્ણ વિશેષતા એ છે કે અઢી દ્વીપની કર્મભૂમિમાં થનારા ત્રી કાળના સર્વ તીર્થંકરો ગૃહસ્થ દશામાં નિરપવાદ નિયમથી આ બાર ભાવનાના ચિંતનપૂર્વક જ વૈરાગ્યની અતિશય વૃદ્ધિ પામીને, લોકાંતિક દેવો દ્વારા નિયોગજનિત અનુમોદન થતા, સ્વયં દીક્ષિત થાય છે. જૈન ધર્મ એ જિનનો ધર્મ છે. ‘જિન’ એટલે પૂર્ણ નીતરાગ જ્ઞાની. જૈન પરંપરામાં વીતરાગ્ય જ્ઞાનને 'Science of non-attachment'ને મંગલમય ગણી નમસ્કાર કરવામાં આવ્યા છે. ચાર કર્મોનો ક્ષય કરી સર્વજ્ઞની ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરનાર આત્મશક્તિ સંપન્ન અરિહંતાદિ લોકોમાં ઉત્તમ કહેવાય છે.
જૈનદર્શન સમતાનું દર્શન છે. સમતા એટલે જે વાસ્તવિક છે તેને જોવું, સમજવું, સ્વીકારવું અને સ્વસ્થતાપૂર્વક પ્રત્યેક સંજોગોમાં સમભાવ ધારણા કરવો. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં કહ્યું છે-“સમતા વડે સાધુ થવાય છે. તે પરમ પુરુષાર્થ છે, શુભ પ્રવૃત્તિનો ઉદય છે, સમતા એ જ યોગ છે, સર્વ દુઃખક્ષયનો ઉપાય છે. આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિએ પણ યોગબિંદુમાં સમતાને યોગનો એક પ્રકાર કર્યો છે. આચાર્ય કુંદકુંદે પણ કહ્યું છે,
જ
1
૫
આત્મા સમતા સ્વરૂપ છે-‘સમતા યસ્ય સાંરમ્ તત્ સમયસારમ્’. સમતા દ્વારા વીતરાગતા પ્રાપ્ત થાય છે. અનુપ્રેક્ષા એટલે જોવું અને તે પ્રમાણે અનુસરવું, ચિંતન કરવું. અપેક્ષા એ જૈન સાહિત્યની પારિભાષિક શબ્દ છે. જૈન દાર્શનિકોએ વન અને જગતને જોવાનો જે દષ્ટિકોણ બતાવ્યો છે તે અદ્ભુત છે. જૈનોની આ વિશિષ્ટ વિચારધારા છે જે જ્ઞાની મહાત્માઓએ જગત સમક્ષ રજૂ કરી છે. આત્મવિકાસ સાધવાનું પ્રાપ્ત સાધન અનુપ્રેક્ષા ચિંતન છે. અનુપ્રેક્ષા એટલે ગહન ચિંતન-જે દ્વારા ભાવ વિશુદ્ધ થાય તેવું ચિંતન, એટલે ભાવના-અર્થાત્ વિશ્વ વિષેનું ચિંતન જે તેના વાસ્તવિક સ્વરૂપની ઝાંખી કરાવે અને જે દ્વારા કષાયમુક્તિ સુલામ બને. જૈન તત્ત્વજ્ઞોએ કહ્યું છે કે યોગ સિદ્ધ તો ત્યારે જ થાય જ્યારે વીતરાગ પુરુષોએ કહેલા વચનનું ચિંતન-મનન કરવામાં આવે. વળી કહ્યું ‘વચનામૃત વીતરાગના પરમ શાંત રસમૂળ’.
દશવૈકાલિક સૂત્રના પ્રથમ અધ્યયનની પ્રથમ ગાથામાં કહ્યું છે‘ધમ્મો મંગલમુક્તિદ્વં’-ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે-જિનતત્ત્વના સારરૂપ છે. સારભૂત, અર્ધયુક્ત વાતો મહણ કરવી અને નિરર્થક છોડી દેવી તે જ ધર્મ છે. એવી જાગરૂકતા એ જ વસ્તુનું ચર્ચાય સ્વરૂપ સમજવું, તે ધર્મ છે. ‘વત્યુ સહાવો ધર્મ’-નિશ્ચયનયથી આત્મોપયોગ એ જ ધર્મ છે જ્યારે વ્યવહારનયથી આત્મરમઠ્ઠાદારૂપ લક્ષ રાખી શાંત ચિત્ત, સમતા ઘરે તે જ ધર્મ છે. અનુપ્રા ચિંતનથી કાર્યોત્સર્ગમાં સ્થિર થવાનું પણ કહેવામાં આવ્યું છે.
સર્વજ્ઞ ભગવંતોએ નિઃસ્પૃહતાથી સર્વ જીવોને શાશ્વત સુખપ્રાપ્તિનો માર્ગ બતાવ્યો છે. તેમણે અદ્ભુત વાત કરી છે. સંસારની સર્વ વસ્તુઓ ભથવાની છે. માત્ર એક વૈરાગ્ય જ અમય છે. જૈન પરંપરામાં જે વૈરાગ્યપ્રેરક બાર ભાવનાઓ કહી છે તે નીચે પ્રમાણે છે :
(૧) અનિત્ય ભાવના, (૨) અારા ભાવના, (૩) સંસાર ભાવના, (૪) એકત્વ ભાવના, (૫) અનિત્ય ભાવના, (૬) અશુચિ ભાવના, (૭) આસવ ભાવના, (૮) સંવર ભાવના, (૯) નિર્જરા ભાવના, (૧૦) ધર્મસ્વાખ્યત ભાવના, (૧૧) લોકસ્વરૂપ ભાવના અને (૧૨) બોધિદુર્લભ
ભાવના.
જૈનાચાર્યોએ આ બાર ભાવનાઓને ઘણું જ મહત્ત્વ આપ્યું છે. અલબત્ત વૈરાગ્યબોધિની હોવા છતાં આ બાર ભાવનાઓ નકારાત્મક નથી. તેમાં જીવનનો સમગ્ર સ્વીકાર છે-આ ગહનચિંતન ‘નિરાશામૂલક નહીં પરંતુ આશા અને ઉત્સાહમૂલક છે', વીતરાગ ઉપાસક પ્રવૃત્તિપરામા હોવા છતાં રાગદ્વેષરહિત પ્રવૃત્તિ કરે છે જે કર્મબંધ નથી કરતી. આચારાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે તેમ-જે આસવનાં સ્થાનો છે તે નિર્જરાનાં સ્થાનો બની જાય છે. પોતે નિર્ભય બની બીજાને અભય આપે છે. સંપૂર્ણ જ્ઞાનના પ્રકાશથી અજ્ઞાન ટળે છે અને મોહના ત્યાગથી એકાંત નિરાબાધ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે. ભાવસંવરૂપ અનિત્યાદિ બાર ભાવનાના યોગથી સાધક ક્ષપકક્ષેણી પર આરૂઢ થઈ શુકલધ્યાન પ્રાપ્ત કરી મોક્ષના શાશ્વત સુખને પામે છે-આત્મા શુદ્ધ આત્મભાવમાં પરિાત થાય છે.
.
આમ અનુપેઢા એટલે ભાવનાનું ચિંતન, મનન, પરિલિન. તેની વિષય છે સંસાર, જગત, આત્મા વગેરે વિષેના સત્ય સ્વરૂપ પન ચિંતન કરવું. સ્વામિ કાર્તિકેય કે જેઓ આ ગ્રંથના કર્તા છે તે લગભગ ઈ.સ. ૧૯૦૮માં દક્ષિણ ભારતમાં થઈ ગયા. શુખચંદ્રાચાર્યે આ ઉત્તમ
