________________
જૂન, ૨૦૦૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
નવપદ
– ગિરીશભાઈ તારાચંદ મહેતા
(ગતાંકથી ચાલુ)
વો ઉપયોગ, હૃદય, ભાવ, વિચાર એ એભૂતનય છે. ગમતી રુચિકર વાનગીનાં દર્શન થાય અને એનું વેદન ચાલુ થઈ જાય છે. પ્રતિસમય કર્મબંધન એવંભૂતનયથી થાય છે. પ્રભુપ્રતિમામાં ભગવાનની સાક્ષાતતાની માન્યતા સાક્ષાતતાની અનુભૂતિ કરાવે છે એવાં કેટલાંય દૃષ્ટાંત છે. સાક્ષાતતાના ભાવે સાક્ષાત ભગવાનનો યોગ થાય અને એ યોગ ન થાય ત્યાં સુધી સમ્યગ્દષ્ટિમાં ભગવાનનું રસવેદન રહે, જેનાથી ભગવાનનું સા બંધાય કે જે ઋણ અને ભગવાનની ભેંટ કરાવે. જીવિતસ્વામી બનાવી ભગવાનની ભજના કરવાની છે.
સંસારમાં સંસારના વ્યવહારમાં આપણા સહુના જીવનના અનુભવની વાત છે કે વર-કન્યાના બોલ બોલી સવા રૂપિયાની આપ લે કરી સગાઈ જાહેર થતાં જ પૂર્વના અપરિચિત એવા પણ કેવાં ચિરપરિચિત ભાવના બંધને બંધાઈ જાઈ એકાત્મભાવે હેજે હતું છે ! આપણે પણ ભગવાન સાથે ક્ષીરનીર જેમ હેજે હળવાનું છે, જેવું વાચયશોવિજયજી મહારાજાશ્રીએ ગાયું છે.
ધ્યાનાયધ્યાન પદ એકે, ભેદ છંદ કશું હવે ટેકે,
ખીરનીર પરે તુમશું મીલ, વાચકયશ કહે હેજે હળશું. સાહિબા વાસુપૂજ્ય.
હળશે, મળશું, ગળતું, એકાકાર થઈ સમરસ બની જઈશ સ્વરૂપ એકાકાર થઈશ, કારણ કે એ સ્વરૂપથી સ્વરૂપનું સ્વભાવદશાનું મિલન છે. 'સ્વભાવદશા અભેદસ્વરૂપ છે, વિભાવદશા ભેદસ્વરૂ૫ છે. ભંદરૂપ જૈને જાણ્યું છે તેનો કેદ કરી અભેદથી અભેદ થવાનું છે.' વિભાવદશામાં સંસારમાં હેજે તળેલ ખીજે તો હલાવતાં વાર લાગતી નથી અને પછી સગાઈ કીક થતાં રોકી શકાતી નથી, કારણ કે એ વિભાવદશા એવી અનાદશા છે. તેથી જ તો યોગીરાજ આનંદથનજી મહારાજાએ ગાયું કે
રીઝ્યો સાહિબ સંગ ન પરિહરે, ભાંગે સાદિ અનંત ઋમ જિનેવા પ્રીતમ
ભક્ત હૃદય તો પોકાર કરે કે...હે નાથ ! હે નિરંજન નિરાકાર અનંત ઉપકારી ભગવંત ટાંકા મારી તને ઘડ્યો ! હવે હું તારી સમક્ષ છું, તું મને ટોણા મારીને ધડ ! મારામાંની મારી રૂઢિ (દોષ) કશાથી છંદી ભેદી તારા જેવા જ મારા સ્વરૂપના આકારને મારામાંથી પ્રગટ કરવાનો તું મારી ઉપર ઉપકાર કર ! મને ઘડવા માટે તને ઘડ્યો છે તો હવે તારું કામ પ્રભુ તું કર અને મારું ઘડતર ક૨ ! તારામય મને બનાવ !
દૃશ્યની દૃષ્ટા ઉપર અસર છે. માટે જ તો ‘સૃષ્ટિ’ એવી ‘દષ્ટિ' પણ કહેલ છે. દૃષ્ટિ સન્મુખ દશ્ય ગાયનું છે તો તે દુષ્ટાનું દર્શન ગાય કેન્દ્રિત દર્શન છે. સારાની સારી અસર, નરસાની નરસી અસર, સોબત તેની અસર અને સંગ તેવો રંગ.
દૃશ્યથી દૃષ્ટિ એટલે કે દર્શન સુધારવાની ક્રિયા તે દર્શનાચાર. અર્થાત્ દર્શનનો આચાર. દર્શનીય, વંદનીય, પૂજનીય દેવ ગુરૂના દર્શન, વંદન, પૂજન એ દર્શનનો (દ્રષ્ટિ સુધારવાનો) આચાર છે. સૃષ્ટિમાં સર્વોચ્ચ દર્શન કોઈ હોય તો તે સમવસરણ દર્શન છે, જે દૃષ્ટાની દુષ્ટિ, દિશા અને દશા શીઘ્ર બદલી આપનારું દર્શન છે. સમવસરણ અને રામવાણાધિપતિ તીર્થંકર ભગવંતની ગેરહાજરીમાં, મંદિર, મૂર્તિ, ગુર્યાવંદનાં દર્શન આંખ ઠરે અને અંતર ઠારે એવાં શીતલ હોય છે, જે
૧૫
પરાકાષ્ટાની બ્રહ્મષ્ટિ સુધી પહોંચાડી સનંદ” બનાવનાર છે.
સમવસરણના પ્રતીક એવાં મંદિરમાં પ્રવેશી મંદિરાધિપતિ જિનેશ્વર વીતરાગ સર્વજ્ઞ પરમાત્માના પ્રતીકરૂપ પ્રતિમાનીં દર્શન જેની સહાયથી કરાય તે ચક્ષુથી થતાં ચક્ષુદર્શન છે. આંખ એ દર્શન માટે પોતપોતાને પોતપોતાના દર્શનાવરણીય કર્મ સાપેક્ષ ચક્ષુદર્શન છે. કર્મ સાપેક્ષ દર્શન હોવાથી તે કૃત્વ, મૂત્વ, રૂપીના જ દર્શન કરી શકે છે માટે જ મૂર્તિ અને મૂર્તિપૂજાનું મહાત્મ્ય છે. અહીં ‘સૃષ્ટિ એવી દ્રષ્ટિ'નો તર્ક લાગુ પડે છે. એ વ્યવહારનય છે. જ્યારે ‘દષ્ટિ એવી સૃષ્ટિ' એ નિશ્ચયનય છે.
મંદિર મૂર્તિ એ આલંબન અર્થાત્ ઉપકરણ છે,જે દર્શનાચાર છે. મંદિરને સુંદર શિલ્પસર્જનરૂપ અને મૂર્તિને આરસ, પંચધાતુની પ્રતિમા રૂપે કે શિલ્પરૂપે જોવાં એ પણા ‘સૃષ્ટિ એવી દ્રષ્ટિ'ની ઉક્તિનું માત્ર ચદર્શન છે. એ દ્રવ્યદર્શન છે.
પ્રભુ પ્રતિમામાં શાનનાનો, મર્દાનાનો, વિગતો, સર્વદર્શીતાનો, સર્વજ્ઞતાનાં, ચક્ષુદ્રયમાં જ્ઞાન અને આનંદના અર્થાત્ અર્હમુનાં, પ્રતિમાનાં સ્થિરત્વમાં સ્વરૂપ સ્થિરત્વથી સિદ્ધભુનાં, આર્હમ્ ઐશ્વર્યનાં દર્શન થવાં એ ગુણદર્શન છે. પ્રભુના પ્રભુત્વનાં દર્શન થવાં એ રમ્યગદર્શન છે, જે 'દૃષ્ટિ એવી સૃષ્ટિ'ના પ્રકારનું ભાવદર્શન છે. એ પ્રતિભામાં પરમાત્મતત્વનો આરોપ છે. જડમાં ચેતનનો આરોપ છે, જે નૈગમનય છે.
પ્રતિમામાં પ્રભુજીના સર્વજ્ઞતા, સર્વદર્શીતા, સર્વાનંદીતાના સ્વરૂપદર્શન થવો એ કેવળજ્ઞાની પરમાત્માની કેવળદર્શનરૂપ દ્રષ્ટિ, જે દષ્ટિ એવી દૃષ્ટિ' છે તેની પ્રાપ્તિ માટે થતાં પ્રભુદર્શન છે, જે પ્રતિમાદર્શનથી ઉપરના ઊંચા, સાચા દેવનાં સાચાં દર્શન છે. એ જ દ્રષ્ટાને અનામી, અરૂપી, અમુર્ત બનાવનાર દર્શન છે,
બાકી વિશ્વમાં વિશ્વવ્યવસ્થાનું ચૌદ રાજલોકનું જે લોકસ્વરૂપ છે તેનો તૈયભાવે સ્વીકાર એ સૃષ્ટિ એવી સૃષ્ટિ'નો પ્રકાર છે,
જૈનદર્શન મળ્યું છે, જિનમંદિર, જિનમૂર્તિ, જિનામ મળ્યાં છે, જિનેશ્વર ભગવંતનાં દર્શન થયાં છે, એ ખૂબ ખૂબ પુણ્યકાર્ય કર્યાનો પરિપાક છે અને તે મહાસોભાગ્ય છે. પણ ભગવાન મળ્યાં છતાં સ્વયં ભગવાન ન બની શકીએ તો તે દુર્ભાગ્ય છે. નવપદની આરાધના કરી, નવતત્ત્વની શ્રદ્ધાપૂર્વક, દર્શનપદની આરાધનાથી અને દર્શનાચારના સેવનથી દર્શનમોહનીધર્મનો ક્ષય કરી, દર્શનાવરણીયકર્મનો નાશ કરી કેવળદર્શન પામી રાર્વદર્શી બનવાનું છે.
મૂળમાં જે જ્ઞાન જીવમાં છે, એ શાનમાંથી અજ્ઞાન નીકળી જાય એટલે સાચી સમજ આવે, જેથી સાચો દ્રષ્ટિપાત થાય. સમ્યગ્દર્શન થાય તો જ્ઞાન સમ્યજ્ઞાન બને. મતિ અજ્ઞાન અને શ્રુત અજ્ઞાન, સમ્યગ્ મતિજ્ઞાન, સમ્યગ્ શ્રુતજ્ઞાન બને. સમ્યગજ્ઞાન થાય તો બધી સાધના આરાધના થાય અને થઈ રહેલી સાધના આરાધના ફળદાયી નીવડે. એવું એ જ્ઞાન થવું એટલે શું ? જ્ઞાન એટલે ભગવાનની સમજણ અર્થાત્ સ્વરૂપની સમજ. જ્ઞાનનો સાચો અર્થ શો ?
બુદ્ધિમાં અહંકાર અને ઈર્ષાના ત્યાગે બુદ્ધિનો વિવેક; તેમ આખા અને બ્રહ્મદષ્ટિએ, બ્રહ્મભાવે નમવું એ હૃદયનો વિવેક; ચૌદ રાજલોક એટલે બ્રહ્માંડનું સ્વરૂપ સમજી કેતા અને જડતાનો ત્યાગ કરી ઋજુ અને સરળ બનવું; ભગવાનના પ્રેમનો સ્વીકાર અને જગતમાં જગત પ્રતિ જગતના ઉપકારનો સત્કાર અને સ્વીકાર; એ જે કાંઈ ર્વ છે તે જ સાચા અર્થમાં જ્ઞાન એટલે સમુશાન છે. વ્યવહારની અપેક્ષાએ ભગવાને જે
1
