________________
ભરતજીની આ વિચારણા તદ્દન વ્યાજબી છે. મનુષ્યપણાની પ્રાપ્તિ સહેલી નથી. પુણ્યવાન આત્માઓ જ મનુષ્યપણાને પ્રાપ્ત કરે છે અને પુણ્ય કાંઈ એમને એમ બંધાઈ તું નથી. આવું દુઃખે કરીને મળેલું મનુષ્યજીવન પાણીના પરપોટા જેવું ચંચળ છે. મરણ ક્યારે આવશે ?એ નિશ્ચિત નથી. આયુષ્ય રીતસર પૂર્ણ થયા વિના મરણ ન જ આવે એવો નિયમ નથી. બધાય પોતાના મનુષ્યપણામાં આયુષ્યના રીતસરના અન્ન સુધી રહી જ શકે એવું નિયત નથી. નિમિત્તાદિ કારણે વહેલું મરણ આવે કે નહિ ? નિરૂપક્રમ હોય તો વાત જુદી છે, બાકી સોપક્રમ આયુકર્મ નિમિત્ત પામીને ન જ તૂટે એમ ન કહેવાય. પાણીનો પરપોટો જેમ ચંચળ છે, તેમ દુઃખે કરીને પ્રાપ્ત થયેલું મનુષ્યપણું પણ ચંચળ છે. આ વાત નક્કી થઈ જાય તો પ્રમાદ કારમો લાગે. જીવાય તેટલો કાળ સધાય, તો કલ્યાણ થઈ જાય. ક્યારે જીવિતનો અન્ત આવશે તે જાણતા નથી, માટે આત્મકલ્યાણની સાધનામાં પ્રમાદ કરવો નહિ. જેને વીજળીના ઝબુકે મોતી પરોવવાનું હોય, તે કેવો દતચિત્ત રહે?
લક્ષ્મી હાથીના કાન જેવી મનુષ્યપણાની ચંચળતા સમજ્યારે અને ધર્મની જરૂરીયાત જાણનારે, ધર્મની આરાધનામાં એવા જ દતચિત્ત બનવાનો પ્રયત્ન કરતા રહેવું જોઈએ. મનુષ્યપણું જેમ પાણીના પરપોટા જેવું છે, તેમ લક્ષ્મી, હાથીના કાન જેવી છે. હાથીનો કાન હાલ્યા જ કરે. લક્ષ્મી પણ એવી જ ચપળ. તમારી લક્ષ્મી તો સ્થિર હશે, કેમ? અસ્થિર લક્ષ્મીમાં મૂંઝાવા જેવું હોય ? લક્ષ્મી અસ્થિર છે, એ સમજાઈ જાય તો લક્ષ્મીનો ગર્વ ગળી જાય અને કૃપણતા ભાગી જાય. ધર્મનું કોઈપણ કાર્ય આવે છે, ત્યારે લક્ષ્મીની મમતા અંતરાયરૂપ થાય છે ને ? એ અંતરાય ક્યારે ટળે ? લક્ષ્મીને ચંચળ માની તેની મમતા મૂકો તો ! લક્ષ્મીની મમતા અંતરાયરૂપ થાય છે ને ? તમારી આંખ સામે કેટલાએ ભીખ માંગતા થઈ ગયા? એ તમે નથી જાણતા ? પુણ્યોદય હોય ત્યાં સુધી લક્ષ્મી
ઉત્સવમય અયોધ્યામાં જુદા ઘટતાં શ્રી ભરતજી...૫
૯૧
