________________
-
પ્રબુદ્ધ જીવન
કાર્ય કરવું કે નહિ તે કર્તાને આધીન છે. જે જે કારણોથી કાર્યને પુષ્ટિ મળે છે અથવા જે ક્રરવાથી થાય છે, તેને અપેક્ષાએ કાર્ય કારકમાં ગણાવી શકાય. આ સઘળું કાર્ય ત્યારે જ થાય, જ્યારે તે સત્તામાં વિદ્યમાન હોય. દા. ત. માટીમાં ઘટત્વ ધવાનો સદ્ભાવ છે. માટે કુંભાર જો નિર્ણષ થઈ કાર્યનો આરંભ કરે તો માટીથી ટાદિ નિપજાવી શકે.
પ્રથમ તો કર્તાએ કાર્ય કરવાનો નિર્ણય લેવાનો હોય છે. ત્યાર બાદ સંકલ્પથી માંડી તેની પૂર્ણાહૂતિ સુધી અન્ય કારકોને કાર્યાન્વિત કરી પરિણામ નિપજાવવાનું છે. મુક્તિમાર્ગમાં સાધકને શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુનું દર્શન તથા યથાતથ્ય ઓળખાણ ગુરુગમે થાય છે. સાધકને સમજા પ્રગટે છે કે અરિહંત પરમાત્મા જેવું જ સ્વરૂપ પોતાની સત્તામાં છે, પરંતુ તે બહુધા અપ્રગટ દશામાં છે. હે પ્રભુ ! આપનું કેવું શુદ્ધોનું પરિશમન ક્રમભાવી છે. તે આત્મસ્વરૂપ છે, તેવું જ મારું સ્વરૂપ છે અને આપ જ મારા પ્રગટ શુદ્ધાત્મા છો.' આવું આરોપો કરી સાધક શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુનાં દર્શન, વંદન, ઉપાસનાદિ વિધિપૂર્વક આરાધે છે. આવી પ્રવૃત્તિને અપેક્ષાએ કાર્યનું કારણ કહી શકાય, કારણ કે તે સાધ્ય ધર્મ પામવા માટે થાય છે. અતિશય અતિશય કારણ કરણ તે રે, નિમિત્ત અને ઉપાદાન; સંપ્રદાન સંપ્રદાન કારણ પદ ભવનથી રે, કારણ વ્યય અપાદાન... ઓલગડી-૭ ભવન ભવન વ્યય વિણ કારણ નવિ હોવે રે, જિન દદે ન ઘટત્વ; હાધાર શુદ્ધાાત્ર સ્વગુણનો દ્રવ્ય છે રે, સત્તાધાર સ્તન...ઓલગડી-૮ ઉપરની ગાથાઓમાં સ્તવનાર, કારશ, સંપ્રદાન, અપાદાન અને આધાર એવા ચાર કારકનું સ્વરૂપ પ્રકાશિત કરે છે.
કારણ (કારક) :
કોઈપણ કાર્યની નિત્તિમાં પાંચ સમવાયી કારોનો વધતો–ઓછો સહયોગ અવશ્ય હોય છે. આ સમવાયી કારોનો સમાવેશ ઉપાદાન અને નિમિત્ત કારણોમાં આપોઆપ થાય છે અને તે કાર્ય ઉપજાવવાનાં પ્રધાન કારણો છે.
ઉપાદાન એ પ્રત્યેક જીવની આત્મસત્તા છે અને જે સોરારિક જીવમાં બહુધા કર્મરજથી આવરણ યુક્ત હોય છે. આમ છતાંય ઉપાદાન શક્તિ કાયમી હોવાથી તેનો થાય થતો નથી. આ ઉપાદાન શક્તિને જાગૃત કરવા યથાયોગ્ય નિમિત્તની આવશ્યકતા અનિવાર્ય છે. સાધકદશામાં શ્રી અરિહંત પ્રભુની અનેક પ્રકારની ઉપાસનાથી સાધક સર્વોત્તમ નિમિત્તનું શુદ્ધ અવલંબન લઈ આત્મકલ્યાણ સાધે છે. જેવા સ્વરૂપે આલંબન લેવાય, તેવા સ્વરૂપે બંધ-નિર્જરરૂપ કાર્ય પરિણામ નિપજે છે.
સંપ્રદાન અને અપાદાન કારકો :
માર્ચ, ૨૦૦૩
ગુણસ્થાનકોનું આરોહણ કરી આત્મકલ્યાણ સાધે છે. છેવટે સાધકની અયોગી અવસ્થાનો વ્યય (અપાદાન) થતાં તેને સિદ્ધતારૂપ કાર્યની ઉત્પત્ત (સંપ્રદાન) થાય છે. આધાર (કારક) :
પ્રત્યેક સતવ્ય સ્વતંત્ર, નિત્ય અને અનેક ધર્માત્મક છે. તો અને તેના ગુણોમાં સદેવ અભેદતા કે અભિન્નતા વર્તે છે. દ્રવ્યો એકમેકને મળે છે, વિખૂટા પડે છે, અવકાશ આપે છે, પરંતુ પોતપોતાના સ્વજાતીય ગુણો છોડતાં નથી, અને બીજાં દ્રવ્યોના વિજાતીય ગુણો ધારણ કરતાં નથી, ઉપદંત દ્રવ્ય અને તેના ગુણોમાં સહભાવીપણું હોય છે, એટલે ગુણો વિખૂટા પડતા નથી તથા દ્રવ્યનો ગુડ્યા તે જ દ્રવ્યના બીજા ગુણામાં પરિવર્તન પામતો નથી એવો અગુરુલઘુત્વ સ્વભાવ છે. આમ છતાંય
ઉપાદાન કારકમાં રહેલ ગુણ-પર્યાયની ઉત્પત્તિ (ઉત્તર પર્યાય) અને પૂર્વ-પર્યાયોના વ્યયને અનુક્રમે સંપ્રદાન અને અપાદાન કારકો કહેવામાં આવે છે. ગુણોના નવા પર્યાયો ત્યારે જ ઉત્પન્ન થાય જ્યારે જૂના પર્યાપીનો ક્ષય થાય.
મુક્તિમાર્ગી પામેલા સાધકમાં મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાનાદિ પક્ષોનો વ્યય (અપાદાન) થાય છે અને સમ્યક જ્ઞાનદર્શનાદિ ગુણોના પર્યાયો ઉત્પન્ન (સંપ્રદાન) થાય છે. આવી ઉત્પાદ અને જરૂપ પ્રક્રિયા આત્માર્થીને સાધકદશામાં ઉત્તરોત્તર ચાલ્યા કરે છે. આવો સાધક આત્મિક શુદ્ધતારૂપ
આમ ગુણી અને તેના ગુણોમાં અભેદતા વર્તતી હોવાથી, ગુણોનો આધાર આળ છે અથવા આમદ્રવ્યનો આધાર તેના ગુણોમાં છે. ટૂંકમાં આત્મિકો એ જીવદ્રવ્યની કાયમી સત્તા છે, પરંતુ બહિત્ય દશામાં રહેલ જીવના વિભાવથી ગુણી બહુધા કર્મંજરૂપ આવરણાથી ઢંકાઈ જાય છે. સાધકદશામાં આત્મિકગુણોનું પરિણામન ક્ષાયોપક્ષમિક ભારે હોય છે, જ્યારે પરમાત્મદશામાં ગણો ાર્મિક અને પારિજ્ઞાનિક ભાવે પ્રવર્તે છે. ટૂંકમાં જ્ઞાનાદિ સ્વગુણોનો આધાર આત્મા છે,
આતમ આતમ કર્તા કાર્ય સિદ્ધતા રે, તસુ સાધન જિનરાજ; પ્રભુ દીઠે કારજ રુચિ ઉપજે, પ્રગટે આત્મ સમ્રાજ... ઓલગડી-૯ મુક્તિમાર્ગના અભિલાષી સાધકને જ્યારે શ્રી જિગાર પ્રભુનું નિવ્યવહારથી દર્શન થાય છે, ત્યારે તેને રુચિ અને અહોભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. સાધકને એક બાજુ શ્રી જિનેશ્વર પ્રત્યે ભક્તિ અને તાદાત્મ્ય થાય છે અને બીજી બાજુ પોતાના ૨ અસલ સ્વરૂપનું સામ્રાજ્ય નિરાવરા થઈ ખુલ્લું થાય છે. ટૂંકમાં શ્રી અરિહંત પ્રભુનું શુદ્ધ નિમિત્તાવાનન કાર્યાભિમુખ થતાં આભાર્થી મુક્તિમાર્ગનો અધિકારી નીવડે છે.
વંદન વંદના નમન સેવન વતી પૂજના રે, મ સ્તવન વી ાન; દેવચંદ્ર દેવચંદ્ર કીજે જગદીશનું રે, પ્રગટે પૂર્ણ નિધાન...ખેલાડી-૧૦ મોક્ષમાર્ગની રુચિ, પેદા થવા માટે જગતના નાથ શ્રી અરિહંત પ્રભુની વિધિવત દ્રવ્ય-ભાવ પૂજા, વંદન, સેવન, સ્મરણ, સ્તવન, સ્તુતિ, નાદિ ઉપાસના સદ્ગુરુની નિશ્રામાં સાધકને હોવી ઘટે છે. આના પરિણામ સ્વરૂપે સાધક અનંત, અક્ષય અને અવિચળ સહજસુખ અને પરમાનંદનો કાયમી ભોકતા થાય છે, કારણ કે તેની પરિપૂર્ણ આત્મિક સંપદા પ્રગટ થાય છે. આવો સાધક દેવોમાં ચંદ્રથી પણ અધિક ઉજ્જવળ કુશો પ્રગટ કરી સિદ્ધગનિમાં સ્થાયી નિવાસ કરે છે.
*પ્રબુદ્ધ જીવન'ને ભેટ
લંડનનિવાસી શ્રીમતી સવિતાબહેન શાન્તિભાઈ શાહ તરફથી
'પ્રબુદ્ધ જાવન માટે રૂપિયા ૧૮૭૫ની માતબર રકમની ભેટ મળી છે એનો સહર્ષ સ્વીકાર કરીએ છીએ. આવું ઉદાર સૌજન્ય દાખવવા બદલ એમનો આભાર માનીએ છીએ.
n તંત્રી
Printed & Published by Nirubahen Subodhbhai Shah on behalf of Shri Mumbai Jain Yuvak Sangh and Printed at Fakhri Printing Works,312/A, Byculla Service industrial Estate, Dadaji Kondde Cross Road, Byculla, Mumbai-400027.And Published at 385, SV Road, Mumbai-400 004, Editor: Ramanlal C Shah.
