________________
(૨)
તા. ૧૬-૭-૧૯૯૦
પ્રબુદ્ધ જીવન એ સંજ્ઞાની વ્યાખ્યા અહીં બદલાઈ ગયેલી છે અને માનવમૂલ્યોનું આ અભ્યાસક્રમ એ સમયે વ્યવહારમાં મુકાયો હશે એમ લાગે શિક્ષણ એવો એનો અર્થ થઈ ગયો છે.
છે કેમકે જૈન શ્વેતામ્બર કોન્ફરન્સ હેરલ્ડમાં ધાર્મિક પરીશ્રાનાં આ આચારોપદેશ રસિક કથાઓ વડે કરવાનું અભ્યાસક્રમમાં પરિણામો પ્રગટ થયેલાં જોયાં હોવાનું મને યાદ આવે છે. પણ એ સૂચવવામાં આવ્યું છે. એટલે કે વર્તન ઘડાય તેનો જ પ્રયત્ન કરવામાં કેટલો વ્યાપક બન્યો હશે અને કયાં સુધી ટક્યો હશે એની ખબર આવ્યો નથી, ધર્મશિક્ષણ રસિક બને એવો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. નથી. આજે તો આની કોઈને સ્મૃતિ હોવાનીય સંભાવના નથી. આ કથાઓ માટે 'ઈસપની વાતો, 'પંચતંત્ર બાળવાર્તા 'સુબોધક નીતિકથા અભ્યાસક્રમ આખો ને આખો, બેઠો, કામમાં આવી શકે એવું તો ન 'Indian Fairy Tales" ઉપરાંત અનેક મરાઠી, ગુજરાતી, અંગ્રેજી, કહેવાય, બદલાયેલો સમય નવું આયોજન માગે જ, પરંતુ ધાર્મિક જૈન કથાગ્રંથોની ભલામણ કરવામાં આવી છે તે પણ ધાર્મિક શિક્ષણની શિક્ષણની યોજના કરવાની મૂંઝવણ અનુભવતા લોકોને આમાંથી કંઈક આ કલ્પના સાંપ્રદાયિક સીમાઓથી કેટલી બધી આગળ ગઈ છે એનું માર્ગદર્શન તો અવશ્ય મળી રહે તેમ છે. આ અભ્યાસક્રમ એના વિસ્મયકારક દર્શન કરાવે છે. અભ્યાસક્રમ સાથે જોડવામાં આવેલી એક ઘડનારની ઉદાર ધર્મદ્રષ્ટિ, ચારિત્ર્ય ઘડતર માટેની ધગશ, રાષ્ટ્રવાદી સૂચના એના ઘડનારની ઉદાર વિશાળ ધર્મદ્રષ્ટિની ઘાતક છે :* ધાર્મિક પ્રકૃતિ, બાળ-કિશોર-શિક્ષણની સૂક્ષ્મ સમજ ને ધર્મ તથા શિક્ષણ શિક્ષણ માટે ગ૭-મતના કદાગ્રહ વિનાના ઉદાર બુદ્ધિવાળા મર્મજ્ઞ સંબંધી સાહિત્યસામગ્રીની ઊંડી જાણકારી બતાવે છે એ તો એક જુદી શિક્ષકોની યોજના કરવી.”
જ વાત છે.
લગ્ન સંબંધોમાં ભાગ ભજવતા શબ્દો: ખડાષ્ટક તથા બિયાબારું
3 પ્રવીણચન્દ્ર જી. રૂપારેલ “ઓહોહોહો ! કેટલી બધી કંકોત્રીઓ ! જાતજાતની છે એટલે બે વ્યક્તિઓની રાશિના સંદર્ભમાં છઠ્ઠા ને આઠમા સ્થાનનો ભાતભાતની, રંગબેરંગી ને ચિત્રવિચિત્ર કંકોત્રીઓ રોજ આવી પડે છે! સંબંધ. કેટલાં લગ્ન !
આ સમજવા આપણે બારે રાશિઓનાં નામ વર્તુળમાં કમવાર હોય જ ને ! આ તો લગ્નની સિઝન’ છે - લગ્નની મોસમ છે! ગોઠવીએ. કોઈ એક રાશિથી (એને પ્રથમ ગણીને) ગણતાં જે છઠ્ઠી વ્યવહારુ લોકો જેને લગનગાળો કહે છે ને !
(રાશિ) આવે, તેના સંદર્ભમાં-એ જ દિશામાં આગળ ગણા તાં જ એ તો ઠીક ! પણ અત્યારે ઠાઠમાઠથી ને ભપકાબંધ ઉજવાતા પ્રથમ રાશિ આઠમી આવે.' લગ્ન સમારંભોનો ખરો પ્રારંભ તો વર-કન્યાના વડીલો, જોષીઓને ઉદાહરણ તરીકે મેષ રાશિ લઈએ. ઘડિયાળના કાંટાની દિશામાં એમની જન્મોત્રી બતાવવા ગયા હશે ત્યારે જ થયો હશે ને ! આ ગણીએ (ઊલટી દિશામાં પણ ગણી શકાય) તો છ સ્થાને કન્યા રાશિ બનેની જન્મોત્રીઓ સરખાવી, જયોતિષની દૃષ્ટિએ એમનો કેવોક મેળ આવે; ને એ જ દિશામાં કન્યાથી (એને પ્રથમ રાશિ ગણીને) આગળ છે તે પણ જોવડાવ્યું હશે ને ?
ગણીએ તો આઠમે સ્થાને મેષ રાશિ આવે. આ પડાષ્ટકં કે પ્રચલિત આવો મેળ જોવામાં જોષીઓ જે મુદાઓ તપાસે ને ચર્ચે છે તેમાં ભાષામાં ખડાષ્ટક મેળ સંબંધ થયો. વ્યવહારમાં આ શબ્દ ખડાખાટ, ઘણીવાર ખડાષ્ટકનો ઉલ્લેખ પણ થતો હોય છે.
ખડાખાણું, ખટાખાટું વગેરે રૂપ પણ ધારણ કર્યો છે. ખેડાષ્ટક
જ્યોતિષની દષ્ટિએ પરસ્પરના રાશિસ્થાનના આવા સંબંધો, તે પરંતુ જયોતિષમાં થોડોઘણો રસ ધરાવનાર તથા લો ગોઠવી તે વ્યક્તિ માટે અમુક શુભ ને અમુક અશુભ મનાય છે - એ કયા આપવાની સમાજસેવા કરનાર સામાન્યજનોમાં પણ આ શબ્દ કયા છે તે પર શુભ-અશુભનો આધાર રહે છે. દા.ત. મેષ ને વૃશ્ચિકનો અણબનાવ'ના અર્થમાં સારો એવો પરિચિત છે. હકીકતમાં એ શબ્દનો મેળ સારો મનાય છે જ્યારે મેષ ને કન્યાનો મેળ શત્રુતાભર્યો મનાય છે. આવો પ્રચલિત અર્થ જ્યોતિષશાસ્ત્રમાંથી જ વિકાસ પામ્યો છે.
પણ લગ્ન-સંબંધોમાં 'મેળ જોતી વખતે ઘણીવાર સારા શુભ જયોતિષની દષ્ટિએ કોઈ બે વ્યક્તિઓનો પરસ્પર સંબંધ, એમનો મેળ જોવા કરતાં, 'અશુભ કે શત્રુતાભર્યા મેળ તો નથી ને ' - એવી કમળ એ બંનેની રાશિઓ, પરસ્પરના સંદર્ભમાં ક્યા સ્થાને આવે છે, વ્યવહારુ નકારાત્મક દષ્ટિ વધુ કામ કરતી હોય છે. આવી પ્રચલિત તે પર આધાર રાખે છે. લગ્ન સંબંધમાં મેળની દષ્ટિએ આ પણ વૃત્તિને લઈને પછી ધીમે ધીમે ખડાષ્ટક' એટલે શત્રુતાભર્યો સંબંધ, ધ્યાનમાં લેવાય છે. આથી, લગ્ન સંબંધ બાંધતાં પહેલાં લગ્નમાં એવી જ ગ્રંથિ જનમનમાં સ્થિર થતી ગઈ. પરિણામે પછી વ્યવહારમાં જોડાનાર વ્યક્તિઓમાં 'મેળ રહેશે કે કેમ તે પણ જોઈ લેવામાં આવે 'ખડાષ્ટકનો અર્થ જ 'અણબનાવ થઈ ગયો એટલે સુધી કે બે
વ્યક્તિઓ વચ્ચેના અણબનાવનો ઉલ્લેખ 'ખડાષ્ટક' શબ્દથી થવા આવો પરસ્પર મેળ જોવામાં, એ બે વ્યક્તિઓની રાશિઓના માંડયો. પરસ્પરના સંદર્ભમાં આવતા છઠ્ઠા ને આઠમા સ્થાનનો સંબંધ પડાષ્ટકં એક રસપ્રદ બાબત નોંધવા જેવી છે. ચૌદ પંક્તિઓમાં રચાતા. કહેવાય છે (૧ = છે; અષ્ટ = આઠ; પર્ + અષ્ટક = પડાષ્ટક) આ 'સોનેટ' કાવ્યોનું યુરોપીય સ્વરૂપ આપણે ત્યાં પ્રચલિત થયું ત્યારે છ ને શબ્દનું પછી વ્યવહારમાં પ્રચલિત રૂપ બન્યું ખડાષ્ટક ! આમ ખડાષ્ટક' આઠ પંક્તિજૂથોમાં રચાતાં આવાં કાવ્યો માટે એક લેખકે 'ખડાષ્ટક
