________________
0 IU
-
તા. ૧૬-૪-૧૯૯૦ )
પ્રબુદ્ધ જીવન આ ધોકાપંથીઓ
FB પ્રવીણચંદ્ર છે. રૂપારેલ, ' “જા, જા, થેડે અકકલકરે ખાઈ. આવ !”
રમતગમતમાં–કેરમ, બેડમિંટન ફલેર, ડાક માટેના ફલેર
વગેરે માટે આ પાવડર વપરાતું હોય છે. અકકલ વગરની વાત કરનારને કે અકકલ વગરને લાગત.
આના મૂળમાં બે ઘટકે છે. એક ફારસી “સંગ એટલે હોય તેને આવું કહેતાં નાનપણમાં મેં ઘણીવાર સાંભળ્યું છે.
પથ્થર; સંગદિલ એટલે પથ્થર જેવા દિલવાળા–પથ્થર જેવા હજુય ઘણું માને છે કે આ વનસ્પતિ ખાવાથી અકકલ
હૃદયને. ને બીજે છે અરબી “જરાહત! મૂળ તે “જહ' સુધરે છે–વધે છે.
એટલે ઘા, વાવ, જખમ! આ પરથી 'રહએટલે અકકલકરે
જખમ, ગુમડા વગેરેનો ઈલાજ કરનાર; “જરીહ' એટલે આ અકકલ કરે (કે “અકકલગર” કે “અકકલકડો' ઘવાયેલે-ઘાયલ, જખમી !–ને આ પરથી ફરી જરાહત કે વગરે) નામની વનસ્પતિથી-કંઇ નહીં તે એના નામથી જિરાહત એટલે ઘા, જખમ વગેરે. આપણામાંનાં ઘણાં પરિચિત હશે દવાના કામમાં આવતી આ
આવા જખમ રૂઝવવા કે લોહી વહેતું બંધ કરવા માટે વનસ્પતિ (Anthemis Pyrethrum)ના બુટ્ટા છભ પર એક પ્રકારના સફેદ, પિચ, લીસા ખનિજ પથ્થરની ભૂકી મૂકતાં-કે ચાવતાં એક વિશિષ્ટ પ્રકારને તમતમાટે થાય છે. વપરાતી. આમ જખમ એટલે કે “જરાહત રૂઝવવા માટે કહેવાય છે કે આ ખાવાથી તેતડાપણું કાલાપણું વગેરે વપરાતે પથ્થર–એટલે કે “સંગ” તે “સંગે જરાહત” કે જીભની ખામીઓ દૂર થાય છે. સારા ને સરખા ઉચ્ચાર સંગેજિરાહત-જે શબ્દ વ્યવહારમાં “સંગજિરાહત” રૂપે વધુ કરાવવા માટે એ પોપટને ખવડાવાય છે.
પ્રચલિત છે. પણ આ ખાવાથી અકકલ આવે છે ખરી ?
આ શબ્દ બાબતમાં પણ આપણે ત્યાં આવું જ બન્યું. અર્થ
તે સ્પષ્ટ સમજાય એવું હતું જ નહીં એટલે એને મળતા હકીકતમાં એના આવા નામ જોડે અકકને કંઇ જ લેવાદેવા નથી; ને ખરી વાત એ છે કે આ એનું મૂળ
આવતા વનિ જો સમજાય તેવા શબ્દ રૂપે ગોઠવી આપણે
એનું “શંખજીરુ' નામ બનાવી લીધું. નામ પણ નથી. •
સાબુદાણા મૂળ તે આ અરબી નામ છે-“આકરક” (કે “આકિર કહાં'), - દૂધિયા, છ ગોળી જેવા દેખાતા “સાબુદાણાથી આ ઉચાર વ્યવહારમાં સામાન્યજન માટે સરળ નહોતે. આપણે સારા એવા પરિચિત છીએ-ખાસ તે એની કાંજી હિંદીમાં એણે “અકરકરા' રૂપ ધારણ કર્યું કે આપણે ત્યાં એ માટે ચેખાની કાંજીની જેમ આની પણ કાંજી થાય છે એટલે અકરક' થયું થયું તે ખરું !—પણ કંઈ સમજાય એવું સમજમાં એક જમાનામાં એને માટે “સાબુખા’ નામ પણ પ્રચલિત બેઠું નહીંએટલે એનું થયું “અકાકરે' ને “અકલગરે'! હતું-મરાઠીમાં યે ત્યારે એ “સાબૂતાંદુળ' કહેવાતા. પણું “અકકલ’ શબ્દ વધુ પરિચિત એટલે થયું “અકકલ કરીને મૂળ તે એક જમાનામાં એ મલાયામાં તાડના (Palm) મકકલગરો' આજ સુધી એના આ રૂપ જ વધુ પ્રચલિત છે. પ્રકારના ઝાડના થડમાંથી કાઢવામાં આવતા પદાર્થ છે જે ભાષામાં શબ્દોનાં સ્વરૂપ ને અર્થ કયારે કઈ દિશામાં
ત્યાંના લેક એમના ખોરાકમાં વાપરતા. આ એક પ્રકારનો વળી જાય, એ કહેવું સહેલું નથી. આમાં બલવા-સાંભળવા
સ્ટાર્ચ (કાં) જ છે. ધીમે ધીમે આ પાઈ બધે જ
લોકપ્રિય થઈ પડ્યું. મલાયામાં આ ઝાડનું નામ “સાગૂ’ હતું.. ને સમજવાની અનુકુળતા મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. પછી
તે પરથી બધે જ છેડા ઉચ્ચારભેદથી આ નામ પ્રચલિત અનુકુળતાની આ વૃત્તિ શબ્દના સ્વરૂપ ને અર્થને ઘણીવાર અણધાર્યો ઝેક આપી દે છે. આવા ઝોકનું વિશ્લેષણ
થતું ગયું. અંગ્રેજીમાં છેક ૧૫૫૫થી એ Sago નામે
ઓળખાતે થયો હતો. કરી, એના વિભાગે પાડી નિયમે જેવું કેટલુંક તારવી શકાય
નિકાસને અનુકુળતા માટે આ પદાર્થમાં પાણી મેળવી ખરું, પણ અમુક શબ્દનું સ્વરૂપ કે એને અર્થ અમુક જ
ધાણા જેવડા (ક નાના મેટા) દાણું બનાવવામાં આવ્યા. વલણ લેશે કે અમુક દિશામાં જ વળશે એવું નિશ્ચિત કહી
આપણે ત્યાં આવા દુધિયા કણ શરૂઆતમાં સાબૂદાણું (હિંદી શકાય નહીં. આ
સાગૂદાના). નામે ઓળખાયા. પણ એક તે આ “સાગૂ' નામ શંખજીરું
નવું ને અપરિચિત! ને એને ઉપગ ચેખાની જેમ કાંજી - ઉદાહરણ તરીકે શંખજીરું! આમાં શીખેય નથી ને જીરું
માટે વધુ થતું. એટલે સહેજે નિકટના ઉચ્ચાર જેવાને પરિચિત પણું નથી. સાબુખાકે સાબુદાણું ! આમાં સાબુ તે નથી જ
સાબુ’ જોડે સંકળાઇને એણે “સાબુખા” નામ ધારણ કરી નથી. “હાથીએક’–આમાં હાથીયે નથી ને એક સવાલ જ નથી !
લીધું. પણું પછી એ ચેખા નથી જ, એ વિશે વધુ ને વધુ “તાલપત્રીઆમાં “તાલ' એટલે કે “તાડના વૃક્ષને કંઇ સંબંધ
સભાન થતાં હવે એને ‘સાબુદાણા” નામે જ વધુ જાણીએ છીએ. નથી એટલે એ પત્ર-એટલે કે પાનને પણ કઈ સંબંધ નથી.
હાથીચાક
દિલ્હીની ઊચી હોટેલમાં મળતા હાથીચક’ સૂપનાં ઘણાં મેં પર કે શરીર પર લગાડવાના પાઉડર વિવિધ
વખાણ કરે છે. આ વનસ્પતિ. આપણે ત્યાં હાથીચોક નામે સુગંધવાળા ને ભિન્ન ભિન્ન રંગછાયાવાળા પણ હોય છે.
ઓળખાય છે. આ કેવું નામ છે ! આવા જ પણ રંગને સુગંધ વિનાના એક પ્રકારના ગુજરાતમાં આ વનસ્પતિ અત્યંત અલ્પ પરિચિત છે. લીસા સફેદ ભૂકાને.' આપણે * * શંખજીરું' નામે યુરોપ-અમેરિકામાં આજકાલ આ શાક અત્યંત લોકપ્રિય ઓળખીએ છીએ. આપણે આવા પાઉડરોમાં તથા બન્યું છે–એની અનેક વાનીઓ બને છે. "
