________________
પ્રબુદ્ધ
જે જે રાત્રિઓ વીતે છે તે પાછી નથી આવતી. પરંતુ જે માણસ ધર્મ કરે છે તેની રાત્રિઓ સફળ થાય છે.]
પિતાએ પુત્રોને કહ્યું, ‘તમારી વાત સાચી છે, પરંતુ પહેલાં આપણે બધાં ગૃહસ્થાશ્રમનું પાલન કરી લઈએ, પછી વ્રતો અંગીકાર કરીશ અને પછી છેવટે દીશા હાઈ મિક્ષાથી સંઘજીવનનો નિર્વાહ કરીશું.' ત્યારે પુત્રોએ પિતાને સમજાવ્યું કે મૃત્યુ ક્યારે આવવાનું છે તેની કોને ખબર છે ? પુત્રોએ કહ્યું :
जस्सत्थि मचुणा सक्खं, जस्स वात्थि पलायणं । जो जाणे ण मरिस्सामि, सो हु कंखे सुहेसिया ॥ અર્થાત્ જેની મૃત્યુ સાથે મિત્રતા હોય, જે મૃત્યુથી છૂટીને ભાગી. શકતો હોય, પલાયન થઈ શકતો હોય અને જે એમ જાણે કે પોતે ક્યારેય મરવાનો નથી તે ભલે સુખશીલતાની ઈચ્છા રાખે.]
પુત્રોના સમજાવ્યાથી માતા-પિતાએ તેઓને દીક્ષા લેવા સંમતિ આપી. એટલું જ નહિ પુત્રીની પ્રેરણાથી તેઓ પણ દીક્ષા લેવા તૈયાર થયા. જ આમ, કુટુંબના ચારે સભ્યોએ ગૃહત્યાગ કરી સંપમના માર્ગે વિચરણ કર્યું.
પ્રાચીન કાળમાં એવી પ્રથા હતી કે જે ધનસંપત્તિનો કોઈ સીધો વારસદાર ન હોય તે ધનસંપત્તિ રાજ્યને મળે. પુરોહિતના સમગ્ર પરિવારે દીક્ષા લીધી એટલે એમની ધનસંપત્તિના કોઈ સીધા વારસદાર નહિ. ત્યારે રાજાની ઈચ્છા એ સંપત્તિ મેળવી લેવાની થઈ. તે સમયે રાણીએ એમને અટકાવ્યા અને સંસારની અસારતા સમજાવી. છેવટે રાજા અને રાણી પા દીક્ષા લેવા તૈયાર થયા.
આમ, પૂર્વ ભવના છએ જીવોએ એક બીજાને પ્રતિબોધ પમાડી, દીક્ષા લઈ સંયમમાર્ગનો સ્વીકાર કરી, ઉગ્ર તપમાં કરી, ધાતી કર્મો ખપાવી કેવળજ્ઞાન પામીને નિર્વાણ પામ્યા એટલી કે મોક્ષગતિ પ્રાપ્ત રી.
આ અધ્યયનમાં મૃત્યુની અનિવાર્યતા સમજાવવામાં આવી છે. ગમે તેવી સમર્થ, લાગવગ કે પીઠબળવાળો બળવાન મારાસ, મોટું સૈન્ય ધરાવનાર, અનેકને મૃત્યુના મુખમાં ધકેલી દેનાર માણસ પા પોતાના મૃત્યુ આગળ લાચાર થઈ જાય છે. એનું કશું જ ચાલનું નથી. એ અને એ અટકાવી કે પાછું ઠેલી શકતો નથી. બળવાન અને સમર્થ પીઠબળવાળા અભિમન્યુ માટે કહેવાયું છે :
मातुलो यस्य गोविंद: पिता यस्य धनंजयः । अभिमन्यु रणे शेते, कालोऽयं दुरतिक्रमः ॥
કૃષ્ણ જેના મામા હતા અને અર્જુન જેના પિતા હતા એવો અભિમન્યુ પા રાભૂમિમાં સૂઈ ગયો (મૃત્યુ પામ્યો), કારવા કે કાલ દુરતિક્રમ છે. અર્થાત્ મૃત્યુ અનિવાર્ય છે.
જીવન
ચોત્રીસ અતિશય ધરાવનાર તીર્થંકર પરમાત્મા પણ પોતાનું આયુષ્ય એક ક્ષણ પણ લંબાવી શકતા નથી. તો પછી ઈન્દ્રો, ચક્રવર્તીઓ, વાસુદેવી, પ્રતિવાદેવ, રાધર, સમર્થ આચાર્યો, રાજાઓ, મંત્રીઓ વગેરેની તો વાત જ શી કરવી ? કહ્યું છે.
રાજા, રાણા, છત્રપતિ, હાષિયનો અરાવાર, સબકો જાના એક દિન, અપની અપની બાર. ‘વૈરાગ્યશતકમાં કહ્યું છેઃ
सर्वभक्षी कृतान्तोऽयं सत्यं लोके निगद्यते । रामदेवादयो भीराः सर्वे क्वाप्यन्यथा गताः ॥ [ આ યમરાજા સર્વનું ભક્ષણ કરનારા છે એવું લોકોમાં જે કહેવાય છે તે સત્ય છે. જો એમ ન હોય તો રામદેવ (ભગવાન રામચંદ્ર) વગેરે બધા
એપ્રિલ, ૨૦૦૩
ધીરપુરુષો કર્યાં ગયા ?1
હિન્દુ ધર્મમાં કહ્યું છે કે કેવા કેવા પરમ પુરુષો પણ આ ધરતી પરથી ચાલ્યા ગયા છે !
मांधाता भरतः शीवो दशरथो लक्ष्मीधरो रावणः
कर्णः कंसरिपुर्बलो भृगुपतिर्भीमः परेऽप्युन्नताः । मृत्यु जेतुमलं न ये नृपतयः कस्तं परो जेष्यते,
भग्नौ यो न महातरुर्द्विपवरैस्तं किं शशो भक्ष्यति || માંધાતા, ભરત, શીવ, દશરથ, લક્ષ્મીપર, રાવળા, કર્ણ, કૃષ્ણ, બલભદ્ર, ભૃગુપતિ (પરશુરામ), ભીમ અને બીજા ઉત્તમ નૃપતિઓ મૃત્યુને જીતી ન શક્યા, તેને બીજા કીશા જીતી શકો ? જે મોટું વ શ્રેષ્ઠ હાથીઓથી ન ભાંગ્યું તેને સરવું શું ભાંગી શકશે શું
કે
મૃત્યુથી છટકવા માટે માાસ ગુફામાં કે ભોંયરામાં પેસી જાય, સમુદ્રને તળિયે બેસી જાય કે વિમાનમાં આકાશમાં ઊડી જાય, જાડામાં જાડું બખ્તર પહેરી લે તો પા મૃત્યુ જીવને છટકવા દેતું નથી. મૃત્યુને કોઈ છેતરી શકતું નથી કે હાથતાળી દઈને ભાગી શકતું નથી. એક કાલ્પનિક દૃષ્ટાન્ત આપવામાં આવે છે કે એક શિલ્પી એટલો બધો હોંશિયાર હતો કે ગમે તે વ્યક્તિની એવી આબેહૂબ શિલ્પાકૃતિ તૈયાર કરી શકતો કે જે જોઇને માણસ ભુલાવામાં પડી જાય કે આ સાચો અસલી માવાસ છે કે નકલી છે. એક વખત એણે અરીસામાં પોતાનું મુખ્ય જોઇને પોતાની જ મુખાકૃતિનું એવું સરસ શિલ્પ બનાવ્યું કે મળવા આવેલા ભ્રમમાં પડી ગયા. એથી શિક્ષીને તુક્કો સૂઝ્યો કે હવે તો હું યમરાજાને પણ છેતરી શકું.’ એણે પોતાની દસબાર મુખાકૃતિઓ બનાવી અને ઘરમાં જુદી જુદી જગ્યાએ એવી રીતે ગોઠવી દીધી કે જેથી માત્ર મોંઢું જ દેખાય. પછી જ્યારે યમદેવતા આવ્યા ત્યારે પોતે પણ એક ટેબલની પાછળ માત્ર મોઢું દેખાય એ રીતે ગોઠવાઈ ગયો. યમદેવતા વિચારમાં પડી ગયા કે આમાં સાચો દિવી કોઠા ? એકને બદલે બીજાને તો લઈ જઈ શકાય નહિ. છેવટે યમદેવતાએ યુક્તિ કરી. એમણે પહેલાં શિલ્પીના ભારોભાર વખાણ કરતા કહ્યું કે જિંદગીમાં આવું આબેહૂબ ક્યારેય જોયું નથી. યમદેવતાના મુખે મોસા સાંભળી શિલ્પી મનમાં રાજી થયો. પોતાની કલા માટે, યમદેવનાને પણ પોતે છેતરી શકે છે એ માટે ગર્વ થયો. ત્યાં યમદેવતાએ કહ્યું, ‘શિલ્પીએ આટલી બધી સરસ કારીગરી કરી છે, પરંતુ માત્ર એક નાની ભૂલ રહી ગઈ છે.' એ સાંભળી શિલ્પીથી રહેવાયું નહિ. પોતાની કલામાં કોઈ ખામી કાઢી શકે ? તરત એ બોલ્યો, ‘કઈ ભૂલ છે ?' યમદેવતાએ કહ્યું, “બસ હું આ બોલ્યો તે જ તારી ભૂલ. નું પકડાઈ ગયો. તું આખી દુનિયાને છેતરી શકે, પરંતુ મને-થમદેવતાને છેતરી ન શકે. જગતના ઇતિહાસમાં આજ દિવસ સુધી એવી કોઈ ઘટના બની નથી અને બનશે પણ નહિ.’
આમ યમરાજાના પંજામાંથી કોઈ છટકી શકતું નથી. કોઈના પ્રાણ જલદી ન નીકળતા હોય તો એમ લાગે અને લોકો બોલે પા ખરા કે એ યાદેવતાને હંફાવે છે. પરંતુ વસ્તુત: પાદેવતા તેને હંફાવતા હોય છે.
મૃત્યુ જેમ અનિવાર્ય છે તેમ અનિશ્ચિત પણ છે. અકસ્માતોમાં મૃત્યુ થાય છે કે માણસ આત્મઘાત કરે છે તેમાં મૃત્યુ વહેલું આવેલું દેખાય છે એ તો સાચું, પરંતુ બધાંનું મૃત્યુ વયાનુસાર થાય છે એવું પણ નથી. કોઈ બાલ્યકાળમાં, કોઈક પોવનમાં તો કોઈક વૃદ્રાવસ્થામાં મૃત્યુ પામે છે. ‘વિષ્ણુપુરાા'માં કહ્યું છે
:
जातमात्रश्च प्रियते बालभावेऽथ यौवने ।
मध्यमं वा वयः प्राप्व वार्धक दा ध्रुवा मृतिः ॥
