________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન
n ડૉ. બિપિનચંદ્ર હીરાલાલ કાપડિયા
જૈનોના ૪૫ આગમોમાં નવમું આગમ તે ‘અશ્રુત્તીવવાઈય-દસાઓ' છે. જેના નવ પ્રકારો થકી નવ પ્રવેશક દેવો ગણાય છે.
(અનુત્તરોપપાતિકસાંગ) છે. તેમાં એક શ્રુતસ્કંધ, શ અધ્યયન, ત્રા વર્ગ, દેશ ઉદ્દેશા, દેશ સર્જાા છે. અનુત્તરો એટલે અનુત્તર, જેનાથી ચડિયાતા બીજા કોઈ દેવ નથી. ઉવવાઈધ-ઉપાતિક, દેવીના જન્મને ઉપપાત જન્મ કહેવાય છે, કારણ કે તેઓ મનુષ્યની જેમ માતાની કુખે જન્મના નથી. ૧૬ વર્ષના સુંદર યુવાનની જેમ દેવાળામાં જન્મે છે તે ઉપપાત. જન્મ જેના અનુત્તર વિમાનમાં થાય છે તે પાંચ વિમાન-વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ છે. દેવલોકના અર્સ-ટીર્ય આ પાંચે રહેલાં છે. તેમાં પણા સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન તો મુક્તિશિયાથી બાર મોજન જ દૂર છે. તેમાં ઉત્પન્ન થયેલાં જીવો નિયમા એક અવાતારી હોય છે. એક અવતાર કરી અવશ્ય તેઓ મોક્ષે સિધાવે છે. તેવા એકાવનારી મહાપુણ્યશાળી જીવોનો એમાં અધિકાર હોવાથી તેને અનુત્તરોપપાતિક દશાંગ સૂત્ર કહે છે.
ચાર પ્રકારના દેવ જાતિમાં વૈમાનિક દૈવનિકાય સર્વેથી મોટી નિકાલ્પ જાતિ છે, જે સારી, ઉત્તમ કક્ષાની છે. તેઓની જાતિ ચૌદ રાજલોકની સમસ્ત જીવસૃષ્ટિમાં ઊંચામાં ઊંચી તથા સારામાં સારી ઉત્કૃષ્ટ સુખાદિની જાતિ ગાય છે.
જ્યાં નાના મોટાની મર્યાદા છે તેને કલ્પ કહેવાય છે. અન્ય રીતે વિચારતાં જ્યાં ઇન્દ્રાદિ દશ પ્રકારની દૈવતાવસ્થાની કલ્પના કરવામાં આવી છે તેને પણ કલ્પ કહેવાય છે. આ ‘કલ્પ'માં જે ઉત્પન્ન થાય તેને કોપન્ન કરે છે. તે કલ્પ ૧૨ (બાર) છે, જેના ૨૪ પ્રકાર છે. જ્યાં નાના મોટાનો વ્યવહાર નથી, જ્યાં ઈન્દ્ર સામાનિક આદિ દશ પ્રકારની કોઈ વ્યવસ્થા કે મર્યાદા નથી, તેને કલ્પથી અતીત એટલે કપાતીત દેવલોક કહે છે. આવા કલ્પાતીત દેવ ચૌદ પ્રકારના છે. ૯ શૈવેયક અને પાંચ અનુત્તર. કોપનના ૧૨ વૈમાનિક દેવલોક્માં બીજા પર પ્રકારના દેવો રહે છે જેમાં ૯ લોકાન્તિક દેવો તથા ૩ કિક્બિષકો છે. ૧૨ દેવલોકમાં જે પાંચમો બ્રહ્મલોક છે તે દિશામાં લોકના અંત ભાગ સુધી રહેનારા દેવો લોકાન્તિક દેવો કહેવાય છે.
બ્રહ્મલોક નામના પાંચમાં દેવલોકને અંતે ચાર દિશામાં ચાર અને ચાર વિદિશામાં ચાર અને મધ્યમાં ૧ એમ ૯ વિમાનો છે. તેમાં જન્મના, રહેનારા, લોકાન્તિક દેવો કહેવાય છે. લોકનો અર્થ સંસાર પણ થાય. લોકનો એટલે કે સંસારનો અંત કરનાર, નાશ કરનારા હોવાથી લોકાન્તિક દેવતાઓ કહેવાય છે.
જ્યારે જ્યારે તીર્થંકરો માટે દીક્ષા લેવાનો સમય આવે છે ત્યારે ત્યારે આ દેવો એક વર્ષ પૂર્વે આવી ભગવંતની આગળ જય જય નંદા, જય જય ભટ્ઠા સ્તુતિ કરી વિનંતી કરી કહે છે થતું તિત્ફિ પવર્ત' (હું ભગવત, આપ હવે નીર્વ પ્રવર્તાવો.)
એપ્રિલ, ૨૦૦૭
આ દેવો ખૂબ લઘુકર્મી હોય છે. તેઓ વિષયવાસના વગરના, અવિષયી હોવાથી રતિક્રિયાથી રહિત રહેવાથી તેઓને દેવર્ષિ પણ કહે છે. એક મતાનુસાર લોકાન્તિક દેવો સાતથી ૮ ભવમાં મોક્ષે જાય છે.
ચૌદ રાજલોકના ચિત્રમાં યોકપુરુષની ગ્રીવા (ડોક)ના ભાગ ઉપર ગળામાં પહેરેલા હારના આપાની જેમ શોભા છે તથા લોકપુરુષની ગ્રીવાના ભાગના સ્થાને જેમનું નિવાસ સ્થાન છે તેમને ત્રૈવેયક દેવ કહે
વૈમાનિક શબ્દ પારિભાષિક છે. અત્યારના આકાશમાં ઊડતા વિમાનો નહીં પરંતુ ઉપરના ઉર્ધ્વલોકમાં ૭ રાજલોકમાં દેવોના રહેવાના સ્થાનભૂમિને વિમાન કહે છે. વિમાને ભવા: વૈમાનિકા વિમાનમાં જે જન્મે તેને વૈમાનિક દેવ કહે છે.
જે આરાધક જીવો અહીંથી અનુત્તર વિમાનોમાં ઉત્પન્ન થયા છે તેનું વર્ણન છે. ઉપપાત એટલે જન્મ. જેમનો જન્મ અનુત્તર વિમાનોમાં થયો છે તે અનુત્તરોપપાતિ. ૧૦ ઉત્તમ આમાનું વર્ણન કર્યું હોવાથી અને તેમાં ૧૦ ઉત્તમ આત્માઓ હોવાથી તેને ‘શ્રી અનુપ્તરોપપાતિક દર્શાગ સૂત્ર નામાભિધાન નિષ્પન્ન થાય છે.
ભગવાન મહાવીરસ્વામીના પરમ ઉપાસક મહારાજા શ્રેણિકના પુત્રો જાતિ, મયાતિ, ઉપજાતિ, પુરુષોન, વારિસેન, દીર્ઘદન, ભષ્ટદન, વેહલ, વૈદાસ અને અભયકુમાર, ાિકના આ સુપુત્રો ચારિત્ર સ્વીકારી ઉત્કૃષ્ટ આરાધનાદિ કરી વિજયાદિ પાંચ અનુત્તર વિમાનોમાં ઉત્પન્ન થયા છે. તેઓ બધા એકાવનારી છે. તેમનું ૩૩ સાગરોપમનું આયુષ્ય છે. શ્રેણિકની પટ્ટરાણીના તેર બીજા પુત્રો પણ દીક્ષા લઈ, ચારિત્રપાળી વિજયાદિમાં ઉત્પન્ન થયા છે. તેમના નામ આ પ્રમાણો છે-દીર્ઘીન, મહાસન, ભષ્ટદત્ત, ગૂઢદંત, શુદ્ધદંત, હલ, ક્રમ, મર્સન, મહામસેન, હ, સિંહોના અને પુષ્પર્સન. તેઓ પણ એકાવતારી છે. અહીંથી વી મહાવિદેહમાં જન્મી સુવિશુદ્ધ દીધું ચારિત્ર પાળી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી તેઓ મોક્ષ જશે.
આવી રીતે આ આગમના ત્રીજા અધ્યયનમાં જે ૧૦ અધ્યયનો કહ્યાં છે તેમાં પણ આ હકીકતની નોંધ લીધી છે કે કાકંદીનગરીવાસી ભદ્રાસાર્યવાહીને ૧૦ પુત્રો હતો. જેમના નર્યા આ પ્રમાણ છે:-ધન્ય, સુનક્ષત્ર, મ બિંદાસ, પેક, રામપુત્ર, ચંદ્ર, પુષ્ટ, પેઢાલપુત્ર, પોફિલ્લ અને વેહલ્લ. આ ૧૦ પુત્રે ચારિત્ર અંગીકાર કરી ઉત્તમ તપ કરીને દેહ છોડ્યો હતો. તેઓમાં ધન્ના અણગાર તો એક મહાન તપસ્વી રત્ન તરીકે ભગવાન મહાવીરસ્વામીના ૧૪૦૦૦ સાધુઓમાં શ્રેષ્ઠરૂપે ભાત પાડી આગળ આવ્યા. મહારાજ શ્રેણિકે ભગવાનને એકવાર પૂછ્યું કે તે ભગવંત! તમારા ચૌદ હજાર સાધુઓમાં ઉત્કૃષ્ટ અશગાર કૌશ છે ?' ભગવાને કહ્યું કે ‘તે ક્ષેક, આજીવન છઠ્ઠના પાણી આયંબિલ કરનાર ધના અાગાર ઉત્કૃષ્ટ તપસ્વી છે' ત્યારે ાિર્ડ તેમને વંદન કર્યું. આ ઉત્કૃષ્ટ અાગાર કાળધર્મ પામી પાંચમા અનુત્તર સર્વાર્થસિદ્ધમાં ઉત્પન્ન થયા. ૩૩ સાગરોપમનું આયુષ્ય પામી ત્યાંથી મહાવિદેહમાં જન્મી, ચારિત્ર લઈ, દેવળી થઈ મોક્ષે જશે. તેવી રીતે બીજા 'નવ પણ ચારિત્રાદિ લઈ પાંચ અનુત્તરમાં ઉત્પન્ન થયા. તેઓ પણ ત્યાંથી મહાનિર્દેશમાં ચારિત્ર લઈ કેવળજ્ઞાન પામી મોક્ષે જશે.
આવા અનુત્તર વિમાનો છે. કંહ્માનીત દેવલોક છે, જ્યાં ઉત્કૃષ્ટ કક્ષાના દેવોનો નિવાસ છે. તેઓ એકાવતારી જ હોય છે. આ દેવો વિનયશીલ છે. અભ્યુદયમાં વિઘ્નરૂપ કારણોને જીતી લીધા હોવાથી તેઓ ક્રમ પ્રમારો વિજય, વૈજયન્તાદ નામોને ધારણા કરે છે. વિમાનના પણ આ જ નામો છે. વિઘ્નોથી પરાજિત થતા ન હોવાથી અપરાજિત છે. જેઓના સર્વ અભ્યુદયના પ્રયોજનો સંસિદ્ધિને વરી ચૂક્યા છે. સર્વ
