________________
તા. ૧૬-૩-૧૯૯૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
સંપૂર્ણ ભંગીમુક્તિ ક્યારે થશે?
' જયાબહેન શાહ ભગીમુક્તિના પ્રશ્નની ચર્ચા કરતા એક સજજન એવા ભંગી મુક્તિ કાર્યને ગાંધી શતાબ્દીમાં અગ્રીમતા . કહે, તમને શું થયું છે? ગાંધી શતાબ્દી વર્ષમાં આપણે ન મળી જે ઉચીત જ હતું પણ આપણા લોકો પ્રારંભે ભંગી મુકિતના કાર્યને અગ્રીમતા આપેલી ને હવે તો શૂરા હોય છે પછી ઢીલા પડી જાય છે. આપણા એ બધું પતી ગયું છતાં તમારા જેવા લોકો એ વાતને શહેરોની રચના પણ એવી છે કે એ કામ કઠણ હતું ને ફરી ફરીને ઉથલાવે છે, તમને બીજું કોઈ વધુ ઉપયોગી છે પણ જયારથી સુલભ વૈજ્ઞાનિક જાજરૂની શોધ થઈ કાર્ય કેમ નજરે ચતું નથી તેનું જ મને આશ્ચર્ય થાય ત્યાર પછી એ કામ પ્રમાણમાં સહેલું બની શકયું છે.
'આપણે જો ખરેખર અસ્પૃશ્યતા નિવારણમાં * એક રીતે જોઇએ તો આ મિત્રની વાત સાચી માનતા હોઈએ, માનવીય ગૌરવની અભિલાષા સેવતા છે. ગાંધી શતાબ્દી વર્ષમાં એ પ્રશ્ન “યુદ્ધના ધોરણે હોઇએ, તે બાબતમાં પ્રામાણિક હોઇએ તો ડબા જાજરૂ હાથ ધરાયેલો ખરો અને ગુજરાત સરકાર તેમજ એક દિવસે પણ ન ચલાવી લેવાય. ડબા જાજરૂના ગુજરાત હરિજન સેવક સંઘના કર્મઠ સેવક શ્રી પરિવર્તનમાં થોડી મુશ્કેલીઓ છે પણ એવું હોય તો એ ઈશ્વરભાઈ પટેલના પુરુષાર્થથી સારી એવી મજલ સફાઈ કોર્ય એના વાપરનારાઓને માથે નાખવું જોઈએ કપાઇ ગઇ. એમ કહી શકાય કે ગુજરાત એ બાબતમાં બીજાને માથે હરગીઝ નહિ, પરંતુ એ પણ બની શકતું આગળ છે, માર્ગદર્શક છે.
નથી. ' પણ એ સન્મિત્ર પાસે દેશનું બીજું ચિત્ર : દેશભરમાં માથે મેલું ઉપાડવા ઉપર પ્રતિબંધ તો પૂછ્યું ત્યારે તેઓ આર્ય ચકિત થઈ ગયા. મેં તેમને મૂકાયો છે. પણ વૈકલ્પિક વ્યવસ્થાના અભાવે આવું પુછ્યું કે દેશમાં હજુ કેટલા ડબા જાજરૂઓ કામ કરનારાઓની જરૂર તો પડે જ છે અને એ કામ અસ્તિત્વમાં હશે? તેમની પાસે આંકડા ન હતા પણ મેં કોણ કરે? માત્ર ભંગી કોમમાં જન્મેલા લોકોને માથે એમને સમજાવ્યું કે ગુજરાત એ ભારત નથી. ભારતમાં આપણે એ કામ નાખી દીધું છે ને ભંગી લોકો વર્ષોથી આજે પણ ૯૦ લાખ ડબા જાજરૂઓ છે. દેશના એ કાર્ય કરતાં આવ્યા છે તેથી તેમને તેમાં છોછ કે પાટનગર દિલ્હીમાં પાંચ લાખ જેટલા ડબા જાજરૂઓ સૂગ નથી પણ એ તો એવું જ બનવાનું અને રહેવાનું. છે ને મળ સફાઈના કાર્ય સાથે છ લાખ જેટલા માનવો ગુલામોની નાબુદી ગુલામો દ્વારા નથી થઈ. તેની સંકળાયેલા છે. આટલી હકીકત જાણ્યા પછી તમને નાબુદી અન્ય વર્ગના લિંકન જેવા ગોરા લોકોએ કરી લાગશે કે કેટલું બધું કામ હજુ બાકી છે, પણ આપણને છે, તેથી ભંગી મુકિતનું કાર્ય પણ અન્ય વર્ગે કરવાનું પોતાને આ પ્રશ્ન સાથે એટલી નિસ્બત નથી તેથી છે પણ તેનામાં એટલી સંવેદનશીલતા નથી તેથી એવું આપણને બધું સારું જ લાગે છે.
બધું ચાલતું રહયું છે અને ગાંધી તેમજ લિંકન જેવો - એ મિત્ર થોડા લજવાઈ ગયા; મને કહે અમને બીજો મુક્તિધતા નહિ નીકળે ત્યાં સુધી કદાચ એ આવી બધી કયાંથી ખબર હોય?
ચાલું રહેશે તેવું આજે તો લાગે છે. , કહેવાય છે કે, વિશ્વમાં પછાત ગણાય તેવા
ગાંધી શતાબ્દીને પણ વીસ વર્ષના વહાણાં વાઈ પચ્ચીસ જેટલા દેશોમાં ડબા જાજરૂ પ્રથા ચાલુ છે. ગયા પછી પણ ૯૦ લાખ જાજરૂઓની હસ્તી હોય તો તેમાં ભારત પ્રથમ નંબરે છે. ભારતના ત્રણ હજાર કોને શું કહેવું? ઉપરાંતના નગરોમાંથી માત્ર ૨૧૭ નગરોમાં જ ભંગી * સરકારો કહેશે કે એટલા પૈસા નથી. પૈસા કેમ મુક્તિ થઈ છે પરંતુ ભારત સિવાયના અન્ય દેશોમાં નથી? સરકારી કર્મચારીઓના પગાર વધારામાં આ કાર્ય કરનારાઓને અસ્પૃશ્ય ગણવામાં આવતા કરોડો-કરોડો રૂપિયા કલમનાં એક ઘોદે ફાજલ પાડી નથી. આ એક મોટો ધરખમ તફાવત છે. વર્ણાશ્રમની શકાય છે તો ભંગી મુકિત માટે નાણાં નથી એવું કોઈ આ કાલિમાયુકત ફલશ્રુતિ છે.
કહે તો તેનું કોણ માનશે? દિલ્હીમાં પાંચ લાખ મેં એમને કહયું, આમાં તમારો દોષ કાઢે તો એ જાજરૂઓ છે તેની નાબુદી એશિયાડ પાછળ થયેલ શું? તમને તો આટલું યે લાગે છે બાકીનાને તો આ ખર્ચની સાડીની એક એક કોર જેટલી રકમમાંથી પણ પ્રમ્બ તદન ગૌણ લાગે છે. આ તો સારું થજો ગાંધી થઇ શકી હોત. ૧૦૦ કરોડ રૂપિયામાં દિલ્હીના પાંચ બાપુનું નહિ તો ભંગી લોકોનું શું થાત? ગાંધીજીને લાખ ડબા જાજરૂઓની નાબુદી થઈ શકે. ૯૦ લાખ ભંગી લોકોની પરિસ્થિતિ જોઇને જબ્બર આંચકો જાજરૂઓના પરિવર્તન માટે ૧૮૦૦ કરોડની જરૂર પડે. લાગ્યો હતો. તેઓ જ્યારે દક્ષિણ આફ્રિકામાં હતા એક જાજરૂના પરિવર્તન માટે બે હજારનું ખર્ચ
ત્યારથી તેમના પડળ ખુલી ગયેલા ત્યાં પણ કમોડ અંદાજેલું છે. બીજા કોઇપણ મહત્વના કાર્ય કરતા આ પતિ હતી. ગાંધીજીએ કસ્તુરબાને મહેમાનોનું કમોડ સૌથી વધુ મહત્વનું, માનવ ગૌરવની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા સાફ કરવાનું જણાવેલું ત્યારે કસ્તુરબા તો નારાજ કરનાર આ કામ છે. લોકશાહીમાં તો વિશેશે. પાયાની થયેલા પણ ત્યાર પછી બા બાપુએ આશ્રમમાં જાજરૂ સમાનતા વિના કાયદાથી પ્રસ્થાપિત સમાનતા સફાઈનું કામ પોતાની જાતથી જ શરૂ કરી દીધું. વાસ્તવમાં બહુ અર્થપૂર્ણ બની શકતી નથી એ ન પોતાનું મેલું બીજા સાફ કરે એ વસ્તુ બાપુને • ભૂલાવું જોઇએ. આ પ્રશ્નમાં તેજી આવે તે માટે અમાનવીય લાગતી હતી અને તેથી જ બાપુને પ્રિય સંવેદનાયુકત શંખ કોણ ફકશે? કોણ સત્યાગ્રહ કરીને
ની વાત જાતિ છે. તમારે જ કર્યું છે
