________________
છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૭-૧૯૯૦ નીચે પડીને ફૂટી જાય છે. પૈસાના કાલ્પનિક વિચારોથી મજૂરે મજૂરી તેવો સાદો ખોરાક, રહેઠાણ માટે સાદું મકાન પછી ભલે તે ભાડે પણ ખોઈ, પૈસાના કેવળ આકર્ષણથી આવા શેખચલ્લી બની જવાય લીલું હોય. સમાજ અને સમયને અનુરૂપ વસ્ત્રો, જરૂરી દવા, બાળકો
માટે ઓછામાં ઓછો પી.ટી.સી. અથવા તેની સમકક્ષ અભ્યાસ અથવા રોજબરોજના જીવનમાં જે મિત્ર અવારનવાર જમાડે, હોટેલમાં કોઈ ઉઘોગનું કૌશલ્ય. આવા લોકો પોતાની નબળી આર્થિક સ્થિતિ લઈ જાય, સારી ભેટો આપે તે પ્રિય મિત્ર ગણાય. માબાપ સંતાનોને પ્રામાણિક પુરૂષાર્થથી સુધારવા અવશ્ય સ્વતંત્ર હોય છે. આવા વર્ગનો મનગમતાં વસ્ત્રો, આધુનિક સગવડો અને ખિસ્સાખર્ચ માટે સારી રકમ કોઈ સામાન્ય ખેડૂત હોય. વહેલી સવારથી તેણે પોતાના આપે તો તેઓ પ્રેમાળ માબાપ ગણાય. રક્ષાબંધનને દિવસે બહેન વાડી-ખેતરમં પસીનો પાડ્યો હોય અને તેની પત્નીએ પણ સાથ ભાઈને રાખડી બાંધે અને બદલામાં ભાઈ બહેનને સારી રકમ ભેટ આપ્યો હોય. મધ્યાહૂન સમયે આ ખેડૂત પોતાની પત્ની અને બાળકો તરીકે આપે તો વીર મીઠો લાગે પત્ની પણ પિયરથી અવારનવાર વગર સાથે જે સાદા ભોજનનો આનંદ માણે તેની ઈર્ષા ધનવાનો અને મોટા કહ્યું કંઈ લાવ્યા કરે તો પત્ની પ્રિય લાગે. તેવી જ રીતે કેટલાક અમલદારોને પણ થાય. કિસ્સાઓમાં પતિ પત્નીને અવારનવાર ભેટો ન આપે તો તે પતિ સામાન્ય રીતે આવો સામાન્ય માણસ દારૂની લતે ન ચડે, તેમ * પ્રેમાળ ન ગણાય. પુત્ર પોતાની કમાણીમાંથી કંઈક આપતો રહે તો તે જુગારને રવાડે પણ ન ચડે. મહાત્મા તૉલ્સતોયે તેમની એક ટૂંકી વાર્તા પિતૃભક્ત ગણાય અને આપવા સમર્થ ન હોય તેવા પુત્ર સાથે પિતાને 'Irip એક નઠારો પ્રેતાત્માંમાં લખ્યું છે કે જ્યાં સુધી માણસ ગરીબ વાત કરવી પણ ખાસ ન ગમે. લોહીના સંબંધોની યોગ્યતા પણ હોય છે ત્યાં સુધી તેનામાં રહેલું પ્રાણીનું લોહી કાબૂમાં રહે છે, પણ પૈસાથી નકકી થાય છે તો પછી અન્ય માનવીય સંબંધોની તો વાત જ નાણાં આવતાં પ્રાણીનું લોહી ઉપર આવે છે અને તે શેતાનનો શી ? આવા અતંદુરસ્ત માનસનું નિમિત્ત પૈસો બને છે. આ અનુયાયી બને છે. ગુજરાતમાં તો નશાબંધી છે, પરંતુ પૈસા હોય તો
જુની કહેવત 'જર, જમીન અને જો એ ત્રણે કજિયાના છોરું' માણસ દારૂ પીવા માટે મુંબઈની સફર કરે એમાં અતિશયોક્તિ નથી. આજે પણ એટલી જ સાચી છે. જમીનના નાના ટુકડા માટે બે સગા ગરીબ માણસના જીવનમાં જે સુખશાંતિ હોય છે ને અમીરોના જીવનમાં ભાઈઓ અદાલતમાં જતા હોય છે, પુત્ર પણ પિતા સામે કેસ માંડનો મોટે ભાગે ન જ હોય. . હોય છે. કલહ અને કુસંપનું નિમિત્ત પૈસો બને છે. વાસ્તવમાં ગરીબીને લીધે માણસ પોતાના જીવનમાં પ્રગતિ સાધી શકતો પ્રેમ-ભાવને પૈસા સાથે સંબંધ નથી; કેમ કે ભાવને પૈસા પર જ નથી એવી મોટી બૂમ નાણાંની તંગી ભોગવતા લોકોની છે. અબ્રાહમ આધારિત બનાવવામાં આવે તો તેને વ્યાપાર કહેવાય. પણ પ્રેમ કે ભાવ લિંકનની ગરીબીનું વર્ણન અજના વિદ્યાર્થીને કાલ્પનિક લાગે લિંકનને તો નહિ જ કહેવાય. શરતી પ્રેમ અલ્પજીવી છે, જયારે હદયનો પ્રેમ તેમના વિદ્યાર્થી જીવનમાં એક પુસ્તક વાંચવું હતું, પરંતુ તે પુસ્તક શાશ્વત છે. પૈસો શરતી પ્રેમ અને લહનું વાતાવરણ સર્જે છે, પરિણામે, ઉછીનું લેવા માટે તેઓ વીસ માઈલ ચાલીને ગયા. બીજી વાર તેમણે પ્રેમ, હેત, સ્નેહ, ત્યાગ, સેવા, નિ:સ્વાર્થવૃત્તિ જેવા અમૂલ્ય સદ્ગુણોનો તેમના પડોશી પાસેથી જ્યોર્જ વૈશિગ્ટનનું જીવનચરિત્ર ઉછીનું લીધું, અર્થ સમજવો પણ વિકટ બને છે. જે માણસ પાસે પૈસો હોય છે પરંતુ વરસાદ પડતાં, તેમના ઘરના છાપરામાંથી ચૂક થતો હતો સમગ્ર જીવનવ્યવહારનું મૂલ્ય પૈસાની પરિભાષામાં આંકતો થઈ જાય; તેથી પુસ્તક સાવ ખરાબ થઈ ગયું. તેમના પડોશીએ કહી દીધું. તું પરિણામે, તેના માનસિક જીવનમાં જે ભાવની દુનિયા કહેવાય તે જો મારા ફાર્મ પર કામ કરે તો પછી એ પુરક તા. લિંકનને ફાર્મ શુન્યવત બને તો નવાઈ નહિ. પૈસાનો એવો અનર્થ છે કે ૫૨ થોડા દિવસ સુધી સખત પરિશ્રમભર્યું કામ કરવું પડ્યું છતાં માણસનું માનવપણું તેને ખબર ન પડે એ રીતે છીનવાઈ જાય છે. તેમણે પુસ્તક પોતાનું બન્યું હોવાનો આનંદ અનુભવ્યો. આ માણસ
ખ્રિસ્તી ધર્મમાં એવી માન્યતા છે કે ઊંટ કદાચ સો નાકામાંથી અમેરિકાના પ્રમુખ બન્યો એટલું જ નહિ પરંતુ ગુલામીની પાશવી પ્રથા પસાર થઈ શકે, પણ ધનવાનને સ્વર્ગમાં પ્રવેશ મળી શકે નહિ. નાબૂદ કરનાર પ્રમુખ તરીકે જગતના ઈતિહાસમાં અમર બન્યો. અફસોસની વાત તો એ છે કે ખ્રિસ્તી ધર્મના અનુયાયીઓ જ પૈસાને લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી તદૃન ગરીબીમાં ઊછર્યા, પરંતુ આજે પણ સર્વસ્વ ગણીને જીવી રહ્યા છે. અલબત્ત ભારતીય વિચારસરણીમાં લોકે તેમને સાદર યાદ કરે એવા ભારતના વડા પ્રધાન થઈ ગયા. . પૈસાનો આવો નિષેધ નથી; લક્ષ્મીપૂજન આવકારપાત્ર ગણાયું છે. પરંતુ ગુજરાતના ભક્તકવિ નરસિહ મહેતાના દારિદ્રથી ક્યો ગુજરાતી અજાણ તેમાં પૈસાના સદુપયોગ માટેની સ્પષ્ટ હિમાયત છે. લોકોની હશે ? તેઓ પરમ ભક્ત તો થયા, પરંતુ તેમણે જે પદો રચ્યાં છે સુખાકારીથી માંડીને તેઓ ધર્મને રરને, અધ્યાત્મને રસ્તે વળે ત્યાં તેવાં પદો ઘડીભર વાતાનુકૂલિત મકાનમાં રહેતા કોઈ આજના કવિએ સુધીની સઘળી બાબતો માટે પૈસાની પ્રાપ્તિ આવશ્યક અને અનિવાર્ય રચ્યાં હોય એવું કોઈએ સાંભળ્યું ? એમ સાંભળ્યું છે કે કવિ ગણવામાં આવી છે. ભારતની આ વિચારસરણીની સ્મૃતિ થાય ત્યારે બોટાદકર તેમના નબળા સંજોગોને લીધે, થીંગડાંવાળાં ધોતિયાં પહેરતા, વર્તમાન ભારતમાં સાપ ગયા અને લિસોટા રહ્યા જેવી સ્થિતિ છે. પરંતુ તેમણે જે 'મીઠા મધુ ને મીઠા મેહુલા રે લોલ, એથી મીઠી મોરી ધૃતરાષ્ટ્રને તેના જયેષ્ઠ પુત્ર દુર્યોધન પ્રત્યે જેવો મોહ હતો તેવો મોહ માતરે, જનની જોડ સખી નહિ જડે રે લોલ લોકજીભે રમતું વર્તમાન જગતના માનવીને પૈસા પ્રત્યે છે. પરિણામે, આજના માનવીને માતૃપ્રેમનું કેટલું હૃદયસ્પર્શી ગેયકાવ્ય રહ્યું છે ! બાહ્ય સુખસગવડો ધર્મ કે અધ્યાત્મનું ક્ષેત્ર નીરસ લાગે છે. આમ પૈસો સાચા સુખની પ્રાપ્ત થાય તો લિંકન, નરસિંહ મહેતા કે બોટાદકર બનાય એવું અવરોધક બને છે જે ઘણો મોટો અનર્થ છે. '
' સમીકરણ ભ્રામક છે. વાસ્તવમાં, ગરીબીનું જોરદાર બહાનું માણસને . ગરીબી આશીર્વાદ છે એ બતાવતાં પહેલાં ગરીબીનો સ્પષ્ટ મળે છે એ સાચું. ખ્યાલ નજર સમક્ષ રાખવો યોગ્ય બનશે. જે લોકોને પોતાની ગરીબી દુર્ગણોની જનની છે એવી દલીલ કેટલીક વખત તો આવકમાંથી પાયાની જીવનજરૂરી કામ કરવા માટે થોડી તક્લીફ પડે જોરદાર રીતે કરવામાં આવે છે. ગરીબ લોકો જૂઠાબોલા, અપ્રામાણિક, તેઓ ગરીબના વર્ગના ગણાય. જીવનજરૂરો એટલે યોગ્ય પોષણ મળે સારા સંસ્કાર વિનાના અને ગુનો કરતાં અચકાય નહિ તેવા એમ.
