________________
તા. ૧૬-૧૦-૯૦ અને ૧૬-૧૧-૯૦
'
પ્રબુદ્ધ જીવન
વર્ષે કૉલેજની હોસ્ટેલમાં પહેલી વાર બે-ત્રણ હરિજન વિદ્યાર્થીઓ કરતા હતા તે વિદ્યાર્થીઓને પોતાના બંગલો બોલાવ્યા, અને કલાકેક દાખલ થયા. તેમને રસોડામાં ખાવાનું પીરસવાની રસોઈયાઓએ ના તેમની સાથે ચર્ચા કરી સમજાવ્યા કે ગાંધીજી પ્રત્યે પ્રેમ પ્રગટ કરવાનો કહી. કલબના સેક્રેટરીએ પ્રિન્સિપાલ ભાંડારકરને એ વાત કરી. તેમણે રસ્તો તેમની હત્યા માટે કોઈની ઉપર વેર લેવાનો નથી. તેમણે બીજો કહ્યું, સારું, આવતી કાલે મારી પત્ની અને હું તમારા રસોડામાં જમવા માગે સૂચવ્યો. બીજા દિવસથી શ્રાદ્ધ સુધીના દિવસ સુધી કૉલેજ શરૂ આવીશું અને હરિજન વિદ્યાર્થીઓની સાથે બેસીશું. રસોઈયાઓને કહેજો. '
ર થતાં પહેલાં બધા વિદ્યાર્થીઓ અને અધ્યાપકોએ કૉલેજના જોર્જ છે કે તેઓ અમને પીરસવાની ના પાડશે તો તેમણે નોકરી છોડવી પડશે.”
* ફિફ્ટ (આજના ગાંધી) હલમાં મળવું અને વ્યવસ્થિત હરોળોમાં
ઊભા રહી પદેરક મિનિટ પ્રાર્થના કરી પછી વર્ગોમાં જવું. વિદ્યાર્થીઓ બીજે દિવસે એમ થયું અને રસોઈયાઓ તેમને પીરસવાની ના
સંમત થયા અને યોજના પ્રમાણે સંપૂર્ણ શાંત વાતાવરણમાં અને કહેવાની હિંમત ન કરી શક્યા. બીજો પ્રસંગ ગાંધીજીની હત્યા થઈ તે
ગંભીર ભાવે પ્રાર્થનાઓ થતી રહી. શ્રીમતી ભાંડારકર પણ દરરોજ દિવસનો છે. તે રાત્રે હોસ્ટેલના વિદ્યાર્થીઓએ સાંભળ્યું કે હત્યા પછી એક પ્રાર્થના ગાતાં. મહારાષ્ટ્ર સોસાયટીમાં કોઈ બંગલાઓમાં મીઠાઈ વહેંચાઈ હતી. એટલે આવા સ્વભાવનાં કેસર અને શ્રીમતી ભાવ સાથે મને, કેટલાક વિદ્યાર્થીઓએ સોસાયટી ઉપર હલ્લો લઈ જવાનો નિર્ણય કર્યો. પચાસ વર્ષ સુધી નિકટના પરિચયમાં રહેવાનું મળ્યું તેને હું મારું મોટું વાત પ્રિન્સિપાલ ભાંડારકર પાસે આવી. તેમણે હલ્લો કરવાનો વિચાર સદ્ભાગ્ય ગણું છું.
કાયદો અને માનવસુધારણા
T સત્સંગી
એક આવો દાખલો વાંચવા મળ્યો. એક ચોર ઘરમાં દાખલ માનવતાવાદી અભિગમવાળું છે, તોપણ ગુનાનું પ્રમાણ તો વધતું જ રહે થાય છે. ચોર ગરીબ હોય છે, તે અને તેના કુટુંબના સભ્યો બેત્રણ છે. દિવસથી ભૂખ્યાં હોય છે. સદગહસ્થ ઘરમાં જ છે અને ચોરને કહે આજના સમયમાં છે ઈસ્પિતાલમાં દર્દીઓની સંખ્યા ઘણી હોય છે. "માં ખાનામાં મારી પત્નીની કિંમતી વીંટી છે. તે આવે તે પહેલાં તે સારી ઇસ્પિતાલ ગણાય એવી વ્યાખ્યા સારી ઇસ્પિતાલની આપવામાં લઈને જતો રહે.” ચોર ઘડીભર આ માની શકતો નથી, પરંતુ આખરે
આવી છે. તો પછી વધારે ગુના પકડાય તે પોલીસ ખાતું અને છૂપી ને તેમ કરે છે.
પોલીસ ખાતું વધારે કાર્યક્ષમ ગણાય અને જેલમાં જેમ વધારે કેદીઓ થોડી વાર પછી શ્રીમતી પાછાં ફરે છે અને વીંટી ન જોતાં ખૂબ હોય તેમ તે જેલો સારી ગણાય એવી વ્યાખ્યાનો રો૫ અહીં પણ નારાજ થાય છે. તેમના પતિને તેઓ કહે છે, કોઈ મારી પંદર હજાર નથી લાગ્યોને પોલીસ ખાતું કોઈ ચોક્કસ માણસે ગુનો કર્યો છે રૂપિયાથી વધારે કિંમતવાળી હીરાની વીંટી ચોરી ગયું છે. તેમના એટલું જ જુએ છે, પરંતુ તેણે શા માટે ગુનો કર્યો? એ અંગે પોલીસ પતિ ઓ સાંભળીને ચોરની પાછળ દોડે છે. તેઓ ચોરને આંબી ખાતું કહેશે, 'એ અમારો વિષય નથી.' આ વિણ્ય જેલ ખાતાનો થોડ જઈને કહે છે, “ભાઇ, મેં જે વીંટી લીધી છે તેની કિંમત પંદર હજાર અંશે બનાવાયો છે, પરંતુ જેલો મુખ્યત્વે તો જેલ માટેના નિયમોની રૂપિયાથી વધારે છે. માટે એનાથી ઓછે વેચતો નહિ.”
ભાષા જાણે છે. જેલમાં જે છૂટછાટ આપવામાં આવી હોય તે પણ આ સાંભળીને ચોરની આંખમાં આંસુ આવે છે. તેણે આવો જેલરો માટે તો ધ્યાન રાખવાનો નિયમ જ બને છે. તે નિયમોના પ્રેમ કયારે પણ અનુભવ્યો જ નહોતો. પળવારમાં જ તેનું જીવન પાલનથી વિશેષ રસ જેલરોને હોતો નથી. બદલાઈ ગયું. સહસ્થના પગમાં પડીને તે કહે છે, “મને માફ કરો ગુનેગારને જે સજા કરવામાં આવે છે તે સમાજની વ્યવસ્થા અને તમારા નોકર તરીકે સ્વીકારો.” આ માણસ જેલમાં ગયો હોત માટે અવશ્ય છે. એક ગુનેગારને સજા થાય એટલે અન્ય લોકો ગુનો સજા ભોગવી આવ્યા પછી તેને માણસ બનવાની વાત મગજમાં કરતાં ડરે અને સમાજમાં આ પ્રકારની બીક દ્વારા વ્યવસ્થા જળવાય. આવત નહિ, પણ પકડાય નહિ તેવા કુશળ ચોર બનવાને રસ્તે ગુનેગારે બીજી વ્યકિતને નુકસાન પહોંચાડયું હોય છે, પરંતુ નુકસાન મક્કમતાથી ચાલવા લાગતા. એવી પૂરી શક્યતા ગણાય. પામનાર વ્યકિત કાયદો તેના હાથમાં લે તો તે ગુનેગાર બને; પરંતુ
આખી દુનિયામાં સંખ્યાબંધ જેલો છે; પરંતુ પ્રત્યેક જેલ ગુનેગારને અદાલત જે સજા કરે છે તેથી નુકસાન પામેલી વ્યક્તિને ભરાતી જ રહે છે. છેલ્લા એક દાયકામાં પોલીસ ખાતું સવિશેષ મોટું ન્યાય મળવાનો સંતોષ થાય છે. સમાજમાં વ્યવસ્થા અને ન્યાય માટે બનતું રહ્યું છે. પરંતુ ગુના ધટયા એવું ક્યારેય પણ સંભળાયું? ગુનાનું ગુનેગારને શિક્ષા થાય તે જરૂરી તો છે જ. સાથે સાથે શિક્ષાનો મહત્વનો પ્રમાણ વધતું રહે છે એવા જ આંકડાઓ આપણી સમક્ષ આવતા રહે હેતુ એ પણ છે કે શિક્ષા થવાથી વ્યકિત આવું આત્મનિરીક્ષણ કરે,* છે. પોલીસ ખાતું ગુના પકડી જરૂર શકે છે. જેલરો કેદીઓને નિયમ મેં ભૂલ કરી તેથી મને આ શિક્ષા થઈ છે. મારામાં વિવેકબુદ્ધિ છે, પ્રમાણે મજબૂત ચોકીપહેરા હેઠળ અવશ્ય સાચવે છે. વર્ષોથી આમ પણ મારા પ્રાણી-સ્વભાવનું મારા પર વર્ચસ્વ થતાં હું આ ભૂલ કરી કાર્યવાહી ચાલી રહી છે. ઇંગ્લેન્ડ અને અમેરિકમાં તો પોલીસ, છૂપી બેઠે. ખરી રીતે જોતાં આ શિક્ષા મારા પ્રાણી-સ્વભાવને થઇ છે, તેથી પોલીસની વ્યવસ્થા ખૂબ વખણાય છે. વિશેષમાં, આ સમૃદ્ધ દેશો આ શિક્ષા મને મારા ઉચ્ચ સ્વભાવનું ભાન કરાવવા માટે મળી છે. અઘતન વૈજ્ઞાનિક ઢબનાં ગુનાશોધક સાધનો વ્યવસ્થિત રીતે ધરાવે છે. હવે મારી આંખ ઊઘડી ગઈ છે અને હું મારા ઉચ્ચ સ્વભાવને તેવી જ રીતે પહેલાના જેલજીવન કરતાં અત્યારનું જેલજીવન અનુસરીને યોગ્ય જીવન જીવીશ."
