________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧૨-૯૦ પરમાર્થ શા માટે ? '
T સત્સંગી માણસને તમે જ્યારે જોશો ત્યારે તે કંઇક ચિંતામાં કે ઉતાવળમાં ભાવ વિના માણસ કરી આપે એ ઉત્તમ બાબત ગણાય. પરંતુ આવી કે સતત પણછ બાંધી રાખી હોય તેવાં વળેલાં ધનુષ્યની જેમ તંગ રીતે કામ કરી આપનાર વિશે પણ એમ માનવામાં આવે કે સ્થિતિમાં કે ચહેરા પર થોડી વધારે ગ્લાનિ વરતાય એવી સ્થિતિમાં હશે. કર્તવ્યનિષ્ઠાથી કોઈક વખત તેની કદર તેની ઑફિસમાં સારી રીતે થશે જેમ કોઈ ક્રોનિક દર્દવાળા દર્દીને દવાઓ કોઠે પડી જાય તેમ આવી અથવા નીતિમય જીવન જીવવાથી તેના જીવનવ્યવહારમાં શુભ માનસિક સ્થિતિઓ માણસને કોઠે પડી ગઈ હશે ? જો તમે કોઈ વાતાવરણ રહ્યા કરશે એવો પણ ઊંડે ઊંડે સ્વાર્થ તેને હોય. એમ વ્યકિતનો વિશ્વાસ ધરાવતા હો અને તમે તેને પૂછો, કેમ ભાઈ, બહુ હોય પણ ખરું, તોપણ આ સ્વાર્થ પ્રામાણિક પ્રકારનો છે અથવા તેમાં ઉતાવળમાં છો?' તો જવાબ મળશે, 'હા ભાઇ, મારી બહેનના બાબાના સ્વાર્થ સાથે પરમાર્થ છે, જ્યારે લાંચ લઈને કામ કરી આપવું એ તો ઍડમિશન માટે જલદી પહોંચવું જ પડે તેમ છે. બાકી આ યુગ જ અધમ પ્રકારનો સ્વાર્થ છે. પોતાના જીવનમાં યોગ્ય અર્થમાં સુખશાંતિ ઉતાવળનો છે ને ! જવાબ આપનાર વ્યકિત વાચનપ્રેમી અને મેળવવા તેવો જે સ્વાર્થ ગણાય તે તો શાસ્ત્રમાન્ય છે અને ધર્મશાસ્ત્રો નિખાલસ રીતે વાત કરનાર હોય તો અમેરિકન કવિ રોબર્ટ ફોસ્ટની તેવા સ્વાર્થ માટે માણસને ધર્મને રસ્તે ચાલવાનું કહે છે. પરંતુ માણસ લીટીઓ And miles to go before I slee, And miles to go તેના રોજબરોજના જીવનમાં જે સ્વાર્થની પળોજણ કરીને સદાય ચિંતા before ! sleep, અર્થાત્ હું ચિરનિદ્રા લઉં તે પહેલાં માઇલોના અને તનાવોથી ઘેરાયેલો રહે છે તેમાં ઈદ્રિયસુખોની પ્રબળ લાલસા માઇલો ચાલવાનું છે. બોલીને ભારેખમ વાત પણ કહી નાખે. હોય છે. પરિણામે, ધર્મશાસ્ત્રો જે સુખશાંતિના સ્વાર્થની વાત કહે છે ' માણસ ચિંતા, દોડધામ, તનાવો વગેરે શા માટે ભોગવે છે? આ તે તો બાજુ પર રહી; પણ માણસ પોતાનો વ્યવહાર સ્વસ્થતાથી
પ્રબનો સીધોસાદો જવાબ છે- 'સ્વાર્થ માટે માણસ પોતાનું સમગ્ર ચલાવવાને બદલે તનની અને કોઈ વાર મનની બીમારીનો ભોગ બને વાતાવરણ અનુકળ રહે તે માટે દોડધામથી માંડીને પોતાના જાનનું ત્યાં સુધીની જાતજાતની પરેશાનીઓ ભોગવે છે. આ દુઃસહ જોખમ હોય તેવું સાહસ પણ ખેડતો રહે છે. ઊંઘના ક્લાકો સિવાય પરિતાપમાંથી બચવા માટે એક સરસ ઉપાય છે - તે છે પરમાર્થ. માણસ સ્વાર્થના વિચારો અને પ્રવૃત્તિઓમાં તલ્લીન રહે છે. તેને સામાન્ય રીતે પરમાર્થની વાત આવે છે ત્યાં માણસ ભડકે છે. નોકરીમાં બઢતી કયારે મળશે? નિશાળ ઊઘડતાં જ ટયુશનો આવશે પરમાર્થની સ્પષ્ટ સમજથી આ ભડક દૂર થઈ શકે તેમ છે. પરમાર્થમાં કે નહિ ? તેની પુત્રીનું સગપણ જ્યાં વાત ચાલે છે ત્યાં થઈ જશે ને? અન્યનું ભલું કરવાની વાત છે. ભલું કરવું એટલે માણસને આર્થિક દેણું થઈ ગયું છે તો તેના પુત્રો થોડા સમયમાં પૈસા મોકલશે કે નહિ ? મદદ કરવી એવો સંકુચિત અર્થ નથી. માણસને તમે પૈસા આપો ફેલાણી સમિતિના ચૅરમૅનનું સ્થાન નહિ મળે તો અપમાન જ ગણાય ને અને તે તેનો દુરુપયોગ કરે તો? તેથી માણસ પોતાની જરૂરિયાતો ? આ સોદો તો કર્યો, પણ નફો કેટલો થશે? અને ખોટ જશે તો? માટે કામ કરે એ પાયાની બાબત છે માટે માણસને કંઈ કામની તક થોડા અસંતુષ્ટ લોકો કાદવ ઉછાળીને મારી પ્રતિભા ઝાંખી પાડે છે પૂરી પાડવી એ પૈસાની મદદ કરતાં વધારે કાયમી, સંગીન અને તેનો શું ઉપાય કરવો ? વગેરે વગેરે અનેક પ્રશ્નોમાં માણસ પોતાની યોગ્ય અર્થમાં ભલું થાય એવી મદદ છે. આનો અર્થ એમ નથી કે જાનનો જ વિચાર કરતો રહે છે. આ પ્રકારની આત્મકેન્દ્રી વિચારણામાં નબળા માણસોને પૈસાની મદદ ન જ કરવી. સામી વ્યક્તિની તેને એટલો બધો રસ પડતો હોય છે કે તે પોતાનાં સ્વાસ્ય, વ્યવસાય પરિસ્થિતિનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ મેળવીને વખતોવખત તે વ્યક્તિનું ધ્યાન અને પરિવારને પણ ભૂલી જાય. માણસ સ્વાર્થ સાધવા માટે લોહીનું રખાય તો તે વ્યક્તિનાં ચિંતા અને તનાવ ઓછાં થાય અને પરિણામે, પાણી કરી નાખે છે તોપણ સ્વાર્થની પૂર્ણાહુતિ થતી નથી
તે વ્યક્તિ સ્વાવલંબી બનવામાં સફળ થઈ જાય. જૂના સમયનો જે મનોવૈજ્ઞાનિક દષ્ટિએ, માણસમાં કેટલીક મૂળભૂત સહજવૃત્તિઓ મધ્યમવર્ગ છે તે ન માગી શકે અને ન સહી શકે એવા તેના સંજોગો (instincts) રહેલી છે અને તેના સંતોષ માટે તે પ્રવૃત્ત રહે એ પણ હોય છે, તેથી તેના પ્રત્યે કંઈક મદદના અર્થમાં ઉચિત પરમાર્થ સ્વાભાવિક છે. તેથી તે જે નાની મોટી પ્રવૃત્તિ કરશે તેમાં પોતાની જાત આવકારપાત્ર છે. અહીં પણ આપ્યા જ કરવું કે બધું આપી દેવું એવો કેન્દ્રમાં હોય એ પણ સ્વાભાવિક છે. પ્રવૃત્તિ અને તે અંગેની લેશમાત્ર અથે પરમાર્થનો નથી. સામાન્ય માણસ પણ પોતાના સુપાત્ર
તો ખાઈવનિ તો છે તો માણસના જીવનમાંથી તે પણ નબળી સ્થિતિવાળા પડોશીને તેનું સ્વમાન ન ઘવાય એ રીતે સ્વાર્થવૃત્તિ શી રીતે નાબૂદ થઈ શકે ? અલબત્ત. માણસના જીવનમાંથી નિ:સ્વાર્થભાવે યથાશક્તિ કંઈક રાહત વખતે વખતે આપી શકે એવું સ્વાર્થ નાબૂદ ન થઈ શકે, પણ સ્વાર્થને યોગ્ય સ્વરૂપ આપી શકાય. પરમાર્થમાં સૂચન રહેલું છે. જેમની શક્તિ હોય તેઓ નિ:સ્વાર્થભાવે દાખલા તરીકે, માણસ લાંચ લઈને કોઈનું કામ કરી આપે તે સ્વાર્થ ભૂખ્યાને ભોજન આપે, વસ્ત્રની યાતના ભોગવતાં હોય તેમને વસ્ત્રો ગણાય, ભવિષ્યમાં સામી વ્યક્તિ કોઈ વાર કામ આવશે એવા ભાવથી આપે, દદીઓને દવા, ફળો વગેરે આપે અને વિદ્યાર્થીઓને અભ્યાસ માણસ કામ કરી આપે તે પણ સ્વાર્થ જ ગણાય, પોતે સમજદાર અને માટે મદદ આપે એમ પરમાર્થ અવશ્ય સૂચવે છે. આપવાથી ઘટતું નિષ્ઠાવાને કર્મચારી છે એવી છાપ પાડવા માટે માણસ કોઈનું કામ હોય તેમ જરૂર દેખાય છે, પણ ઘટતું હોતું નથી. જેવી કે કરી આપે તે પણ સ્વાર્થ ગણાય, પોતાને કામ માટે પગાર મળે છે તેનાથી વિશેષ બદલી મદદ આપનારાને એક યા બીજી રીતે મળે છે જેથી જે વ્યક્તિનું કામ કરવાનું હોય તે આત્મા ધરાવતો માણસ છે જેનું મૂલ્ય રૂપિયા અને નયા પૈસામાં થઈ શકે જ નહિ. માટે કેવળ ફરજના ભાવથી સામી વ્યક્તિનું કામ ઉપકારના લેશમાત્ર શ્રીમંતો અથવા ખાધેપીધે સુખી લોકોને આર્થિક મદદની જરૂર,
|
