________________
ફેબ્રુઆરી, ૨૦૦૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
શ્રી સોમસુંદરસૂરિષ્કૃત ‘ઉપદેશમાલા બાલાવબોધ'-અંતર્ગત દૃષ્ટાંતકથાઓ : એક વિશ્લેષણ
જ્ઞ ડૉ. કાન્તિભાઈ બી. શાહ
‘ઉપદેશમાલા' એ મૂળ પ્રાકૃત ભાષામાં રચાયેલી ગ્રંથ છે. આ ગ્રંથના મૂળકર્તા શ્રી ધર્મરાશિ છે. પોતાના પુત્ર સિંહને આ ગ્રંથ ઉપયોગી બનશે એ અવધિજ્ઞાને જાણીને એમણે આ ગ્રંથની રચના કરી હતી. આ ધર્મદાસગાના જીવનકાળ અંગે કેટલાંક મતમતાંતરો છે. કેટલાક એમને મહાવીર પ્રભુના હાથે દીક્ષિત થયેલા માને છે, જ્યારે ઇતિહાસવિદો એમને મહાવીરના સમકાલીન નહીં પરંતુ મહાવીર નિર્વાા (વીર સંવત પર૦) પછી થયાનું માને છે. ત્રીજો એક મત એવો પણ છે કે મહાવીરદીક્ષિત ધર્મદાસા અને આ ઉપદેશમાલાકાર ધર્મદાસગણિ અલગ અલગ છે.
મૂળ 'ઉપદેશમાલા' ગ્રંથ એ ઉપદેશપ્રધાન, વૈરાગ્યપ્રેરક અને ધર્માભિમુખ કરનારી ગ્રંથ છે. ભલે એનું નિમિત્ત કોપુત્ર હિને પ્રતિબોધિત કરવાનું હોય પણ સમગ્ર જૈન સમુદાયને પ્રભાવિત કરનારો આ મૌધ છે.
અનુયોગના ચાર પ્રકારો ૧. ચરકરણાનુયોગ, ૨. દ્રવ્યાનુયોગ, ૩. ગયિતાનુયોગ અને ૪. ધર્મકથાનુયોગ-એ દષ્ટિએ વિચારનાં ‘ઉપશામાલા’ને ચાકરશાનુયોગનો ગ્રંથ ગણાવો પડે. કેમકે એમાં સાધુજીયનના મૂળ નાચાર, સંયમના પાંચ મહાવ્રતો આદિ મૂળગુણ અને સંપમના પાંચ સમિતિ આદિ ઉત્તરગુણા એને વિશે વાત કરવામાં આવી છે. એ રીતે આખોયે ગ્રંથ મુખ્યત્વે ‘સાધુજીવનની આચાર સંહિતા' જેવો બન્યો છે.
-
J..
સાધુ મહાત્માના જીવનમાં મન-વચન-કાયાથી શું હેય, શું ઉપાદેય હોય એની વાત અહીં મુખ્યત્વે કહેવાઈ છે. આ નિમિત્તે સાચા સાધુ અને શિથિલાચારી સાધુઓ વચ્ચેના ભેદ, પાસત્થા, ઓસન્ના અને સંવેગી સાધુઓ, ગુરુ-શિષ્યના રાબંધો, વિનીત શિષ્યના સદ્દગુણો અને દુર્વિની શિષ્યના દોો, ગુરુના વચનમાં થેિ રાખવાની શ્રદ્ધા, ગુરુ પ્રત્યેનો વિનય, ગુરુઆજ્ઞાપાલનમાં શિષ્યની તપ, સાધુજીવનમાં તપ-વ્રતસંધમ-નિયમની દૃઢતા, સાધુના આહારવિહાર, ચરિત્રપાલન માટે દસ બોલની જણા–એમ સાધુઆચારની અનેક ઝીણી વિગતોને આ ગ્રંથની ૫૪ ગાથાઓમાં આવરી લેવાઈ છે.
જેમ સાધુના આચારવિચારની, તેમ શ્રાવક-ધર્મની વાત પણ અહીં કહેવાઈ છે. શ્રાવકે ત્યજવાનાં અભણ્યો, આજીવિકા કે વ્યવસાયમાં ળવવાની બુદ્ધિ શ્રાવકે કરવાનો સત્સંગ, પરિઅહત્યાગ વગેરેની વાતો અહીં રજૂ થઈ છે. એ સિવાય હળુકર્મી જીવ અને ભારેકર્ષી જીવ, વસ્તુનું અનિત્યપણું, મોક-સુખની શ્રેષ્ઠતા, કર્મોનું સ્વરૂપ, ગૌષથી સર્જાતા અનર્થો, વિવેકી ને નિર્વિવેકી જીવોનો તફાવત, સ્વાર્થી સગાંઓ દ્વારા જ આચરાનું અહિત, મોક્ષમાર્ગની વિરાધનાનાં નિમિત્તો, દેવમનુષ્ય-તિર્યંચ-નારકી લોકના સ્વરૂપો, મનુષ્યભવની દુર્લભના જેવા અનેકવિધ વિષયોને અનુલક્ષીને અહીં ધર્મોપદેશ કરવામાં આવ્યો છે.
આ તો થઈ મૂળ ગ્રંથ ઉપદેશમાલા'ના વિષય અંગેની વાત. આ ગ્રંથની સિદ્ધિ એ છે કે આ ગ્રંથ ઉપર અનેક ટીકાગો રચાયા છે. સંસ્કૃત-પ્રાકૃતમાં ટીકા, વિવશ, અવસૂરિ, વૃત્તિ, કથાઓ ઉપરાંત ગુજરાતીમાં રચાયેલા બાલાવબોધીની ઘણી મોટી સંખ્યા જ આ ગ્રંથની
પ્રભાવકતાનો મોટો પુરાવો છે.
‘ઉપદેશમાલા' પરનો સૌથી મહત્ત્વની ટીકાગ્રંથ તૈયોપાદેય ટીકા ૨. ૯૩૪માં આચાર્ય સોધા પાસેથી મળે છે. આ ટીંકારગ્રંથમાં એમણે મૂળ પાઠોને વ્યવસ્થિત કરી આપવા સાથે ગાથાઓમાં જે દૃષ્ટાંતોનો નિર્દેશ છે એ થાઓને સંક્ષેપમાં સંસ્કૃત ભાષામાં રજૂ કરી આપી પાછળના ટીકાકારો ઘણું ખરું આ ‘હેશપાદેય ટીકા'ને અનુસર્યા છે.
‘ઉપદેશમાલા' ગ્રંથ ઉપર જેમ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ટીકાગ્રંથો રચાયા છે એ રીતે આ જ ગ્રંથ ઉપર જૂની ગુજરાતીમાં બાલાવબોધો પણ રચાયા છે. એમાં સૌથી જૂનો બાલાવબોધ શ્રી સોમસુંદરસૂરિએ સં. ૧૪૮૫માં રચેલો 'ઉપદેશમાલા બાલાવબોધ' છે. એ પછી સં. ૧૫૪૩માં કોંગદના થી નાસૂરિએ ઉપદેશમાં ભાવબોધ' રચ્યો છે. આ ઉપરાંત ‘જૈ.ગૂ.ક.'માં કેટલાક અજ્ઞાત કર્તાઓના ઉપદેશમાલા બાલાવબોધો નોંધાયેલા મળે છે.
આ બાલાવબોધ શું છે ? શ્રી અનંતરાય રાવળ આ સ્વરૂપની લાક્ષણિકતા સંક્ષેપમાં આ પ્રમરો જણાવે છે :
બાલાવબોધ એટલે સમજાતિ અને જ્ઞાનમંડળ પરત્વે બાલંદાના ગામ એવા લોકોના અવોધ અર્થે સંસ્કૃત-પ્રાકૃત કૃતિઓના સાદી ભાષામાં કરેલા સીધા અનુવાદ અધવા તેમના પર લખેલાં ભાાત્મક વ્યાખ્યાન. એવાં વ્યાખ્યાનમાં કેટલીકવાર દૃષ્ટાંતકથાઓથી મૂળનો અર્થાવબોધ કરાવવામાં આવતો.’
શ્રી સોમસુંદરસૂરિ કૃત ઉપદેશમાં બાલાવબોધ અદ્યાપિ પર્યંત અપ્રકાશિત ગ્રંથ હતો. તાજેતરમાં આ ગ્રંથનું મારે સંશોધન-સંપાદન કરવાનું થતાં અને એ નિમિત્તે કેટલાક અન્ય બાલાવબોધો જોવાના થતાં, આ બાલાવબોધી મુખ્યત્વે ત્રણ સ્તરના જણાયા છે.
કેટલાક બાલાવબોધ મૂળ ગ્રંથમાં આવતી ગાથાઓના કેવળ અનુવાદ જ હોય છે. હા, એ થોડોક મળતો અનુવાદ હોય એમ બને. દા. ત. થી નહસૂરિનો ઉપદેશામાલા બાલાવબોધ' આ પ્રથમ પ્રકારમાં આવે, કેટલાક બાલાવબોધો મૂળ સૂત્રગાથાના અનુવાદરૂપ પણ હોય, ઉપરાંત વિવરણ રૂપે પણ હોય. શ્રી સોમસુંદરસૂરિનો ‘ઉપદેશમાલા બાલાવબોધ' આ બીજા પ્રકારમાં આવે. એમાં બાલાવબોધકાર મત્યેક મૂળ ગાથાનો ક્રમશ: આંશિક નિર્દેશ કરતા જઈ, બહુધા એના શબ્દપર્યાયો-શબ્દાર્થો આપવા જઈ, ગાયાના કપ્પ વિષયને તત્કાલીન ગુજરાતી ભાષામાં રસળતા અનુવાદના સ્વરૂપે મૂકી આપે છે. પા એ કેવળ અનુવાદ રહેતો નથી. વાચકને વિષ્ણુનો વિશદપી અવબોધ થાય તે માટે બાલાવબોધકાર ખપ જોગો વિસ્તાર કરીને વિષયને સમજાવે છે. બાતવોધનો ત્રીજો પ્રકાર એ મૂળ રચનાના અતિ વિસ્તૃત વિવરણાના પ્રકારનો છે. શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજીએ પોતે જ સ્પેલી 'ચોવીશી' ઉપર જે સ્વોપણ બાલાવબોધ આપ્યો છે તે આ પ્રકારનો છે. પ્રત્યેક સ્તવનની એક એક કડી પરના વિવરણામાં અનેક સંદર્ભગ્રંથોનો આધાર લઈ, એમના સંસ્કૃત પ્રાકૃત અવતરણો ટાંકતા જઈ, દ્રવ્યાનુયોગની તેઓ જે ચર્ચા કરે છે તેને કારણે પ્રત્યેક સાવન પરનો એમનો બાલાવબોધ પાંડિત્યપૂર્ણ ભાષ્યાત્મક વ્યાખ્યાન બની જાય છે.
