________________
.
પ્ર
. .
તા. ૧૬-૨-૧૯૯૦
પ્રબુદ્ધ જીવન .. ભરતેશ્વર બાહુબલિ રાસ : પુરોગામીઓના સ્વાધ્યાયની સમીક્ષા
૯ ડે, બળવંત જાની મધ્યકાલીન ગુજરાતી કથાસાહિત્યને પ્રારભ રાસ સ્વરૂપની પંડિત ભાલચંદ્ર ભગવાનજી ગાંધીએ પ્રતિરૂપક રૂપાંતરવાળી કૃતિઓથી થાય છે, સંખ્યાની દ્રષ્ટિએ પણ આ વરૂપમાં અર્વાચીન છાયા મૂકીને સુગમ્ય બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. સવિશેષ કૃતિઓ રચાઈ છે.
વાચના અશાસ્ત્રીય રીતે તૈયાર થઈ હોઈ અને અર્વાચીન - શાલિભદ્રસૂરિએ રચેલી “ભરતેશ્વર બાહુબલિ રાસ રચના- છાયા ખામી ભરેલી હોવાને કારણે ઘણું અરપષ્ટ એવું સમય વિક્રમ સંવત ૧૨૪૧, (ઈ. સ. ૧૧૮૫) કૃતિમાંથી જ શ્રી ગાંધીનું આ કાર્ય શ્રધેય ગણી શકાય તેવું નથી. એનાં ઉપલબ્ધ થાય છે. મકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યના આરંભની કેટલાંક કારણે આ પ્રમાણે છે: રાસ સ્વરૂપની આ કૃતિ ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિએ પણ મહત્વ
૧વડોદરા પ્રતને સત્તા અને આગ્રા પ્રતને ઘ સંજ્ઞા ધરાવે છે. આ કૃતિની ઉપલબ્ધ બે હતપ્રતોને આધારે
અપાઇ છે. શ્રી ગાંધીના સંપાદનમાં અને ઘ પ્રતને ઉપયોગ પંડિત લાલચંદ ભગવાનજી ગાંધીએ સંપાદન કરીને “ભરત
થયો છે. આમાંથી કોઈ એક પ્રતને રોકકસ અને પ્રમાણભૂત બાહુબલિ-રાસ' (ઇ. સ. ૧૯૪૧) શીર્ષકથી વિક્રમ સંવત
માનીને, એને વફાદાર રહીને પાઠાંતર નોંધવાને બદલે એમણે ૧૯૯૭ ને શ્રાવણ વદી સાતમને દિવસે પ્રકાશિત કરેલી.
બન્નેનું મિશ્રણ કરીને વાચના તૈયાર કરી છે. કેટલીક જગ્યાએ “ભરતેશ્વર બાહુબલિ રાસ'ની ઉપલબ્ધ બે કરતમાંથી તે વાચનામાં મેં અથવા ઘ' પ્રતના જ પાઠ સ્વીકારવાને બદલે એક વડોદરા અને બીજી આગ્રાના હસ્તપ્રત ભંડારમાં નોંધા- પિતાની મેળે શબ્દ બદલીને મૂકી દીધા છે. જો કે પછી મૂળ - ચેલી છે. એમાંથી આઝાવાળી હસ્તપ્રત હાલ ઉપલબ્ધ નથી. શબ્દ પાદોંધમાં મુકેલ છે. દા. ત. ૫ પ્રતમાં પ્રથમ દેહ માત્ર વડેદરાવાળી હસ્તપ્રત જે ઉપલબ્ધ છે. મુનિશ્રી નથી. એટલે જ પ્રતમાંથી લઈને મુકાયેલ છે. આ દોહાના જિનવિજયજીએ આથી માત્ર બે વડોદરાવાળી હસ્તપ્રતને દે હલ્લા ચરણમાં ગુરુ ચરણ શબ્દ વાચનામાં મુકાયેલ છે જે આધારે ‘ભરતેશ્વર બાહુબલિ રાસ' (ઇ. સ. ૧૯૪૧) વિક્રમ હકીકતે મૂળ પ્રતમાં “ચલણ છે. સંવત ૧૯૯૭ને આસો સુદ દશમે (વિજયા દશમી) પ્રકાશિત
. પ્રતમાં ઠવણ-૩માં દૂતનાં વચને અને બાહુબલિએ
એના ટૂંકમાં આપેલા ઉત્તરો એમ સંવાદરૂપે કાવ્ય ચાલે છે. | મુનિશ્રી જિનવિજયજીની વાચનાનું પુનર્મુદ્રણ રાસ પરંતુ ૫ પ્રતની વાણી-૩માં દૂતનાં વચનો સાંભળીને બાહુગૌર રાવ ક્રા' (ઇ. સ. ૨૬૬૦) (g. ૬૦-૮૨)માં બલિએ જે ઉત્તર આપ્યા છે એ છેલ્લે એકસાથે મૂકીને રો. યશથ મોસા અને છો. હાય રામએ પ્રકાશિત કરેલ છે. માત્ર દંતની ઉકિતઓ જ મુકાઈ છે. એટલે ટૂંક સંવાદરૂપે આમ ગુજરાતી-હિન્દી મળીને 'ભરતેશ્વર બાહુબો રાસ'
દલીલ પ્રકારનો પરસ્પર ચર્ચાથી સભર એ જે વાર્તાલાપ . વિષયક કુલ ત્રણ મુદ્રિત સંપાદને ઉપલબ્ધ છે. આ ત્રણેય
પ્રતમાં છે, તે અહીં નષ્ટ થાય છે અને આ કારણે કૃતિનું
સૌંદર્ય ખંડિત થાય છે. પહેલા દૂતનાં વાક્ય-વિધાને અને સંપાદનને પરિચય અને એના વિષયે ટૂકે પ્રતિભાવ અત્રે
પછી છેલ્લે બાહુબલિ ઉકિતને પ્રસ્તુત કરવાનું આયોજન પ્રસ્તુત કરેલ છે.
ઉચિત નથી.
૩. અર્વાચીન છાયાથી મૂળ કૃતિનું હાર્દ સુગમ્ય બને એ ભરત-બાહુબલિ-રાસ' (ઇ. સ. ૧૯૪૧) વિક્રમ સંવત જોવું જોઇએ. પરંતુ અર્થ આપવાને બદલે, અને સાથે ૧૯૯૭ શ્રાવણ વદી સાતમને દિવસે પ્રકારિત પ્રસ્તુત સંશોધન- અનુવાદ આપવાને બદલે અનેક સ્થળે ખેટાં અર્થધટન થાય સંપાદન પંડિત લાલચંદ ભગવાનજી ગાંધીએ શાલિભદ્રસૂરિ કૃત એ કક્ષાએ અર્વાચીન છાયા થઈ છે. નમૂનારૂપે માત્ર ચેથી ભરતેશ્વર બાહુબલિ રાસની પ્રાપ્ય બે હરતોને આધારે કડીની છાયા તપાસીએ. તૈયાર કર્યું છે.
જ બુધવીપે અધ્યાપુર નગર કાઉન સાઇઝનાં ૮૯ પૃષ્ઠના આ સંપાદનમાં ૬૩ પૃષ્ઠની
ઘન કણ કંચન રનેએ પ્રવર' પ્રસ્તાવનામાં પ્રારંભે હસ્તપ્રતોને પરિચય અને પછી ભાષાની
અપર પ્રવર કિલ અમરાપુર. (૪) પ્રાચીન ૧૮ દેશી ભાષાઓ અને એમાં ગુજરાતીનું સ્થાન નિર્દેશી પરદેશી ભાષાના સંસર્ગો, સંસ્કૃત કેશે વગેરે વિયે પિતાને
અહીં મૂળમાંના અવરનું અપર, પ્રવર અને કિરિનું કિલ વાધ્યાય પ્રસ્તુત કરેલ છે. ત્યારબાદ પ્રાચીન ભાષા-સાહિત્ય
કઈ રીતે કરવામાં આવ્યું હશે? હકીકતે પવરનું પુર અને અને ગુજરાતી સાહિત્ય વિયે પિતાનું દષ્ટિબિંદુ પ્રસ્તુત
{ કિરિનું જાણે કે એવો અર્થ છાયામાં મુકાઈ હતે. કરીને અને પ્રાકૃત, અપભ્રંશ અને ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યમાં આમ અશાસ્ત્રીય વાચના અને ખોટા અચંધટન ભણી - જયાં જયાં ભરતબાહુબલિ કથાનક આલેખાયેલ છે એની વિગતે દોરી જતી અર્વાચીન છાયાનાં ઘણું ઉદાહરણને કારણે પણ મૂકી આપી છે. ચિત્રશિલ્પમાં વિષય તરીકે જયાં જ્યાં શ્રી ગાંધીનું આ કામ પૂરું થધેય ગણી શકાયું નહીં. " ભરત-બાહુબલિ વિષય તરીકે પસંદ પામ્યા છે તેને નિર્દેશ
- ૨ઃ “ભરતેશ્વર બાહુબલિ રાસ (ઇ. સ. ૧૯૪૧) વિક્રમ પણ કર્યો છે. પછી રાસના સ્વરૂપ વિષયક પિતાને સ્વાધ્યાય રજૂ કરીને અંતે રાસકૃતિના કર્તાને પરિચય પ્રસ્તુત કરેલ છે. -
સંવંત ૧૯૯૭ આસો દશમીને (વિજયા દશમીને) દિવસે..
પ્રકાશિત પ્રસ્તુત સંપાદનની વાચના મુનિશ્રી જિનવિજયજીએ , ત્યાર બાદ ભરત-બાહુબલિ-રાસ'ની વાચનાના પાઠ સામે બરડાની એક માત્ર હરકતને આધારે આપી છે.
