________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
આ તે કેવાં જોડકાં
J - પ્રવીણચન્દ્ર જી. રૂપારેલ દિવાળીના તહેવાર ભલે બે-ચાર દિવસના ગણાય પણ એની હવા તો નવરાત્રના પ્રારંભ સાથે જ બંધાઈ જાય છે. નાનાં શહેર-કસ્બાઓ ને ગામડાંઓમાં ચોર ને ચૌટા ગરબા-ગરબીઓથી ગાજતાં રહે છે. જ્યારે શહેરોમાં નો ગરબા હવે મોટેભાગે 'પ્રોગ્રામ' જ થઇ ગયા છે - હોલ-થિયેટરોમાં વધુ રજૂ થાય છે.
મુંબઈ જેવા શહેરમાં હવે મોટા હૉલર્મો ને વાડીઓમાં યુવાવર્ગ માટે દાંડિયા-રાસના ખાસ કાર્યક્રમો યોજાય છે, ડિસ્પ્રે મ્યુઝિક, રંગબેરંગી રોશની ને ખાણીપીણી સહિત મોડી ગ્રત સુધી જામતી આની રમઝટ હકીક્તમાં તો માત્ર મનોરંજન જ હોય છે. એ માટે નવરાત્ર તો માત્ર નિમિત્ત જ-બહાનું જ બની રહે
છે.
આમ છતાં મુંબઈર્મા કાલબાદેવી, માંડવી, ભાતબજાર વગેરેની ગલીઓ ને ચોક્માં તથા ક્યારેક વાડીઓમાં મોડી રાત સુધી ગાજતી ગરબીઓ, દાંડિયાની રમઝટ ને ક્યાંક ગવાતા-રમાના ગરબા, ગુજરાતની લોકક્લા જોડે સંકળાયેલી ભક્તિનાં પણ દર્શન કરાવે છે.
પણ આ બધી વાતોમાં એક વાત ધ્યાનમાં આવી ખરી ? આમાં પુરુષો રમે છે તે "ગરબી" કહેવાય છે ને મહિલાઓ-બાળાઓ રમે તે “ગરબો" કહેવાય છે, લધુ લાગે છે? 'ગરબો' (નર જાતિનું નામ) પુરુષોનો ને 'ગરબી' (નારીજાતિનું નામ) સ્ત્રીઓની, એમ હોવું જોઇએ ને ? પણ એમ નથી. 'ગરબી' પુરુષો રમે છે-ગાય છે અને 'ગરબો' સ્ત્રીઓ રમે છે-ગાય છે.
સામાન્યરીતે આવું શબ્દ જોડકાં નરમાદાના હોય છે : કાગડો- કાગડી, વાંદરો-વાંદરી, બરો-બકરી એવાં ખરું ને ? પણ આ ગરબો- ગરબી કંઇ આવી નરમાદાની જોડી નથી !
વળી લોટો-લોટી, વાટકો-વાટકી એ પણ કંઇ નર-માદાની જોડી નથી. પણ ઘણીવાર એક જ પ્રકારની વસ્તુઓનું મોટા-નાનાપણું દર્શાવવા પણ આપણે શબ્દનાં નર-નારી રૂપો બનાવી લઇએ છીએ તેનાં આ ઉદાહરણો છે. લોટો તે મોટો ને નાનો લોટો તે લોટી, એ જ રીતે નાનો વાટકો તે વાટકી ! આમ મોટું ને નરજાતિનું રૂપ ને નાનું ને નારીજાતિનું રૂપ, એ આપણી ભાષાની પ્રકૃતિ છે.
પણ ગરબા-ગરબીમાં તો આવુંયે કર્યાં છે ? ઊલટી 'ગરબી' જ ગરબા કરતાં લાંબી, મોટી હોય છે !
હવે સમજાયું ! અમે પતિ-પત્ની હસી પડયાં. એમની સાડી પર પડેલી મોટી 'રચલી'ઓને એ 'કરચલા' કહેતા હતા. નાનાપણું દર્શાવવાનો પેલો નિયમ મેં જ એમને સમજાવ્યો હતો ! એમણે એનો બીજી દિશામાં ઉપયોગ કર્યો હતો-ઝીણી, નાની હોય તે 'કરચલી' ને એ મોટી હોય તો કરચલો ! ને એનું બહુવચન તો પછી 'કરચલાં જ થાય ને !
પણ એમના પતિએ તો એક રવિવારની સાંજે અમને ચોંકાવી જ દીધા ! એમણે કહ્યું : "આજે કમલા નહેરુ પાર્કથી થોડે આગળ એક મોરપીંછની પંખી
જોઈ ! સારી હતી ! મેં લીધી છે, જોવી છે ? લઈ આવું છું !"
f
તા. ૧૬-૧૦-’૯૦ અને ૧૬-૧૧-૯૦
- ને એ પોતાના ફ્લેટમાં ગયા.
અમે પતિ-પત્ની એકબીજા તરફ જોઇ રહ્યા. શું સમજવું ?
“મોરપીંછની પંખી ! : એટલે મોરના પીંછાવાળું પંખી ? તો તો મોર જ હશે ને ? પત્નીને આ પૂછ્યું ને વિચાર આગળ વધ્યો" તે આ, વળી ધેર મોર લઇ આવ્યો હશે ?”
"પણ...એ તો નારીજાતિની વાત કરે છે ને ? નાનો મોર હશે ? કે પછી ઢેલ હોય તો ?” મારી પત્ની પણ વિચારમાં પડી !
"ઢેલ હોય તો એવો પીછા ન હોય ને ?" મેં દલીલ કરી. જરા અટકીને "જોઇએ તો ખરા, એ શું લાવ્યા છે !"
-
- મેં એ આવ્યા ! હાથમાં મોરપીંછનો નાનકડો પંખો લઇને !
અમારા પડોશમાં એક દક્ષિણ ભારતીય દંપતી રહેતું હતું. મકાનમાં બધા જ ગુજરાતી, તે એમણે પણ ગુજરાતી શીખવા માંડયું હતું. થોડું વાતચીતમાં ને થોડું અમને પૂછીને.
*
જોડકા જેવું એક બીજું લો ! 'માળો' ને 'માળી', 'માળો' પંખીનો હોય, શહેરી માનવોના મકાનનો પણ હોય, પરંતુ 'માળી' રૂપ (માળોનું નહીં જ) મૂળ નારી “મારીરૂપ જ નથી ! - નર જાતિનું રૂપ છે.
એક દિવસ એ દક્ષિણ ભારતીય પત્નીએ અમારે ત્યાં આવીને કહ્યું સાડીપર થોડા કરચલા પડયા છે, એટલે....
'મોર' ને 'મોરી' લો ! ખાળ, ગંદા પાણીની નીક, ગટર વગેરે અર્થો જોડે હું છાપું વાંચતો અટકી ગયો. એમનું વાક્ય પૂરું થાય તે પહેલાં જ સંકળાયેલા આ 'મોરી' શબ્દ જોડે 'મોર' જેવા રૂપાળા પક્ષીનું નામ જોડવાનું કોને આશ્ચર્યથી બોલી ઊઠયો, “કરચલા સાડી પર ?”
ગમશે ? આપણો સાર્થ જોડણીકોશ, 'મોરી' શબ્દનો ઢેલ' અર્થે નોંધે છે - પણ વ્યવહારમાં એ પ્રચલિત નથી જ !)
"હા, એટલે તમે ઇસ્ત્રી આપો, તો...
ફળના સંદર્ભમાં ટેટો' ને 'ટેટી' જોઇ લઇએ. કાં વડના (કે એ વર્ગના વૃક્ષના) ટેટા ને કર્યા સકરટેટી ! ને આમાં તો નર રૂપનું ફળ નાનું છે, નારી રૂપનું ફળ મોટું ! એ દૃષ્ટિએ તો નિયમથી ઊલટું જ ને ?
'પાપડ' અને 'પાપડી' લો, 'ચાંદો' અને 'ચાંદી' લો, 'હાથો' અને 'હાથી' લો ! ભાષાશાસ્ત્રીઓ આ જોડકા લાગતા શબ્દોના ઘડતરના મૂળ સંબંધો જોડી આપે તોય વ્યવહારમાં આ જોડીઓમાંના શબ્દોમાં પ્રચલિત અર્થોનો કોઇ પરસ્પર સંબંધ કે મેળ મળે એમ નથી !
અમે બંને હસી પડર્યા. મારી પત્નીથી બોલી દેવાયું "તમે આને ' પંખી' હો છો ?”
"કેમ ?" એ આ સવાલ ન સમજયા પૂછ્યું - "મોટો હોય તે પંખો; તો નાનો પંખો તે પંખી જ ને ?”
હવે અમે એમનું ટીખળ સમજયા. તે હસી પડયા. અમે જ સમજાવેલા નિયમની એમણે કેવી મજાક ઉડાવી હતી !
માત્ર નિયમોથી ભાષા ઓછી જ શિખાય છે ? ભાષાની પ્રકૃત્તિ, પરંપરા, રૂઢિ વગેરેના પૂરા ખ્યાલ વગર નો આવું જ થાય ને ! આપણે આવી ભૂલો વગર આવા પ્રયોગો યોગ્ય રીતે કરીએ છીએ તે તો ગતાનુગનિનાથી ! બાકી આ પ્રકારના પ્રયોગોમાં રહેલા કઢંગાપણા વિશે તો આપણનેથ કેટલો ખ્યાલ હોય છે ?
ઘોડો-ઘોડી, ર્વાદરો-ર્વાદરી વગેરે નર-માદામાં જોડાં ખર્ચ, પણ દેખીતી રીતે નર-માદાનું જોડકું લાગે એવા 'સાંઢ-સાંઢણી'ના જોડાને આમાં મૂકી શકાય ખરું ? આખલો, ગોધો એવા અર્થના સાંઢ-શબ્દ જોડે-આ નર રૂપ જોડે, 'સાંઢણી.. શબ્દ; એની માદાના અર્થમાં શી રીતે જોડાવવો ? આ 'સાંઢણી' શબ્દનો માત્ર માદા ઊંટના અર્થમાં જ વપરાય છે ! આને જોડવું કહેવાનું જે કઢંગું લાગે ને ?
આવાં ઘણાં દેખીના જોડકાં હોય છે જેના પ્રચલિત શબ્દાર્થ 'પંખો-પંખીના જોડા જેવી કઢંગી ભિન્નતા ધરાવે છે-નથી હોતો એમાં નર-માદાનો સંબંધ કે નથી નાના-મોટાપણાનો !
'દાણો' ને 'દાણી'' શબ્દો જ લો ને ! જોડકું લાંગે એવું જ છે ને ? 'દાણી' અટકવાળા ભલે દાણો-અનાજ ખાતા હોય, પણ એમની 'દાણી' અટકને 'દાણા નામ જોડે કોઈ જ સંબંધ નથી !
આવા તો હજુ ઘર્ગા જોડ મળી આવે પણ આ પ્રકારના પ્રયોગો વિશે આપણે ખરેખર સભાન છીએ ખરા ? આ નોંધવાનું ખાસ પ્રયોજન તો એ જ છે!
ધ
માલિક : શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ, પ્રાશ શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ૪૦૦ ૦૦૪. ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬ : મુદ્રણસ્થાન : ટ્રેન્ડ પ્રિન્ટર્સ, જગન્નાથ શં શેઠ રોડ, ગિરગામ, મુંબઈ- ૪૦૦ ૦૦૪.
