Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki, koriDAvalI-ratA thavI-vivAra A vivarakAra : 1 ca guptAvika gaNI che che. naka zI ke Cii prakA , de Arthika sahakArI , hotI karAvatI lAlAbhAI parIkha rIlIjIyasa A tapAsa zalene dararI roDa, . zAha isyA: muMbaI 4007
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvanAtha paMcAnana bhaTTAcAryaviracita kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa (bhAga - bIjo ) : vivaraNakAra : pU. paramazAsana prabhAvaka vyAkhyAnavAcaspati sva. pUjyapAda A. bha. zrI. vi. rAmacandra sU. mahArAjAnA paTTAlaMkAra pUjyapAda sva. A.bha.zrI. vi. muticandra sU.ma.sA. nA ziSyaratna pUjyapAda A. zrI. vi. amaragupta su.ma.sA. nA ziSya paMnyAsa candraguptavijaya gaNI : Arthika sahakAraH zrImatI candrAvatI bAlubhAI khImacaMda rIlIjIyasa TrasTa ("ratnapurI" gauzAlAlena, daphatarI roDa, malADa-IsTa: muMbaI 400 097.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ : kArikAvalI-muktAvalI-vivaraNa : (bhAga - bIjo) tRtIya AvRtti - nakala 500 (vi.saM. 2050) mUlya H rUA. 35/ : prApti sthAna : zA. sUryakAMta caturalAla mu. po. murabADa (ji. ThANuM) zA. mukuMdabhAI ramaNalAla 5 'navaratna' phaleTsa navA vikAsagRha roDa - pAlaDI amadAvAda-380 007 : mudraNa H prinTa lAIna 107, anila kuMja, pAlaDI cAra rastA pAse, amadAvAda-380006. phona naM. 396274, 79755 rajanIkAMtabhAI epha. vorA 655, sAcApIra sTrITa puNe 411 001 vijayakara kAMtilAla jhaverI jahAMpanAhanI poLa kAlupura roDa amadAvAda - 380 001 mudraNa-sahakAra navanIta je. mahetA sAgara prinTarsa : pAdazAhanI poLa rilIpha roDa, amadAvAda-1.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAnumAna-paricchedaH kArikAvalI / vyApArastu parAmarzaH, karaNaM vyAptidhI rbhavet ||66 || anumAyAM jJAyamAnaM liGgaM tu karaNaM na hi / anAgatAdiliGgena na syAdanumitistadA // 67 // vyApyasya pakSavRttitvadhIH parAmarza ucyate / muktAvalI / anumitiM vyutpAdayati-vyApArastviti / anumAyAm - anumitau vyAptijJAnaM karaNam, parAmarzo vyApAraH / tathA hi-yena puruSeNa mahAnasAdau dhUme vahnivyAptirgRhItA, pazcAt sa eva puruSaH kvacit parvatAdAvavicchinnamUloM dhUmarekhAM pazyati, tadanantaraM dhUmo vahnivyApya ityevaM rUpaM vyAptismaraNaM tasya bhavati, pazcAcca vahnivyApyadhUmavAnayamiti jJAnaM sa eva parAmarza ityucyate / tadanantaraM parvato vahnimAnityanumritirjAyate / atra prAcInAstu vyApyatvena jJAyamAnaM liGgamanumitikaraNamiti vadanti tad dUSayati- jJAyamAnamiti / liGgasyA'numityakaraNatve yuktimAha- anAgatAdIti / yadyanumitau liGgaM karaNaM syAt, tadA'nAgatena liGgena vinaSTena cA'numitirna syAt, anumitikaraNasya liGgasya tadAnImabhAvAditi // 67 // . vyApyasyeti / vyAptiviziSTasya pakSeNa saha vaiziSTyAvagAhijJAnamanumitau janakaM, tacca pakSe vyApya iti jJAnaM, pakSo vyApyavAn iti jJAnaM vA, anumitistu pakSe vyApya iti jJAnAt pakSe sAdhyamityAkArikA, pakSo vyApyavAniti jJAnAt pakSaH sAdhyavAnityAkArikA / dvividhAdapi parAmarzAt pakSaH sAdhyavAnityevA'numitirityanye / 1
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ nanu vahnivyApyadhUmavAn parvata iti jJAnaM vinA'pi yatra parvato dhUmavAniti pratyakSaM, tato vahnivyApyo dhUma iti smaraNaM, tatra jJAnadvayAdevA'numiterdarzanAd vyAptiviziSTavaiziSTyAvagAhijJAnaM na sarvatra kAraNam, kintu vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAjJAnatvena kAraNatvasyA''vazyakatvAt tatra viziSTajJAnakalpane gauravAcceti cenna / ' vyApyatAvacchedakA'jJAne'pi vahnivyApyavAniti jJAnAnumityutpatte, lAghavAcca vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnatvena hetutvam / kiJca dhUmavAn parvata iti jJAnAdanumityApattiH, vyApyatAvacchedakIbhUtadhUmatvaprakArakasya pakSadharmatAjJAnasya sattvAt / na ca gRhyamANavyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAjJAnasya hetutvamiti vAcyam / caitrasya vyAptigrahe maitrasya pakSadharmatAjJAnAnumitiH syAt / yadi tatpuruSIyagRhyamANavyApyatAvacche dakaprakArakaM tatpuruSIyapakSadharmatAjJAnaM tatpuruSIyAnumitau heturityucyate, tadA'nantakAryakAraNabhAvaH / manmate tu samavAyasambandhena vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnaM samavAyasambandhenA'numitiM janayatIti nA'nantakAryakAraNabhAvaH / yadi tu vyAptiprakArakaM jJAnaM pakSadharmatAjJAnaM ca svatantraM kAraNamityucyate tadA kAryakAraNabhAvadvayam / vahnivyApyo dhUma AlokavAMzca parvata iti jJAnAdapyanumitiH syAt / itthaJca yatra jJAnadvayaM tatrA'pi viziSTajJAnaM kalpanIyaM, phalamukhagauravasyA'doSatvAt / : viva29 : mUlamAM anumitinA vyApAraparAmarzano pUrvanirdeza hovAthI muktAvalImAM paNa yadyapi teno ja prathama nirdeza karavo joIe, paraMtu karaNanI jijJAsA pachI ja vyApAranI jijJAsAno udaya thato hovAthI mUlamAM pazcAdda nirdiSTa hovA chatAM muktAvalImAM karaNano nirdeza prathama karyo che. anumitimAM vyAtijJAna karaNa che. ane vyApAravat asAdhAraNakAraNabhUta e vyAptijJAna, parAmarzAtmaka vyApAravat che. vyApArAtmakaparAmarzamAM vyAptijanyatva nathI, kAraNa ke
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAna sAdimAM thayela vyAptijJAna, varmivyApyadhUmavAnuM parvataH ityAkAraka parAmarzanI utpattikSaNanI avyavahita pUrvekSaNamAM vRtti nathI. tethI parAmarzamAM vyAtijJAnajanyatva na hovAthI temAM vyAtijJAnanuM vyApAratva saMbhavita nathI. A pramANenI zaMkAnuM samAdhAna kare che - tathA hi.. ityAdi granthathI. Azaya e che ke mahAna sAdimAM je puruSe dhUmamAM vahuninirUpita vyAptinuM grahaNa karyuM che, pAchaLathI te ja puruSe kyAreka parvatAdimAM avicchinna (akhaMDita) dhUmanI rekhAne joI. tyArabAda, pUrve mahAna sAdimAM joyelI avicchinna dhUmanI rekhAnA jevI ja avicchinna dhUmanI rekhAne jovAthI jAgelA saMskArathI "dhUmo vanivyANaH ItyAkAraka vyAptiviSayakasmaraNa, te puruSane thAya che. ane tyArabAda te puruSane "vartivyApyadhUmavAnayam' ItyAkAraka jJAna thAya che. tene ja parAmarza kahevAya che. AthI spaSTa che ke ekAdaza parAmarzAtmakajJAnotpajyavyavahitapUrvekSaNamAM upara jaNAvyA mujaba vyAtiviSayakasmaraNAtmakajJAna hovAthI vyabhicAra nathI Avato. tAdRzavyAptijJAnajanya ekAdaza parAmarzathI parvato vanimAna' ItyAkAraka anumiti thAya che. tethI vyAptijJAnajanyaparAmarza, vyAtijJAnajanya anumitino janaka hovAthI te anumitimAM vyApAra che. matra pravInAnu... ityAdi - ahIM anumitinI pratye jJAyamAnaliphTa (hetu-dhUmAdi) karaNa che - evuM kahe che. Azaya e che ke upara jaNAvyA mujaba liMgaparAmarza anumitinI pratye kAraNa che. A rIte lijJaviziSTaparAmarzanI kAraNatAthI tavizeSaNIbhUta lignamAM paNa anumitinI kAraNatA siddha che. parantu parAmarzamAM rahelI kAraNatA vyApAravat na hovAthI parAmarzane karaNa na mAnatAM parAmarzAtmakavyApArathI viziSTa evA liphTane anumitinuM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaNa manAya che. viSayavidhayA kAraNabhUta liGgathI parAmarza janya che. ane te liGgajanyaanumitino janaka paNa che, tethI parAmarzAtmakavyApAravadjJAyamAnaliGgane prAcIno anumitinuM karaNa kahe che. prAcInonA te matamAM doSa jaNAvavA kahe che - mUlamAM anumAyamityAdri / liphLane anumitinuM karaNa na mAnavAmAM yuktine kahe che. mUlamAM- anApatAvIti Azaya e che ke jo anumitinI pratye liGgane karaNa mAnIe to bhaviSyamAM utpanna thanAra liGgathI ane vinaSTa ligathI tenA jJAna dvArA thatI anumiti nahIM thAya. kAraNa ke vinaSTa anAgata ligano abhAva che. yadyapi atItAdiliGga tajanya -parAmarzAtmakajJAnasvarUpasaMbaMdhathI vartamAnamAM paNa vidyamAna hovAthI tenAthI anumitinI anupapatti nahIM thAya. paraMtu atItAdiliGga parAmarzanuM janaka na hovAthI tAdaza jJAnAtmaka saMbaMdhathI paNa atItAdiliGgano abhAva hovAthI anumitinI anupapatti che ja. vyApyanA vyAkSiviziSTasya... ItyAdi-vyAsiviziSTa pakSanI sAthenA vaiziSyanuM avagAhijJAna anumitinuM janaka che. e vaiziyAvagAhijJAna 'pakSe vyApyaH', athavA 'kSo vyApyavAnuM' . ItyAkAraka vyApyaprakAraka athavA vyApyavizeSyaka hoya che. anumiti to 'pakSe vyAghya:' ItyAkAraka vyApyuMvizeSyaka jJAnathI 'kSe sAdhyam' ityAkAraka thAya che. ane 'pakSo vyApyavAn' ItyAkAraka vyApyaprakAraka jJAnathI 'pakSa: sAdhyavAn' ItyAkAraka thAya che. keTalAka loko, uparyukta baMnne jJAnathI paNa 'pakSa: sAdhyavAn' ItyAkAraka ja anumiti thAya che - evuM kahe che. arthak emanA mate anumitiniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakatA pakSavyApyobhayavaiziSTyAvagAhinizcayatvamAM che. yadyapi upara jaNAvelA pakSavizeSyaka athavA vyArSyAvazeSyajJAnamAM tAdRzobhayavaiziyAvagAhi x -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayatva nathI. paraMtu tAdazanizcayatvanuM tAtparya rAmarudrIthI jANavuM joIe. mImAMsaka zaMkA kare che - nenvityAdri - Azaya e che ke, jyAM "varnivyApyadhUmavAnuM parvataH' ItyAkAraka jJAna thayuM nathI. paraMtu 'dhUmavAnuM parvataH ItyAkAraka pratyakSa thayuM ane tyAra pachI 'vaMivyApyo dhUma:' ItyAkAraka smaraNa thayuM, tyAM A be jJAnathI ja anumiti thatI hovAthI anumitinI pratye sarvatra vyAptiviziSTavaizivagANijJAnane kAraNe nahIM mAnavuM joIe. paraMtu sarvatra anumitinI pratye vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAviSayakajJAnatvena kAraNatA mAnavAnuM Avazyaka hovAthI utajJAnadrayasthale viziSTajJAnanI kalpanA karavAthI gaurava thAya che. ahIM kahevAnuM tAtparya e che ke mImAMsako anumitinI pratye sarvatra vanivyApyadhUmavAnuM parvataH' ItyAghAkAraka vyAptiviziSTavaiziyAvagANijJAnane kAraNa nathI mAnatA; vicit zAbdabodhAtmaka tAdaza viziSTajJAnane, anumitinI pratye. kAraNa mAne paNa che. ane vicita upara jaNAvelA jJAnadrayasthaLe anumitinI pratye viziSTavaiziyAvagANijJAnane kAraNa nathI paNa mAnatAM. jyAre naiyAyiko jJAnadrayasthaLe paNa anumitinI pratye viziSTavaiziyAvagANijJAnanI kalpanA kare che. A prasaMge e vastu yAda rAkhavI joIe ke, mImAMsako jyAre viziSTavaizivagANijJAnane anumitinI pratye kAraNa mAnatAM ja nathI evuM nathI. to pachI tatra jJAnakriyAva' ahIM 'va'kArano temano prayoga koI rIte saMgata nathI. AthI ja ahIM 'va'kAra 'pi' zabdArthamAM prayukta che. bIjuM jJAnadrayasthaLanI anumiti ane viziSTavaiziryAvagAhitAdazajJAnajanya anumitinA anurodhathI cAtAvachevaprakArapakSadharmatAjJAnatvene jJAnane anumitinI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratye kAraNa mAnavAnuM Avazyaka hovAthI viziSTavaiziDyAvagANinizcayatvena jJAnane anumitinI pratye kAraNa nahIM mAnavuM joIe. e mImAMsakanuM kahevuM che, arthAt viziSTavaiziDyAvagANijJAnaniSTha anumitikAraNatA upara mImAMsakano AkSepa nathI. paraMtu tAdazanizcayatvaniSThakAraNatAvacchedakatA upara AkSepa che. tethI mUlamAM (muktAvalImAM)nA ''cANiviziSTavaizivahijJAna ne sarvatra '' A graMthane viziSTavaishissttyaavgaahijnyaantvmnumititvaavcchinnN prati na kaarnntaavcchedmu'' ekAdaza graMthaparaka jANavo joIe. ATalA vivaraNathI mUla graMthanA tAtparya sudhI pahoMcavAmAM prAyaH vAMdho nahIM Ave. chatAM zaMkAnvita cittanuM samAdhAna jijJAsuoe adhyApako dvArA karI levuM. cAtAvajIMjJAnepi... ItyAdi-Azaya e che ke, vyApyatA vacchedakadhUmatvAdiprakAraka jJAna na hoya to paNa vanicANavAna' ityAkAraka vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnathI vaktimAna' ItyAkAraka anumiti thAya che. tethI anumitinI pratye vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnatvena kAraNatA mAnavAnuM Avazyaka hovAthI gurubhUta vyApyatAvacchedakaprakArakajJAnatvena kAraNatA nahIM mAnI zakAya. "yadyapi uparyukta jJAnadbhayasthaLe viziSTavaizidyAvagAUijJAna na hovAthI tAdazasthalIya anumitinI pratye viziSTavaiziphsAvagANijJAnamAM vyabhicAra che. ane 'vanicANavAnuM ItyAkAraka parAmarzajanya (vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnajanya) anumiti sthale vyApyatAvacchedakaprakAraka jJAna na hovAthI temAM vyabhicAra che. tethI ubhayatra vyabhicAra to tulya che. paraMtu vyApyatA vacchedakaprakArakapakSadharmatAjJAnatvena kAraNatA mAnavAmAM viziSTavaizivagANijJAnanI kalpanA karavAnI AvazyakatA na hovAthI mArA mate kalpanAlAghava che, tethI vyApyatAvacchedaka
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArakapakSadharmatAjJAnattvanI apekSAe laghubhUta paNa vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnatyena kAraNa mAnavAnuM yogya nathI'' A pramANenA mImAMsakanA abhiprAyanA anusaMdhAnamAM mImAMsakanA matamAM dUSaNAntara jaNAve che. gri... ItyAdi graMthathI Azaya e che ke vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAjJAnatvena, anumitinI pratye kAraNatA mAnIe to vyApyatAvacchedakaLmatvaprakAraka 'ghUmavAnuM parvataH' ItyAghAkAraka jJAnathI paNa anumitinI Apatti Avaze. yadyapi gRhyamANavyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAjJAnane kAraNa mAnIe to kevala 'dhUmavAnparvataH' ItyAghAkAraka pakSadharmatAjJAnathI anumatinI Apatti nahIM Ave. kAraNa ke te jJAna gRhyamANavyApyatAvacchedaka (vartamAnakAlInavyApyatAvacchedaka) prakAraka nathI. parantu caitranA gRhyamANavyApyatAvacchedakaprakArakajJAnathI maitrane kevala 'dhUmavAnparvataH' ItyAghAkAraka jJAnathI anumitino prasaMga Avaze. etAdaza anumitinI ApattinA nivAraNa mATe, 'tatpuruSIyagRhyamANavyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAjJAna, tatpuruSIyaanumitinI pratye kAraNa che.' A pramANe kAryakAraNabhAva karo to anantakAryakAraNabhAvanI Apatti Avaze. viziSTavaiziSTyAvagAhi- jJAnanthena kAraNatAvAdinA mate paNa caitranA tAdaza jJAnathI maitrane anumitino prasaGga Avaze- evI zaMkA karI zakAya che. parantu e barAbara nathI. kAraNa ke tAdazajJAnanvena kAraNatAvAdi evA mArA mate tAdazavyAptiprakArakapakSadharmatAjJAna samavAyasaMbaMdhathI svAzrayamAM samavAyasaMbaMdhathI anumitine utpanna kare che. tethI etAdaza samavAyaghaTita eka ja kAryakAraNabhAva che, anaMtA nathI. caitranA vyApyatAvacchedakaprakArakajJAnathI maitranA kevala 'dhUmavAnparvataH' ItyAghAkAraka jJAnathI anumitinI ApattinA nivAraNa mATe, - 7
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantakAryakAraNabhAvanI bhItine laIne tattatpuruSIyaniveza vinA vyApyatAvadakaprakArakajJAna ane pakSadharmatAviSayaka - jJAnane svataMtrapaNe anumitinI pratye kAraNa mAno to kevala 'dhUmavAnparvataH'ItyAghAkAraka pakSadharmatAjJAnavAt maitrane anumitino prasaMga yadyapi nahIM Ave. parantu kAryakAraNabhAvadrayanI Apatti Avaze. viziSTavaiziSyAvagAhijJAnatvena kAraNa mAnanArAne paNa vyAptiprakArakapakSadharmatAjJAnatvena, athavA pakSadharmatAviSayakavyAptiprakArakajJAnatvena kAraNatA mAnavAmAM koI vinigamaka na hovAthI kAryakAraNabhAvadrayanI Apatti samAna che. tethI vyApyatAvarjIvaprA jJAnane temaja vakSadharmatAviSaya jJAnane anumitinI pratye svataMtratayA kAraNa mAnanArane mate dUSaNAntara jaNAve che. ''vanivyApyo dhUmaH, Ato vAMzaparvataH'' A samUhAlaMbanajJAnathI paNa anumitino prasaMga Avaze. kAraNa ke etAdazajJAna vyApyatAvacchedaka - dhUmatvaprakAraka che ane pakSadharmatAviSayaka paNa che. vyApti kAraNa mAnanAra prakArakapakSadharmatAviSayakajJAnatvena siddhAntIne tAdazasamUhAlaMbana jJAnathI anumitino prasaMga zA mATe nathI Avato ? e vastu tarkasaMgrahanuM adhyayana karI cUkelA vidyArthIone samajAvavAnI AvazyakatA nathI. kAraNa ke teo sArI rIte samaje che ke siddhAntIo to '"vyAptiniSThaprkaartaaniruupithetunisstthprkaartaaniruupitpkssnisstthvishessytaashaalijJAnanvena" anumitijanakatA jJAnamAM mAne che. tAdazasamUhAlaMbanajJAnamAM etAdaza vivakSitajJAnatva nathI. A rIte viziSTajJAnattvana anumitijanakatA siddha thayA pachI, uparyuktajJAnadrayasthaLe paNa viziSTavaizidyAvagAhijJAnanI kalpanA karAya che. etAdaza kalpanAgaurava, vizivaiziyAvAhijJAnattvana kAraNatAnI siddhinA uttarakAlamAM hovAthI phalamukha che. tethI koI doSa nathI. Azaya e che ke 8
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtisthaLe anumitinI pratye viziSTavaizivagANijJAnatvena kAraNatAnI siddhi e phaLa che. tAdaza siddhi (jJAna) svarUpaphaLanI pratye ""viziSTavaizivihijJAnatve jyanAauravam'' ItyAkAraka gauravajJAna pratibaMdhaka banI zake che. parantu ukta rIte viziSTavaizivagANijJAnatvena anumitijanakatA siddha thayA bAda ja yatkiMcit jJAnadrayasthalIya anumityavyavahitapUrvavarti tarIke viziSTavaizivagANijJAnanI kalpanA karavAnI rahe che. tAdaza anumitinI janakatAnI siddhinA abhAvamAM tAdaza kalpanA, karavAnI rahetI ja nathI. AthI spaSTa rIte samajI zakAya che ke yatkiMcit anumityavyavahitapUrvavarti che kalpanIya svAzraya (viziSTavaizivagANijJAnatvAzraya) jeno evA viziSTavaizivagANijJAna-vRttitAdazasvAzrayakatvasvarUpa gauravanuM jJAna, tAdaza viziSTavaiziDyAvagANijJAnatvena anumitijanakatAnI siDyuttarakAlamAM hovAthI te gauravajJAna svapUrvakAlavRttitAdazasiddhinI pratye pratibaMdhaka thaI zakaze nahIM. ItyAdi dinakarIthI samajI levuM. rivatI ! vyAptiH sAdhyavadanyasminnasambandha udAhRtaH // 68 // muruvanI | - vyApyo nAma ? vyAptyAzraya statra vyAptiH ketyata Aha-vyAptiriti / 'vahnimAn dhUmAdi' tyAdau sAdhyo vahniH, sAdhyavAn mahAnasAdiH, tadanyo jalahradAdiH, tadavRttitvaM dhUmasyeti lakSaNasamanvayaH / dhUmavAn vahnarityAdau sAdhyavadanyasmiMstaptAyaHpiNDAdau vahnaH sttvaannaa'tivyaaptiH| atra yena sambandhena sAdhyaM tena sambandhena sAdhyavAn bodhyaH, anyathA samavAyasambandhena vahnimAn vaDheravayavaH, tadanyo mahAnasAdistatra dhUmasya vidyamAnatvAvyAptiprasaGgAt / sAdhyavadanyazca
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkabhedavAn bodhyastena yatkiJcidvahnimato mahAnasAderbhinne parvatAdau dhUmasattve'pi na kSatiH / yena sambandhena hetutA tenaiva sambandhena sAdhyavadanyA'vRttitvaM bodhyam / tena sAdhyavadanyasmin dhUmAvayave dhUmasya samavAyasambandhena sattve'pi na kSatiH / sAdhyavadanyA'vRttitvaJca sAdhyavadanyavRttitvatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH, tena dhUmavAn vanerityatra sAdhyavadanyajalahadAdivRttitvA'bhAve'pi nA'tivyAptiH / atra yadyapi dravyaM guNakarmAnyatva - viziSTasattvAdityAdau viziSTasattAyAH zuddhasattAyAzcaikyAt sAdhyavadanyasmin guNAdAvavRttitvaM nA'sti tathA'pi hetutAvacchedakarUpeNA'vRttitvaM vAcyam / hetutAvacchedakaM vRttitAnavacchedakamiti phalito'rthaH / vivaraNa 'vyApyasya pakSavRttitvadhI:' mA prabhAonI DAriDAbhAM 'vyApya' 56 vyAptiviziSTa arthA6 vyAptinA Azrayane bhAve che. tyAM vyApti padArtha zuM che ? AvI zaMkAnA samAdhAna mATe DAriDAvalIbhAM 'vyAptiH' ityAhi graMtha che. sAdhyavaddathI bhinna me pachArtha tanni3pitavRttitvAlAvane arthAt " sAdhyavanniSThapratiyogitAkabhedAdhikaraNanirUpitavRttitvAbhAva" ne vyApti ahevAya che. 'parvato vahnimAn dhUmAt ' ahIM vnisv3psaadhyvad mahAnasAdithI bhinnahradAdinirUpita sevAlAdiniSThavRttitvano abhAva dhUmamAM hovAthI nyAsilakSaNano samanvaya thAya che. nyAre 'dhUmavAn vahneH' ityAhi vyaliyArI sthaNe, sAdhyamavabhinnataxayaH piNDanirUpitavRttitA vanimAM hovAthI lakSaNano samanvaya thato nathI. ahIM sAdhyavattva sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI levuM joIe. nahIM to vahnimAn dhUmAt ahIM sabhavAya saMbaMdhathI vanibhavaninA 04 10
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ avayavathI bhinna je mahAna sAdi tagnirUpitavRttitA dhUmamAM hovAthI avyApti Avaze. sAdhyaniSThAyatA sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI vivakSita hoya tyAre avyApti nahIM Ave. kAraNa ke sAdhyatAva chedakasaMyogasaMbaMdhAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvamahAna sAdithI bhinna hradAdinirUpitavRttitvAbhAva dhUmamAM che. sAdhyavanniSTapratiyogitAkabheda sAdhyavasvAvachinnapratiyogitAka levo joIe. arthAt sAdhyavanniSThabhedIya pratiyogitA sAdhyavattAvacchinna levI joIe. anyathA vanimAna dhUmAt' ahIM yatkiMcit sAdhyavabhinna (mahAsAdibhinna) parvatAdimAM dhUma vRtti hovAthI avyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe sAdhyavattAvacchinnatvano tAdazapratiyogitAmAM niveza karavAthI avyApti nahIM Ave. kAraNa ke parvatAdiniSThatAdazayatkiMcitmAdhyamahAna sAdipratiyogikabheda mahAsAdiniSThatattavyaktitvAvacchinnapratiyogitAka che, vivakSita sAdhyavasvAvacchinnapratiyogitAka nathI. ___saadhytaavcchedksmbndhaavcchinnaadheytaaniruupitsaadhyaadhikrnntaavttvaavcchinnprtiyogitaakbhedaadhikrnntaavniruupitvRttitvamAvo vyApa '' A pramANenA tAtparyanI vivakSAmAM paNa bhedAdhikaraNanirUpitavRttitA hetutAyachedaka saMbaMdhathI levI joIe. anyathA "vartimAna dhUmA ahIM tAdazabhedAdhikaraNa dhUmanA avayavamAM samavAyasaMbaMdhathI dhUma vRtti hovAthI avyApti Avaze. paraMtu upara jaNAvyA mujaba vRttitAmAM hetutAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatvano niveza karavAthI avyApti nahIM Ave. kAraNa ke tAdazabhedAdhikaraNadhUmAvayavanirUpita hetutAyachedakasaMyogasaMbanyAvacchinnavRttitAno abhAva dhUmamAM che ja. 11
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyavadanyAvRttitvaghaTaka vRttitvAbhAva, vRttitvatvAvacchinnapratiyogitAka levo joIe arthAd vRttitvaniSThapratiyogitAmAM vRttitvatvAvacchinnatvano niveza karavo joIe. anyathA 'dhUmavAnuM vaneeH' ityAdi vyabhicArI sthaLe tAdaza sAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkabheddAdhikaraNajalahradAdinirUpita saMyogasaMbaMdhAvacchinnavRttitAno abhAva vanimAM hovAthI ativyApti Avaze. vRttitvAbhAvIyapratiyogitAmAM vRttitvatvAvacchinnatvano niveza karavAthI ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke jalahradAdinirUpitatAdazavRttitvAbhAvIyapratiyogitA, jalahradAdinirUpitatAdRzavRttitvaniSThatavyaktitvAvacchinnA che. vRttitvatvAvacchinnA nathI. A vAta tarkasaMgrahanA jANakArane samajAvavAnI AvazyakatA nathI. teo vRttitvasAmAnyAbhAva ane vRttitvavizeSAbhAvamAM je bheda che, tene sArI rIte jANe che. 'sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavattvAvacchinnapratiyogitA ,, kabhedAdhikaraNanirUpitahetutAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitAtvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo vyAptiH ' A pramANenA paryavasita lakSaNamAM doSa kahe che atretyAdri / Azaya e che ke 'dravya muLarmAnya~viziSTasattvAr' ahIM sAdhyatAvacchedakasamavAya - saMbaMdhathI sAdhyad je dravya, tattvAvacchinnapratiyogitAka - bhedAdhikaraNa guNAdinirUpitahetutAvacchedakasamavAyasaMbaMdhAvacchinnavRttitA sattAmAM che, tema guNakarmAnyadghaviziSTasattAmAM paNa che. kAraNa ke viziSTa zuddhAnnAtirivyate A nyAyanA baLe viziSTasattA ane zuddha sattA baMne eka hovAthI zuddhasattAnI jema ja viziSTa - (guNakarmAnyatvaviziSTa) sattAmAM paNa tAdaza sAdhyavadanyaguNAdinirUpitavRttitA che. tethI 'caM muLamAMnya~viziSTatattvAr' ahIM avyApti Ave che. tenA nivAraNa mATe tAdazavRttitAnavacchedakahetutAvacchedakadharma 1 12
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatvano niveza za sevo. 'viziSTaM zuddhAnnAtiricyate' - mA nyAyathI viziSTa sattA ane zuddhasattA eka hovAthI tAdazaguNAdinirUpitavRttitA ubhayamAM hovA chatAM vRttitAvacchedakasattAtra manAya che. viziSTasattAtvasvarUpa hetutAvacchedaka ahIM vRttitAva che daka na hovAthI tAdazavRttitAnavacchedakahetutAyachedakadharmavanvarUpa vyApti prakRtahetumAM hovAthI avyApti nahIM Ave. AthI samajI zakAya che ke 'sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkabhedAdhikaraNatAvanirUpitahetutAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitAnavacchedakahetutAvacchedakadharmavattvaM vyAptiH'' mA pramANe 'sAdhyavadanyA'vRttitvaM vyAptiH' mA sakSAnuM tAtparya che. kArikAvalI / atha vA hetumaniSThavirahApratiyoginA / sAdhyena hetoraikAdhikaraNyaM vyAptirucyate // 69 // muktAvalI / nanu kevalAnvayini jJeyatvAdau sAdhye sAdhyavadanyasyA'prasiddhatvAdavyAptiH / kiJca sattAvAn jAterityAdau sAdhyavadanyasmin sAmAnyAdau hetutAvacchedakasambandhena samavAyena vRtteraprasiddhatvAdata Aha-athaveti / hetumati niSThA-vRtti ryasya sa tathA viraha:-abhAvaH, tathA ca hetvadhikaraNavRttiryo'bhAvastadapratiyoginA sAdhyena saha hetoH sAmAnAdhikaraNyaM vyAptirucyate / ___ atra yadyapi vahnimAn dhUmAdityAdau hetvadhikaraNaparvatAdivRttyabhAvapratiyogitvaM tattadvaqyAderastItyavyAptiH / na ca samAnAdhikaraNavanidhUmayoreva vyAptiriti vAcyam / tattadvanyAderapyubhayA- . bhAvasattvAd ekasattve'pi dvayaM nAstIti pratIteH / guNavAn dravyatvAdityAdAvavyAptizca / tathA'pi pratiyogitAnavacchedakaM yat sAdhyatAvacchedakaM tadavacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiriti vAcyam / nanu 13
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpatvavyApyajAtimadvAn pRthivItvAdityAdau sAdhyatAvacchedikA rUpatvavyApyajAtayastAsAM ca zuklatvAdisvarUpANAM nIlaghaTAdivRttyabhAvapratiyogitAvacchedakatvamastItyavyAptiriti cenna / tatra paramparayA rUpatvavyApyajAtitvasyaiva sAdhyatAvacchedakatvAta / na hi tAdRzadharmAvacchinnAbhAvaH kvApi pRthivyAmasti, rUpatvavyApyajAti: . mAnAstIti buddhyApatteH / sAdhyAdibhedena vyApterbhedAt tAdRzasthale sAdhyatAvacchedakatAvacchedakaM pratiyogitAvacchedakatAnavacchedakamityeva lakSaNaghaTakamityapi vadanti / - vivaraNa - navityAdri - DhuM vAkyam ?yatvati ItyAdi kevalAnvaya sAdhyaka sthaLe tAdaza sAdhyatA vacchedakasaMbandhana sAdhyavasvAvacchinnapratiyogitAkabhadAdhikaraNanI aprasiddhi hovAthI avyApti Ave che. tenA nivAraNa mATe kArikAvalImAM 'mathavI...' ityAdi granthathI lakSaNAntara jaNAve che. yadyapi kevalAvayisAdhyakasthale mImAMsako vagere keTalAka loko anumiti mAnatA na hovAthI tyAM (kevalAvayisAdhyasthaLe) vyAptino abhAva ISTa ja che. tethI tyAM AvyAptinA nivAraNa mATe kArikAvalImAM "athavA.." ItyAdi graMtha Avazyaka nathI. parantu AthI ja muktAvalImAM "ziza..' ityAdi graMthathI sAdhyavanyAgavRttitva rUpa pUrvapakSavyAptilakSaNamAM dUSaNAntara jaNAve che. "sattAvAn nAteH ItyAdi sthaLe tAdaza sAdhyavasvAvacchinnapratiyogitAkabhadAdhikaraNasAmAnyAdinirUpita - hetutAyachedakasamavAyasaMbaMdhAvacchinnavRttitA aprasiddha hovAthI avyApti Ave che. tenA nivAraNa mATe 'athava' ItyAdi graMthathI lakSaNAntara jaNAve che. he-dhikaraNavRtti je abhAva tene apratiyogi evA sAdhyanI sAthe hetunuM je sAmAnAdhikaraNya, tene vyApti kahevAya
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. arthAd 'hetusamAnAdhiLAtyantAmAvA'pratiyogisAdhyasAmAnAdhie vyAptiH' A pramANe 'athavA' ityAdi kArikAno Azaya che. atra yadyapItyAvi| Azaya e che ke, 'vanimAn dhUmAv' ityAdi sthaLe dhUmAdhikaraNaparvatAdimAM vRtti je tattamahAnasIyAdivanyabhAva tenuM apratiyogitva tatta vantyAdimAM na hovAthI 'hetumanniSThAmAvA'pratiyogisAdhyasAmAnAdhikrnnyN vyAptiH ' A pramANenI vivakSAmAM paNa abhyAsi Ave che. yadyapi 'vanimAr dhUmAv'ItyAdi sthale dhUmasamAnAdhikaraNamahAnasIyavantyAghabhAvIya apratiyogi parvatIyavani svarUpa tattatsAdhyanI sAthe tattadhUmanuM sAmAnAdhikaraNya hovAthI mahAnasIyavani vagerenI sAthe parvatIyadhUmAdinuM sAmAnAdhikaraNya na hovA chatAM koI doSa nathI. kAraNa ke samAnAdhikaraNa vanidhUmanI ja vyAsi manAya che. parantu hetvadhikaraNa parvatAdimAM; tattattparvatIyavantyAdino paNa 'sattvavidvayaM nAsti' A pratItinA anurodhathI 'parvatIyavaniH; nanazca tatumayaM nAsti' ItyAkAraka pratItinA viSayabhUta tattakhtyAghabhAva vRtti hovAthI taddapratiyogitva sAdhyamAM na hovAthI avyApti durudghara che. yadyapi hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvIyapratiyogitAmAM vyAsajyavRttidharmAMnavacchinnatvano niveza karIe to tAdazobhayAbhAvane laIne avyApti nahIM Ave. parantu tevo niveza karavA chatAM 'muLavAna dravyatvAr' ityAdi sthaLe avyApti Avaze. kAraNa ke dravyatvAtmakahetvadhikaraNa pRthvImAM vRtti tattaguNAbhAvanuM apratiyogitva sAdhyamAM nathI. ahIM upara jaNAvyA mujaba 'samAnAdhikaraNa vanidhUmanI vyApti che. (sAdhyahetunI vyApti che.)' ema kahIne abhyAptinA doSathI nistAra nahIM thAya. kAraNa ke dravyatva eka ja che. je pRthvImAM 15
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ che, te ja jalAdi dravyamAM paNa che. racItyAdi - Azaya e che ke upara jaNAvyA mujaba muLavAna dravyatvAr ahIM AvatI avyAptinA nivAraNa mATe, 'hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM yat saadhytAva che tavacchinnatAmAna piNuM vyApti' A pramANe lakSaNa - samajavuM joIe. jethI 'muLavAna dravyahrAr' ityAdi sthaLe avyApti nahIM Ave. kAraNa ke dravyAdhikaraNavRttitattaguNAdyabhAvIyapratiyogitAvacchedaka tattaguNAdivRttitattavyaktitvAdi che; guNAtmaka sApyatAvacchedaka nathI. tethI tAdazahetumanniSThAbhAvIyapratiyogitAnavacchedakasAdhya - tAvacchedakaguNatvAvacchinnanI sAthe dravyatvanuM sAmAnAdhikaraNya hovAthI lakSaNasamanvaya thAya che. nanvityAti / 'patyavyApyAtimAna pRthivItyAt' ahIM sAdhyatAvaaeThakarUpatvavyApya zuklanvAdi jAtio che, te badhI ja jAtio hatvadhikaraNaghaTADhiniHzuklAditatta rUpAbhAvIya pratiyogitAnI avacchedaka hovAthI sAdhyatAvacchedakamAM tAdazAbhAvIyapratiyogitAvacchedakano bheda nathI. tethI 'rUpavyAvyajJAtimAna kRSivItyAt' ahIM avyApti Ave che. A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke, ahIM svAzrayasamavAyAtmakaparamparAsaMbaMdhathI rUpanvavyApyajAtitva sAdhyatAvacchedaka che; tethI abhyApti nahIM Ave. kAraNa ke hetvadhikaraNaniSTanIlAdhabhAvapratiyogitAvacchedakatA paraMparAsaMbaMdhathI nIlatyAdimAM che. tAdazajAtitvamAM nathI. tethI tAdazAbhAvapratiyogitAvacchedakano bheda jAtitvamAM hovAthI tAdazAbhAvapratiyogitAnavaaeThakasAmyatAvacchedakajAtittvAvacchinna (paraMparAsaMbaMdhathI) jAtima nIlAdinI sAthe pRthivItvanuM sAmAnAdhikaraNya che ja. hetvadhikaraNamAM (pRthvI - mAtramAM) svAzrayasamavAyAtmaka paraMparA saMbaMdhathI patvavyApyuM 16
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAtitvaviziSTa (patnavyAvyanAtimat) nA'sti A pratIti thatI na hovAthI tAdaza pratItino viSayabhUta abhAva hetusamAnAdhikaraNa na hovAthI tene laIne abhyApti nahIM Ave. 'patyavyAvyanAtimAna kRSivItyAt' ahIM AvatI avyAptinuM nivAraNa karavA mATe matAntarathI upAyAntara jaNAve che. sAdhyAviSelena... ityAdi Azaya e che ke sAdhya sAdhanavagerenA bhedathI vyAptijJAnaniSThAnumitikAraNatAno bheda hovAthI jyAM sAdhyatAvacchedaka rUpatvavyApya jAtionI jema aneka che, evA sthaLe ''retumazimAvIyapratiyogitAna che - tAnavacchedakaM yat sAdhyatAvacchedakatAvacchedakaM tadavacchinnAvacchinnena samaM sAmAnAdhipaLyuM nyApti'' etAdaza vyAptinI vivakSA karavAthI 'patravyApyajJAtimavAnuM kRthivItvAt' ahIM abhyAsi nahIM Ave. kAraNa ke pRthvItvAdhikaraNaghaTAdivRtti nIlAghabhAvIya pratiyogitAvaaeThakatAvacchedakanIlatvatvAdino bheda; sAmyatAvacchedakatAvacchedakatAdazajAtitvamAM che. tethI tAdazapratiyogitAvacchedakatAnavacchedakasAmyatAvacchedakatAvacchedaka - jAtitvAvacchinnA (rUpatvavyApyajAtya) vacchinnanI sAthe pRthivItvanuM sAmAnAdhikaraNya hovAthI lakSaNa samanvaya thAya che - AvuM keTalAka kahe che. A matamAM graMthakAre 'vanti' kahIne asvArasya sUcita karyuM che. enuM bIja e che ke pannavyApyajJAtimAnuM pRthivItyAt ityAdi sthaLe pUrvokta rIte paramparAsaMbaMdhathI tAdazajAtitvane sAdhyatAvacchedaka mAnIne abhyAptinuM nivAraNa zakya che. to A rIte be kAryakAraNabhAvanI kalpanA karIne tAdazavyAptijJAnattvana kAraNa mAnavAnuM ucita nathI. ityAdi anyatra anusaMdheya che. muktAvalI / hetvadhikaraNaM hetutAvacchedakaviziSTAdhikaraNaM vAcyam / tena dravyaM 17
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNakarmAnyatvaviziSTa sattvAdityAdau zuddhasattAdhikaraNaguNAdiniSThA'bhAvapratiyogitve'pi dravyatvasya nA'vyAptiH / hetutAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNaM bodhyam / tena samavAyena dhUmAdhikaraNatadavayavaniSThAbhAvapratiyogitve'pi vaDhernA'vyAptiH / ... abhAvazca pratiyogivyadhikaraNo bodhyaH / tena kaMpisaMyogyetavRkSatvAdityAdau mUlAvacche denaitavRkSavRttikapisaMyogAbhAvapratiyogitve'pi kapisaMyogasya nA'vyAptiH / na ca pratiyogivyadhikaraNatvaM yadi pratiyogyanadhikaraNavRttitvaM, tadA tathaivA'vyAptiH, pratiyoginaH kapisaMyogasyAnadhikaraNe guNAdau vartamAno yo'bhAvastasyaiva vRkSe mUlAvacchedena sattvAt / yadi tu pratiyogyadhikaraNA'vRttitvaM, tadA saMyogI sattvAdityAdAvativyAptiH / sattAdhikaraNe, guNAdau yaH saMyogAbhAvastasya pratiyogyadhikaraNadravyavRttitvAditi vAcyam / hetvadhikaraNe pratiyogyanadhikaraNavRttitvaviziSTasya vivakSitatvAt, svapratiyogyanadhikaraNIbhUtahetvadhikaraNavRttyabhAva iti niSkarSaH / pratiyogyanadhikaraNatvaJca pratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvaM vAcyam / tena viziSTasattAvAn jAterityAdau jAtyadhikaraNaguNAdau viziSTasattAbhAvapratiyogisattAdhikaraNatvasattve'pi na kSatiH / atra sAdhyatAvacchedakasambandhena pratiyogyanadhikaraNatvaM bodhyaM, tena jJAnavAn sattvAdityAdau sattAdhikaraNa-ghaTAderviSayatayA jJAnAdhikaraNatve'pi na kSatiH / itthaJca vahnimAn dhUmAdityAdau dhUmAdhikaraNe samavAyena vahnivirahasattve'pi na kSatiH / - viva29 - 'hetvadhikaraNavRttyatyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiH' mA prabhAegenI vivakSA 42vA chatAM dravyaM guNakarmAnyatvaviziSTasattvAd mahA bhavyAsi Ave che. 4 // 29 // 3 guAmAnyatvaviziSTasattA bhane zuddhasattA 'viziSTaM 18
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhannatiritryate' A nyAyanA baLe eka hovAthI zuddhasattAdhikaraNa (he-dhikaraNa) guNAtivRttidravyatvAbhAvapratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedaka nathI. tethI avyAptinA nivAraNa mATe kahe che - haitvadhara... ityAdi - Azaya e che ke "caM viziSTasarvat' ityAdi sthaLe avyAptinA nivAraNa mATe he-dhikaraNa hetutIvenzAvacchinAdheyatAnirUpita' levuM joIe. dravya viziSTasviITu ahIM hetutAvacchedakaviziSTasattAtvathI avacchinnAdheyatAnirUpitahe-dhikaraNatA dravyamAM ja hovAthI tyAM vRtti (dravyavRtti) guNatvAghabhAvIyapratiyogitAnavacchedaka, dravyatvAtmaka sAdhyatAvacchedaka hovAthI avyApti nahIM Ave. viziSTa sattA ane zuddhasattA upara jaNAvyA mujaba eka hovA chatAM tadadhikaraNatAnirUpitaAdheyatA zuddhasattAvAvacchinna manAya che. hetutAvacchedakaviziSTa sattAvAvacchinna manAtI nathI. yadyapi dravya viziSTasarvat ahIM viziSTa sattA ane zuddhasattA eka hovAthI dravyatyAtmakasAdhyanA abhAvava guNAdimAM paNa tAdazasattA vRtti hovAthI viziSTasarvahetu vyabhicArI hovAthI tyAM AvyAptipradarzana ja anucita che. parantu sAdhyAbhAvavanirUpitavRttitAnava ThakahetusAvacchedakadharmavanvesvarUpavyabhicAra hovAthI prakRti sthaLe viziSTasarvAhetu vyabhicArI nathI. kAraNa ke sAdhyAbhAvavad guNAdinirUpitasattAnijhavRttitAno avacchedaka zuddhasattAtva che. viziSTasattAvAtmaka hetutAvacchedaka nathI. tethI caM viziSTasarvat ityAdi sthaLe avyAptipradarzana anucita nathI... ityAdi anyatra anusaMdheya che. AvI ja rIte hatyadhikaraNanirUpitahetu niSThAdheyatAmAM hetutAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatvano niveza karavo Avazyaka che. anyathA tAdazanivezanA abhAvamAM vanimAnuM dhUmAt' ityAdi sthaLe hetutAvadhakadhUmavAvacchinnasamavAyasaMbaMdhAvacchinnA 19
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dheyatAnirUpitadhUmAvayavAtmaka hetvadhikaraNavRttivanya - bhAvIyapratiyogitAnavaThakatA sAmyatAvaaeThakamAM na hovAthI avyApti Avaze. upara jaNAvyA mujaba hetutAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatvanA nivezathI vanimAr dhUmAv ityAdi sthaLe avyApti nahIM Ave. kAraNa ke, tyAM dhUmatvAvacchinna- ' hetutAvacchedakasaMyogasaMbaMdhAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNa parvatAdivRttighaTAghabhAvIya pratiyogitAnavacchedaka, sAdhyatAvacchedaka che ja. - '' hetutAvacchedakasambandhAvacchinnahetutAvacchedakAvacchinnA dheyatAnirUpitAdhikaraNatAvadvRttyabhAvIyapratiyo gitaanvcchedksAdhyatAva chevAvacchinnatAmAna dhirae vyApti'' A pramANenA vyAsilakSaNamAM ghaTakIbhUta hetvadhikaraNavRtti abhAva pratiyogivyadhikaraNa levo joIe. anyathA 'RSisaMyogyetavuMvRkSAt' ityAdi avyAkhyavRttisAdhyakasthaLe etavRkSatvAdhikaraNa etavRkSamAM mUlAghavacchedena vRtti kapasaMyogAbhAvIyapratiyogitAvacchedaka sAdhyatAvacchedaka hovAthI avyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe tAdaza hetvadhikaraNavRtti abhAva; pratiyogivyadhikaraNa laIe to avyApti nahIM Ave. kAraNa ke tAdaza hetvadhikaraNa etavRkSavRtti (mUlAghavacchedena vRtti) kapisaMyogAbhAva pratiyogivyadhikaraNa nathI. tethI tene laIne abhyAsi nahIM Ave. yadyapi 'pratiyoginiSThApeyatAnirUpitApiraLaminnAdhiAvRtti' A pramANe 'pratiyonidhi ' padano artha hoya to 'RSisaMyogyetavRkSAt' ahIM upara jaNAvyA mujaba AvatI avyAptino uddhAra nahIM thAya. kAraNa ke hetvadhikaraNa etavRkSamAM (mUlAghavacchedena) vartamAna kapisaMyogAbhAva; svapratiyoginA anadhikaraNa guNAdimAM vRtti hovAthI pratiyogivyadhikaraNa che ja ane te abhAva etavRkSAtmaka hetvadhikaraNamAM paNa che. tethI 'siMyogye 20
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSatra' ityAdi sthaLe avyAptinA uddhAra mATe pratiyogivyadhikaraNano artha pratiyodhinijIvitavRttirlemavivettva', karIe to "piyetavRkSetvIta' ItyAdi sthaLe avyApti nahIM Ave. kAraNa ke etavRkSavRtti kapi - saMyogAbhAvamAM svapratiyogikapisaMyoganA adhikaraNa vRkSanirUpitavRttitvavattva che. tethI te pratiyogivyadhikaraNa nathI. paraMtu pratiyogyadhikaraNAvRttitvarUpa pratiyogivyadhikaraNatvanI vivakSAmAM "saMyojana sI' ityAdi sthaLe ativyAti Avaze. kAraNa ke hatyadhikaraNaguNAdivRtti saMyogAbhAva svapratiyogisaMyogAdhikaraNa dravyamAM vRtti che. tethI saMyogAbhAva pratiyogivyadhikaraNa na hovAthI tenAthI anya abhAvane laIne : "saMyort savA ItyAdi vyabhicArI sthaLe ativyApti Avaze. paraMtu prakRti sthaLe hatyadhikaraNavRttipratiyogya - nadhikaraNavRttitvaviziSTanI ja pratiyogiMdhiraLa padathI vivakSA karI hovAthI upara jaNAvyA mujaba avyApti ke ativyApti doSa nahIM Ave. kAraNa ke tAdazahe-dhikaraNavRtti evo pratiyogyanadhikaraNavRttitvaviziSTa je abhAva, tadIya pratiyogitAnavachedaka sAdhyatAvachedakAvacchinna sAmAnAdhikaraNya vyAptiH' A pramANenI vivakSAthI pasaMyogyetanduvRkSatthAt ahIM kapisaMyogAbhAva pratiyogyanadhikaraNa - guNavRttitvaviziSTaguNamAM che; te guNavRtti abhAva hevadhikaraNavRtti na hovAthI tene laIne AvyApti nahIM Ave. hetvadhikaraNaetavRkSavRttikapasaMyogAbhAva, pratiyogyadhikaraNavRttitvaviziSTa hovAthI tene laIne paNa avyAptino saMbhava nathI. sonI sI ItyAdi vyabhicArI sthaLe to tvadhikaraNa guNAdivRttitvaviziSTasaMyogAbhAva pratiyogyanadhikaraNaguNAdivRttitvaviziSTa hovAthI saMyogAbhAvanuM grahaNa zakya che. tethI tyAM ativyApti nathI AvatI. 21
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ''mUlamAM vyAsilakSaNamAM hetusamAnadhira padano ane pratiyozidhiLa padano niveza na karIe to 'sattAvAr nAteH' ityAdi sthaLe avyApti Avaze. kAraNa ke 'abhAvIyapratiyogitAnavacche daka saadhytaavcchedkaavcchinnsAmAnAdhigyuM vyAptiH' A pramANenI vivakSAthI to hetva - nadhikaraNa sAmAnyAdivRtti sattAbhAvanuM grahaNa paNa zakya hovAthI tene laIne avyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe hetusamAnAdhiLatvano abhAvamAM niveza Avazyaka che. jethI prakRtasthaLe sattAbhAva hetusamAnAdhikaraNa na hovAthI tene laIne avyApti nahIM Ave. e samajI zakAya che. temaja visaMyogyetavRkSatpAt' ityAdi sthaLe avyAptinA nivAraNa mATe tAdaza pratiyozidhiraLatvano paNa niveza Avazyaka che. parantu 'hetvadhinnarane pratiyogyanadhivRttitvaviziSTa' nI ja pratiyonidhiraLa padathI vivakSA karIe to 'sattAvAr nAteH' ityAdi sthaLe avyAptinA nivAraNa mATe 'hetusamAnA dhALa padanI AvazyakatA nathI. .kAraNa ke sAmAnyAdiniSThatAdazasattAbhAva pratiyogyanadhikaraNavRttittvaviziSTa hova chatAM, hetvadhikaraNamAM (hetvadhikaraNavRtti) pratiyogyanadhikaraNavRttitvaviziSTa nathI. tethI ahIM tAdaza pratiyogivyadhikaraNa, sattAbhAva na hovAthI tene laIne sattAvAr nAte, ityAdi sthaLe avyAptino saMbhava nathI. mATe mUlamAM 'tusamAnASiNa' pada vyartha che.'' A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke mUlastha hetusamAnApiLa padathI ja tAdaza pratiyogi- vyadhikaraNArthano lAbha thAya che. arthAd'hetusamAna dhiraLapratiyozidhiLAmAva' ATalA padano ja 'svapratiyogyanadhiraLahetvadhiLavRSyamAva' A pramANe niSkarSa che. upara, mUlamAM 'hetusamAna dhirA' padanA nivezanI AvazyakatAne jaNAvavA 'sattAvAr nAteH' ahIM avyAptinuM pradarzana karyuM. 22
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasiddha vaktimAna dhUma' A sthaLe e zakya hovA chatAM zA mATe tyAM AvyAtinuM pradarzana na karyuM ? evI zaMkA uddabhave te jijJAsuoe enuM samAdhAna adhyApako pAsethI meLavI levuM. "vapratiyogyadharA'-hetutAvacherAsarUMdhAchinnahetutaavcchedkaavcchinnaa'dheytaa nirUpitAdhikaraNa vRttybhaaviiyprtiyogitaanavache sAdhyatA chevajInnasAmAnadharaNaM vyApti'' A pramANenA vyAptinA lakSaNamAM 'pratiyogyadhavaratva', pratiyotiviSe vachannadheyatAnirUpitAdhikAratvi" svarUpa levuM joIe. anyathA "viziSTasattAvAnuM khAte ahIM ativyApti Avaze. kAraNa ke tAdaza hetvadhikaraNa guNAdivRttiviziSTasattAbhAvIya-pratiyogi viziSTa sattA ane zuddhasattA banne eka hovAthI, sattAtmakapratiyoginuM adhikaraNa ja guNAdi hovAthI 'tavRtti viziSTasattAbhAvanuM grahaNa nahIM thAya. tethI anya ghaTAghabhAvane laIne ukata sthaLe lakSaNasamanvaya thavAthI ativyAti Avaze. tenA nivAraNa mATe pratiyoganadhivaratva upara jaNAvyA mujaba pratiyogitAvechekAvajItrAdheyatAnirUpitAdhikAraNaamitrAdhikaraNatva svarUpa laIe to ativyApti ke nahIM Ave. kAraNa ke hatyadhikaraNa guNAdi, tavRttiviziSTasattAbhAvIya pratiyogitAvacchedaka viziSTa sattAvAvacchinnApeyatAnirUpitAdhikaraNatAvat (dravya) bhinnAdhikaraNa hovAthI tavRtti viziSTa sattAbhAvanuM grahaNa thaI zake che. ane tadIyapratiyogitAvacchedaka ja sAdhyatAvacchedaka hovAthI "viziSTa sattAvAnuM nAte ahIM ativyAsi nahIM Ave. * pratiyodhatva ghaTaka pratiyoginiSThAdheyatA sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinna levI joIe. anyathA "jJAnavInuM saMsvI' ityAdi vyabhicArI sthaLe ativyApti Avaze. kAraNa ke he-dhikaraNa ghaTAdi; tavRtti jJAnAbhAvIya pratiyogitAvacchedakAvacchinnanuM viSayatAsaMbaMdhathI adhikaraNa hovAthI 23
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavRtti jJAnAbhAvanuM grahaNa nahIM thAya. tethI anya abhAvane laIne lakSaNasamanvaya thavAthI ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe upara jaNAvyA mujaba pratiyogitAvache - dakAchinnanuM adhikaraNa sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI laIe to ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke he-dhikaraNa ghaTAdi, tavRttijJAnAbhAvIya pratiyogitAvacchedakAvacchinnanuM sAdhyatAvachedaka samavAya saMbaMdhathI adhikaraNa na hovAthI tavRttijJAnAbhAvanuM grahaNa thaI zake che. yadyapi jJAnavInuM sarvat ahIM ativyAptinA nivAraNa mATe pratiyogitAve chevacchinnAnadhitva ' ghaTaka pratiyogitAvacchedakAvacchinnAyatAmAM pratiyotivijesaMdhAvacchinnatvano niveza karIe to paNa ativyAptinuM nivAraNa zakya che. kAraNa ke he-dhikaraNa ghaTAdi; tavRttijJAnAbhAvIya pratiyogitAvacchedakAvacchinnanuM pratiyogitAvacchedaka samavAyasaMbaMdhathI anadhikaraNa hovAthI tavRtti jJAnAbhAvanuM grahaNa zakya che. paraMtu A rIte "sAdhyatAvache saMdhAchinnatva' nA sthAne jo 'pratiyogitavacchesAjInnatvano niveza karIe to vanimAna dhUmATu' ItyAdi sthaLe avyApti Avaze- A pramANe jaNAve che - rUlya vanima... ItyAdi graMthathI - Azaya e che ke pratiyogitAvacchedakAvachinnAdheyatAmAM pratiyogitAvache saMvaMdhAchinnatvano niveza karIe (sadhyatAdche saMvadhArjInnatvano niveza na karIe) to vanimanuM dhUma' ahIM AvyApti Avaze. kAraNa ke hatyadhikaraNa parvatAdi, tavRtti samavAyasaMbaMdhAvacchinnavanitnAvacchinnapratiyogitAkAbhAvIya prati - yogitAvacchedakAchinnavanisAmAnyanuM pratiyogitAvacchedakasamavAyasaMbaMdhathI anadhikaraNa ja che. tethI taddavRttitAdazavanyabhAvIyapratiyogitAnavacchedaka sAdhyatAvacchedaka na hovAthI 'vanimAnuM dhUma' ahIM AvyApti spaSTa che. paraMtu 24
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrve jaNAvyA mujaba pratiyogitAvacchedakAvacchinnA avatAramAM sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhAvacchinnatvano niveza zame to 'hAmAna dhUmAd' ityAdi sadhetusthaNe avyAti nahIM sAve. 29 hedhikaraNaparvatAdi, tavRttitAdazavanyabhAvIya prati yogitAvacchedakAvacchinnanuM sAdhyatAvacchedakasaMyogasaMbaMdhathI adhikaraNa ja che. tethI tavRtti tAdazavanyabhAvanuM grahaNa zakya na hovAthI anya ghaTAghabhAvane laIne lakSaNasamanvaya thAya che. mAthI sabha7 zAze : 'itthaJca'no artha 'pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdheyatAyAM pratiyogitAvacchedakasambandhAvacchinnatvAnivezAdeva sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnatvanivezAdeva ca' pramANe che. muktAvalI / nanu pratiyogitAvacchedakAvacchinnasya yasya kasyacitpratiyogino'nadhikaraNatvaM, tatsAmAnyasya vA, yatkiJcitpratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvaM vA vivakSitam / Adye kapisaMyogyetavRkSatvAdityatra tathaivA'vyAptiH, kapisaMyogAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinno vRkSA'vRttikapisaMyogo'pi bhavati tadanadhikaraNaM vRkSa iti / . dvitIye tu pratiyogivyadhikaraNAbhAvA'prasiddhiH, sarvasyaivAbhAvasya pUrvakSaNavRttitvaviziSTasvAbhAvAtmakapratiyogisamAnAdhikaraNatvAt / na ca vahnimAn dhUmAdityAdau ghaTAbhAvAdeH pUrvakSaNavRttitvaviziSTasvAbhAvAtmakapratiyogyadhikaraNatvaM yadyapi parvatAdeH, tathA'pi sAdhyatAvacchedakasambandhena tatpratiyogyanadhikaraNatvamastyeveti kathaM pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhiriti vAcyam / ghaTAbhAve yo vanyabhAvastasya. ghaTAbhAvAtmakatayA ghaTAbhAvasya vahnirapi pratiyogI tadadhikaraNaJca parvatAdirityevaM krameNa pratiyogivyadhikaraNasyA'prasiddhatvAt / yadi ca ghaTAbhAvAdau vanyabhAvAdirbhinna ityucyate tadA dhUmAbhAvavAn vahnayabhAvAdityAdAvavyAptiH, tatra sAdhyatAvacchedakasambandhaH svarUpasambandhaH, tena ca sambandhena sarvasyaivAbhAvasya 25
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvakSaNavRttitvaviziSTasvAbhAvAtmakapratiyogyadhikaraNatvaM hetvadhikaraNasyeti / tRtIye tu rUpiyo mavavanAtmavAhityavivyAsa, tatrAtma- .. vRttika pisaMyogAbhAvAbhAvaH kapisaMyogaH, tasya ca. guNatvAt .. tatpratiyogitAvacchedakaM guNasAmAnyAbhAvatvamapi, tdvcchinnaanadhitva hetvadhisarasvatmine rUti | vivaraNa "sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinna-pratiyogitAvacchedakAvacchinnA-dheyatAnirUpitAdhikaraNatAvadbhinna-hetutAvacchedakasambandhAvacchinnahetutAvacchedakAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvavRttya- . bhAvIyapratiyogitAnavacche daka sAdhyatAvacche dkaavcchinnsAmAnadhiSya vyAH" A pramANenA vyAptinA lakSaNa ghaTakIbhuut 'pratiyogitAvacchedakAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvad' . arthAta "pratiyogitAvacchedakAvacchinnanuM adhikaraNa' padathI pratiyogitAvacchedakAvacchinna koI paNa ekanuM adhikaraNa vivakSita che ? athavA pratiyogitAvachedakAvacchinnasAmAnyanuM (sakalanuM) adhikaraNa vivakSita che ? athavA koI eka je pratiyogitAvacchedaka, tadavacchinnasAmAnyanuM adhikaraNa vivakSita che? A traNamAMthI eka paNa vikalpano saMbhava nathI, e praznakartAno abhiprAya che. e traNe vikalpomAM anukrame doSo jaNAve che - mAdhe... ityAdi graMthathI - Azaya e che ke pratiyogitAvacchedakAvacchinna koI ekanA adhikaraNathI bhinnAdhikaraNane pratiyodhisara 5thI laIe to "payothe vRkSatvA' ahIM AvyApti kAyama che. kAraNa ke hevadhikaraNa vRkSa; tavRttikapisaMyogAbhAvIya pratiyogitAva che dakakapisaMyogatvAvacchinnAntaHpAtI vRkSAvRtti (gRhAzivRtti) kapisaMyogAtmaka pratiyogitAvacchedakAvacchinnavizeSanuM anadhikaraNa hovAthI tavRttikapi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyogAbhAvanuM grahaNa zakya che. pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyanA adhikaraNathI bhinnAdhikaraNane pratiyogyadhara padathI laIe to, hetvadhikaraNavRkSa, pratiyogitAvacchedakakapisaMyogatvAvacchinnAntaH pAtI vRkSavRttikapisaMyoganuM adhikaraNa hovAthI pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyanuM anadhikaraNa nathI. tethI tavRtti kapisaMyogAbhAvane laIne piyothetavRkSa7I' ahIM yadyapi avyApti nahIM Ave. parantu tAdaza pratiyothadharaNatvanI vivakSAthI to "vanimAna dhUmAtra ItyAdi sthaLe svapratiyogyanadhikaraNatAdRzahe-dhikaraNa parvatAdivRttipratiyogivyadhikaraNAbhAva tarIke suprasiddha ghaTAbhAvAdine paNa pratiyogivyadhikaraNa mAnavAnuM zakya nahIM bane. tethI pratiyogivyadhikaraNAbhAvanI aprasiddhinA kAraNe asaMbhava Avaze. kAraNa ke hatyadhikaraNaparvatAdivRtti tAdazaghaTAbhAvano pUrvakAlavRttitvaviziSTatvena abhAva, uttarakSaNamAM vRtti che. tethI he-dhikaraNa parvatAdi; tavRttighaTAbhAvanA pratiyogisvarUpa "pUrvekSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvanA abhAvanA' adhikaraNa hovAthI pratiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyanA anadhikaraNa nathI. yadyapi pUrvekSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvano abhAva; pUrvekSaNavRttitvaviziSTa ghaTAbhAvuM svarUpa pUrvekSaNavRttitvaviziSTa ghaTAbhAvAbhAvanA abhAvano pratiyogI che, ghaTAbhAvano nathI. parantu pUrvekSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAva svarUpa tAdazAbhAva (pUrvekSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvanA abhAvano abhAva) - "viziSTa rAdhAnnatiricate' A nyAyathI, ghaTAbhAvathI atirikata na hovAthI te (pUrvekSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvano abhAva) ghaTAbhAvano paNa pratiyogI che. ""upara jaNAvyA mujaba ghaTAbhAvAdinA pratiyogI svarU5 'pUrvekSaNavRttitvaviziSTaghaTAbhAvanA abhAva'nuM adhikaraNa, hetvadhikaraNa 27
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ parvatAdi hovA chatAM, sAdhyatAvachedakasaMbaMdhathI ja pratiyoginuM adhikaraNa A pUrve levAnuM jaNAvyuM hovAthI sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI (saMyogasaMbaMdhathI) tAdazAbhAvAtmaka pratiyoginA anadhikaraNa ja parvatAki hovAthI tavRtti ghaTAbhAva, pratiyogivyadhikaraNa che ja, tethI avanimAr dhUmA' ityAdi sthaLe tAdaza pratiyogivyadhikaraNAbhAvanI aprasiddhi nathI." A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke, parvatAdhivRttighaTAbhAvamAM rahenAra je vanyabhAva che, te abhAvAdhikaraNaka abhAva adhikaraNa svarUpa hovAthI ghaTAbhAva svarUpa che. tethI vanyabhAvano pratiyogi vahuni ghaTAbhAvano paNa pratiyogI che. AthI samajI zakAya che ke, parvatAdivRttitAdazaghaTAbhAva svAtmakavanyabhAvapratiyogIsvarUpa svapratiyogI vahuninA sAdhyatAvacchedakasaMyogasaMbaMdhathI adhikaraNaparvatAdivRtti hovAthI pratiyogivyadhikaraNa nathI. A rIte vanimA pUnA ityAdi sthaLe pratiyogivyadhikaraNAbhAvanI aprasiddhithI asaMbhava Ave che. yadyapi abhAvAdhikaraNaka abhAvane upara jaNAvyA mujaba adhikaraNa svarUpa na mAnIe to "vaninana dhUma' ityAdi sthaLe upara jaNAvyA mujaba pratiyogivyadhikaraNAbhAvanI aprasiddhi nahIM thAya. paraMtu pUnAmAvavAne vacamAvA' ItyAdi abhAvasAdhyaka sakSetusthaLe sAdhyatAvacchedakasaMbadha svarUpa che. te saMbaMdhathI, hevadhikaraNavRtti badhAja abhAva pUrve jaNAvyA mujaba pUrvANavRttitvaviziSTa svanA abhAvAtmaka pratiyoginA adhikaraNamAM vRtti hovAthI tAdazapratiyogitAva chedakAvacchinnasAmAnyanuM anadhikaraNa he-dhikaraNa nahIM thAya. tethI 'dhUmAvavAnuM vacamAvata' ItyAdi abhAvasAyika sthaLe tAdaza pratiyogivyadhikaraNAbhAvanI aprasiddhithI avyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe yatkiMcitmatiyogitAvacchedakAvacchinnasAmAnyanuM anadhikaraNa 28
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'pratiyogyanadhikaraNa' pahathI sahame to, 'vahnimAn dhUmAd' ItyAdi sthaLe hetvadhikaraNavRttighaTAdyabhAvIyayaddhiM - cipratiyogitAvacchedaka je ghaTattva, tadavacchinnasAmAnyanuM anadhikaraNa parvatAdi hetvadhikaraNa hovAthI yadyapi pratiyogi vyadhikaraNAbhAvanI aprasiddhine laIne asaMbhava ke abhyApti nahIM bhAve. paraMtu te vivakSAbhAM ke doSa che, tene bhagAve che. - tRtIye tu ... tyAhi graMthathI - Azaya se cheDe, 'kapisaMyogAbhAvavAn AtmatvAd' 6tyAhi sthaLe hetvadhikaraeAmAtbhavRtti kapisaMyogAbhAvAbhAva, kapisaMyogasvarUpa che. te guNasvarUpa hovAthI tapratiyogitAvacchedakaguNasAmAnyAbhAvatva paNa che. tethI tAdazayatkiMcitpratiyogitAvacchedaka guNasAmAnyAbhAvatvAvacchinnanuM hetvadhikaraNa AtmA anadhikaraNa hovAthI tavRtti kapisaMyogAbhAvAbhAvane laIne avyApti Ave che. muktAvalI / maivam / yAdRzapratiyogitAvacchedakAvacchinnAnadhikaraNatvaM hetumataH, tAdRzapratiyogitAnavacchedakatvasya vivakSitatvAt / nanu kAlo ghaTavAn kAlaparimANAdityatra pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhi:, hetvadhikaraNasya mahAkAlasya jagadAdhAratayA sarveSAmevA'bhAvAnAM sAdhyatAvacchedakasambandhena kAlikavizeSaNatayA pratiyogyadhikaraNatvAt // w atra kecit - mahAkAlabhedaviziSTaghaTAbhAvastatra pratiyogivyadhikaraNaH, mahAkAlasya ghaTAdhAratve'pi mahAkAlabhedaviziSTa - ghaTAnAdhAratvAt, mahAkAle mahAkAlabhedAbhAvAt / vastutastu pratiyogitAvacchedakasambandhena pratiyogyanadhikaraNIbhUtahetvadhikaraNavRttyabhAvapratiyogitAsAmAnye yatsambandhAvacchinnatvayadUdharmAvacchinnatvobhayAbhAvastena sambandhena taddharmAvacchinnasya taddhetuvyApakatvaM bodhyam / itthaJca kAlo ghaTavAn kAlaparimANAdityAdI 29
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyogasambandhena ghaTAbhAvapratiyogino'pi ghaTasyAnadhikaraNe hetvadhikaraNe mahAkAle vartamAnaH sa eva saMyogena ghaTAbhAvastasya pratiyogitAyAM kaaliksmbndhaavcchinntvghtttvaavcchinntvobhyaabhAvasInnAvyAH | nanu prameyavahnimAn dhUmAdityAdau prameyavahUnitvAvacchinnatvamaprasiddhaM gurudharmasyA'navacchedakatvAditi cenna / kambugrIvAdimAnA'stIti pratItyA kambugrIvAdimattvAvacchinnapratiyogitAviSayIkaraNena gurudharmasyA'pyavacchedakatvasvIkArAditi sakSepaH // 69 // iti vyAptinirUpaNe siddhAntagranthaH // - vivaraNa - pratiyodhi ' padathI je artha vivakSita che, te arthane jaNAvavA kahe che - yAzatyAdri Azaya e che ke yAdazapratiyogitAvacchedakAvacchinnanuM anadhikaraNa he-dhikaraNa che, tAdazapratiyogitAnavacchedakatvanI, sAdhyatAvacheThakamAM vivekSA che. tethI "pasaMyojamAvanuM gAtmavA ahIM avyApti nahIM Ave. kAraNa ke tyAM hetvayikaraNaAtmavRttikapisaMyogAbhAvAbhAvIya pratiyogitAva che dakagaNa - sAmAnyAbhAvatnAvacchinnanuM hetvakiraNa anadhikaraNa hovAthI yAdRzapratiyogitApadathI guNasAmAnyAbhAvavAvacchinna ja kapisaMyogAbhAvAbhAvIyapratiyogitAnuM grahaNa zakya che. paraMtu kapisaMyogAbhAvatnAvacchinnapratiyogitAnuM grahaNa zakya nathI. ane guNasAmAnyAbhAvatnAvacchinnatAdaza-pratiyogitAnuM anavacchedakatva kapisaMyogAbhAvatvasvarUpa sAdhya - tAvacchedakamAM hovAthI lakSaNasamanvaya thAya che. AvI ja rIte vanimanuM dhUmAt' ItyAdi sthaLe paNa he-dhikaraNavRttitAdaza ghaTAghabhAvIya pratiyogitAnuM yAdRzapratiyogitA padathI grahaNa zakya hovAthI pratiyogivyadhikaraNAbhAvanI aprasidhinA kAraNe avyApti ke asaMbhava nahIM Ave. e samajI zakAya 30
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. ""sAdhyativijesaMvAchinnayA pratiyogitAvachevcchinnaadheytaaniruupitaadhikrnntaavdbhinn-hetutaavcchedksmbndhaavcchi nahetu tAvacche dakAvacchinAdhe ytaaniruupitaadhikrnntaavvRttybhaaviiytaadRshprtiyogitaanvcchedk-saadhytaavcchedkaavacchinnamanAdhikaraNaM vyAsa '' A pramANenI vivakSA karavA chatAM ''Ano ghaTavInuM triparimALA' ahIM AvyAptinI zaMkA kare che - "nanuM to...' ItyAdi graMthathI. Azaya e che ke, 'Ato ghaTavAnuM chatraparimAta' ahIM hetvakiraNa mahAkAla, jagano AdhAra hovAthI, tyAM vRtti badhA ja abhAvo sAdhyatAvachedaka kAlikasaMbaMdhathI svapratiyoginA adhikaraNamAM vRtti hovAthI pratiyogisamAnAdhikaraNa che. tethI tAdaza pratiyogivyadhikaraNa abhAvanI aprasiddhine laIne 'zAno ghaTavAnuM' ahIM avyApti Ave che. tenA nivAraNa mATe keTalAka lokonuM je kahevuM che, tene jaNAve che - matra vid' ityAdi graMthathI. kahevAno Azaya e che ke "no ghaTavAnuM kAnaparimAri' ahIM mahAkAlabhedaviziSTaghaTAdino abhAva pratiyogivyadhikaraNAbhAvasvarUpe prasiddha che. kAraNa ke he-dhikaraNa mahAkAlamAM, mahAkAlabhedaviziSTaghaTAghabhAvanA pratiyogi ghaTAdi kAlikasaMbaMdhathI vRtti hovA chatAM mahAkAlabheda mahAkAlamAM vRtti na hovAthI mahAkAlabhedaviziSTaghaTAdi vRtti nathI. tethI tAdazapratiyogivyadhikaraNAbhAvane laIne lakSaNasamanvaya thavAthI avyApti nahIM Ave. - yadyapi upara jaNAvyA mujaba 'Ano ghaTavAnuM' ahIM avyAptinuM vAraNa zakya che. paraMtu mahAkAla mAtravRtti vizeSaNatA - (arthAt mahAkAlAnuyogikakAlika) saMbaMdhathI ghaTAdisAdhyaka sthaLe mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAdinA abhAva paNa pratiyogivyadhikaraNa nahIM bane. kAraNa ke svarUpasaMbaMdhaghaTita 31
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI tAdazamahAkAlabhedaviziSTaghaTAdinuM mahAkAlAnuyogikakAlikasaMbaMdhathI adhikaraNa prasiddha nathI. mahAkAlAnuyogikakAlikasaMbaMdhathI koI paNa ghaTAdi mahAkAlamAM vRtti hovA chatAM tyAM mahAkAlano bheda na hovAthI tyAM (mahAkAlamAM) mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTa te saMbaMdhathI nathI: anyatra anitya padArthamAM mahAkAlano bheda hovA chatAM mahAkAlAnuyogikakAlikasaMbaMdhathI ghaTAdi nathI. AthI samajI zakAya che ke sAdhyAvacchedakamahAkAlamAtravRtti-kAlikavizeSaNatAsaMbaMdhathI mahAkAlAnyatvaviziSTaghaTAdinuM adhikaraNa aprasiddha hovAthI mahAkAlAnuyogikakAlikavizeSaNatA - saMbaMdhathI ghaTAdisAdhyaka sthaLe avyApti duradUdhara che. tenA nivAraNa mATe kahe che - vastutatuM... ItyAdi. Azaya e che ke ''pratiyogitAvacherUgvadhAvachannapratiyogitAva chekaavcchinnaadheytaaniruupitaadhikrnntaavdbhinntaadRshhetvdhikrnnvRttybhaaviiyprtiyogitaasaamaanye yaddharmAvacchinnatvayatsambandhAvacchinnatvobhayAbhAvastena sambandhena taddharmAvacchinnasya taddhetuvyApa tvam vyApasImAnAdhavajI vyANaH '' A pramANe vyAptilakSaNanuM tAtparya hovAthI 'Ano ghaTavAnuM naparimAri ahIM avyApti nahIM Ave. kAraNa ke he-dhikaraNamahAkAlavRttisaMyogasambandhAvacchinnaghaTavAvacchinnapratiyogitAkAbhAvIya pratiyogitA sAmAnyamAM sAdhyatAvacchedakaghaTavAvacchinnatva hovA chatAM mahAkAlamAtravRttivizeSaNatAsambandhAvacchinnatva na hovAthI tAdazobhAyAbhAva che ja. tethI mahAkAlAnuyogikakAlikasaMbaMdhathI kAlaparimANanuM vyApakatva ghaTatnAvacchinnamAM che. ane vyApakasAmAnAdhikaraNya hetumAM hovAthI lakSaNasamanvaya thAya che. pratiyogitAvacchedakasaMbaMdhathI pratiyoginA anadhikaraNIbhUtahevadhikaraNavRttitAdazAbhAvIya pratiyogitA 32
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyamAM mAtra yuddharmAvacchinnatvAbhAvanI ja vivakSA karIe to 'samavAyenavanirvAsti' ityAkAraka pratItinA viSayabhUta vanyabhAvIya pratiyogitAmAM yatpagrAhyasAdhyatAvacchedaka - vanitvAvacchinnatvano abhAva na hovAthI vaniAva - cchinnamAM dhUmahetubyApakatva nahIM rahe. tethI 'vanimAnuM dhUmAv' ahIM avyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe tAdaza pratiyogitAsAmAnyamAM upara jaNAvyA mujaba ubhayAbhAvaghaTaka yasaMbaMdhAvacchinnatvano (pratiyogividhayA) niveza karyo che. 'samavAyasanvansAvacchinnatAdRzavanyamAvIyapratiyogitA'mAM caddharmAvacchinnatva hovA chatAM yatsambandhAvacchinnatva (sAmyatAvacchedakasaMyogasaMbandhAvacchinnatva) na hovAthI tAdazobhayAbhAva che. tethI saMyogasaMbaMdhathI vaniAvacchinna - mAM dhUmanuM vyApakatva hovAthI avyApti nahIM Ave. AvI ja rIte tAdazapratiyogitAsAmAnyamAM mAtra yatsambandhAvacchinnatvAmAvanI vivakSA karIe to 'saMyogena To nAsti' ityAkAraka pratItinA viSayabhUta ghaTAbhAvIyapratiyogitAsAmAnyamAM padagrAhya sArvyatAvacchedakasaMyogasambandhAvacchinnatvano abhAva na hovAthI sAdhyatAvacchedakasaMbaMdhathI sAmyatAvacchedakAvacchinnamAM hetubyApakatva nahIM rahe. tethI 'vanimAna dhUmAv' ahIM avyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe yaddharmAoinnatvano niveza karIne ubhayAbhAvanI vivakSA karI che. 'ghaTAbhAvIyatAdazapratiyogitAmAM' yasambandhAvacchinnatva hovA chatAM, yadharmAvacchinnatva (sAdhyatAvacchedakavanitvAvacchinnatva) na hovAthI 'sattvepiyannAsti' A nyAye ubhayAbhAva che. tethI saMyogasaMbaMdhathI vaniAvacchinnamAM dhUmanuM vyApakatva hovAthI avyApti nahIM Ave. tAdazapratiyogitAdharmikaubhayAbhAvaghaTita tAtparyamAM 'sAmAnya' padanuM upAdAna na karIe arthAr tAdaza pratiyogitAvizeSamAM 33 -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatsaMbaMdhAvacchinnatvayadharmAvacchinnomayAmAtranI vivakSA karIe to 'dhUmavAnuM vadnaH' ityAdi vyabhicArI sthaLe hetvadhikaraNa ayogolakavRttisaMyogasaMbaMdhAvacchinnajalAvacchinna pratiyogitAkAbhAvIyapratiyogitAmAM yasaMbaMdhAvacchinnatva hovA chatAM yuddharmAvacchinnatva (ghUmAvacchinnatva) na hovAthI ubhayAbhAva che. tethI saMyogasaMbaMdhathI matvAvacchinnamAM vahanivyApakatvano prasaMga AvavAthI ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe 'sAmAnya' padano niveza che. 'dhUmavAnuM vadnaH' ityAdi vyabhicArI sthaLe pratiyogitAvacchedakasaMyogasaMbaMdhathI pratiyogi (krUma)nA anadhikaraNa ayogolakavRttidhmAbhAvIyasaMyogasambandhAvacchinnapratiyogitA paNa tAdazapratiyogitAsAmAnyAnta pAtI che ane te pratiyogitAmAM casambandhAvacchinnatva ane yadharmAvacchinnatva ubhaya hovAthI te saMbaMdhathI tadavacchinnamAM vanivyApakatvano prasaMga nahIM Ave, jethI ativyApti paNa nahIM Ave. tAdazapratiyogitAsAmAnyAnta: pAtI koI paNa pratiyogitAmAM tAdazobhayAbhAva na rahe to pratiyogitAsAmAnyamAM te na rahee samajI zakAya che. sahetu sthaLe hetvadhikaraNamAtramAM sAmyatAvacchedakasaMbaMdhathI sAdhyatAvacchedakAvacchinnano tAdazAbhAva (pratiyogitAvacchedakasaMbaMdhathI pratiyogyanadhikaraNahetvadhikaraNavRttvabhAva) na hovAthI tabhinnAbhAvIyapratiyogitAmAtramAM tAdazobhayAbhAva hoya che- e paNa samajI zakAya che. yadyapi A rIte pratiyogitAdharmika (tAdazapratiyogitAsAmAnya vizeSya che jenuM) ubhayAbhAva ghaTita lakSaNa karavA chatAM 'prameyavanimAr dhUmAv' ityAdi gurudharmasvarUpasAdhyatAvacchedaka sthaLe avyApti Avaze. kAraNa ke 'saMmati to rau tavamAvAv' A niyamathI gurudharmamAM pratiyogitAvacchedakatva manAtuM nathI. tethI prameyavaniA 34
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacchinnatva koI paNa pratiyogitAmAM prasiddha na hovAthI tAzomayAbhAva maprasiddha che. 52ntu 'kambugrIvAdimAnAsti' ityAkAraka pratItinA anurodhathI ghaTatvanI apekSAe gurubhUta paNa kabugrIvAdimattvane pratiyogitAvacchedaka manAya che. tethI prameyavanitnAvacchinnapratiyogitA prasiddha hovAthI uparyukta sthaLe avyApti nahIM Ave. ahIM vyAptinuM nirUpaNa saMkSepathI karyuM che. jijJAsuoe tenA vistRta svarUpane jANavA 'siddhAntalakSaNa" ane "avacchedakatvanirukti' vagere graMthonuM adhyayana karavuM joIe. 69ii. kArikAvalI / siSAdhayiSayA zUnyA siddhi yaMtra na tiSThati / sa pakSastatra. vRttitvajJAnAdanumitirbhavet // 70 // . muktAvalI / - pakSavRttitvamityatra pakSatvaM kim ? tadAha-siSAdhayiSayeti / siSAdhayiSAvirahaviziSTasiddhyabhAvaH pakSatA, tadvAnpakSa ityarthaH / siSAdhayiSAmAnaM na pakSatA, vinA'pi siSAdhayiSAM ghanagarjitena meghAnumAnAt / ata eva sAdhyasandeho'pi na pakSatA, vinA'pi sAdhyasandehaM tadanumAnAt / siddhau satyAmapi siSAdhayiSAsattve'numitirbhavatyeva, ataH siSAdhayiSAvirahaviziSTatvaM siddhau vizeSaNam / tathA ca yatra siddhirnAsti tatra siSAdhayiSAyAM satyAmasatyAmapi pakSatA, yatra siSAdhayiSA'sti tatra siddhau satyAmasatyAmapi pakSatA, yatra siddhirasti siSAdhayiSA ca nAsti tatra na pakSatA, siSAdhayiSAvirahaviziSTasiddheH sattvAt / - viva29 - 2valImA 'vyApyasya pakSavRttitvadhIH'... tyAhile graMtha che, tyAM pakSatA zuM che ? e pramANenI jijJAsAmAM kahe 3pa
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ che - siSayiSathI... ityAdi, kArikAvalImAM jaNAvela lakSaNanA spaSTasvarUpane jaNAvatA kahe che - siSAyiSAviha.. ItyAdi. siSAyiSAnA abhAvathI viziSTa evI siddhinA abhAvane pakSatA kahevAya che ane taDvAn (pakSatAvAna) ne pakSa kahevAya che. kevala siSAyiSAne "pakSatA" mAnatA nathI.' kAraNa ke AkAzamAM meghanA garjaravanA zravaNathI meghanI siSAyiSA vinA paNa meghanuM anumAna (anumiti) thAya che. AvI ja rIte sAdhyanA sanDeha vinA paNa AkAzamAM meghanuM anumAna thatuM hovAthI sAdhyasanDehane paNa pakSatA nathI kahetA. siddhi hovA chatAM siSAyiSAnA sattvathI anumiti thAya che . ja. tethI siddadhyabhAvane pakSatA na kahetAM siSAyiSAvirahaviziSTasiddhinA abhAvane pakSatA kahI che. tethI jyAM siddhi (sAdhyajJAna) nathI tyAM siSAyiSA hoya athavA na hoya to paNa ubhayAbhAvaprayukta athavA vizeSyAbhAvaprayuktaviziSTAbhAva (siSAyiSAvirahaviziSTasiddhino abhAva) hovAthI pakSatA manAya che. jyAM siSAyiSA (sAdhyanI anumitsA) che, tyAM siddhi hoya ke na hoya to paNa vizeSaNAbhAvaprayukta ke ubhayAbhAva prayuktaviziSTAbhAva hovAthI pakSatA manAya che. paraMtu jyAM siddhi che ane siSAyiSA nathI, tyAM siSAyiSAviraviziSTa siddhi hovAthI tadabhAvasvarUpa pakSatA nathI. muvatI ! .. nanu yatra parAmarzAnantaraM siddhiH, tataH siSAdhayiSA; tatra siSAdhayiSAkAle parAmarzanAzAnAnumitiH / yatra siddhi-parAmarzasiSAdhayiSAH krameNa bhavanti, tatra siSAdhayiSAkAle sidhe zAt pratibaMdhakAbhAvAdevA'numitiH / yatra siSAdhayiSA-siddhi-parAmarzAstatra parAmarzakAle siSAdhayiSaiva nAsti / evamanyatrA'pi siddhikAle parAmarzakAle ca na siSAdhayiSA, yogyavibhuvizeSaguNAnAM viziSTAbhAlAbhAvaprayukta athavA nA hoya athavA na 36
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaugapadyaniSedhAt, tatkathaM siSAdhayiSAvirahaviziSTatvaM siddhervizeSaNamiti cenna / yatra vahnivyApyadhUmavAnparvato vahnimAniti pratyakSaM smaraNaM vA tataH siSAdhayiSA, tatra pakSatAsampattaye tadvizeSaNasyA''vazya t / vivaraNa - che parAmarzasvarUpakAraNa hoya ane siddhisvarUpa pratibaMdhaka hoya tyAre siSAyayiSA thAya to tene uttejaka mAnIne taddabhAvaviziSTasindhyabhAvane anumitinI pratye kAraNa mAnI zakAya, parantu e saMbhavita nathI. A AzayathI zaMkA kare nanu yatretyAdri / / Azaya e che ke, jyAM parAmarzanA bIjAkSaNamAM siddhi (sAdhyano nizcaya) thaI tyArabAda siddhinA avyavahitottarakSaNamAM siSAdhaciSA thaI, tyAM siSAdhayiSAnA kSaNamAM parAmarzano nAza thavAthI siSAdhaciSAnA avyavahitottarakSaNamAM anumiti thatI nathI. AvI ja rIte jyAM siddhi, parAmarza ane siSAdhaciSA kSaNanA krame thaI che, tyAM siSAdhaciSAnA kALamAM siddhino nAza thavAthI siddhi svarUpa pratibaMdhakanA abhAvanA kAraNe siSAdhayiSAnA avyavahitottarakSaNamAM anumiti thAya che. jyAM anukrame siSAciSA, siddhi ane parAmarza thAya che, tyAM parAmarzanA kALamAM siSASayiSA ja nathI. AvA sthaLe kevala siddhine pratibaMdhaka mAnIne paNa parAmarzanA avyavahitottarakSaNamAM anumitinuM vAraNa zakya che. AvI ja rIte jyAM anukrame parAmarza, siSAdhacitrA ane siddhi; siddhi, siSAdhaciSA ane parAmarza; temaja siSAdhayiSA, parAmarza ane siddhi thAya che, tyAM parAmarza ke siddhinA kALamAM siSAdhayiSA na hovAthI kevala siddhi svarUpa pratibaMdhakane mAnIne anumitinI utpattino abhAva ke uttpattine upapanna karI zakAya che. upara jaNAvelA 37 - -
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ badhA ja sthAnomAM siSAyiSA, siddhi ke parAmarzanI sAthe utpanna thAya to kevala siddhine pratibaMdhaka mAnIne nirvAha nahIM thAya - e kahevuM yogya nathI. kAraNa ke AtmA vagere vibhunA yogya vizeSa guNonI utpatti yugapa thatI na hovAthI siddhi ke parAmarzanI sAthe siSAyiSAnI utpatti zakya nathI. AthI spaSTa che ke upara jaNAvelA sthAnomAM kevala siddhine pratibaMdhaka mAnIne anumitinI anutpatti ke utpattine upapanna karI zakAtI hovAthI siSAyiSAvirahaviziSTasiddhine pratibaMdhaka (anumiti-pratibaMdhaka) mAnavAnI AvazyakatA nathI. A pramANe zaMkA karanArano abhiprAya che. ukta zaMkAnuM samAdhAna : kare che - yatra vanityAgadhUmavAnuM... ityAdi - Azaya e che ke jyAM 'vanivyApyadhUmavAnuM parvato vanimAna ItyAkAraka siddhi svarUpa parAmarzAtmaka pratyakSa athavA smaraNa thayuM. tyArabAda anaMtarANamAM siSAyiSA thaI, tyAM siSAyiSAnA uttarakSaNamAM anumiti thAya che. paraMtu anumitinI pratye ja kevala siddhine pratibaMdhaka mAnIe to siSAyiSAnA kALamAM siddhirUpa pratibaMdhaka hovAthI tadanantarakSaNamAM anumitinI utpatti thaI zakaze nahIM. paNa siSAdhayiSAviraha - viziSTasiddhine, anumitinI pratye pratibaMdhaka mAnavAthI; siSAyiSAnA kALamAM tavirahaviziSTasiddhino abhAva hovAthI tadanantarakSaNamAM anumitinI utpatti thaI zake che. mupvartI idantu bodhyam / yAdRzayAdRzasiSAdhayiSAsattve siddhisattve yalliGgakAnumitiH, tAdRzatAdRzasiSAdhayiSAvirahaviziSTasiddhyabhAvastalliGgakAnumitau pakSatA / tena siddhiparAmarzasattve yatkicijjJAnaM jAyatAmitIcchAyAmapi nA'numitiH / 'vahnivyApyadhUmavAnparvato vahnimAn' iti pratyakSasattve pratyakSAtiriktaM jJAnaM jAyatAmitIcchAyAM tu bhavatyeva / evaM dhUmaparAmarzasattve Alokena vahnimanuminu 38
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAmitIcchAyAmapi nAnumitiH / vivaraNa - siSAdhayiSAsAmAnyane anumitisAmAnyanI pratye uttejaka mAnIe to je doSa Avaze, tene jaNAvavA sAthe svasiddhAntanuM nirUpaNa kare che. - vastu nodhyam ityAdi graMthathI. jevI jevI siSAdhayiSAnI vidyamAnatAmAM siddhi hote chate je liMgakAnumiti thAya che; talliMgakAnumitinI pratye tevI tevI siSAdhaciSAvirahaviziSTasiddhyabhAva pakSatA che. vaninI siSAdhayiSAnI vidyamAnatAmAM vaninI siddhi hote chate dhUmaliMgakavansyanumiti thAya che. tethI dhUmaliMgakavantyanumitimAM vaniviSayakasiSAdhayiSAvirahaviziSTavanisiddabhAva pakSatA che. 'ghaTanI anumiti thAya' ityAkAraka siSAdhaciSA hote chate parvato vanimAna' ityAkAraka siddhi na hoya to 'parvato vanimAr' ityAkAraka anumiti thaI zake che. tethI 'parvato vanimAr' ityAkAraka siddhi hoya tyAre paNa tAdaza ghaTaviSaciNI siSAyiSAthI vattvanumitino prasaMga na Ave- e mATe ''yAdRzayAvRttiSAyiSAtattva siddhisattva'' ahIM 'siddhitattve' A padanuM upAdAna karyuM che. anyathA yAdRzayAdRzasiSAdhayiSAsattve yalliMgakAnumitiH, ... ityAdi tAtparyamAM upara jaNAvela prasaMga nivArI zakAze nahIM. A rIte talliMgakAnumitimAM tattavyaktittvana tattat siSAdha- ciSAne uttejaka mAnavAthI siddhi ane parAmarza hovA chatAM taduMttarakAlamAM 'yiizcat jJAna nAyatAm' etAdaza sAmAnya ` icchA hoya to paNa anumiti thatI nathI. yadyapi upara jaNAvelA sthaLe 'yatkiMgnijJAna nAyatAm' ityAkAraka jJAnatvaprakArakaicchAthI anumityApattinuM nivAraNa karavA 'anumiti nanayatAm' ityAghAkAraka anumititvaprakArakaicchAvena siSAdhayiSAne anumitinI pratye uttejaka na haja 39
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnIe to upara jaNAvyA mujaba anumitinI Apatti nahIM Ave. temaja tattavyakitatvena siSAyiSAne uttejaka mAnavAnI apekSAe lAghava paNa thaze. paraMtu jyAM veniMvyAkhyadhUmavanvarvato vanimAna' ityAkAraka pratyakSa hoya ane 'pratyakSAtikrUi jJAna nAyatAm' ItyAkAraka IcchA hoya, tyAM "parvato vaktimAna' ityAkAraka je anumiti thAya che, te nahIM thAya. kAraNa ke tyAM anumiti-prakArakaIcchA nathI. mATe yAdRzayAdRzasiSAyiSAsatve... ityAdi graMthokata rItithI tattavyaktitvena ja tAdazasiSAyiSAne uttejaka mAnavI joIe. AvI ja rIte "yAdRzayAzasiSayiSANa sidhisatve : yalliGgakAnumitiH, taadRshtaadRshsissaadhyissaavirhvishissttsiddhymAstachuiM mata pakSatA'' ahIM tatti padano niveza hovAthI jyAM dhUmaparAmarza (varmivyApyadhUmavIpUrvataH ItyAkAraka parAmarza) che, tyAM "gAnone vanimanuminuyAm' A pramANenI IcchA hoya to paNa vaninI anumati thatI nathI. kAraNa ke dhUmaparAmarzakAlIna tAdazecchA 'parvatatvavacchinnophlezyarvanitvachatravidheyatAdhUmAvacchinnatikAnumitinI pratye uttejaka nathI manAtI. parantu upara jaNAvyA mujaba 'tatsava' padano niveza na hoya to tAdazecchA paNa vanivAvacchinnavidheyatAkAnumiti_prakAraka hovAthI dhUmaparAmarzanA avyavahitottarakSaNamAM jAyamAna anumitinI pratye uttejaka thaI zakatI hovAthI te kAlamAM AlokalizkatAdazAnumitinI Apatti Avaze - e samajI zakAya che. AthI spaSTa che ke tattadanumitimAM tattaIcchAvyakti tattavyaktitvena ja uttejaka che. | muvinI | siSAdhayiSAvirahakAle yAdRzasiddhisattve nAnumitistAdRzI siddhirviziSyaiva tattadanumitipratibandhikA vaktavyA, tena parvatastejasvI
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ pASANamayo vahnimAniti jJAnasattve'pyanumite rna virodhaH / paraM tu pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyasiddhAvapi tadavacchedenAnumiterdarzanAt pakSatAvacchedakAvacchedenA'numitiM prati pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyasiddhireva pratibandhikA pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyenAnumitiM prati tu siddhimAtra virodhi / idantu bodhyam / yatrA'yaM puruSo na veti saMzayAnantaraM puruSatvavyApyakarAdimAnayamiti jJAnaM, tatrA'satyAmanumitsAyAM puruSasya pratyakSaM bhavati na tvanumitiH, ato'numitsAvirahaviziSTa samAnaviSayakapratyakSasAmagrI kAminIjijJAsAdivat svAtantryeNa pratibandhikA, evaM parAmarzAnantaraM vinA pratyakSecchAM pakSAdeH pratyakSAnutpatteH pratyakSecchAvirahaviziSTAnumitisAmagrI bhinnaviSayakapratyakSe pratibandhikA // 70 // iti pakSatAnirUpaNam // vivaraNa siSAdhaciSAnA virahakAlamAM yatkiMcit siddhi hovA chatAM yatkiMcid anumiti thatI hovAthI siddhivizeSamAM ja anumitinI pratibaMdhakatAne jaNAve che - siSAdhayiSAvirahakAle... tyAhi Azaya e che ke siSAyayiSAnA virahakAlamAM jevI siddhi hote chate anumiti thatI nathI, tAdazasiddhivizeSa ja tattaanumitinI pratye pratibaMdhaka bhanAya che. tethI siSAdhayiSAnA virahAsabhAM 'parvatastejasvI ' 'pASANamayo vahnimAn' ityAdhAhAra siddhi hovA chatAM 'parvato vahnimAn' tyAkA29 anubhitinI anupapatti nahIM thAya. anyathA siSAdhaciSAvirahakAlIna siddhimAtrane jo anumitinI pratye pratibaMdhaka mAnIe to tAdazasiddhinI vidyamAnatAmAM tAdRzAnumiti nahIM thIM zaDe. 'parvato vahnimAn' ityAhAra siddhi hoya tyAre / tAdRzasiSAdhayiSAnA aro 'parvato vahnimAn hatyAhAraH anubhiti thatI hovAthI tAdRzasiddhivizeSanuM tAdRzasiSAdhayiSAvirahakAla' vishesse| 41
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. e samajI zakAya che. AthI spaSTa che ke parvato vanimanuM ityAkAraka anumitinI pratye siSAyiSAvirahakAlInasiddhi 'prvttvaavcchinnvishessytaaniruupitvhnitvaavcchinnprkaartAzAtinizcayatvena pratibaMdhaka che. ekAdazasiddhivizeSa. paNa tattadanumitisAmAnyanI pratye pratibaMdhaka nathI, e jaNAve che. svityAtri - pakSatAvacchedakasAmAnAdhikarana tAdazasiddhi hovA chatAM, pakSatAvacchedakAvacchedana anumiti thatI hovAthI pakSatAvacchedakAvacchedana anumitinI pratye pakSatAvacchedakAvacchedena tAdazasiddhi pratibaMdhaka che. jyAre pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyana anumitinI pratye to tAdazasiddhimAtra pratibaMdhaka che. pakSatAvacchedakAvacchedena tema ja pakSatAvachedakasAmAnAdhikaraNyana anumitinuM svarUpa pUrve IzvarAnumAnanA prasanne jaNAvyuM che. keTalAka loko siSAyiSAvirahaviziSTasiddhi tema ja pratyakSasAmagrI etadanyatarAbhAvane pakSatA kahe che. tethI siddhinA kALamAM ane samAnaviSayaka (parAmarzanA samAnaviSayaka) pratyakSanI sAmagrInA kALamAM anumitinI Apatti nathI AvatI. paraMtu siSAyiSAvirahaviziSTasiddadhyabhAvane pakSatA kahenAra siddhAntInA mate pratyakSanI sAmagrInA kALamAM zA mATe anumiti thatI nathI? A zaMkAnuM nirAkaraNa karavApUrvaka tAdazAvatarAbhAvane pakSatA kahenAranA matane dUSita karavA kahe che - rUtu vothyamityAdri - Azaya e che ke jyAM A puruSa che ke nahIM ? A pramANe saMzaya thayA pachI tenA anaMtara kSaNamAM puruSatvavyApyAdrimAnaya ItyAkAraka vizeSadarzanAtmaka jJAna thayuM, tyAM anumitsA na hoya to puruSanuM pratyakSa thAya che, anumiti thatI nathI. tethI anumitsAvirahaviziSTasamAnaviSayaka pratyakSanI sAmagrI anumitinI pratye kAminInI jijJAsAnI jema svataMtrapaNe pratibaMdhaka che. ahIM e vastu samajI 42
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakAya che ke bhinnaviSayaka pratyakSanI sAmagrI vidyamAna hoya to siSAyayiSA vinA paNa anumiti thAya che. tethI pratyakSasAmagrI mAtra anumitinI pratye pratibaMdhaka na hovAthI "samAnaviSayatva' A pratyakSanuM vizeSaNa upAtta che. sAmAnya rIte tadvattAbuddhinI pratye tadabhAvavattAbuddhi ke tadabhAvavyApyavattA buddhi pratibaMdhaka che. kAminInI jijJAsA tadabhAvAdiviSayaka na hovA chatAM svabhinnaviSayakajJAnanI pratye jevI rIte pratibaMdhaka manAya che, tevI rIte anumitsAvirahaviziSTasamAnaviSayaka (parAmarzasamAnaviSayaka) pratyakSanI sAmagrI sAdhyAbhAvAdinI avagAhinI na hovA chatAM sAdhyaviSayakAnumitinI pratye pratibaMdhaka manAya che. siSAyiSAvirahaviziSTasiddhyabhAvasvarUpapakSatAkoTimAM tAdazapratyakSasAmagrIno niveza karIne tAdazasAmagrIne pratibaMdhaka zA mATe mAnatA nathI ? tyAM kaI Apatti Ave che ? svAtacaeNNa pratibandhakatva mAnavAmAM kaI rIte lAghava che ? ItyAdi adhyApaka pAsethI athavA dinakarI-rAmarudrIthI jijJAsue jANI levuM joIe. ahIM to pakSatAnuM saMkSepathI ja nirUpaNa karyuM che. anumitinI pratye upara jaNAvyA mujaba jevI rIte samAnaviSayakapratyakSanI sAmagrI pratibaMdhaka bane che, tevI rIte kavacit pratyakSanI pratye paNa anumitinI sAmagrI pratibaMdhaka thAya che. tene jaNAve che - pravaca... ityAdi - Azaya e che ke parAmarzAtmaka jJAna pachI pakSAdinA pratyakSanI sAmagrI (laukikasannikarSAdi svarUpa) hovA chatAM pratyakSanI IcchA vinA - pratyakSa thatuM nathI. paraMtu tyAM anumiti ja thAya che. tethI tyAM pratyakSecchAvirahaviziSTa anumitinI sAmagrI; bhinnaviSayaka (pakSAdiviSayaka) pratyakSanI pratye pratibaMdhaka manAya che. kahevAno Azaya e che ke pratyakSanI sAmagrI jo anumitinI pratye pratibaMdhaka hoya to ahIM pratyakSetre 43
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ cchAvirahaviziSTapratyakSanI sAmagrI bhinnaviSayakAnumitinI pratye paNa pratibaMdhaka thAya to anumitinI anupapatti thaze. parantu pratyakSecchAvirahaviziSTatAdazAnumitinI sAmagrI pote ja upara jaNAvyA mujaba bhinnaviSayakapratyakSanI pratye pratibaMdhaka thatI hovAthI anumitinI ahIM anupapatti thatI nathI. ' ahIM vivaraNa kliSTa na bane e mATe; keTalIka anupapatti daSTigocara hovA chatAM enA nirAkaraNa mATe prayAsa karyo nathI. je vidvAna vAMcakone jarUra khaTakaze. parantu vivaraNanI maryAdAmAM rahIne ahIM dizAsUcana kareluM hovAthI vidyArthIo dina. -rAma. vagere graMthothI potAnI jijJAsAne dUra karI zakaze evI mane sAzA che. 110011 // iti pakSatAnirUpaNam // kArikAvalI / anaikAnto viruddhazcA'pyasiddhaH pratipakSitaH / kAlAtyayApadiSTazca hetvAbhAsAstu paJcadhA // 71 // muktAvalI / hetuprasaGgAddhetvAbhAsAn vibhajate anaikAnta ityAdi / tallakSaNantu yadviSayakatvena jJAnasyAnumitivirodhitvaM tattvam / tathAhi vyabhicArAdiviSayakatvena jJAnasyA'numitivirodhitvAtte doSAH / yadviSayakatvaJca yAdRzaviziSTaviSayakatvaM tena bAdhabhramasyA'numitivirodhitve'pi na kSatiH / tatra parvato vahanyabhAvavAniti viziSTasyA'prasiddhatvAnna hetudoSaH / na ca vahnnyabhAvavyApyapASANamayatvavAniti parAmarzakAle vahnivyApyadhUmasyA''bhAsatvaM na syAt, tatra vahanyabhAvavyApyavAn pakSa iti viziSTasyA'prasiddhatvAditi vAcyam / iSTApatteH, anyathA bAdhasyA'nityadoSatvApatteH, tasmAttatra vahanyabhAvavyApyapASANamayatvavAniti parAmarzakAle vahnivyApyadhUmasya nA''bhAsatvaM, bhramAdanumitipratibandhamAtraM hetustu na duSTaH / itthaJca sAdhyAbhAvavadvRttihetvAdikaM doSaH / tadvattvaJca hetau yena kenA'pi sambandhena iti navyAH || 44 9 -
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vivaraNa - saprasaMgasaMgatine pAmIne have hetvAbhAsanuM nirUpaNa kare che. mUlamAM menenti... ityAdi graMthathI. tarkasaMgrahanA vivaraNamAM jaNAvyA mujaba hetu ane hetvAbhAsone saprasajJasaMgati che. temaja "vijaya" svarUpa ekakAryakAritva svarUpa sadgati paNa che. pote kahelA hetunA sattva nA samarthanathI jema vAdamAM vijaya prApta thAya che, temaja prativAdie jaNAvelA hetunA duSTahetutvanA pratipAdanathI paNa vijaya prApta thAya che. A rIte 'vijayekakAryakAritva' sadgatithI saMgatima hetvAbhAsonuM nirUpaNa karAya che. hetvAbhAsanA lakSaNAtmaka sAmAnyadharmanA jJAna vinA hetvAbhAsa keTalA che? AvI jijJAsAno saMbhava nathI. tethI tAdaza jijJAsAtmaka prayojakano abhAva hovAthI mUlamAM anaiti... ItyAdi hetvAbhAsa vibhAgagraMtha niprayojaka che. kAraNa ke ziSyanI tAdaza jijJAsA ja graMthakAre racelA vibhAgagraMthanI prayojikA hoya che, jeno prakRtisthaLe abhAva che. tethI muktAvalImAM hetvAbhAsa sAmAnyanA jJAna mATe tenuM lakSaNa jaNAve che - tasRkSAnuM... ItyAdi. eno Azaya tarkasaMgrahanA vivaraNa prasaMge jaNAvyA mujaba ''anumatittkrnnaanytrjnyaannisstthprtibdhytaaniruupitjnyaannisstthprtibndhktaa ydviSayavaicchinna tattva roSasAmacittalam'' A pramANe spaSTa che. bAdhAdiviSayakajJAnaniSTha anumityAdiniSTapratibadhya - tAnirUpita pratibaMdhakatA bAdhAdiviSayakatvAvacchinnA che. tethI bAdhAdi doSa che. ane taviziSTa hetuo hetvAbhAso che. ' "vartimAna dhUmAt' ityAdi sahetusthale vacamAvavInyarvataH ItyAkAraka bhramAtmaka bAdhajJAnathI 'parvato vanimAnuM ItyAkAraka anumitino pratibaMdha thAya che. tethI tAdazapratiadhyatAnirUpita vanyabhAvavatparvataviSayakatvAvacchinna 45
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratibaMdhakatAvajJAnIyaviSayavanyabhAvane laIne sakSetu dhUmAdimAM ativyApti Ave che. tenA nivAraNa mATe kahe che - yaviSayakatvajha yAdRzavAiIviSayatvam... ItyAdi. Azaya e che ke -viSayatvano artha yAdazaviziSTaviSayakatva che. ane yAviziSTaviSayatvano artha "yapAchinnaviSayakatvache. tethI upara jaNAvyA mujaba sakSetu dhUmAdimAM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke vacamAvavIpUrvataH ItyAkAraka bhramAtmaka bAdhajJAnamAM rahelI pratibaMdhakatA, vanyabhAvavattva parvatamAM bAdhita hovAthI vanyabhAvavatparvatatvAvacchinnaviSayakatvAvacchinnA nathI. tethI tAdaza pratibaMdhakatAne laIne ativyApti nahIM Ave. yadyapi vacamAvavAnvarvataH ItyAkAraka bhramAtmaka bAdhajJAnane laIne AvatI ativyAptinuM nivAraNa yAdazaviziSTaviSayakatvArthaka "yaviSayatva'nI vivakSAthI paNa thaI jAya che. kAraNa ke varcamAvavAnyataH ItyAkAraka bAyajJAna, vahunyabhAvavatparvata aprasiddha hovAthI yAdazaviziSTaviSayaka nathI. tethI tene laIne ativyApti nahIM Ave. paraMtu je AzayathI yAdRzaviziSTaviSayatvano artha "yadrapAvacchinnaviSayakatva' karyo che. te Azayane jANavAnI IcchAvALAe dinakarI' jovI joIe. te jovAthI samajI zakAze ke varcamAvavAnuM hRH" ItyAkAraka jJAna jema vahunyabhAvaviziSTaviSayaka che, tevI rIte viziSTa rAdhAnnatirivyate' A nyAyathI kevala hadaviSayaka 'duH' ityAkAraka jJAna paNa tAdazaviziSTaviSayaka hovAthI "haH' ityAkArakajJAna anumitinI pratye pratibaMdhaka na hovA chatAM tAdazaviziSTaviSayakatva; sarvatra upara jaNAvyA mujaba apratibaMdhakajJAnamAM rahI javAthI kevala hradAdiviSayakajJAnanAM grahaNathI koI paNa duSTa hetumAM lakSaNa nahIM jAya. "yatUpAvacchinnaviSayatva'nI vivakSAthI kevalahaMdaviSayakajJAnanuM grahaNa nahIM thAya. kAraNa ke te jJAna vanyabhAva ki7
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ viziSTahAtvAvacchinnaviSayaka nathI. yadyapi A rIte ''manumityaadinisstthprtibdhytaaniruupitjnyaannisstthprtibNdhktaa ydruupaavcchinnviSayavaichinna tattva roSasAmacittalam'' A pramANenuM tAtparya hovAthI, yata padagrAhya tAdaza hadatvamAM tattva hovAthI vanyabhAvavadAdimAM doSanuM lakSaNa nahIM jAya. paraMtu tAdaza tAtparyanI vivakSAmAM tattva' pada taddadharmavettvanuM bodhaka hovAthI koI doSa nathI. ItyAdi, bhaNAvanAra pAsethI barAbara samajI levuM joIe. "satvatipakSane anityadoSa mAnanArA prAcIno zaMkA kare che- ne 2 varcamAvavyApya... ityAdi - teno Azaya e che ke "vacamAvavyApyapASAmayatvavAnuM parvataH' ityAkAraka bhramAtmaka parAmarzanA kAraNe vanityArthadhUmavAnyataH' ityAkAraka jJAnano pratibaMdha thato hovAthI dhUma hetu satpatipakSita manAya che, paraMtu "yahUpAvacchinnaviSayatva'nI vivakSAthI dhUmamAM avyApti Avaze. kAraNa ke 'vacamAvavyApyapASANamayatvavarvataH' ityAkAraka jJAnaniSThapratibaMdhakatA; parvatamAM vanyabhAvavyApyapASANamayatva na hovAthI vahunyabhAvavyApya - pASANamayatvavatparvataviSayakatvAvacchinnA nathI. avyAptinuM nivAraNa kare che, rUchApare.... ItyAdi graMthathI - Azaya e che ke sampratipakSane anityadoSa kahenArA paNa bAMdhane nityadoSa mAne che. tethI satkRtipakSasthaLe bhramAtmaka tAdazaparAmarzAtmakajJAnaniSTapratibaMdhakatAne laIne satu dhUmAdine tAdezabhramAtmakaparAmarzanI nivRtti na thAya, tyAM sudhI satpratipakSaviziSTa mAnIe to bApanA bhramamAM rahelI pratibaMdhakatAne laIne bApanA bhramanI nivRtti na thAya, tyAM sudhI satune paNa bAdhaviziSTa mAnavo paDaze. tethI sakSetumAM hetvAbhAsatvanI nivRtti mATe "yahUpAvacchinnaviSayakatva' nI vivekSAthI bhramAtmakajJAnaniSThapratibaMdhakatA grahaNa nathI karAtI.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ tevI ja rIte "yahUpAvacchinnaviSayatva' nI vivakSA karavAthI tAdazabhramAtmakaparAmarzAtmakajJAnaniSThapratibaMdhakatAnuM grahaNa na thavAthI, satumAM satpatipakSatvanuM nivAraNa thAya - te ISTa ja che. tethI alakSyamAM lakSaNano samanvaya na thAya - e doSa nathI. upara jaNAvelA banne sthAne bhramAtmakajJAnanAM kAraNe 'vaniyapUmavIpUrvataH ItyAkAraka parAmarzAdino pratibaMdha thavA chatAM hetu duSTa nathI. tyAM doSasAmAnyalakSaNano. samanvaya na thAya - e aniSTa nathI. ukta lakSaNAnusAra pratikalita doSanA svarUpane jaNAve che - tyaM va... ityAdi - "yahUchannaviSayatva' bodhaka yAdazaviziSTaviSayakatvena jJAnaniSTha pratibaMdhakatA che. tAdazaviziSTane doSa kahevAthI dhyAmAvavavRttidetu', 'dhyamAvavAnyakSa' ityAdi (tAdazahatvAdi) doSa che. madhyAmAvavRtti hetu ItyAkAraka vyAptijJAnaniSTha pratibadhyatAnirUpita pratibaMdhakatA 'sAdhyamiAvavavRttidetuH ItyAkAraka jJAnamAM che. te pratibaMdhakatA sAdhyAbhAvavavRttitvaviziSTa hetuviSayakatvAvacchinnA che. tethI tAdazasAdhyAbhAvavavRttitvaviziSTahetu vyabhicAra doSa che. AvI ja rIte sAdhyAbhAvavAnuM pakSAdi ja bAdhAdi doSa che. A rIte sAdhyAbhAvavRtti hetune vyabhicAra kahIe to vyabhicArI duSTa hetumAM tadvattva tAdAmyasaMbaMdhathI levuM joIe. paraMtu tAdAbhyasaMbaMdhathI doSavattva laIe to sAdhyAbhAvavA5kSa svarUpa bAdha tAdAbhyasaMbaMdhathI bAdhita hetumAM na hovAthI bAdhita hetu duSTa nahIM thAya. tethI doSavandra je saMbaMdhathI vivakSita che; tene jaNAve che. tevagna... ityAdi graMthathI - Azaya e che ke sAdhyAbhAvavRttietvAdidoSavattva je saMbaMdhathI prApta thAya te saMbaMdhathI levuM. vyabhicArI hetumAM upara jaNAvyA mujaba sAdhyAbhAvavavRttihetu tAdAbhyasaMbaMdhathI che. 'hato vanimanuM nattAta' ityAdi bAdhita 48
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAhihetu sthaNe 'vanyabhAvavAn hradaH' ityaadhaa|2 saadhyaabhAvavAnapakSAdi doSo ekajJAnIyaviSayatAsaMbaMdhathI jalAdi hetumA che. 'vahnayabhAvavAn hRdo jalaJca' tyA24 hossvissyakajJAnIyaviSayatAsaMbaMdhathI sAdhyAbhAvavA5kSa svarUpa bAdha, jalAdi hetumAM hovAthI te duSTa che. e samajI zakAya che. yadyapi upara jaNAvyA mujaba game te saMbaMdhathI doSavattvanA grahaNathI to vanyabhAvavavRttidravyatvAtmaka vyabhicAra doSa, AzrayatAsaMbaMdhathI dhUmAtmaka satumAM hovAthI tyAM paNa duSTatvavyavahArano prasaMga Avaze. paraMtu tenA nivaa29| bhATe; 'yena kenA'pi sambandhena' mA graMthanA tAtparyane; 'dinakarI' vagere graMthonA avalokanathI jANavuM joIe. vivaraNa to muktAvalIne anusaratuM hovAthI ahIM tenA tAtparyane elyu nathI. . * muktaavlii| __pare tu yadviSayakatvena jJAnasyAnumitivirodhitvaM, tadvattvaM hetvAbhAsatvam / satpratipakSe virodhivyAptyAdikameva tathA, tadvattvaJca hetorjJAnarUpasambandhenaM / na caivaM vahnimAn dhUmAdityAdau pakSe bAdhabhramasya sAdhyAbhAvaviSayakatvenA'numitivirodhitvAd jJAnarUpasambandhena tadvattvasyA'pi sattvAt saddhetorapi bAdhitatvApattiriti vAcyam / tatra jJAnasya sambandhatvA'kalpanAt / atra satpratipakSita iti vyavahAreNa tatkalpanAt, tatra bAdhita iti, vyavahArAbhAvAdityAhuH / .. anumitivirodhitvaJcAnumititatkaraNAnyataravirodhitvaM tena vyabhicAriNi nA'vyAptiH / doSajJAnaM ca yaddhetuviSayakaM taddhetukAnumitau pratibandhakam, tenaikahetau vyabhicArajJAne hetvantareNA'numityutpatteH, tadabhAvAdyanavagAhitvAcca vyabhicArajJAnasyA'numitivirodhitvAbhAve'pi na kSatiriti sakSepaH / yAdRzasAdhyapakSahetau yAvanto doSA stAvadanyAnyatvaM tatra hetvAbhAsatvam paJcatvakathanaM tu tatsaMbhavasthalAbhiprAyeNa / / 48
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vivaraNa - satpratipakSAdine anityadoSa mAnanArAnA matanuM nirUpaNa kare che - re tu... ityAdi graMthathI. Azaya e che ke yaviSayakatvena jJAna, anumityAdinuM pratibaMdhaka bane che tattva jemAM che tene duSTa hetu kahevAya che. ''vanimAnuM dhUmAvuM; vandvamAvavAnuM pAvALamayAt'' ityAdi sapratipakSasthale vanyabhAvavadanyA'vRttitva svarUpa virodhivyAtiviSayakanvena vyAptijJAna, anumityAdinuM pratibaMdhaka bane che. tethI tAdazavirodhivyApti doSa che. ahIM 'vi' padathI parAmaryAdinuM grahaNa karavuM. 'C' kArathI e vastu jaNAvI che ke kvacit tAdRzavirodhivyAsiviziSTa hetvAdinI prasiddhinA abhAvamAM doSanI aprasiddhi nahIM thAya to paNa doSa nathI. kAraNa ke tAdazavyAstyAdisvarUpa ja prakRtasthaLe doSa che. capi A rIte vanyabhAvAdinirUpita vyAptyAdi, dhUmAdimAM na hovAthI dhUmAdine duSTahetu nahIM mAnI zakAya. paraMtu tAdazavyAptyAdimattva ekajJAnIyaviSayatAsambaMdhathI dhUmAdimAM hovAthI dhUmAdimAM duSTatva anupapanna nathI. 'vandvamAvavavanyAvRttitva ghUmatha' ityAkAraka jJAnIyaviSayatAsaMbaMdhathI tAdazavyAptimattva dhUmamAM che. e samajI zakAya che. yadyapi A rIte 'parvato vanimAnuM dhUmAv' ityAdi sakSetusthaLe 'vandvamAvavAnuM parvataH ' ityAkAraka bhramAtmakabAdhajJAnathI 'parvato vanimAr' ityAkAraka anumitino pratibaMdha thato hovAthI tAdazasAdhyAbhAvavapakSaviSayakanvena tAdazajJAna pratibaMdhaka che. (anumitivirodhi che.) tethI teno viSaya sAdhyAbhAvavattva svarUpa doSa 'vandvamAvavAnparvato dhUmatha' ityAkArakajJAnIyaviSayatAsaMbaMdhathI mAtmaka sakSetumAM hovAthI tene paNa duSTa hetu mAnavo paDaze. paraMtu tyAM bhramAtmakabAdhajJAnasthale tAdazajJAnamAM doSavattvanA niyAmaka - 50
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbanyatvanI kalpanA nathI karAI. tethI tAdaza saMbaMdhanA abhAve tadvanta (doSavattva); dhUmAdi satumAM na hovAthI dhUmAdimAM ativyAMti nahIM Ave. vanimAnuM dhUmari ItyAdi sakSetusthale varcamAvavyApyapASANamaya-vInuM ityAkAraka bhramAtmakavyAtyAdisthale "vImAdvecADavRttitva dhUma.' ItyAkArakajJAnamAM sapratipakSAtmakadoSavandranA niyAmakasaMbaMdhatvanI kalpanA karAya che ane bhramAtmakabAdhasthale upara jaNAvyA mujaba tAdazajJAnamAM saMbaMdhitvanI kalpanA nathI karAtI- emAM koI pramANa nathI. A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke bhramAtmakavyAtyAdi sthaLe dhUmAdi satpatipakSita che Avo vyavahAra thAya che. ane bhramAtmakabAdhasthaLe dhUmAdi bAdhita che evo vyavahAra thato nathI. tethI tAdazavyavahAra ane vyavahArAbhAvanA kAraNe upara jaNAvyA mujaba tAdazajJAnamAM tattaddoSavandranA niyAmakasaMbaMdhatvanI kalpanA ane akalpanA karI che. AvuM prAcIna kahe che. uktavyavahAranI prAmANikatA mATe prAcInonI pratIti ja sAkSI che. paraMtu sarvasammata tAdaza pratIti sAkSI na hovAthI 'nAdu:' padathI temanA matamAM asvArasya sUcita karyuM che. 'yaviSayatvena jJAnasyAnuMmitivirodhitva tattvam' ahIM anumitivirodhitva "manumatitaracitavidhitva' svarUpa che. tethI vyabhicAraviSayakajJAna, anumitivirodhi na hovAthI mAtra yathAzruta "manumitividhitva'nA nivezathI vyabhicArI hetumAM je avyApti AvatI hatI te nahIM Ave. kAraNa ke vyabhicAraviSayakajJAna, anumitinuM virodhi na hovA chatAM, vyAptijJAna svarUpa anumitinA karaNanuM virodhi hovAthI vyabhicArI hetumAM lakSaNano samanvaya thAya che. vyabhicArAdiviSayaka doSajJAna anumitinI pratye pratibaMdhaka thatuM nathI. tene jaNAve che - ToSajJAnaM ... ityAdi - Azaya pa1
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ e che ke je hetuviSayakadoSajJAna hoya, te jJAna, te ja hetuviSayakaanumitinI pratye pratibaMdhaka hovAthI, "vartimAna dravyatvIt' ahIM 'vacamavivevRttidravyatvam' ityAkAraka vyabhicAraviSayakajJAna hovA chatAM 'vanimAnuM ghUmar ahIM dhUmahetukAnumitinI utpatti thAya che. tethI vyabhicAraviSayakajJAna anumitinI pratye pratibaMdhaka thatuM nathI. yadyapi ahIM taddahetukAnumitinI pratye taddahetumAM vyabhicAragrahano abhAva hovAthI tenA kAraNe taddahetukAnumiti (dhUmahetukAnumiti)nI utpatti thatI hovAthI anumitinI pratye tAdazavyabhicAraviSayakajJAnane pratibaMdhaka mAnI zakAya che. paraMtu vyabhicAraviSayakajJAna; sAdhyAbhAvaviSayaka athavA sAdhyAbhAvavyApyaviSayaka na hovAthI sAdhyavAnuM pakSaH ItyAdAkAraka anumitinI pratye pratibaMdhaka manAtuM nathI. nirvani parvato, vanimAnuM dhUmAl ahIM anumiti prasiddha na hovAthI upara jaNAvyA mujaba anumitinijhapratibadhdhatAnirUpita... ItyAdi lakSaNano samanvaya saMbhavita nathI. tethI ahIM eka paNa hetvAbhAsa nahIM mAnI zakAya. A pramANenI zaMkAnuM nirAkaraNa kare che - yAdRzasAdhya... ItyAdi graMthathI - Azaya e che ke "daMtadhavacchinnadhyapakSadetunumititvena kimuddezya nyAyaprayoge yaddharmAvacchinne doSavyavahAraH smprdaaysidhata vecIcevaM tatratyoSasAmAnyanakSaNam'' arthAt tataddadharmAvacchinnasAdhyaka pakSaka ane hetukAnumitine uddezIne paMcAvanAtmaka nyAyano prayoga karAyo hoya tyAre yadyadharmAvacchinnamAM doSano vyavahAra naiyAyikonA sampradAyane mAnya che, tAvadanyAkhyatva tyAMnAM doSasAmAnyanuM lakSaNa che. A pramANe yazasAdhya... ityAdigraMthanuM tAtparya che. AthI 'nirvatti: parvato vaktimAna dhUmATu' ityAdi sthaLe tAdazAnumiti prasiddha na hovA chatAM koI doSa nathI. kAraNa ke nirvaniparvato para
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ddezyakatvavanividheyakatvaprakArakaicchAthI karAelA nyAyapryogbhaaN vahanyabhAvavAnparvataH, dhUmAbhAvavAn nirvahniparvataH, ityAkArakadoSaviSayakajJAnaviSayamAM bAdhAkridoSavyavahArasampradAyaprasiddha hovAthI, tAvanyAnyatva svarUpa hetvAbhAsa - tva ahIM manAya che. yadyapi A rIte lakSaNa karavAthI sarvatra pAMca hetvAbhAsano saMbhava na hovAthI; tattat sthaLe eka, be, vagere hetvAbhAsanA anusAre teTalA ja hetvAbhAsanuM pratipAdana 2 me. parantu ithi6 'vAyurgandhavAn snehAd' ityAhi sthaLe pAMca hetvAbhAsano saMbhava che. tethI hetvAbhAsonA paMcatvanuM pratipAdana karyuM che. tarkasaMgrahanuM adhyayana karI gayelA 'vAyurgandhavAn snehAd' ahIM pAMya hetvAlAsa ardha rIte che ? te samajI zake che. tethI te ahIM jaNAvavAnI AvazyakatA nathI. athavA visbharaeAzIsa vidyArthiyo bhATe 'vAyurgandhAbhAvavAn' 'gandhAbhAvavad (jala) vRttisnehaH' 'vAyurgandhAbhAvavAn snehAd' 'vAyurgandhAbhAvavAn pRthvItvarahitatvAd' ne 'snehAbhAvavAnvAyuH ' ATaluM kathana pAMca hetvAbhAsanA jJAna mATe paryApta che. muktAvalI / evaM ca sAdhAraNAdyanyatamatvamanaikAntikatvam / sAdhAraNaH sAdhyavadanyavRttiH / tena ca vyAptijJAnapratibandhaH kriyate / asAdhAraNaH sAdhyAsamAnAdhikaraNo hetuH / tena sAdhyasAmAnAdhikaraNyagrahaH pratibadhyate / ( yathA zabdo nityaH zabdatvAdityAdAvasAdhAraNyaM, zabdo'nityaH zabdatvAdityAdau tvasAdhAraNyabhramaH / ) anye tu sapakSAvRtti - rasAdhAraNa:, sapakSazca nizcitasAdhyavAn, tathA ca zabdo'nityaH zabdatvAdityAdau yadA pakSe sAdhyanizcayastadAnAsAdhAraNyaM tatra heto rnizcayAditi vadanti / anupasaMhArI cAtyantAbhAvA'pratiyogisAdhyakAdiH / anena vyatirekavyAptijJAnapratibandhaH kriyate / " viruddhastu sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogI, ayaM sAdhyAbhAvagrahasAmagrItvena pratibandhakaH / satpratipakSe tu pratihetuH sAdhyAbhAva 53
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhakaH / atra tu hetureveti vizeSaH / sAdhyAbhAvasAdhaka eva hetuH sAdhyasAdhakatvenopanyasta ityazaktivizeSopasthApakatvAcca vizeSaH / - vivaraNa - kArikAvalImAM "H sapakSe...' ityAdi graMthathI sAdhAraNa- . vyabhicArAdivizeSadoSonuM lakSaNa kahevAze. temAM doSonI saMbhAvanAne joIne muktAvalImAM sAdhAraNavyabhicArAdinA lakSaNa jaNAvatA kahe che - viza.. ItyAdi granthathI. sAdhAraNa asAdhAraNa ane anupasaMhArI etadanya - tamatva, anaikAtikavyabhicArInuM lakSaNa che. sAdhAraNavyabhicAranuM lakSaNa 'sadhdhavanyavRttitva' che. hetumAM sAdhyavada nirUpitavRttitvanA jJAnathI sAdhyavanyAvRttitva svarUpa vyAtijJAnano pratibaMdha thAya che. parvato vanimAnuM prameyatva' ahIM vanyabhAvavajalAdinirUpitavRttitva, prameyatvamAM hovAthI prameyatva hetu sAdhAraNavyabhicArI che. e samajI zakAya che. - sAdhyAdhikaraNamAM nahIM rahenAra hetune asAdhAraNa - vyabhicArI kahevAya che. hetumAM sAdhyanA asAmAnAdhikaraNyanA jJAnathI "tuvyApadhdhimAnadhi' svarUpa vyAtijJAnano pratibaMdha thAya che. ("zabdo nitya: zabdasvITu' ahIM nityatvAdhikaraNagaganAdimAM zabda- vRtti na hovAthI zabda- hetu asAdhAraNa vyabhicArI che. "zabdo nitya: zabda-In' ahIM zabdatva hetu asAdhAraNa vyabhicArI nathI. paraMtu tyAM asAdhAraNyano bhrama thayo che.) anya (prAcIna) loko, sapakSamAM nahIM rahenAra hetune asAdhAraNa vyabhicArI kahe che. "nizcitathyavAnane sapakSa kahevAya che. "zabdo nitya bdhitvI' ahIM pakSamAM, jo sAdhyano nizcaya hoya to zabda- hetu asAdhAraNa nathI. paraMtu jyAre tAdaza nirNaya na hoya to te hetu nizcitasAdhyavad pa4
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaTAdimAM vRtti na hovAthI asAdhAraNa che- evuM kahe che, paNa te barAbara nathI. e vastune dinakarI-rAmarudrIthI jANI levI. atyaMntAbhAvanA apratiyogisAdhyAdi che jenA evA hetune anupasaMhArI kahevAya che. 'sarvamidheya prameyAt' ahIM pakSa sAdhya ane hetu anukrame tAdAtmya, svarUpa ane svarUpasaMbaMdhathI sarvatra vRtti hovAthI te badhA atyantAbhAvanA apratiyogI che. tethI prameyatva hetu anupasaMhArI che. hetumAM atyantAbhAvanA apratiyogitvanA jJAnathI sAdhyAmAvavyApImUtAmAvapratiyozitva rUpa vyatirekavyAptijJAnano pratibaMdha thAya che. yadyapi 'To'midheyaH prameyatvAr' ahIM paNa sAdhya ane hetu atyantAbhAvanA apratiyogI che. paraMtu pakSa tAdaza na hovAthI pakSabhinna paDAdimAM anvayavyAptinuM grahaNa thAya che. tethI tene laIne anumiti thaI zake che. AthI samajI zakAya che ke, anupasaMhArI sthaLe kevalAnvacipakSakatva hovuM jarUrI che. tarkasaMgrahamAM A ja AzayathI anvaya ane vyatirekadaSTAntathI rahita hetune anupasaMhArI kahyo che. tAdaza vivakSAthI yadyapi 'sarvamanityaM prameyatvAnU' ahIM prameyatva hetu paNa anupasaMhArI che. paraMtu ahIM to tevI vivakSA na hovAthI 'sarvamanitya prameyAt' A sthaLano anupasaMhArI tarIke ullekha nathI karyo. ahIM pUrvapakSAbhimata ane siddhAntapakSAbhimata anupasaMhArInA lakSaNonuM anusaMdhAna karavuM joIe. sAdhyanA vyApakIbhUtaabhAvanA pratiyogIne viruddha kahevAya che. 'zabdo nityaH kRtAr' ahIM sAdhyanityatvano vyApakIbhUtaabhAvakRtakatvAbhAvanA pratiyogI 'kRtakattva' hetune viruddha kahevAya che. viruddhahetu sthaLe 'sAdhyAmAvavyApyahetumAnvakSaH' ityAkAraka jJAnathI, sAdhyAbhAvagraha (anumiti) sAmagrIviSayA 'sAdhyavAn pakSa ityAkAraka anumiti vagereno pratibaMdha thAya che. > 55
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadyapi satpratipakSa sthaLe paNa viruddhanI jema ja hetu sAdhyAbhAvano sAdhaka hovAthI satpratipakSa ane viruddhamAM koI bheda nahIM rahe. paraMtu satpratipakSa sthaLe pratihetu arthAt pratikUla bIjo hetu sAdhyAbhAvano sAdhaka hoya che. ane viruddha sthaLe te ja hetu sAdhyAbhAvano sAdhaka hoya che eTalI' vizeSatA che. ' 'viruddha ane satpratipakSa sthaLe 'sAdhyAbhAvasAdhakatva' A eka ja dUSakatAbIja hovAthI, kevala hetunA bhedathI hetvAbhAsane bhinna mAnavAmAM aucitya nathI. anyathA jyAM anvayihatvantarathI ane vyatirekihatvantarathI satpratipakSa sthaLe anumityAdino pratirodha thayo hoya tyAM paNa hetvAbhAsane bhinna mAnavAnA prasaMgathI hetvAbhAsanI adhikatA thaze.'' A pramANe nahIM kahevuM joIe. viruddhasthaLe je hetu sAdhyAbhAvano sAdhaka hato, teno sAdhyasAdhakanvena upanyAsa karavAthI viruddhahetunA prayoktAnI azaktivizeSanuM, viruddha hetu utthApana kare che. satpratipakSa sthaLe sAdhyAbhAvasAdhakahetvantara hovAthI tAdaza asAmarthyavizeSanuM utthApana na hovAthI viruddha ane satpratipakSano bheda che. muktAvalI / satpratipakSaH sAdhyAbhAvavyApyavAnpakSaH / agRhItAprAmANyakasAdhyavyApyavattvopasthitikAlInAgRhItAprAmANyakatadabhAvavyApyavattvopasthitiviSayastathetyanye / atra ca parasparAbhAva - vyApyavattAjJAnAt parasparAnumitipratibandhaH phalam / atra kecit yathA ghaTAbhAvavyApyavattAjJAne'pi ghaTacakSuH saMyoge sati ghaTavattAjJAnaM jAyate, yathA ca zaGkha, satyapi pItatvAbhAvavyApyazaGkhatvavattAjJAne, sati pittAdi doSe pItaH zaGkha iti dhIH, evaM koTidvayavyApyadarzane'pi koTidvayasya pratyakSarUpaH saMzayo bhavati, tathA satpratipakSasthale saMzayarUpAnumitirbhavatyeva yatra caikakoTivyApyadarzanaM tatrAdhikabalatayA dvitIyakoTibhAnapratibandhAnna saMzayaH phalabalena para -
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ cA'dhikabalasamabalabhAvaH kalpyata ityAhuH / tanna / tadabhAvavyApyavattAjJAne sati tadupanItabhAnavizeSazAbdabodhAderanudayAllau ki - kasannikarSI janya doSavizeSAjanyajJAnamAtre tasya pratibandhakatA, lAghavAt, na tUpanItabhAnavizeSe zAbdabodhe ca pRthak pratibandhakatA gauravAt / tathA ca pratibandhakasattvAt kathamanumitiH ? nahi laukikasannikarSasthale pratyakSamiva satpratipakSasthale saMzayAkArAnumitiH prAmANikI yenAnumitibhinnatvenA'pi vizeSaNIyam / yatra ca koTidvayavyApyavattAjJAnaM, tatrobhayatrA'prAmANyajJAnAt saMzayaH, nAnyathA, agRhItAprAmANyakasyaiva virodhijJAnasya pratibandhakatvAditi // - vivaraNa 'sAdhyAbhAvavyApyavAn pakSaH ' ne satpratipakSa mahevAya che. bhAvI 4 rIte 'sAdhyavadanyatvavyApyavAn pakSaH' vagerene yA satpratipakSa mhevAya che. arthAt sAdhyAbhAvavyApyavatpakSAdyanyatamatva sva3ya satpratipakSa che. 'zabdo nityaH zrAvaNatvAt ' 'zabdo'nityaH kRtakatvAt' ahI saadhyaalaavnitytvaabhaavvyaapyhRtkatvavAn zabda hovAthI zrAvaNatvahetu sapratipakSita che. jemAM aprAmANyano graha thayo nathI evI je sAdhyavyApyavattvaviSayaka upasthiti, tenA kAlamAM thayelI; ane jemAM aprAmANyano graha thayo nathI evI je, sAdhyAbhAvavyApyavattvaviSayaka upasthiti, te upasthitinA viSayane prathIno satpratipakSa uhe che. 'zabdo nityaH zrAvaNatvAt', 'zabdo'nityaH kRtakatvAt' ahIM 'nityatvavyApyazrAvaNatvavAn zabdaH' tyA upasthitimA 'idaM mama jJAnamapramANam' ityAkAraka aprAmANyano graha jyAM sudhI thayo nathI, tyAM sudhI tAdRzopasthitihAsIna agRhItAprAmAeyaDa ne 'nityatvAbhAvavyApyakRtakatvavAn zabdaH' ityAhAra: upasthiti, tenA viSayabhUtahetune satpratipakSa kahevAya che. ahIM paraspara nityatva ane anityatvanA abhAvanA vyApyanuM pakSamAM jJAna 57 - -
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ thavAthI paraspara nityatva ane anityatvaviSayakaanumitino pratibaMdha thAya che. mAtra 'magRhItAprAmAkhyAdhyAmAdvyarthavattvopasthiti''nA viSayane sapratipakSa kahIe to jyAM nityatvavyApyazrAvartivAnuM zabdaH' ityAkAraka upasthiti nathI tyAM paNa "manityatvavyApyatatvavAnuM zarve :" ItyAkAraka upasthitIyaviSayakRtakatva hetumAM sapratipakSatvanA vyavahArano prasaMga Avaze. tethI tenA nivAraNa mATe 'gagRhIta pramAthasAdhyavyApyattvopasthitiAnIna' A pramANenA chAtInAnta' padano niveza karyo che. tethI zabdoSanitya tatvanuM ahIM tAdazopasthitino abhAva hovAthI 'nityatvavyApyatatva- . vAnuM zakveH' ityAkArakopasthitiviSayakRtakatvamAM satpatipakSatvanA vyavahArano prasaMga nahIM Ave. 'nityatvavyApyazrAvaNatvavAnuM zabyuH ItyAkArakopasthitikAlamAM paNa "daM mama jJAna- . 9mALa' ityAkAraka aprAmANya graha, jyAre te upasthitimAM thAya che, tyAre tAdaza gRhItAprAmANyaka sAdhyavyApravattvopasthitikAlIna 'nityatvavyApyatatvavAnuM rAkhyuMH ' ityAkArakopasthitiviSayakRtakatvamAM sapratipakSatvano vyavahAra thato nathI. tethI tAdaza vyavahAranA prasaMganuM nivAraNa karavA "dhyAyavettvopasthitinuM 'gagRhItAprAmAya' A vizeSaNa che. AvI ja rIte tAdazAgRhItAprAmANya,sAdhyavyApyavopasthitikAlIna sAdhyAbhAvavyAkhyavattvopasthitimAM jyAre upara jaNAvyA mujaba aprAmAyano graha thAya che, tyAre paNa tAdazopasthitiviSayakRtakatvAdimAM satpatipakSatvano vyavahAra thato nathI. tethI tAdaza vyavahAranA prasaMganuM nivAraNa karavA lAgyAmavivyApyavopasthiti' nuM paNa "adItAprAmAkhya' A vizeSaNa che - anyathA tAdaza vizeSaNanA anupAdAnamAM sapratipakSatvanA vyavahArano prasaae Avaze. pa8
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ "tattAdhinI pratye "tamavivettAdhi' pratibaMdhaka che. parantu "tamAvISyavettAvudha' pratibaMdhaka nathI. AvI mAnyatAne dharanArAnA mate sapratipakSamAM anumitipratibanyakatva svarUpa dUSakatAbIja nathI, paraMtu saMzayajanakatva svarUpa ja dUSakatAbIja che. e vastune jaNAvavApUrvaka te matanuM nirAkaraNa karavA kahe che - matra vid... ityAdi - Azaya e che ke, jema ghaTAbhAvavyApyavattAnuM bhUtalAdimAM jJAna hovA chatAM ghaTanI sAthe cAno saMyoga hoya to ghaTavattAnuM jJAna thAya che. temaja jema zaMkhamAM pItatvAbhAvavyApyazaMkhatvavattAnuM jJAna hovA chatAM pittAhidoSanA kAraNe "zarvaH vItaH' ityAkAraka buddhi thAya che. AvI ja rIte koTikaya (sthANutvasthANutvAbhAva, puruSatvapuruSatvAbhAvAdi)nA vyAkhyanuM darzana hovA chatAM jema. koTidvayano, pratyakSa svarUpa saMzaya thAya che, tevI rIte satpatipakSasthale sAdhyavyApyavattA ane sAdhyAbhAvavyApyavattAnuM jJAna hovA chatAM saMzayasvarUpa anumiti thAya che ja. jyAM ekakoTikavyApyadarzana (sthANutvAdinA vyApyanuM darzana) che, tyAM tenA adhikabalanA kAraNe dvitIyakoTi (puruSatvAdi) bhAnano pratibaMdha thavAthI saMzaya thato nathI. nizcayAdisvarUpa phalanA balathI enA kAraNAdimAM adhikabalA ke samabalanI kalpanA karavAmAM Ave che. A pramANe keTalAka kahe che. paraMtu e barAbara nathI. kAraNa ke tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna hoya tyAre tanuM upanItabhAnavizeSa tema ja zAbdabodhAdi thatAM na hovAthI laukikasannikarSathI ajanya ane doSavizeSathI ajanya evA jJAnamAtranI pratye tadabhAvavyAkhavattAjJAnane pratibaMdhaka mAnavAmAM lAghava che. tadabhAvavyApyavattAnA jJAnane; upanItabhAna (alaukikapratyakSa) vizeSanI pratye ane zAbdabodhAdinI pratye pRthaka pRthapha pratibaMdhaka mAnavAmAM gaurava che. Azaya e che ke je loko pa9
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattAbuddhinI pratye tadabhAvavyApyavattAbuddhine pratibaMdhaka nathI mAnatAM teone taddabhAvavyApyavattAbuddhi hoya tyAre tadrupanItabhAna tema ja taviSayakazAbdabodhAdi thatA na hovAthI tadrupanItabhAnAdinI pratye tadabhAvavyApyavattAnI buddhine pRthak pRthak pratibaMdhaka mAnavAnuM Avazyaka che. tenI * * apekSAe upara jaNAvyA mujaba laukikasannikarSAjanya ane doSavizeSAjanyajJAnamAtranI pratye taddabhAvavyApyavattAbuddhine pratibaMdhaka mAnavAthI eka ja pratibadhyapratibaMdhakabhAva mAnavAmAM lAghava che. A rIte pratibadhyapratibaMdhakabhAvanI vivazvAthI ghaTAbhAvavyApyavattAnuM jJAna hoya tyAre laukikasannikarSathI tadvattAnuM jJAna thavAmAM koI paNa avarodha nathI. 'temaja pittAdioSanA kAraNe tadabhAva- (pItatvAghabhAva) vyApyavattAnuM jJAna hovA chatAM 'zavaH pItaH' ityAkAraka buddhi paNa thaI zake che. kAraNa ke e banne jJAna anukrame laukikasannikarSa ane pittAdidoSathI janya hovAthI pratibadhdhatAvacchedakAkrAnta nathI. jyAre upanItabhAna ane zAbdabodhAdi tAdazapratibadhdhatAvacchedakAkrAnta hovAthI takabhAvavyApyavattAnuM jJAna hoya tyAre thatAM nathI. upara jaNAvyA mujaba satpratipakSasthaLe tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna hovAthI; laukikasannikaSTajanya ane doSavizeSathI ajanya evI anumiti svarUpa jJAna kevI rIte thaI zake ? arthAt azakya che. kAraNa ke te, tAdazajJAnamAtrAntaH pAtI che. yadyapi 'tauSThisannijaLananyoSavizeSAnanyajJAnamAtra' ahIM anumitibhinnajJAnanI vivakSA karIe to satpratipakSasthaLe paraspara tadabhAvavyApyavattAnuM jJAna hoya to paNa anumitino pratibaMdha nahIM thAya. parantu laukikasannikarSasthaLe jevI rIte nadabhAvavyApyavattAnuM jJAna hovA chatAM tattAnuM jJAna prAmANika manAya che, tevI rIte satpratipakSasthaLe paraspara tadabhAva 60
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyApyavattAnuM jJAna hovA chatAM saMzayAkArAnumiti prAmANika nathI manAtI. tethI tAdazAnumitinA pratibaMdhanuM nivAraNa karavA pratibaAtAvacchedakakoTimAM manumitimannatva A, jJAnanuM vizeSaNa ApavAnI AvazyakatA nathI. sampratipakSa sthaLe saMzayAkAra paNa anumiti na thAya e ISTa hovAthI teno pratibaMdha thAya e ISTa ja che. " "A rIte tadabhAvavyApyavattAjJAna laukikasannikarSAjanyadoSavizeSAjanyajJAnamAtranI pratye pratibaMdhaka hoya to koTidrayavyApyavattAnA nizcayathI pratyakSA tmakasaMzayarUpa jJAna nahIM thAya." A pramANenI zaMkAnuM samAdhAna kare che. yatra va... ItyAdigraMthathI. arthAdda jyAM koTidvayanI vyApyavattAnA jJAnamAM aprAmANyano graha thAya che, tyAM ja saMzaya thAya che. paraMtu jyAM tAdaza aprAmANyagraha nathI tyAM saMzaya thato nathI. pratibaMdhakIbhUta virodhijJAna agRhItAprAmANyaka hoya to ja te tadvattAbuddhinuM pratibaMdhaka hoya che. te samajI zakAya evuM che. muvatI ! asiddhistu AzrayAsiddhyAdyanyatamatvam / AzrayAsiddhiH pakSe pakSatAvacchedakasyAbhAvaH, yatra kAJcanamayaH parvato vahnimAniti sAdhyate, tatra parvato na kAJcanamaya iti jJAne vidyamAne kAJcanamaye parvate parAmarzapratibandhaH phalam / - svarUpAsiddhistu pakSe vyApyatvAbhimatasyAbhAvaH / tatra ca hrado dravyaM, dhUmAdityAdau pakSe vyApyatvAbhimatasya hetorabhAve jJAte pakSe sAdhyavyApyahetumattAjJAnarUpasya parAmarzasya pratibandhaH phalam / sAdhyA. prasiddhyAdayastu vyApyatvAsiddhimadhye'ntarbhUtAH / sAdhye sAdhyatAvacche dakasyA'bhAvaH sAdhyAprasiddhiH, etajjJAne . jAte kAJcanamayavahnimAnityAdau sAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyavyApyavattAjJAnarUpaparAmarzapratibandhaH phalam / evaM hetau hetutAvacchedakAbhAvaH sAdhanAprasiddhiH, yathA kAJcanamayadhUmAdityAdau, atra hetutA 61
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacchedakaviziSTahetujJAnAbhAvAt taddhetukavyAptijJAnAderabhAvaH phalam / evaM vahnimAn nIladhUmAdityAdau gurutayA nIladhUmatvasya hetutAnavacchedakatvamapi vyApyatvAsiddhirityapi vadanti / - vivaraNa - have asiddhahetunuM nirUpaNa kare che - sidhituM. ityAdi graMthathI. Azrayasiddhi vyApyatvAsiddhi ane svarUpAsiddhi etadanyatamatva asiddhisAmAnyanuM lakSaNa che. pakSamAM pakSatAvacchedakanA abhAvane; arthAdda 'pakSatAvarSo1- : mAvavaFkSane AzrayAsiddhi kahevAya che. jyAM jhinamaya: parvato vanimanuM A pramANe dhUma hetuthI vaninI siddhi karAya che, tyAM 'zanamayatvaviziSTaparvatatvAmavivaFrvataH' ityAkAraka jJAna thavAthI 'vanivAbUmavanimayaparvataH', ityAkAraka parAmarzano pratibaMdha thAya che. pakSamAM vyApyatvAbhimatanA abhAvane; arthA vyApyatvAbhimatanA abhAvavatpakSane svarUpAsiddhi kahevAya che. vyAkhyatvAbhimatanA abhAvavatpakSa sthaLe hato dravyam dhUmATu ahIM "dhUmAmavivaH ItyAkAraka vyApyatvena abhimata dhUmanA abhAvavatpakSanuM jJAna thavAthI "dravyatvavyApyadhUmavAnuM haraH" ityAkAraka parAmarzano pratibaMdha thAya che. ahIM vyApyatyAbhimatanA sthAne hetu padano niveza zA mATe karyo nathI ? e zaMkAnuM samAdhAna anyagraMthathI athavA adhyApaka pAsethI karI levuM. - sAdhyAprasiddhi ane sAdhanAprasiddhino samAveza vyApya - tvasiddhimAM karI levo. kAraNa ke graMthamAM varNavelI vyAkhyatvAsiddhi, vyAptinI asiddhi svarUpa hovAthI vyAtijJAnapratibaMdhakatAvacchedakatva svarUpa dUSakatAnuM bIja, sAdhyAprasidhyAdi sthaLe eka ja che. yadyapi A rIte dUSatAbIjanA aikyanA kAraNe sAdhyAprasiddhyAdine atirikta hetvAbhAsa na
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnatA teno vyApyatvAsiddhimAM samAveza karIe to, te dUSakatAbIjanI ekatAnA kAraNe vyabhicArane paNa pRthaka hatvAbhAsa nahIM mAnI zakAya. paraMtu bAdha ane satkRtipakSano, jevI rIte dUSakatAbIja eka hovA chatAM pRthapha hetvAbhAsa tarIke RSioe vibhAga karyo che, evI rIte vyabhicAra ane vyApyatvAsiddhino paNa pRthavibhAga karyo che. vibhAjaka dharma kone banAvavA e vibhAjana karanAranI IcchAne AdhIna che. mAtra te dharmo paraspara asaMkIrNa hovA joIe. anyathA vibhAgagraMthanI anupatti thaze. - sAdhyamAM sAdhyatAvachedakAbhAvane arthAt sAdhyatAvarSomAdvatsAdhyane 'sAdhyAprasiddhi' kahevAya che. sAdhyatA - vacchamAvavatsAdhyanA jJAnathI 'parvataH 1zanamayavanimAna' ityAdi sthaLe 'sAdhyativiviziSTasAdhyavyApyavattAjJAna svarUpa parAmarzano pratibaMdha thAya che. AvI ja rIte hetumAM hetutAvacchedakAbhAvane arthAt detutavamAvavadhe, ne sAdhanAprasiddhi kahevAya che. jema "parvato vanimanuM jhinamadhUmA' ityAdisthaLe. ahIM "tutAvarjIviziSTadetusAna' no abhAva hovAthI takSetukavyAptijJAnAdino abhAva thAya che. AvI rIte "vanimAnuM nIttadhUma' ahIM dhUmatvanI apekSAe nIladhUmatva gurubhUta hovAthI te hetutAvacchedaka nathI manAtuM. tethI hetutAna vacchedakatva arthAt hetumAM, hetutAnavacchedakagurudharmavandra svarUpa vyApyatvAsiddhi che. AvuM paNa keTalAka kahe che. paraMtu e yogya nathI. kAraNa ke vaninirUpitavyApti dhUmanI jema ja nIladhUmamAM paNa che. nIladhUma, dhUmathI atirikta nathI. ItyAdi asvArasya graMthakAre "vati' padanA prayogathI jaNAvyuM che. | muvatI ! bAdhastu pakSe sAdhyAbhAvAdiH, etasya tvanumitipratibandhaH 63
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalam / taddharmikatadabhAvanizcayo laukikasannikarSAjanyadoSavizeSAjanyataddharmikatajjJAnamAtre virodhIti / na tu saMzayasAdhAraNaM pakSe sAdhyasaMsRSTatvajJAnamanumitikAraNaM tadvirodhitayA ca bAdhasatpratipakSayorhetvAbhAsatvamiti yuktam / aprasiddhasAdhyakAnumityanApatteH, . sAdhyasaMzayAdikaM vinA'pyanumityutpattezca / evaM sAdhyAbhAvajJAne pramAtvajJAnamapi na pratibandhakaM, mAnAbhAvAt, gauravAcca / anyathA satpratipakSAdAvapi tadabhAvavyApyavattAjJAne pramAtvaviSayakatvena pratibandhakatApatteH / kintu bhramatvajJAnAnAskanditabAdhabuddheH pratibandhakatA, tatra bhramatvazaGkAvighaTanena prAmANyajJAnaM kvacidupayujyate / na ca bAdhasthale pakSe hetusattve vyabhicAraH, pakSe hetvabhAve svarUpAsiddhireva doSa iti vAcyam / bAdhajJAnasya vyabhicArajJAnAderbhedAt / kiJca yatra parAmarzAnantaraM bAdhabuddhiH, tatra vyabhicArajJAnAderakiJcitkaratvAd bAdhasyAnumitipratibandhakatvaM vAcyam / evaM yatrotpattikSaNAvacchinne ghaTAdau gandhavyApyapRthivItvavattAjJAnaM tatra bAdhasyaiva pratibandhakatvaM vAcyam / na ca pakSe ghaTe gandhasattvAt kathaM bAdha iti vAcyam / pakSatAvacchedakadezakAlAvacchedenA'numiteranubhavasiddhatvAditi / bAdhatadvyApyabhinnA ye hetvAbhAsAH, tadvyApyA api tanmadhya evAntarbhavanti, anyathA hetvAbhAsAdhikyaprasaGgAt / bAdhavyApyasatpratipakSo bhinna eva svatantrecchena muninA pRthagupadezAt / satpratipakSavyApyastu na pratibandhaka iti praghaTTakArthaH // 71 / / - viv2e| - pakSamA sAdhyAbhAvAhine mAdhavAya che. mahI 'Adi' padathI pakSamAM sAdhyavadanyatva", "pakSAvRttisAdhya' ityAdi bAdhanA AkArono saMgraha karI levo. bAdhajJAnanuM phaLa, anumitino pratibaMdha che. kAraNa ke taddadharmikatadabhAvaprakArakanizcaya; laukikasannikarSathI ajanya ane doSavizeSathI ajanya
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ evA taddharmikataprakArakajJAnamAtranI pratye virodhi-pratibaMdhaka che. ahIM 'tadurmitavamAnizcaya' pada 'anAhAryAprAmAnyajJAnAnAnvitatadharmitavamAvanizvaya' paraka che. tethI spaSTa che ke 'laukikasannikarSA'janyadoSavizeSA'janyataddharmika tajjJAnamAtre anAhAryAprAmANyajJAnAnAskanditataddharmikatadabhAvanizcayo virodhI / ' ahIM pratibadhdhatAvadaka koTimAM 'tausinniSNananya' pada no niveza na karIe to bAdhabuddhinA uttarakSaNamAM laukikasannikarSathI ( 'ghaTAmAMvavabhUtatam' ityAkAraka buddhinI uttarakSaNamAM cakSurAdisaMyogathI) je taddharmikatattAbuddhi thAya che, teno pratibaMdha thaze. tenA nivAraNa mATe pratibadhdhatAvacchedakakoTimAM tausinniSNananya padanuM upAdAna karyuM che. tethI tAdazajJAna laukikasannikarSathI ajanya na hovAthI teno pratibaMdha nahIM thAya.. pratibadhdhatAvacchedakakoTimAM 'ddoSavizeSAnanya' padano niveza na karIe to zo na pItaH ityAghAkAraka buddhi hovA chatAM pittAdioSavizeSathI 'zavaH pItaH' ityAghAkAraka buddhi thAya che, tyAM tAdaza bAdhabuddhimAM pratibaMdhakatva na hovAthI vyabhicAra Avaze. tenA nivAraNa mATe pratibadhdhatAvacchedakakoTimAM 'TrovizeSAnanya' padano niveza karyo che. tethI tAdaza zavaH pItaH' ityAkAraka buddhi doSavizeSathI janya hovAthI temAM pratibadhdhatA na hovAthI tAdazabAdhabuddhimAM pratibaMdhakattva na hoya to paNa vyabhicAra nahIM Ave. pratibaMdhakatAvacchedakakoTimAM 'anAhArya' padano niveza na karIe to; 'vandvamAvavAnuM hradda:' ityAkAraka bAdhakAlamAM ve vanijJAnaM gAyatAm' ityAkAraka icchAthI thatuM je 'vanimAna havaH' ityAkAraka jJAna che tene AhAryajJAna kahevAya che. A AhAryajJAna koIpaNa jJAnanuM pratibaMdhaka manAtuM nathI. parantu temAM pratibaMdhakattvanI Apatti Avaze. tenA nivAraNa mATe 'anAhArya' padano upara jaNAvyA mujaba prayoga karyo che. AvI na pa
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja rIte "havo vImIvavAnuM kRti jJAnamapramANam' ityAkAraka aprAmANyajJAnathI Askandita jJAna; ("halo vacamAvavI' ItyAkAraka jJAna) hato vanimAna' ityAkAraka jJAnanI pratye pratibaMdhaka thatuM nathI. paraMtu pratibaMdhakatAvacchedakakoTimAM 'aprAmArtha' padano niveza na karIe to temAM pratibanyakatvanI Apatti Avaze. tenA nivAraNa mATe upara jaNAvyA mujaba "gaprAmAkhya' padano niveza karyo che. A rIte pratibadhdhatAvacchedakakoTimAM vizeSa padanA nivezanuM prayojana paNa svayaM samajI levuM athavA adhyApaka dvArA jANI levuM. kAraNa ke toSasAmAnyajJanyatva no niveza karIe to bhramamAtramAM bAdhanirUpita pratibadhdhatAnA abhAvanI Apatti Avaze. e samajI na zakAya evI vAta nathI. - ""AgamapramANathI AtmAno jene nizcaya thayo che, evI vyaktine siSAyiSAnA kAraNe nizcitaAtmAdinI anumiti thAya che. tethI saMzaya ane nizcayasAdhAraNa parvataH saMyogena vanimanuM na vA' ityAdhAkAraka saMzayAtmaka, temaja siSAyiSAkAlIna "rvataH saMyojana vaktimAna' ityAghAkAraka nizcayAtmaka sAdhyasaMsargajJAna, sAdhyasaMsargajJAnatvena anumitinI pratye kAraNa che. A rIte mAnavAthI bAdhanizcayakAlamAM tAdazasaMsargajJAna na hovAthI ja anumitinI anutpatti zakya hovAthI bAdhamAM hetvAbhAsatva anupapanna thaze', e pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke anumitinA kAraNabhUta tAdaza sAdhyasaMsarganA jJAnanA virodhi hovAthI bAya ane sastratipakSamAM hetvAbhAsatva manAya che.'' A pramANenA matanuM nirAkaraNa kare che-ne tu... ityAdigraMthathI. - ahIM 'na tu' no anvaya AgaLa "yum'nI sAthe karavAno che. te matanI ayutatAmAM hetu jaNAve che - gaprasidha... ItyAdi graMthathI. Azaya e che ke upara jaNAvyA mujaba jo tAdaza 66
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyasaMsargajJAnane anumitinI pratye kAraNa mAnIe to; aprasiddhasAdhyaka arthI anumitinI pUrve kyAre paNa jenuM jJAna thayuM nathI evuM sAdhya che vidheya jemAM evI anumiti nahIM thAya ane tethI pRthvI svAminnA vivA' ahIM pRthvItarabhedAtmaka pUrvagRhItasAgakAnumiti aprasiddha thaze. aprasiddhasAdhyakAnumiti koI paNa sthaLe thatI na hovAthI uparyukta Apatti, Apatti nathI. ema jANIne pUrvokta matanI ayuktatAmAM hetvantara jaNAve che. 'AdhyasaMzayAvi... ityAdi graMthathI. manaM medhavat ahIM anumitinI pUrve sAdhyano saMzaya ke nizcaya na hovA chatAM anumitinI utpatti thatI hovAthI tAdazasAdhyasaMsargajJAnane anumitinI pratye kAraNa mAnI zakAze nahIM. ane tethI tenA virodhi tarIke bAdhAdimAM hetvAbhAsatva mAnavAnuM yukta nathI. bAdhajJAnamAM arthI pakSavizeSyakasAdhyAbhAvajJAnamAM "a jJAnanuM pramA' ItyAkAraka pramAtvanuM jJAna thavAthI tAdaza pramAtvajJAna anumitinI pratye pratibaMdhaka che. ane teno abhAva anumitinI pratye kAraNa che. A pramANenA prAcInamatamAM doSa jaNAve che - arva sAdhyAmavijJAne... ItyAdi graMthathI - Azaya e che ke anumitinI pratye upara jaNAvyA mujaba sAdhyAbhAvanA jJAnamAM pramAtvanA jJAnane pratibaMdhaka mAnavAmAM koI pramANa nathI. kAraNa ke tAdazajJAna sAdhyAbhAvAvamAhi na hovAthI tene anumitinI pratye pratibaMdhaka nahIM mAnI zakAya. yadyapi sAdhyAbhAvanuM jJAna hovA chatAM tyAM aprAmANyanuM jJAna hoya to anumitino pratibaMdha thato nathI. paraMtu anumitinI utpatti thAya che. jyAre evA sthaLe prAcInonA mate anumitinI pratye kAraNabhUta tAdaza pramAtvajJAnAbhAva hovAthI tyAM anumitinI utpatti thAya che. siddhAntinA mate tenI anu55ti thaze. "pramAtvajJAnamAM pratibaMdhakatva 67
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavAmAM koI pramANa nathI.' e kahevuM yogya nathI. paraMtu tAdaza pramAtvajJAnattvana pratibaMdhakatva mAnavAmAM gaurava che. upara jaNAvelA sthaLe anumitinI upapatti mATe pratibaMdhakatAvacchedakakoTimAM saMzayanizcayasAdhAraNa aprAmANyajJAnAbhAvano niveza karavAthI te sthaLe aprAmANyano graha hovAthI anumitino pratibaMdha nathI thato. pratibaMdhakatAvacchedakakoTimAM saMzayanizcayasAdhAraNa aprAmANyajJAnAbhAvanA nivezanI apekSAe, prAcInoe svIkArela 'vizeSya sAdhyAmAnajJAnapramAtvajJAnanvena'pratibaMdhakatvamAM gaurava spaSTa che. yadyapi aprAmANyagrahAbhAvano upara jaNAvyA mujaba pratibaMdhakatAvacchedakakoTimAM niveza karIe to paNa tyAM pratiyogirUpe prAmANyapramAtvagraha prathamopasthita hovAthI tAdaza pramAtvajJAnatvana pratibaMdhakatva mAnavAmAM gaurava nathI. tethI lAghavathI tAdaza pramAtvajJAnatvana pratibaMdhakatA mAnavI joIe. paraMtu AvuM karavAthI satpratipakSAdi sthaLe paNa pramAttvaviSayakanvena pratibaMdhakattva mAnavAno prasaMga Avaze. 'sAdhyAmAvajJAnaprmaatvjnyaane sati anumitipratibandhastadabhAve ( tAdRzajJAnAbhAve) tu na A pramANenA anvayavyatirekathI tAdaza pramAtvajJAnamAM anumitipratibaMdhakatA mAnavI joIe,' A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke tAdaza pramAtvajJAnamAM anumitinirUpita - sAkSAtpratibaMdhakIbhUtajJAnaviSayatva na hovAthI temAM hetvAbhAsatva nathI. paraMtu 'bhramattvajJAnAnAnvitavAdhanuSTi' mAM pratibaMdhakatA che. tyAM koI vakhata sAdhyAbhAvajJAnamAM bhramatva nI zaMkAnuM nivAraNa karavA dvArA prAmANyanuM jJAna upayogI bane che. e samajI zakAya che. ''bAdhasthale pakSamAM jo hetu hoya, to sAdhdhAbhAvavamAM te vRtti hovAthI vyabhicAradoSathI yukta hetu che. ane pakSamAM jo hetu na hoya, to te hetu svarUpAsiddha che. ubhayathA paNa 68
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bApane doSa mAnavAnI AvazyakatA nathI." A pramANe nahi kahevuM joIe. kAraNa ke bAdhajJAna, vyabhicArajJAnAdithI bhinna che. bAdhajJAnasthale vyabhicAra ke svarUpAsiddhatva hoya to paNa bAdhajJAna vyabhicArAdiviSayaka na hovAthI bAdha svataMtra hetvAbhAsa che. yadyapi 'mayogo ghUmavat va' ItyAdi sthaLe dhUmanirUpitavaniniSThavyAptino nizcaya hoya to paNa laukikasannikarSathI vyabhicAraviSayaka (vanidharmidhUmamAvivatiyononavRttitvarUpamAviSaya) pratyakSa thaI zake che. tethI bAdhabuddhi paNa vyabhicArAdiviSayaka hovAthI bApane hetvAbhAsAntara mAnavAnI AvazyakatA nathI. paraMtu jyAM parAmarza pachI bAdhabuddhi thAya che, tyAM vyabhicAraviSayakajJAna akiMcitkara che. kAraNa ke vyabhicArajJAna anumitinI pratye sAkSAta pratibaMdhaka nathI. parAmarzanA pratibaMdha dvArA anumitinI pratye pratibaMdhaka bane che. parAmarzanI pachI thayeluM vyabhicArajJAna anumitinI pratye akiMcitkara che. AvA sthaLe bArdhabudhi ja anumitinI pratye pratibaMdhaka bane che. A vAta to vyabhicAra saMkIrNa bAdhasthaLanI thaI. vyabhicArathI asaMkIrNa paNa bAyasthaLane batAve che - parva yatrotpatti... ityAdi graMthathI. 'utpattinicchannadhaTo TdhavAnuM pRthvItva ahIM utpattikAlAvacchinnaghaTamAM ganyavyApyapRthvItvavattAnuM jJAna che, tyAM bAdhajJAnamAM ja pratibaMdhakatA mAnavI joIe. kAraNa ke pakSamAM hetu hovAthI svarUpAsiddhi nathI. ane utpattikAlAvacchinnaghaTamAM gaMdha na hovA chatAM taddabhinnakAlAvacchinnaghaTamAM gaMdha hovAthI pratiyogivyadhi - karaNasAdhyAbhAvavavRttitvarUpa vyabhicAra paNa nathI. yadyapi pakSaghaTamAM (dvitIyAdikSaNAvacchinnaghaTamAM) gaMdha hovAthI bAdhano paNa saMbhava nathI. paraMtu pakSatAvacchedaka deza ane 69
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlAvacchedena anumiti, anubhavasiddha hovAthI bAdhajJAnamAM paNa taddeza ane kAlAvacchedena ja pratibaMdhakatA manAya che. utpattikAlAvacchedena gaMdha na hovAthI prakRtasthaLe bAdha che ja. bAdhaghaTaka sAdhyAbhAvamAM pratiyogivaiyadhikaraNyanA nivezanuM koI prayojana nathI. e svayaM vicAravuM. 'A rIte bAdhAdijJAnanI jema ja vyabhicArAdinA vyApya sAdhAraNAdijJAnamAM paNa anumititatkaraNAnya - taraniSTapratibadhdhatAnirUpitapratibaMdhakatA hovAthI tene paNa (vyabhicArAdivyApyane paNa) hetvAbhAsAntara mAnavA joIe.' A zaMkAnuM samAdhAna karatA kahe che - vAdhatavyApyaminnA... ityAdi graMthathI Azaya e che ke bAdha ane tadvyApyasatpratipakSathI bhinna je vyabhicArAdi hetvAbhAso che, tenA vyApya sAdhAraNAdino vyabhicArAdimAM ja samAveza karyo che. tethI hetvAbhAsonI adhikatA nathI. anyathA hetvAbhAsonA pazcAdhikyano prasaMga Avata. pi bAdhamAM ja tenA vyApya satpratipakSano paNa samAveza zakya hovAthI paccahetvAbhAsanI nyUnatA thAya che. parantu svatantracchamunie bAdha ane satpratipakSano judo judo upadeza karyo hovAthI bAdha ane satpratipakSa bhinna ja che. tethI nyunatAno prasaMga nahIM Ave. ''bAdha ane tadvyApyabhinnA ahIM 'tavyApya' padano niveza yogya nathI. kAraNa ke 'tavyApya' padanA nivezathI e arthanI pratIti thAya che ke taddavyApyabhinnavyabhicArAdinA vyApyono samAveza vyabhicArAdimAM thAya che. ane tavyApyanA vyApyano samAveza taddavyApyamAM thato nathI. parantu A artha mujaba, sapratipakSanA vyApyano samAveza, satpratipakSamAM na karIe to hetvAbhAsanI adhikatAno prasaMga Avaze. tethI tenA nivAraNa mATe tavyApyanA vyApyano samAveza paNa tApyamAM karavo joIe. je 'tavyApya' 70
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ padanA upAdAnathI zakya nathI. ' A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke sapratipakSavyApya anumityAdino pratibaMdhaka ja na hovAthI teno samAveza karavAno prasaMga ja nathI. sAdhyavattAjJAnanI pratye sAdhyAbhAvavyApyavattAbuddhi pratibaMdhaka che. parantu sAdhyAbhAvavyApyavyApyavattAbuddhi pratibaMdhaka che, emAM koI pramANa nathI. A pramANe hetvAbhAsa - prarAno samuhita artha che. // 71 // kArikAvalI / AdyaH sAdhAraNastu syAdasAdhAraNako'paraH / tathaivA'nupasaMhArI tridhA'naikAntiko bhavet // 72 // yaH sapakSe vipakSe ca bhavetsAdhAraNastu saH / yastUbhayasmAdvyAvRttaH satvasAdhAraNo mataH // 73 // tathaivA'nupasaMhArI kevalAnvayipakSakaH / yaH sAdhyavati naivA'sti sa viruddha udAhRtaH // 74 || AzrayAsiddhirAdyA syAt svarUpAsiddhirapyatha / vyApyatvAsiddhiraparA syAdasiddhiratastridhA // 75 // pakSAsiddhi yaMtra pakSo bhavenmaNimayo giriH / hRdo dravyaM dhUmavattvAdatrA'siddhirathA'parA // 76 // vyApyatvAsiddhiraparA nIladhUmAdike bhavet / viruddhayoH parAmarze hetvoH satpratipakSatA // 77 // sAdhyazUnyo yatra pakSastvasau bAdha udAhRtaH / utpattikAlInaghaTe gandhAdi yaMtra sAdhyate // 78 // muktAvalI / yaH sapakSa iti / sapakSa-vipakSa - vRttiH sAdhAraNa ityarthaH / sapakSaH nizcitasAdhyavAn / vipakSaH - sAdhyavadbhinnaH / viruddhavAraNAya sapakSavRttitvamuktam / vastuto vipakSavRttitvameva vAcyaM viruddhasya 71
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhAraNatve'pi dUSakatAbIjasya bhinnatayA tasya pArthakyAt / ____yastUbhayasmAditi / sapakSavipakSavyAvRtta ityarthaH / sapakSaHsAdhyavattayA nishcitH| vipakSa:- sAdhyazUnyatayA nishcitH| zabdo'nityaH zabdatvAdityAdau yadA zabde'nityatvasya sandehaH, tadA. sapakSatvaM vipakSatvaJca ghaTAdInAmeva, tadvyAvRttaJca zabdatvamiti tadA tadasAdhAraNam / yadA tu zabde'nityatvanizcayaH, tadA nA'sAdhAraNyam / idaM tu prAcAM matam / navInamataM tu pUrvamuktam // 72-73 // ___ kevalAnvayIti / sarvamabhidheyaM prameyatvAdityAdau sarvasyaiva pakSatvAt, sAmAnAdhikaraNyagrahasthalAntarAbhAvAnnAnumitiH / idaM tu na samyak pakSakadeze sahacAragrahe'pi kSaterabhAvAt / astu vA sahacArAgrahaH, : tAvatA'pyajJAnarUpA'siddhireva na tu hetvAbhAsatvaM tasya, tathA'pi kevalAnvayisAdhyakatvaM tattvamityuktam // yaH sAdhyavatIti - 'eva' kAreNa sAdhyavattvAvacchedena hetvabhAvo bodhitaH / tathA ca sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvaM tadarthaH // 74 / / asiddhiM vibhajate - AzrayAsiddhirityAdi // 75 // pakSAsiddhiriti / AzrayAsiddhirityarthaH / apareti / svarUpAsiddhirityarthaH // 76 // nIladhUmAdika iti / nIladhUmatvAdikaM gurutayA na hetutAvacchedakam, svasamAnAdhikaraNavyApyatAvacchedakadharmAntarAghaTitasyaiva vyApyatAvacchedakatvAt / dhUmaprAgabhAvatvasaGgrahAya svasamAnAdhikaraNeti // viruddhayoriti / kapisaMyoga-tadabhAvavyApyavattAparAmarze'pi na satpratipakSatvamata uktaM viruddhayoriti / tathA ca svasAdhyaviruddhasAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzakAlInasAdhyavyApyavattAparAmarzaviSaya ityarthaH // 77 // sAdhyazUnya iti / pakSaH- pakSatAvacchedakaviziSTa ityarthaH / tena ghaTe gandhasattve'pi na kSatiH / evaM mUlAvacchinno vRkSaH kapisaMyogItyatrA'pi bodhyam // 78 // 72
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ |ti siddhAntamuwvatyAmanumAnapariSkaH || 00 : vivaraNa : hetvAbhAsasAmAnyanuM nirUpaNa karIne hetvAbhAsavizeSanuM mUlamAM nirUpaNa kare che - mAdya: sAdhAratu... ityAdi graMthathI - kArikAvalI tathA mukatAvalIno ahIMthI mAMDIne A paricchedanA aMta sudhIno graMtha vivRtaprAyaH che. pUrvagraMthanA anusaMdhAnathI te samajI zakAya che. hetvAbhAsanA nirUpaNanA prAraMbhe ja pR. naM. pa4mAM jaNAvyA mujaba kArikAvalImAM jaNAvela hetvAbhAsavizeSanA lakSaNomAM je rIte doSonI saMbhAvanA che, te rIte tenuM anusaMdhAna svayaM karavuM joIe. kAraNa ke pUrvAparagraMthanA tAtparyane jANyA pachI te azakya nathI. tethI have pachInA A paricchedanA aMta sudhInA muktAvalI graMthanuM, keTalAka sthaLone choDIne sAmAnyata: varNana che. caH sAkSa tiA sapakSa-vipakSavRtti.... ityAdi. sapakSa ane vipakSavRtti hetune sAdhAraNavyabhicArI kahevAya che. tyAM nizcitasAdhyavAnane sapakSa kahevAya che. ane sAdhyavathI bhinnane vipakSa kahevAya che. sapakSavRttitvanI vivakSA na karIe to zabdo nityaH kRtitvIk ItyAdi sthaLe vipakSa ghaTAdivRtti kRtakatvAdi viruddha hetumAM ativyApti Avaze. tethI pakSavRttitvanI vivakSA karI che. viruddha kRtakatvAdi; gaganAdisapakSamAM vRtti na hovAthI ativyApti nahIM Ave. athavA lAghavathI mAtra vipakSavRttitva' nI ja vivakSA karavI. sapakSavRttitva nI vivakSAnA abhAvamAM 'vipakSavRttitva' A lakSaNa viruddhasAdhAraNa hovA chatAM viruddha ane sAdhAraNavyabhicAranI dUSakatAnA bIjano bheda hovAthI viruddha ane sAdhAraNa bhinna bhinna che. sAdhAraNajJAna; avyabhicArajJAnamAM ane viruddhajJAna; sAdhyasAmAnAdhikaraNyanA jJAnamAM pratibaMdhaka che. 73
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'asAdhAraLa' vyabhicAranuM lakSaNa jaNAve che. ityAdi graMthathI. mAdhyavattvaprA nizcayIyavizeSyatAzraya ne sapakSa kahevAya che. ane mAdhyAmAnavattvaprA nizcayIyavizeSyatAzrayane vipakSa kahevAya che. 'pakSAvRtti~viziSTavipakSAvRttitva'ne asAdhAraNavyabhicAra kahevAya che. sapakSavipakSanA svarUpaghaTaka 'nizcaya' padanI vivakSAnuM phaLa jaNAve che - zabdo'nitya .. ityAdi graMthathI - bhAvArtha spaSTa che. navInonA matanuM nirUpaNa 'asAdhAraNaH sAdhyAsamAnAdhikaraNo hetuH ' ityAdi graMthathI karyuM che. (pR. 54 juo.) - vajJAnvayIti / sarvamamidheya prameyatvAvityAvI... ityAdi - Azaya e che ke atyantAbhAvanA apratiyogI svarUpa kevalAnvacidharmAvacchinna pakSa che jeno evA hetune' anupasaMhArI kahevAya che. sarvatvAvacchinnasarvapakSakaprameyatvahetu prakRta sthaLe anupasaMhArI che. (ahIM pakSatA sAsaMzaya svarUpa che. 'sarvamamiSeya prameyatvAr' ityAdi sthaLe jyAre sAdhyano nizcaya ane siSAdhayiSA hoya che, tyAre sAdhvanizcayanA kAraNe sAmAnAdhikaraNyaghaTita vyAptigrahano saMbhava hovAthI prameyatva hetu anupasaMhArInuM lakSya nathI manAtuM. paraMtu yathAzruta lakSaNathI tyAM ativyApti Avaze. tenA nivAraNa mATe sAsaMzaya svarUpa pakSatAnI vivakSAthI ahIM ativyApti nahIM Ave. kAraNa ke tyAM tAdazapakSakatva hetumAM nathI.) prakRta sthaLe badhA ja pakSa hovAthI sAmAnAdhikaraNyagraha mATe koI paNa sthaLa na hovAthI anumiti thatI nathI. A pramANe prAcIno kahe che. te barAbara nathI. kAraNa ke pakSanA ekadezaghaTAdimAM sahacAragraha thAya to paNa pakSatAvacchedakasarvatvAvacchedena sAdhyano saMdeha thaI zakato hovAthI anupasaMhArInuM lakSaNa tyAM ghaTI zake che. paraMtu tyAM anupasaMhArInuM vyAptijJAnAnutpAdaprayojanakatva nathI. athavA mAnI laIe ke 74 - sapakSa.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaTAdidezamAM paNa sahacArano graha; sarvatvAvacchedana saMzayanI sAmagrInA kAraNe tyAM nathI thato, to paNa tyAM vyAptijJAnAbhAvasvarUpa ajJAnAtmaka anumitikAraNAsiddhi hovAthI hatvAbhAsa nathI. vyAptijJAnAdina pratibaMdhakajJAnIyaviSayatvena hetvAbhAsa manAya che. ahIM svarUpathI ja vyAtijJAna na hovAthI te (ajJAna) anumitinA anutpAdanuM prayojaka che. tethI tAdazAnyatarapratibaMdhakajJAnIyaviSayatvano abhAva hovAthI prameyatva hetu duSTa nahIM mAnI zakAya. A rIte jo "sarvadheyaM prameyatvati' ahIM prameyatva hetu anupasaMhArI nathI to tene anupasaMhArI kaI rIte manAya che? A zaMkAnuM samAdhAna kare che - tathApi... ItyAdi graMthathI - Azaya spaSTa che. (juo pR.naM. 55) nIttadhUmAlika ti nIttadhUmatvahivaM puratathI... ityAdi - Azaya e che ke laghubhUtavyApyatAvacchedaka dharmano saMbhava hoya to gurubhUtadharmamAM vyApyatAvacchedakatA nathI manAtI. kAraNa ke "samAnAdhiravyApyatIviSedhanapati' dharmane vyApyatA vacchedaka manAya che. 'vanimAnuM nIrtadhUma' ahIM nIladhUma-samAnAdhikaraNa - prakRtasAdhya (vani) vyApyatAvacchedaka dharmAntaradhUmatvaghaTita, nIladhUmatva hovAthI nIladhUmatvane vyApyatAvacchedaka mAnatA nathI. ghUmavAviSayapratItyaviSayatva svarUpa dhUmatvaghaTitatva che. dhUmatvane viSaya banAvyA vinA "nIladhUmatva' pratItino viSaya nathI thatuM. tethI dhUmavaviSayakaghaMTAdiviSayaka pratItinuM viSayatva nIladhUmatvamAM na hovAthI nIladhUmatva dhUmatvaghaTita che. dhUmaprAgabhAvatva dhUmatvanI jema prakRtasAdhyavyApyatAvacchedaka manAya che. tethI vyApyatAvacchedaka dharmAntaranuM vasanAdhitva vizeSaNa che. anyathA dhUmaprAgabhAvatva, prakRtasAdhyavyApyatAvacchedakadharmAtaradhUmatvaghaTita hovAthI 'vasamAna 7pa
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhiraLatva' nA nivezanA abhAvamAM dhUmaprAgabhAvatvane paNa prakRtasAdhyavyApyatAvacchedaka mAnI zakAze nahIM. svasamAnAdhiraLatvanA nivezathI ukta Apatti nahIM Ave. kAraNa ke dhUmaprAgabhAvatvasamAnAdhikaraNa, matva nathI. kArikAvalImAM viyo ityAdi. Azaya e che ke' paraspara asamAnAdhikaraNa be sAdhyanA je be haiMtu tenA be parAmarza hoya tyAre, 'sAdhyavyAkhavAnuM pakSa:' ane 'sAdhyAmAvavyAvyavAn pakSaH' ityAghAkAraka vidyamAna che pratipakSa arthAt svIyasAdhyAbhAvasAdhaka apara hetu jeno tene satpratipakSa kahevAya che. pisaMyoga... ityAdi - artha vRkSaH RSisaMyogyetavRkSatvAv ityAdi avyAkhyavRttisAdhyaka sahetusthaLe sAdhya ane sAdhyAbhAvanI vyAkhyavattAno parAmarza hovA chatAM tenA sAdhaka sakSetumAM satpratipakSatvanuM nivAraNa karavA viruddha paThanuM upAdAna che. kapisaMyoga ane kapisaMyogAbhAva paraspara viruddha na hovAthI tenI vyAkhyavattAno parAmarza hoya to paNa sazvetu etavRkSatvamAM satpratipakSatA nahIM Ave. mUlamAM 'viSayoH parAmarze hetvo:' ahIM 'viSayo daitvo: parAmarze' Avo artha, bhramathI na thaI jAya e mATe teno artha spaSTa karavA kahe che. tathA va... ityAdi tyAM sva paka sapratipakSatyena abhimata hetune jaNAvanAra che. - sAdhyanya kRti / pakSa:-pakSatAva chevaviziSTa... ityAdi - utpattijAtIno ghaTo ndhavAn pRthvIAt ahIM dvitIyAdikSaNamAM ghaTamAM gaMdhano abhAva na hovAthI yathAzruta mUlAnurodhathI pRthvItva- hetumAM bAdhalakSaNanI avyApti Ave che. tethI tenA nivAraNa mATe 'kSa' padano tAtparyArtha jaNAve che - pakSatAvache ... ityAdithI. tAdaza tAtparyamAM avyApti nahIM Ave te samajI zakAya che. kAlanI jema deza pakSatAvacchedaka 76 -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ hoya tyAre bApanA saMbhavanuM pradarzana karIne mUlanI nyUnatAne dUra kare che - avaM mUnAvacchinno... ityAdi - bhAvArtha spaSTaprAyaH che. tarkasaMgrahanAM vivaraNa prasaMge jaNAvelI vastuone ahIM paNa yAda rAkhavAnI AvazyakatA che. // iti kArikAvalIsametasiddhAntamuktAvalIvivaraNe'numAnaparicchedaH //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ - atha upamAna - paricchedaHkArikAvalI | grAmINasya prathamataH pazyato gavayAdikam / sAdRzyadhIrgavAdInAM yA syAt sA karaNaM matam // 79 // vAkyArthasyA'tidezasya smRti vrvyApAra ucyate / gavayAdipadAnAM tu zaktidhIrupamAphalam ||80|| muktAvalI / upamitiM vyutpAdayati-grAmINasyeti / yatrA''raNyakena kenacit grAmINAyoktaM gosadRzo gavayapadavAcya iti, pazcAcca grAmINena kvacidaraNyAdau gavayo dRSTaH, tatra gosAdRzyadarzanaM yajjAtaM tadupa - mitikaraNaM, tadanantaraM gosadRzo gavayapadavAcya ityatidezavAkyArthasmaraNaM yajjAyate, tadeva vyApAraH / tadanantaraM gavayo gavayapadavAcya iti jJAnaM yajjAyate tadupamitiH / na tvayaM gavayapadavAcya ityupamitiH; gavayAntare zaktigrahAbhAvaprasaGgAt // 79-80 // // iti siddhAntamuktAvalyAmupamAnakhaNDam // vivaraNa - avasarasaGgatine jANIne upamitinuM nirUpaNa kare che. grAmINasya... chatyAhi rihAthI Azaya e che ke anumAna ane upamAna banne pratyakSapUrvaka hovA chatAM pratyakSa nirUpaNa pachI upamAnanuM nirUpaNa karavAmAM ziSyanI anumAnajijJAsA pratibaMdhaka hatI. bahuvAdisammata anumAnanA nirUpaNathI tAdaza pratibaMdhakIbhUta jijJAsAnI nivRtti thavAthI avasaraprApta upamAnanirUpaNa kare che. jyAM koI eka araNyavAsI puruSe nagaravAsI puruSane jaNAvyuM ke gosadaza gavaya hoya che. pAchaLathI te grAmINa puruSe 78 -
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ koIvAra araNyamAM gavayane joyo. tyAM je gosAdazyanuM darzana thayuM, te upamitikaraNa-upamAna che. tyArapachI gosadaza, gavayapadano vAcya che" ItyAkAraka je atidezavAkyarthasmaraNa thAya che te upamitino vyApAra che ane tyArabAda "gavaya gavayapadavAcya che.' ityAkAraka je jJAna thAya che, tene upamiti kahevAya che. paraMtu "A gavayapadavAcya che.' ityAkAraka jJAna upamiti nathI. kAraNa ke ekAdazajJAnathI sanmukhavartigavayamAM ja zaktigraha thAya che. tethI tadanyagavayamAM zaktigrahanA abhAvano prasaMga Ave che. sAdRzyarzanam' ahIM Tarzana zabda pratyakSaparaka che. anyathA pratyakSA jJAnaparaka Tana zabda mAnIe to upamAnamAM pratyakSapUrvakatva nahIM mAnI zakAya temaja sAdazyaviSayaka laukika pratyakSa bAda ja upamitino anubhava thato hovAthI "joradRzyarzana' mAM upamitikaraNatvanA nirvAha mATe ahIM 'na' zabda pratyakSaparaka jANavo joIe. "norathana'mAM upamitikaraNatvanuM nirUpaNa ahIM navInonA mate karavAmAM AvyuM che. atidezavAkyArtha- zAbdabodha' karaNa che. "atidezavAkyarthasmaraNa' vyApAra che. ane sAdazyaviziSTapiMDajJAna (darzana) sahakArI kAraNa che. A pramANenA prAcInamatanI ahIM upekSA karI che. kAraNa ke upamitinI pratye sahakArI tarIke Avazyaka evA sAdazyaviziSTapiMDadarzanamAM ja karaNatva mAnavuM ucita che. yadyapi sAdagyaviziSTapiNDadarzanane upamAna mAnIe to aMtidezavAjyArthinA smaraNane vyApAra nahIM mAnI zakAya. kAraNa ke smaraNanI pratye svasamAnaprakAraka anubhava kAraNa hovAthI tAdazapiMDadarzanajanyatva, tAdazasmaraNamAM nathI. tethI tajjanyatvaviziSTatajanyajanaka-Atmaka vyApAratva atidezavAkyarthanA smaraNamAM nahIM mAnI zakAya. paraMtu ati-. (79
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezavAkyarthasmaraNa tAdaza atidezavAkyarthazAbdabodhathI janya hovA chatAM tAdazasmaraNamAM sAdagyaviziSTapiMDajJAna urdU - bodhakavidhayA kAraNa hovAthI temAM tajanyatva paNa che ja. tethI tAdazasmaraNamAM vyApAratvanI anupapatti nahIM thAya. ahIM e yAda rAkhavuM joIe ke vivaraNanI maryAdAne kAraNe keTalAka padArtho khUba ja sthUlarUpe varNavyA che. tenA vistArathI varNana mATe to dinakarI ane rAmarudrI vagerenuM vivaraNa karavAnI AvazyakatA che, je ahIM zakya nathI. jijJAsuoe te te graMthanA adhyayanathI potAnI jijJAsAne pUrNa karavI joIe. anumAnane pramANa mAnyA pachI tenAthI bhinna upamAna pramANane zA mATe mAnyuM che ? ityAdi zaMkA thAya to tenA samAdhAna mATe paNa dinakarI-rAmarudrI... ityAdi graMthonuM adhyayana Avazyaka che. te pUrve "" nAmanoma, na zuLoma, na marAma, nUipamanomi'' ityAkAraka anubhava ja upamAnane svataMtra pramANa mAnavA mATe eka pramANa che. e yAda rAkhavuM joIe. // iti kArikAvalIsametasiddhAntamuktAvalIvivaraNe upamAnanirUpaNam // atha zabdaparicchedaH / variAvatI padajJAnaM tu karaNaM dvAraM tatra padArthadhIH / zAbdabodhaH phalaM tatra zaktidhIH sahakAriNI // 81 // muvatI ! . zAbdhabodhaprakAraM darzayati-padajJAnaM tviti / na tu jJAyamAnaM padaM karaNam / padAbhAve'pi maunizlokAdau zAbdabodhAt / padArthadhIriti / 80
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ padajanyapadArthasmaraNaM vyApAraH / anyathA padajJAnavataH pratyakSAdinA padArthopasthitAvapi zAbdabodhApatteH / tatrA'pi vRttyA padajanyatvaM bodhyam / anyathA ghaTAdipadAt samavAyasambandhenAkAzasmaraNe jAte AkAzasyA'pi zAbdabodhApatteH / vRttizca zaktilakSaNAnyatarasambandhaH / atraiva zaktijJAnasyopayogaH / zaktigrahAbhAve padajJAne'pi tatsambandhena tatsmaraNAnupapatteH / padajJAnasya hi ekasambandhijJAnavidhayA'rthasmArakatvam / - vivaraNazAbdabodhanA prakArane-sAmagrIne batAve che-kArikAvalImAM vijJAne tu... ityAdi graMthathI. tyAM 'tu' pada 'va' kArarthaka hovAthI tavyavacchedya padArtha jaNAve che-muktAvalImAM na tu jJAyamAna... ityAdi graMthathI. Azaya e che ke zAbdabodhanI pratye padajJAna ja karaNa che. jJAyamAnapadane karaNa mAnavAnuM barAbara nathI. kAraNa ke mauna paNe padoccAra vinA vaMcAtA zlokAdi sthaLe tema ja dvitvAdi saMkhyAne jaNAvanArI hastAdi ceSTA sthaLe lokAdipadArthano bodha thAya che. zAbdabodhanI pratye jo jJAyamAnapadane karaNa mAnIe to AvA sthaLe padono abhAva hovAthI zAbdabodha nahIM thAya. tethI jJAyamAnapadane karaNa mAnyA vinA padajJAnane ja zAbdabodhanI pratye karaNa mAnavuM joIe. maunizlokAdi sthaLe lipyAdi, padanA smAraka hovAthI padanuM smaraNAtmaka jJAna thatuM hovAthI padanA abhAvamAM (zrayamANapadanA abhAvamAM) padajJAna che ja. zAbdabodhanI pratye "pArthadhI' vyApAra che. te padArthathI gIpArthasALatmi' jANavI. mAtra padArthasmaraNane vyApAra kahIe to padajJAnavAn puruSane cakSuHsaMyogAdijanya ghaTAdinA pratyakSathI ghaTAdipadArthopasthiti thAya tyAre paNa zAbdabodhanI Apatti Avaze. tethI tenA nivAraNa mATe banyatva'no niveza karyo che. padajanyatva, padArthasmaraNamAM 8 .
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRttithI levuM joIe. anyathA ghaTAdipadathI samavAyasaMbaMdhathI tenA Azraya AkAzanuM smaraNa thAya tyAre ghaTAdipadathI AkAzanA zAbdabodhano prasaMga Avaze. vRttithI padajanya - tvanI vivakSA karavAthI e prasaMga nahIM Ave - e samajI zakAya che. vRtti, zaktilakSaNA tarasaMbaMdhasvarUpa che. tethI phipadamAM gaMgAtIrabodhaka zakti na hovA chatAM padathI lakSaNAdvArA tIropasthiti thavAthI zAbdabodhanI anupapatti nathI. ahIM ja arthAt padajanyapadArthopasthitimAM zaktijJAnano upayoga che. zaktijJAna na hoya to zakya saMbaMdhasvarUpa lakSaNAnuM paNa jJAna nahIM thAya. tethI tadanyatarasvarUpa vRttijJAnanA abhAvamAM padArthopasthitino abhAva thAya che. A rIte zakitagrahanA abhAvamAM padajJAna hovA chatAM, padajJAnasaMbaMdhathI padArthasmaraNanI anupapatti thAya che. tethI padajanya padArthopasthitimAM zaktijJAna, sahakArI kAraNa che. e samajI zakAya che. padArthopasthitimAM 'padajJAna' ekasaMbaMdhijJAnavidhayA kAraNa che. kAraNa ke ekasaMbaMdhijJAna aparasaMbaMdhinuM smAraka che. AthI spaSTa che ke vRttijJAnajanyapadArthopasthitimAM kAraNabhUtavRttijJAnane laIne padajJAnane anyathAsiddha nahIM kahI zakAya. muple | zaktizca padena saha padArthasya sambandhaH / sa cA'smAcchabdAdayamartho bodhavya itIzvarecchArUpaH / Adhunike nAmni zaktirastyeva / "ekAdaze'hani pitA nAma kuryAt' itIzvarecchAyAH sattvAt / AdhunikasaGketite tu na zaktiriti smprdaayH| navyAstu-IzvarecchA na zaktiH, kintvicchaiva, tenA''dhunikasaGketite 'pi zaktirastyevetyAhuH / __ zaktigrahastu vyAkaraNAditaH / tathAhi - zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozAptavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAd vivRte vadanti sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhAH // 82
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtuprakRtipratyayAdInAM zaktigraho vyAkaraNAd bhavati / kvacit sati bAdhake tyjyte| yathA vaiyAkaraNairAkhyAtasya karttari zaktirucyate / caitraH paMcatItyAdau kA saha caitrasyAbhedAnvayaH / tacca gauravAt tyajyate / kintu kRtau zaktiH, lAghavAt / kRtizcaitrAdau prakArIbhUya bhAsate / na ca karturanabhidhAnAccaitrAdipadottaraM tRtIyA syAditi vAcyam / kartRsaGkhyAnabhidhAnasya tatra tantratvAt / saGkhyAbhidhAnayogyazca karmatvAdyanavaruddhaH prathamAntapadopasthApyaH / karmatvAdItyasyetaravizeSaNatvatAtparyA'viSayatvamarthaH / tena caitra iva maitro gacchatItyAdau na caitre saGkhyAnvayaH / yatra karmAdau na vizeSaNatve tAtparya tadvAraNAya prathamAnteti / - yadvA dhAtvarthAtiriktAvizeSaNatvaM prathamadalArthaH / tena caitra iva maitro gacchatItyatra caitrAde riNam / stokaM pacatItyAdau stokAde vAraNAya dvitIyadalam / tasya dvitIyAntapadopasthApyatvAd vAraNamiti / _. evaM vyApAre'pi na zaktiH, gauravAt / ratho gacchatItyAdau tu vyApAre Azrayatve vA lakSaNA / jAnAtItyAdau tvAzrayatve, nazyatItyAdau tu pratiyogitve nirUDhalakSaNA / upamAnAdyathA zaktigrahastathoktam / / evaM kozAdapi zaktigrahaH / sati bAdhake kvacit tyajyate / yathA nIlAdipadAnAM nIlarUpAdau nIlaviziSTe ca zaktiH kozena vyutpAditA, tathA'pi lAghavAnIlAdAveva zaktiH, nIlAdiviziSTe tu lakSaNeti / evamAptavAkyAdapi / yathA kokilaH pikazabdavAcya ityAdizabdAt pikAdizabdAnAM kokile zaktigrahaH / ___ evaM vyavahArAdapi / yathA prayojakavRddhena ghaTamAnayetyuktaM, tacchrutvA prayojyavRddhena ghaTa AnItaH tadavadhArya pArzvastho bAlo ghaTAnayanarUpaM kAryaM ghaTamAnayeti zabdaprayojyamityavadhArayati / tatazca ghaTaM naya gAmAnayetyAdivAkyAdAvApodvApAbhyAM ghaTAdipadAnAM kAryAnvitaghaTAdau zaktiM gRhNAti / itthaJca bhUtale nIlo ghaTa ityAdivAkyAnna zAbdabodhaH, ghaTAdipadAnAM kAryAnvitaghaTAdibodhe sAmarthyAvadhAraNAt, 87
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryatAbodhaM prati ca liGAdInAM sAmArthyAttadabhAvAnna zAbdabodha iti kecit / tanna / prathamataH kAryAnvitaghaTAdau zaktyavadhAraNe'pi lAghavena pazcAttasya parityAgaucityAt / ata eva caitra ! putraste jAtaH, kanyA te garbhiNItyAdau mukhaprasAda - mukhamAlinyAbhyAM sukhaduHkhe anumAya tatkAraNatvena parizeSAcchAbdabodhaM nirNIya taddhetutayA taM zabdamavadhArayati / tathA ca vyabhicArAnna kAryAnvite zaktiH / na ca tatra taM pazyetyAdizabdAntaramadhyAhAryaM, mAnAbhAvAt / caitra ! putraste jAto mRtazcetyAdau tadabhAvAcca / itthaJca lAghavAdanvitaghaTe'pi zaktiM tyaktvA ghaTapadasya ghaTamAtre zaktimavadhArayati / evaM vAkyazeSAdapi zaktigrahaH / yathA ' yavamayazcarurbhavati' ityatra yavapadasya dIrghazUkavizeSe AryANAM prayogaH, kaGgau tu mlecchAnAm / tatra hi "yadAnyA auSadhayo mlAyante, athaite modamAnAstiSThanti " (vasante sarvasasyAnAM jAyate patrazAtanam / modamAnAzca tiSThanti yavAH kaNizazAlinaH // - ) itivAkyazeSAd dIrghazUke zakti nirNIyate kaGgau tu zaktibhramAtprayogaH, nAnAzaktikalpane gauravAt / haryAdipade tu vinigamakAbhAvAnnAnAzaktikalpanam / evaM vivaraNAdapi zaktigrahaH / vivaraNaM tu tatsamAnArthakapadAntareNa tadarthakathanam / yathA ghaTo'stItyasya kalazo'stItyanena vivaraNAd ghaTapadasya kalaze zaktigrahaH / evaM pacatItyasya pAkaM karotItyanena vivaraNAdAkhyAtasya yatnArthakatvaM kalpyate / evaM prasiddhapadasya sAnnidhyAdapi zaktigrahaH / yathA iha sahakAratarau madhuraM piko rautItyAdau pikazabdasya kokile zaktigraha iti // // iti siddhAntamuktAvalyAM zaktigrahopAyanirUpaNam // -0-0 vivaraNa zakti pahArthanuM ni35e| 42 che - zaktizca padena ityAdi graMthathI Azaya e che ke pada ane padArthanA saMbaMdhane zakti 84 -
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahevAya che. A padathI A artha jANavo joIe' arthAt etapadajanya bodhano viSaya A artha bane' ityAkAraka IzvaranI IcchA svarUpa, te saMbaMdha che jene zakti kahevAya che. yadyapi pitA vageree karelA caitrAdi putrAdinA nAmamAM IzvarecchA na hovAthI caitrAdinAmamAM zakti nahIM mAnI zakAya. paraMtu ''AzeDana pitA (putra) nAma tu'' ItyAkAraka vaidikazrutithI 'satitatattataMgodhaviSayatRprakAratattavartha(caitrAdri) vizeSya'' IzvarecchA hovAthI Adhunika pitrAdisaddhetitanAmomAM paNa zakti che. yadyapi upara jaNAvyA mujaba uktazrutithI Adhunika pitrAdisakretita caitrAdi nAmomAM IzvarecchArUpa zakti hovA chatAM, Adhunika vaiyAkaraNAdinirmita "vRddhi, guNa ItyAdi sarphotitanAmo to mAtra Adhuniko dvArA ja prayojAyela hovAthI temAM sAmAnyathI paNa IzvarecchA na hovAthI zakti nahIM mAnI zakAya. paraMtu tevA nAmomAM zakti mAnavAnI AvazyakatA nathI. zAbdabodha to tevA sthaLe zaktibhramathI thAya che. evI sAmpradAyika mAnyatA che. " | navIna to IzvarecchAne zakti nathI mAnatA, tAdeza IcchAne ja zakti mAne che. tethI mAtra AdhunikavaiyAkaraNAdisakretita vRddadhyAdi padomAM paNa zakti anupapanna nathI. evuM kahe che. ' zaktigrahopAyane jaNAve che - zakjhiratu... ityAdi graMthathI. ''vyAkaraNa, upamAna, koza, AsavAkya, vyavahAra, - vAkyazeSa, vivaraNa, ane prasiddha padanA sAnnidhyathI zaktigraha thAya che." ema vRddhapuruSo kahe che. vyAkaraNathI je rIte zaktigraha thAya che. tene spaSTa kare che - dhAtuti ... ityAdi graMthathI. - Azaya e che ke dhAtu prakRti ane pratyayAdinI zaktinuM jJAna vyAkaraNathI thAya 85
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. jema 'pU sattAyAm' A pramANe "mU' vagere dhAtuonA arthanuM jJAna vyAkaraNanA dhAtupAThathI thAya che. nAma svarUpa prakRtinuM arthAt pAcakAdi nAmonuM jJAna paNa vyAkaraNathI thAya che.. kAraNa ke tyAM pa dhAtvartha pAkanuM ane tattara Rtu pratyaya mAM (ga) nA artha kartutvanuM pratipAdana karyuM che. AvI ja rIte vartamAnAdinA pratyayonA arthanuM jJAna paNa ""vartamAne nam' ItyAdi vyAkaraNanA sUtrathI thAya che. ahIM yadyapi ""dhAtuprakRti'' no artha upara jaNAvyA mujaba dhAtu ane nAma karIe to "mAli' padathI saMgrAhya arthanA abhAvathI kAti padano prayoga saMgata nathI jaNAto. paraMtu dhAtuprakRtipratyayAti' ahIM 'dhAtusvarUpa prakRti" A pramANe dhAtupravRti' ne artha che. pratyayonI apekSAe dhAtunI vilakSaNatAne jaNAvavA mATe dhAtuno ullekha prakRtitvena karyo che. pratyayano artha upara jaNAvyA mujaba che. ane "mA padathI samAsAdi nAmamAtrano saMgraha che. tethI "mAdri' padano prayoga asaMgata nahIM jaNAya. A rIte vyAkaraNathI pratipAdita zaktino; vici bAdhaka hoya to tyAga karAya che. jema vaiyAkaraNo 'ti' vagere AkhyAta pratyayonI zakti, kartAmAM jaNAve che arthA AkhyAta pratyayono artha kartA kare che. tethI "caitrA pati' ItyAdi sthaLe AkhyAtArtha kartAnI sAthe caitra padArthano abheda saMbaMdhathI anvaya thAya che. jethI vyApAramukhyavizeSyakazAbdabodhane mAnanArA vaiyAkaraNonA mate caitraH pati' ItyAdi vAkyathI ""pvIchinnacaitrAmitravRttivartamAnapatInapAnusno vyApA?'' A pramANe bodha thAya che. paraMtu A pramANe AkhyAta pratyayonI zakita kartAmAM mAnavAthI zakyatAvacchedakatva anaMtakRtimAM mAnavAno prasaMga Ave che. tethI etAdaza gaurava bAdhaka hovAthI AkhyAtArtha, lAghavathI kRti' manAya che. arthAt lAghavathI AkhyAta pratyAyanI 86
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakti, kRtimAM manAya che, je caitrAdimAM prakArarUpe bhAsita thAya che. jethI prathamAntapadArthamukhyavizeSyaka zAbdabodhane mAnanArA maiyAyikonA mate ''varttamAnajAtInapAAnubhUtatimAnu pAvacchinnazcatra:' ' ityAghAkAraka zAbdabodha thAya che. A rIte 'caitraH pavRti' ityAdi sthaLe AkhyAta pratyayArtha kRti mAnIe to AkhyAta pratyayathI kartAnuM abhidhAna na hovAthI anabhihitakartAvAcaka 'caitra' nAmane tRtIyA vibhakti thaze. A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke 'tutuMbetyamUtAiLe' ityAdi sUtrothI anabhihitaka vagere vAcaka nAmone tRtIyA vagere vibhakti thAya che. eno artha e che ke jyAM AkhyAta pratyayathI karrAdigata ekatvAdi saMkhyAnuM abhidhAna thatuM nathI, tyAM karmAdivAcaka te te nAmone tRtIyAdi vibhakti thAya che. 'caitraH pavRti' ityAdi sthaLe AkhyAta padathI kartugata (caitravRtti) ekatva saMkhyAnuM abhidhAna thayuM hovAthI 'caitra' nAmane tRtIyA nathI thatI. parantu nAmArthamAM thanArI prathamA vibhakti thAya che. Azaya e che ke vyAkaraNa ke, buko bhaNelA sau koI jANe che ke karttari prayogamAM kartAne prathamAM vibhakti thAya che. ane karmane dvitIyA vibhaktinA pratyayo lAge che. jyAre karmaNi prayogamAM karmane prathamA ane kartAne tRtIyA vibhaktinA pratyayo lAge che. kAraNa ke karttari prayogamAM ane karmaNi prayogamAM kramazaH krma ane karma temaja tagata saMkhyA AkhyAta pratyayathI abhihita hoya che. ane anabhihitakartAdivAcaka nAmone ja te te sUtrathI tRtIyAdi vibhaktinA pratyayo lAge che. paraMtu AkhyAta padano artha kRti mAnIe to kartAnuM abhiyAna na hovAthI 'caitra vruti'ityAdi sthaLe anabhihitakartAvAcaka nAmane tRtIyAno prasaMga Avazee zaMkAkAranuM kahevuM che. enA samAdhAnamAM samAdhAna karanAre jaNAvyuM che ke kartRvAcakAdi nAmone tRtIyAdi vibhakti thavAmAM 87
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ anabhihitakartutvAdi prayojaka nathI. paraMtu karnAdigata saMkhyAnuM anabhidhAna prayojaka che. caitratADunaM pati' ahIM AkhyAtapada, kartagata ja saMkhyAnuM abhidhAna kare che. ane taDulagata saMkhyAnuM abhiyAna karatuM nathI. emAM zuM pramANa che? A pramANenI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA kahe che - sa midhanayotha... ityAdi - Azaya e che ke karma-karaNatvAdithI anavaruddha evo prathamAntapathI upasthApya je padArtha; te ja padArthagata saMkhyAnA abhidhAna mATe yogya kahevAya che. arthAt karmatvAdithI anavaruddha prathamAntapadopasthApyapadArthagata saMkhyAnuM abhiyAna AkhyAta pratyayathI thAya che. taCla padArtha prathamAntapadopasthApya na hovAthI ""caitrasta<< prati'' ahIM AkhyAta pratyayathI tadgata saMkhyAnuM abhidhAna thatuM nathI. ahIM "maitvInavaruddha'no artha 'dvitIyAtijAravimaryAvizeSaNa' karIe to "caitra rUva maitro gati'' ahIM AkhyAta pratyayAbhihita saMkhyAno anvaya jema maitranI sAthe thAya che tema caitranI sAthe paNa thaze. kAraNa ke caitra padArtha; IvArtha sAdazyamAM vizeSaNa hovAthI, dvitIyAdikArakavibhasatyathavizeSaNatvaviziSTa prathamAntapadopasthApya che. tethI maitrIdhanavadhatva'no vivakSita artha jaNAve che - tvavItyacetara... ityAdi graMthathI. tAdaza vivakSAthI caitra vra mUtro 'chati' ahIM AkhyAtapadAbhihita saMkhyAno anvaya caitramAM thaze nahIM. kAraNa ke caitra padArtha, ItarasAdazyamAM vizeSaNatvena tAtparyano viSaya che. prathamantiAvo sthApyatva'nA nivezanuM prayojana jaNAve che - yatra lau... ItyAdi graMthathI - Azaya e che ke traNa mukhyate' ahIM dhAtvartha svApa padArtha itaravizeSaNatvena tAtparyano viSaya na hovAthI tyAM AkhyAtArthasakhyAnA anvayanI ApattinuM nivAraNa karavA 'prathamanti 88
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahopAdhyatva'no niveza che. ahIM dhAtvarthasvApa padArtha prathamAnta popa sthApya na hovAthI tAdazavivakSAmAM tyAM sakhyAnvayanI Apatti Avaze nahIM. yadyapi caiitra va chiti' ityAdi sthaLe "caitra' evakArArtha anya padArthamAM vizeSaNatvena tAtparyano viSaya hovAthI prathamAntapadopasthApya hovA chatAM caitra mAM AkhyAtArtha saMkhyAno anvaya thaI zakaze nahIM. paraMtu vizeSa tvatAtmiviSayatvano artha 'tAvizeSaNatvamAtratAtyaviSayatva hovAthI "caitra iva ti' ahIM caitramAM upara jaNAvyA mujaba saMkhyAnA ananvayano prasaMga nahIM Ave. kAraNa ke ahIM caitra padArtha; ItaravizeSaNatva ane mukhya vizeSyatvena tAtparyano viSaya hovAthI ItaravizeSaNatvamAtratAtparyAviSaya che ja. "caitraH prati ityAdi sthaLe upara jaNAvyA mujaba vaiyAkaraNonA mate dhAtvarthavyApAramukhyavizeSyaka zAbdabodha thato hovAthI caitra padArtha vyApAravizeSaNatvena tAtparyano viSaya che. tethI prathamAntapado pasthApya caitramAM ItaravizepaNa-tAtparyAviSayatva na hovAthI tyAM saMkhyAno anvaya nahIM thaI zake. tethI vaiyAkaraNasAdhAraNa (vaiyAkaraNone paNa mAnya) evA "rmInivaruddhatva'nA arthanuM nirUpaNa karI tattatpadonA nivezanuM prayojana jaNAve che - ya ghAtvathatirivizeSaMvaM... ityAdi graMthathI. Azaya e che ke ""maitvInivaradha: prathamati popathANa.." ahIM "rmAghanavaTUdha' padano artha ""dhatvathativizeSa'' che. tethI "dhatvathatiriAvizeSaNAtvaviziSTaprathamIttapoSasthApya' saMkhyAbhidhAna mATe yogya che - A artha phalita thAya che. tyAM "dhItvathatirirUAvizeSatvi'no niveza hovAthI caitra va maitro chiti' ityAdi sthaLe dhAtvarthotirikta vArthasAdazyamAM vizeSaNatvena tAtparyanA viSaya caitramAM 89
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyAnvayano prasaMga Avato nathI. mAtra dhAtvathatirirUlvizeSane saMkhyAbhidhAna mATe yogya mAnIe to "to prati' ahIM dhAtvarthotiriktAvizeSaNa stokamAM saMkhyAnvayano prasaMga Avaze. tenA nivAraNa mATe prathamantilopANuM' padano niveza karyo che. kriyAvizeSaNane dvitIyA vibhakita thatI hovAthI - stoka padArtha prathamAntapadopasthApya nathI. tethI temAM saMkhyAnvayanI Apatti Avaze nahIM. ahIM paNa "caitra va parvati' ityAdi sthaLe caitrAdimAM saMkhyAnA ananvayanI ApattinuM nivAraNa karavA ""dhatvathatiriphrevizeSatvi''no artha dhAtvathatiriksavizeSatvimAtratAtyaviSayatva' che. e samajI zakAya che. mImAMsako dhAtvartha phala kahe che. ane AkhyAtapratyayArtha vyApAra kahe che. tenuM nirAkaraNa kare che - "parva vyApareDa'.. ItyAdi graMthathI - Azaya e che ke jema AkhyAta pratyayanI zakti gauravanA kAraNe kartAmAM nathI tevI ja rIte gauravanA kAraNe vyApAramAM paNa zakti nathI. paraMtu kRtimAM zakti che. kAraNa ke te pramANe mAnavAthI zakyatAvacchedaka kRtitvajAti laghubhUta thAya che. tenI apekSAe vyApAratva janyatvAdighaTita, athavA 'ma dhAtvartho vyApa:' ityAkAraka pratItiviSayatvAdi svarUpa hovAthI tene (vyApAratvane) zakyatA vacchedaka mAnavAmAM gaurava spaSTa che. A rIte kRtitvajAtine zakyatA vacchedaka mAnavAmAM lAghava hovAthI AkhyAtArtha kRti che. e pramANe kahevuM yogya nathI. kAraNa ke "tho chiti' ityAdi sthaLe rathamAM kRti na hovA chatAM, tevo prayoga thAya che. A zaMkAnuM samAdhAna karavA kahe che- "tha chati' . ItyAdi - kahevAnuM tAtparya e che ke jyAM AkhyAtAthukRti bAdhita che, evA "tho ti' ityAdi sthaLe AkhyAtapada, vyApAramAM lAkSaNika manAya che. athavA 90
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ navInonA mate dhAtvartha vyApArAzrayatnamAM lAkSaNika manAya che. AvI ja rIte caitrI nAnAti, "caitra rUchati'... ityAdi sthaLe yo nAnAti rUkjhati, ya rUchati sa yate" A vyAptithI jJAnAdikALamAM caitrAdimAM kRti bAdhita hovAthI AkhyAta padamAM AzrayatvanI lakSaNA manAya che. tema ja "paTo nazyati'... ityAdi sthaLe ghaTAdimAM kRti bAdhita hovAthI AkhyAtapadamAM pratiyogitvanI lakSaNA manAya che. A badhI lakSaNA anAdikAlInatAtparyano viSaya hovAthI nirUDha lakSaNA kahevAya che. ahIM "maitro nAnAti'... ItyAdi vAkyothI thatA zAbdabodhanuM svarUpa svayaM vicAravuM. athavA bhaNAvanAra pAsethI samajI levuM. sugama hovAthI enuM varNana ahIM karyuM nathI. upamAnathI je rIte gavayAdi padomAM zaktigraha thAya che, te rIte upamAnanirUpaNanA avasare varNavyuM che. AvI ja rIte kozathI paNa zaktigraha thAya che. kAraNa ke tattatvadamAM tattarthanirUpitazakti kozamAM varNavelI hoya che. paraMtu kavacit kozathI vyutpAdita zaktino; bAdhaka hoya to tyAga karAya che. jema nItAri padonI zakti, nIlarUpAdimAM ane nIlarUpaviziSTAdimAM koza dvArA jaNAvI hovA chatAM nIlatvAdi jAtine zakyatA vacchedaka mAnavAthI lAghava thato hovAthI nIlAdipadonI zakti nIlarUpAdimAM ja manAya che. ane nIlarUpAdine, zakyatAvacchedaka mAnavAthI gaurava thato hovAthI nIlarUpaviziSTAdimAM nIlAdi padonI zaktino tyAga karAya che. - jyAre "nIto paTaH ItyAdi sthaLe nIlAdi padomAM, nIlarUpaviziSTAdinI lakSaNA karAya che. AvI ja rIte Asa eTale yathArthavaktAnA vAkyathI paNa zaktigraha thAya che. jema kokila pikazabda vAcya che', A pramANenA vAkyathI pikAdi zabdono zaktigraha kokilamAM thAya 1
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. temAM AsapuruSanuM tAdazavAkya prayojaka che zakAya che. - - e samajI AvI ja rIte vyavahArathI paNa zaktigraha thAya che. jema prayojakavRddhe (AjJA karanAra) 'ghaTamAnaya' A pramANe kahyuM. tene sAMbhaLIne prayojyavRddha (jene AjJA karI che te) ghaTane laI - Avyo. tenuM avadhAraNa karIne tyAM ubho rahelo bAla; ghaTane lAvavAnuM kArya, ghaTamAnaya A pramANenA zabdathI prayojya che'A pramANe avadhAraNa kare che. tethI 'ghaTa naya; mAnava', ityAdivAkyothI ghaTAdipadono saMgraha ane tyAgathI kAryAnvi- taghaTAdimAM zaktinuM grahaNa kare che. temAM prayojaka ane prayojyavRddhono tAdRza vyavahAra kAraNa che e spaSTa che. A rIte upara jaNAvyA mujaba kArTAnvitaghaTAdimAM ghaTAdi padono zaktigraha thavAthI ''bhUtane nIto ghaTaH' ' ityAdi vAkyothI zAbdabodha thato nathI. kAraNa ke ghaTAdipadonI; upara jaNAvyA mujaba vyavahArathI kAryAnvitaghaTAdinA bodhamAM zaktinuM avadhAraNa karyuM che. ane kAryatAbodhanI pratye AjJArtha, viSyartha, tathA taLyAdi pratyayonuM sAmarthya che. tethI 'bhUtane nIto vaTa' ityAdi sthaLe tAdaza kAryatAbodhaka liDAdi (AjJArthIkri) padono abhAva hovAthI zAbdabodha thato nathI. A pramANe keTalAka kahe che. paraMtu te barAbara nathI. kAraNa ke prathamata: (prathama vyavahArathI) kAryAnvitaghaTAdimAM, ghaTAdi padonI zaktino graha thayo hovA chatAM kAryAnvitaghaTAdi zAbdabodhatvanI apekSAe ghaTAdizAbdutva (zAbdabodhatva)ne ghaTAdipadajJAnaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedaka mAnavAmAM lAghava hovAthI zakyatAvacchedakakoTimAM kAryAnvitatvano parityAga karavAmAM aucitya che. AthI ja kAryatvAviSayaka zAbdabodhanI pratye padonI zakti hovAthI ja 'caitra ! putraste nAtaH' ane 92
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'nyA te maLI' ityAdi vAkyo sthaLe anukrame caitranA mukhanI prasannatA ane malInatAthI sukha ane duHkhanuM anumAna karIne te sukhaduHkhanA kAraNa tarIke parizeSAnumAna dvArA zAbdabodhano nirNaya karIne tAdazazAbdabodhanA hetu tarIke te te padonuM avadhAraNa thAya che. anyathA kAryAnvitapadArthamAM ja padonI zaktine mAnIe to ahIM paNa liAdi padonA abhAvathI zAbdabodha nahIM thAya. anumAnaprakAra nIce mujaba samajI zakAya che. caitra suvavAnuM prasanamurviti;' vatro suvAnuM malinamukhavattvAt;' 'caitrasamavetasukhaduHkhe asAdhAraNakAraNajanye janyaguNatvAd' 'caitrasamavetasukhaM na candanAGganAdisambandhA'sAdhAraNakAraNakaM tatsambandhazUnyakAlInotpattimattvAt;' 'caitrasamavetaduHkhaM na kaNTakAdisambandhA'sAdhAraNakAraNakaM ttsmbndhshuunykaaliinotpttimttvaat|' 'caitrasamavetasukhaduHkhe caitra ! putraste jAtaH kanyA te garbhiNI, ti vAkyajJAnAdhInazAbdabodhA'sAdhAraNakAraNake, taditarAsAdhAraNakAraNakatvAbhAve satyasAdhAraNakAraNakatvAt' / A rIte anvitaghaTAdimAM zaktino tyAga karIne ghaTAdi padothI mAtra ghaTAdimAM zaktino graha thAya che. Azaya e che ke, 'ghaToDakti' ItyAdi vAkyothI anupasthita paTAdizAbdabodhanI ApattinuM nivAraNa karavA tattatpado pasthApitArthanuM ja tattatpadajJAnajanya zAbdabodhamAM bhAna manAya che. tethI padArthadvayanA saMsarganuM bhAna zAbdabodhamAM thAya e mATe tattapadathI tattatpadArthanI upasthiti taditarapadAryAnvitatvena keTalAka loko mAne che. tethI temanA mate ghaTAdipadonI zakti; taditara (ghaTAdithI Itara) je padArthAntara, takanvita - ta--tiyogikasaMsargaviziSTaghaTAdipadArthamAM manAya che. paraMtu A rIte anvitaghaTAdimAM zakita mAnavAthI kAryAnvitaghaTAdimAM zakti mAnavAmAM thatA gauravanI jema gaurava thatuM hovAthI ghaTAdi padonI mAtra ghaTAdimAM ja zakti manAya che. 93
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadyapi A rIte gauravanA kAraNe anvitaghaTAdimAM ghaTAdi padonI zakti mAnavAmAM na Ave to anupasthita tAdazapadArthadvayasaMsarganuM bhAna zAbdabodhamAM mAnI zakAze nahIM. anyathA ghaTAdipadothI anupasthita paTAdinA bhAnanI Apatti Avaze. paraMtu saMsarganuM bhAna to zAbdabodhanA kAraNa svarUpa AkAMkSAnA kAraNe thatuM hovAthI anupasthita paNa tAdaza padArthadrayasaMsarganuM bhAna zAbdabodhanI maryAdAthI thAya che. AthI spaSTa che ke ""saMsAtAminnatanniSThaviSayatAnizIrvatvavicchinna prati kanyatattaviSayopasthitirlaeNna'' hetutA hovAthI ghaTapadathI paTaviSayakazAbdabodha thato nathI... ityAdi svayaM samajI levuM. AvI rIte vAkyazeSathI paNa zaktigraha thAya che. jema yavayazcararmavati' ahIM A zrutithI "yavanA vikAraviziSTa Ahutiyogya devane ApavAno padArtha ISTasAdhana che." e pramANe bodha thAya che. tyAM Aryo dIrghasUkavizeSamAM ane pleccha loko kazumAM padano prayoga kare che. tethI 'dIrghasUkavizeSamAM yava padanI zakti che ke kazumAM ?" Avo saMdeha thAya che. tyAre ""yavADA moSadhayo snAyatve mathete motanAstikanti'' arthAta jyAre bIjI badhI auSadhiyovanaspatio plAna thAya che, patra vagerethI rahita thAya che, tyAre A java zobhatA hoya che. temaja ("vasane sarvasacAnA nAte patrazatanam | modamAnAzca tiSThanti yavAH kaNizazAlinaH // ) (arthAt vasantaRtumAM badhA ja dhAnyonA pAMdaDAo paDI jAya che. paraMtu e vakhate yava kaNasalAthI zobhatA hoya che.) A pramANenA vAkyazeSathI yava padanI zakti dIrghasUkavizeSamAM (eka jAtanI DAMgaramAM) nirNata thAya che. ane kaDjha (khaDa dhAnya)mAM yava padanI zakti nathI manAtI. mleccha lokono 94
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kazmAM karAto yava padano prayoga zaktibhramathI che. yadyapi plecchonA veva padanA prayogathI yava padanI zakti kazmAM paNa mAnI zakAya che. kAraNa ke anekArthakazabdonI zakti anekArthamAM manAya che ja. parantu tharva padanI zakti kazmAM ane dIrghasUkamAM mAnIe to nAnAzaktinI kalpanAnA kAraNe gaurava thAya che. yadyapi ekAdaza gauravanA parivAra mATe yava padanI zakti dIrdhazUkavizeSamAM ja mAnavI joIe - emAM koI pramANa nathI. paraMtu uktavAkyazeSanA kAraNe yeva padanI zakti dIrdhazUkavizeSamAM manAya che. kazmAM manAtI nathI. ''siMha, sarpa, vAnara ItyAdi anekArthaka 'ra vagere padonI zakti nAnA padArthomAM mAnavAthI gaurava thatuM hovAthI tyAM paNa anekArthamAM "hari' vagere padonI zakti nahIM mAnavI joIe.'' A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke tyAM anekArthamAM hari vagere padonI zakti kozathI vyutpAdita che. siddhArthamAM gauravano vicAra karavAnuM anAvazyaka che. kalpanIya padArthamAM ja gauravAdino vicAra Avazyaka che - e samajI zakAya che. A rIte vivaraNathI paNa zaktigraha thAya che. samAnArthakapadAntarathI tatpadanA arthanuM kathana karavuM tene vivaraNa kahevAya che. jema "ToDasti' A padothI pratipAdya arthane jaNAvanAra 'ttazoDasti' ItyAkAraka vivaraNathI ghaTa padanI zaktinuM kaLazamAM grahaNa thAya che. AvI ja rIte ti'nA upakaroti' ItyAkAraka vivaraNathI AkhyAtapadArtha "yatna" manAya che. AvI ja rIte prasiddhapadanA sAnnidhyathI zaktino graha thAya che. jema 'rUda sadaratI madhura pilo rauti'' ityAdi sthaLe je vyaktine pika padanI zaktino graha nathI ane AmravRkSa para kokila paMcama svare zabda kare che - enuM jJAna che, te vyaktine tAdazArthapratipAdaka prasiddha sahakArAdipadonA sAnnidhyathI pika padanI zaktino graha kokilamAM thAya che. // iti siddhAntamuktAvalIvivaraNe zaktigrahopAyanirUpaNam // 95
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI / . tatra jAtAveva zaktigrahaH, na tu vyaktau vyabhicArAt; AnantyAcca / vyaktiM vinA jAtibhAnasyA'sambhavAd vyaktaraMpi bhAnamiti kecit / tanna / zaktiM vinA vyaktibhAnAnupapatteH / na ca vyaktI lakSaNA; anupapattipratisaMdhAnaM vinA'pi vyaktibodhAt / na ca vyaktizaktAvAnantyam, sakalavyaktAvekasyA eva zakteH svIkArAt / na cA'nanugamaH, gotvAderevA'nugamakatvAt / kiJca gauH zakyeti zaktigraho yadi, tadA vyaktau zaktiH / yadi tu gotvaM zakyamiti zaktigrahaH, tadA gotvaprakArakapadArthasmaraNaM zAbdabodhazca na syAt, samAnaprakArakatvena zaktijJAnasya padArthasmaraNaM zAbdabodhaM prati ca hetutvAt / kiJca gotve yadi zaktiH tadA gotvatvaM zakyatAvacchedakaM vAcyam, gotvatvaM tu gavetarAsamavetatve sati sakalagosamavetatvam / tathA ca govyaktInAM zakyatAvacchedake'nupravezAt tavaiva gauravam / tasmAt tattajAtyAkRtiviziSTatattadvyaktibodhAnupapattyA kalpyamAnA zakti rjAtyAkRtiviziSTavyaktAveva vizrAmyatIti / // iti jAtizaktivAdaH // 00 : viva29 : ghaTAdipadonI zakti ghaTatvAdijAtiviziSTamAM che A pramANenA svasiddhAntanuM vyavasthApana karavA paramatane jaNAvavA pUrva tenA n2|25| bhATe he che...tatra jAtAveva ... tyAdi - Azaya e che ke jAtiviziSTa vyaktimAM zakti mAnavAnI apekSAe jAtimAM zakti mAnavAmAM lAghava che. tethI jAtimAM padazaktine mAnyA pachI jAtisvarUpa vizeSaNamAM jenI zakita kSINa thaI che evA padanI taviziSTamAM zakti mAnavAnuM zakya nathI. tethI jAtimAM ja zakti che, vyaktimAM nahIM. anyathA jAtiviziSTa yatkiMcit vyaktimAM zakti mAnIe to ghaTAdipadathI ghaTasAmAnyaviSayaka je zAbdabodha thAya che tyAM tadu 86
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhinnavyaktivizeSyaka zakitagraha na hovAthI vyabhicAra Avaze. tenA nivAraNa mATe ghaTAdipadonI zakti, ghaTatvAdijAtiviziSTa sakala vyaktimAM mAnIe to ukta vyabhicAra nahIM Ave, paraMtu vyaktinA AnanyanA kAraNe zaktinA Anatyano prasaMga Avaze. tethI jAtimAM ja padazakti che, vyaktimAM nahIM. paraMtu vyakti vinA jAtinuM bhAna zakya na hovAthI jAtibhAsaka sAmagrIthI ja vyaktinuM bhAna thAya che. kAraNa ke vyaktivizeSyakajAtiprakArakazAbdabodhamAM, jAtiviSayakazaktijJAnatvena tAdaza zaktijJAna kAraNa che. A rIte jAtinA bhAna mATe vyaktinuM bhAna Avazyaka hovAthI vyaktimAM padazakti na hovA chatAM vyaktinuM bhAna thaI zake che - AvuM keTalAka kahe che. - te yogya nathI. e jaNAvatAM kahe che - tana... ItyAdi. Azaya e che ke, "taviSayazavohaM prati tavaSayapatravyopasthitiH zaraNam'. A kAryakAraNabhAva hovAthI ghaTAdipadonI zakti ghaTavAdi jAtimAM ja mAnIe to ghaTAdipadajanyaghaTatvAdijAtiviSayakopasthiti thavAthI ghaTAdiviSayaka tAdazopasthitinA virahathI ghaTAdivyaktiviSayakazAbdabodha nahIM thAya. yadyapi ghaTatvAdijAtimAM zakti hovA chatAM ghaTAdipadone ghaTAdivyaktimAM lAkSaNika mAnavAthI lakSaNA svarUpa vRttijJAna dvArA ghaTAdipadothI ghaTAdiviSayakopasthiti thaI zake che. tethI upara jaNAvyA mujaba ghaTAdivyaktiviSayaka zAbdabodhanI anupapatti nahIM thAya. paraMtu A rIte vyaktimAM lakSaNA karI zakAze nahIM. kAraNa ke anupapattinA anusaMdhAna vinA paNa vyaktiviSayaka bodha thAya che. Azaya e che ke mAnaya' ityAdi sthaLe na padanA zakyArtha gotvano anvaya bAdhita hovAthI anvayAnupapattithI jo padane govyaktimAM lAkSaNika mAnI zakAya che. paraMtu pti' ItyAdi sthaLe
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ gopadArthagotvAnvaya bAdhita nahIM hovAthI anvayAnupapattinA abhAvamAM jo padathI lakSaNA dvArA paNa go vyaktinI upasthitino saMbhava nathI. tethI "auti' ItyAdi sthaLe tAdaza vyaktiviSayakazAbdabodha anupapanna na bane - e mATe vyaktimAM zakti mAnavAnuM Avazyaka che. kevala jAtimAM zakti mAnIne cAlaze nahIM. A rIte zaktine, ghaTAdivyaktimAM mAnIe to zaktinA Anatyano prasaMga Avaze. A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke ghaTAdipadazakti, sakala ghaTAdivyaktimAM eka ja manAya che. kAraNa ke IzvarecchA svarUpa tAdeza zakti eka ja che. "zAbdabodhaniSTakAryatAnirUpitatAdaza-. kAraNatAvacchedaka tarIke viSayatAsaMbaMdhathI tattavyaktine mAnI zakAze nahIM. kAraNa ke, anantatattavyakti anugata nathI. jAtimAM zakti mAnavAthI kAraNatAvacchedaka tarIke viSayatAsaMbaMdhathI anugata eka jAti bane che. A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke tattaviSayakazAbdabodhanI pratye jAtiviziSTaviSayakazaktijJAnavena zatijJAna kAraNa che. ane kAraNatAvacchedaka tarIke svAvacchinnaviSayakatvasaMbaMdhathI jAti hovAthI anargatane kAraNatAvacchedaka mAnavAno prasaMga Avato nathI. 'zAbdabodhamAM padAnupasthApya saMsarganA bhAnanI jema padAnupasthApya vyaktinuM bhAna paNa zakya hovAthI vyaktimAM zakti ke lakSaNA mAnavAnI AvazyakatA nathI. 'ghaTAdipadathI anupasthApyatva ghaTAdi vyaktinI jema paTAdi vyaktimAM samAna ja che. tethI ghaTapadathI ghaTavyaktinI jema paTAdivyaktiviSayaka paNa zAbdabodha thaze." e kahevuM yogya nathI. kAraNa ke ghaTavAdiprakArakaghaTAdivizeSyakazAbdabodhanI pratye ghaTatvAdiviSayakazaktijJAnatvena hetutA mAnavAthI ghaTAdipadothI paTAdiviSayakazAbdabodhanI Apatti nathI AvatI. AthI spaSTa che 98
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke vyaktimAM zakti na mAnIe to koI doSa nathI.' A pramANe jANIne jAtizaktivAdIne dUSaNAntarano prasaMga jaNAve che - gri ityAdi graMthathI. Azaya e che ke jyAre '| rAjyA' A pramANe zakRtigraha thAya che, tyAre vyaktimAM zakti mAnavI paDaze. yadyapi 'nauH zalyA' ityAkAraka jJAna bhramAtmaka che. ane bhramAtmaka jJAnathI koI vastunI siddhi thatI nathI A pramANe kahI zakAya che. paraMtu jAtizaktivAdInA mate viziSTajJAnamAtra 'pramA' hovAthI utajJAnane bhramAtmaka kahIne teo doSanuM nivAraNa karavA samartha thaI zakaze nahIM. jyAre 'otva zakyam' Avo zaktigraha thAya, tyAre tAdazazaktijJAnathI,gotvaprakArakagovizeSyaka padArthanuM smaraNa ane zAbdabodha nahIM thAya. kAraNa ke tattaviSayakapadArthasmaraNa ane zAbdabodhanI pratye samAnaprakArakatvana zaktigrahanI hetutA che. tethI spaSTa che ke vyaktimAM zakti mAnyA vinA cAle evuM nathI. jAtizaktivAdInA mate jAtiprakArakazAbdabodha sthaLe padArthasmaraNa ane zAbdabodhanI pratye samAnaprakArakatvana zaktijJAna, kAraNa manAtuM nathI. tethI 'gotyuM zayam' ItyAghAkAraka zaktijJAnathI paNa gotvaprakAraka tAdaza zAbdabodha thaI zake che. A AzayathI jAtizaktivAdInA mate dUSaNAntara jaNAve che gri... ityAdi graMthathI Azaya e che ke '' vagere padonI zakti gotyAdi jAtimAM mAnIe to zakyatAvacchedaka gotvatvAdine mAnavuM paDaze. e gotvatvAdi gavetarAsamavetatvaviziSTasakalagosamavetatvAdi svarUpa hovAthI zakyatAvacchedakakoTimAM sakalagovyakti vagereno praveza thavAthI jAtizaktivAdine ja gaurava che. tethI ghaTAdi padothI ghaTatvAdi jAti ane ghaTAghAkRtiviziSTaghaTAdivyaktino bodha anyathA anupapanna na thAya e mATe ghaTAkripadonI zakti tattajAtyA- kRtiviziSTatattavyaktimAM ja manAya che. 99 - -
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ muktAvalI / " zaktaM padam / taccaturvidham kvacid yaugikaM kvacid rUDhaM, kvacid yogarUDhaM, kvacidyaugikarUDham / tathA hi-yatrAvayavArtha eva buddhyate tadyaugikam / yathA pAcakAdipadam / yatrAvayavazaktinairapekSyeNa samudAyazaktimAtreNa buddhyate, tadrUDham / yathA gomaNDalAdipadam / 'yaMtra tu, avayavazaktiviSaye samudAyazaktirapyasti, tadyogarUDham / yathA paGkajAdipadam / tathA hi- paGkajapadamavayavazaktyA paGkajanikartRtvarUpamarthaM bodhayati / samudAyazaktyA ca padmatvena rUpeNa padmaM bodhayati / na ca kevalayA 'vayavazaktyA kumude prayogaH syAditi vaacym| rUDhijJAnasya kevalayaugikArthajJAnapratibandhakatvAditi praanycH| vastutastu samudAyazaktyupasthitapadme'vayavArthapaGkajanikarturanvayo bhavati sAnnidhyAt / yatra tu rUDhyarthasya bAdhaH pratisandhIyate tatra lakSaNayA kumudAderbodhaH / yatra tu kumudatvena rUpeNa bodhe na tAtparyajJAnaM, padmatvasya ca bAdhaH, tatra cA'vayavazaktimAtreNa nirvAha ityaahuH| yatra tu sthalapadmAdAvayavArthabAdhaH, tatra samudAyazaktyA padmatvena rUpeNa bodhaH / yadi tu sthalapaGkajaM vijAtIyameva taMdA lakSaNayaiva / yatra tu yaugikArtharUDhyarthayoH svAtantryeNa bodhaH, tadyaugikarUDham / yathodbhidAdipadam / tatra hi udbhedanakarttA tarugulmAdirapi buddhyate, yAgavizeSo'pIti // 81 // // iti siddhAntamuktAvalyAM zabdaparicchede padanirUpaNam // - 00 vivaraNa padanuM sAmAnyalakSaNa jaNAvIne padano vibhAga kare che - zaktaM padam... ItyAdi graMthathI. - nirUpakatAsaMbaMdhathI tAdazezvarecchA svarUpa zaktimattne 'pada' kahevAya che. e pada; caugika, rUDha, yogaDha ane yaugikaDha A cArabhedathI cAra prakAranuM che. arthAtolR keTalAka pado kevalayaugika che. keTalAka pado 100 1
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUDha che. keTalAka pado yogarUDha che ane keTalAka pado yaugikarUDha che. te te pado kvaci kevala yaugikAdi hoya ane kavacidda rUDhAdi hoya e saMbhavita na hovAthI mUlastha "vit' padanI asaMgatine dUra karavA nita pada vicit' paraka samajavuM. jyAM padanA avayava prakRti ane pratyayano ja artha jaNAya che te padane kevalayaugika kahevAya che. pArvati' padono prayoga sthaLe prar dhAtvartha pAka ane jIvana pratyayArtha kartAnI ja pratIti thAya che. paraMtu pAkakartAthI atirikta koI samudAyArtha pratIta thato nathI. tethI vAri' pado yaugika kahevAya che. jyAM padanA avayavonI zaktinI apekSA rAkhyA vinA samudAyazaktimAtrathI padArtha pratIta thAya che, tyAM te padane phakta padakahevAya che. temapTana... ItyAdi padanA prayoga sthaLe ane mAna padanA m + ra (mo) ane ma0 + 7ii + (ga), A pramANenA avayavonI gamanakartA ane maMDAdAnakartA svarUpa arthabodhaka zaktinI apekSA vinA kramazaH go pada ane mahinA padathI tAdazAkRtiviziSTagovyakti ane vartulAdi arthano bodha thAya che. tethI nomAMhata... ityAdi pado "Dha' kahevAya che. bhAtanA osAmaNa vagerene maMDa kahevAya che. ('HvuM tAti" ti inkam A vyutpatyartha che.) jyAM avayavazaktinA viSayamAM samudAyazakti paNa che, te padane "yokti' pada kahevAya che. yadyapi A rIte to "vedi' yaugika padone paNa "yo Dha' pada mAnavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke pAkakartAne, enA mAtApitAe ApelA pAvaka' nAmanA prayoga sthaLe avayavazakita (pAkakaoNMbodhakazakti)ne viSayamAM taddavyaktibodhaka samudAyazakti paNa te padamAM che. paraMtu " "avayaviivaSaye''... ItyAdi graMthano Azaya e che ke avayavazatijJAnajanyazAbdabodhamAM samudAyazaktismAritaarthaviSayakatva jyAM hoya 101
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAM te padane yorUiDha kahevAya che. panAdri pado, avayava zaktine laIne paMkAvadhikajanikartutva (kAdavamAM janma thavo)ne jaNAve che ane samudAyazaktine laIne pavaeNna padmane jaNAve che. tethI padmAdiarthabodhaka panAdri pado yArUDha kahevAya che. ahIM 'vaMga' padathI matvAchinne pakSAnirNamitram' ityAkAraka zAbdabodhamAM anAdikAlInatAtparya manAya che. pari yaugika padothI " manna: pa .' ItyAghAkAraka zAbdabodhamAM tAdaza tAtparya na hovAthI 'pa vi padone yogarUDha mAnavAno prasaMga nahIM Ave. pakkajanirtutva; kumudAdimAM bAdhita na hovAthI tadarthabodhanecchAthI . kumudAdimAM paNa raMga zabdano prayoga thaze - AvuM nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke rUDhijJAna, kevala yaugikarthajJAnanI pratye pratibaMdhaka manAya che. Azaya e che ke upara jaNAvyA mujaba paMnAdripadothI padmatvAvacchinnapadmamAM raMganirgamanaH ItyAkAraka zAbdabodhamAM anAdikAlIna tAtparya che. tethI pdmtvaavcchinnvishessytvaa'niruupitpngkjnikrtRtvaavcchinnviSayatA zAbdabodhanI pratye jarUDhijJAnane pratibaMdhaka manAya che. jethI kumutvacchinna vizeSyatAnirUpitapazkajanikartavAvacchinnaviSayatAka zAbdabodhanI pratye rUDhijJAna pratibaMdhaka hovAthI kevala avayavazaktithI kumudAdimAM paMjJAti padono prayoga nahIM thAya. padmavAvacchinnapadmamAM tAdaza prayoga thavAmAM koI pratibaMdhaka nathI. kAraNa ke patvivichannavizeSatAnirUpitatAdRzaviSayatA zAbdabodha ukta pratibadhdhatAvacchedakAkrAnta nathI. anyathA yathAzruta mUla anusAra to padmAdimAM paNa paMjJAtri padono prayoga thaI zakaze nahIM. tethI mUlagraMthanuM ukta tAtparya samajavuM joIe - A pramANe prAcIno kahe che. graMthakAre "praza' kahIne temanA matamAM asvArasya jaNAvyuM che. jenuM bIja dinakarI-rAmarudrIthI 102
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ athavA bhaNAvanAra pAsethI jANI levuM. vastutatu...ityAdi. Azaya e che ke " voDha" padasthale samudAyazaktithI upasthitapamAdimAM (rUTyartha mAM); avayavazaktithI upasthita pakkajanikartA svarUpa yogAIno (avayavArthano-vyutpattilabhyArthano) abhedasaMbaMdhathI anvaya thAya che. rUdyarthanI upasthitinuM sAnnidhya hovAthI arthAt tenI upasthiti zIdhra thatI hovAthI temAM ja (rUTyarthamAM ja) yogArthano upara jaNAvyA mujaba anvaya thAya che. yogArthamAM rUTyarthano anvaya thato nathI. ''vinAnAM vAdha vinA kSatrihitavizeSaparatvam' arthAt koI bAdhaka na hoya to yatkiMcidravyaktiviSayakabolamAM tAtparya che jenuM evA pado, avyavahitopasthitapadArthabodhamAM ja tAtparyavAlA hoya che. tethI "Tena nanamAra' ItyAdi prayoga sthaLe vyaktivAcaka ghaTa pada; sannihita sacchidra ghaTathI jalAharaNa bAdhita hovAthI dUravarti ghaTanA bodhamAM tAtparyavAluM hovA chatAM 'ghaTanAnA" ityAdi sthaLe ghaTa pada sannihitaghaTabodhatAtparyaka hovAthI tata zravaNakartA dUravarti ghaTane lAvato nathI. ekAdazavyavahAramUlaka uktaniyamathI zIdhrasannihitopasthita rUTyarthamAM yogAtheno abhedasaMbaMdhathI anvaya thAya che. kumudAdi sthaLe paMna zabdano prayoga hoya; evA vakhate rUTyartha-pamatvanA bAMdhanuM anusaMdhAna karyuM hoya ane kumudAdinA bodhamAM tAtparya hoya to paMjJa padathI lakSaNA dvArA; kumudatyAdinA kumudAdino athavA kumudatvAdiviziSTapakkajanikartutvena kumudAdino bodha karI zakAya che. paNa jyAM paMkrana padano prayoga che, kumudatvena bodhanuM tAtparya nathI ane pamatvano bAdha che, tyAM mAtra avayavazaktithI pakkajanikartutvaviziSTamAtrano ja bodha thAya che. AvuM keTalAka kahe che. jyAM sthalapaddamAdimAM (gulAbapuSpAdimAM) raMga zabdano prayoga che ane avayavArtha 103
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ (paMkajanikartutva)no bAdha che, tyAM samudAyazaktithI pamatvena pamano bodha thAya che. jalapama ane sthala padma sarvathA vijAtIya che evuM mAnIe to pamatvano paNa bAdha hovAthI sthalapamAM paMga zabdanI lakSaNAthI bodha thAya che. __56n| yaturthamenuM ni3555 cha - yatra tu yaugikArtharUDhyarthayoH... tyAhi graMthathI. mAzaya meM che : nyA yaugikArya ane rUTyarthano svataMtrapaNe bodha thAya che, tyAM te 54ne 'yaugikarUDha' hevAya che. udbhidAdi 5ho yaugi 38 che. ud + bhid + kvip (0) mA pramANenA te 54n| avayavonI zaktithI yogAthe ubhedanakartA taru-gulma (gucchA) vagereno 'udbhid' mAhi pothI modha thAya cha bhane se 'udbhid' Adi padothI samudAyazaktithI rUTyartha yajJa vagereno paNa bodha thAya che. 'yogarUDha' 56n| prayoga sthaNe me 4 vastuno umaya (yoga-3di) 3the mogha thAya che. nyAre 'yaugikarUDha' 56n| prayoga sthaLe svataMtrapaNe anyatara arthano bodha thAya che - e vizeSa che. // iti siddhAntamuktAvalIvivaraNe padanirUpaNam // kArikAvalI lakSaNA zakyasambandhastAtparyAnupapattitaH / muktAvalI / lakSaNA zakyasambandha iti / gaGgAyAM ghoSa ityAdau gaGgApadasya zakyArthe pravAharUpe ghoSasyA'nvayAnupapattistAtparyAnupapattirvA yatra pratisandhIyate, tatra lakSaNayA tIrasya bodha iti / sA ca zakyasambandharUpA / tathA hi- pravAharUpazakyArthasambandhasya tIre gRhItatvAt tIrasya smaraNam, tataH zAbdabodhaH / parantu yadyanvayAnupapatti lakSaNAbIjaM syAt, tadA yaSTIH pravezayetyAdI lakSaNA na syAt, yaSTiSu pravezAnvayasyA'nupapatterabhAvAt / tena tatpraveze bhojanatAtparyAnupapattyA 104
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaSTidhareSu lakSaNA / evaM kAkebhyo dadhi rakSyatAmityAdau kAkapadasya dadhyupaghAtake lakSaNA, sarvato dadhirakSAyAstAtparyaviSayatvAt / evaM cchatriNo yAntItyAdau cchatripadasyaikasArthavAhitve lakSaNA / iyamevA' jahatsvArthA lakSaNetyucyate / ekasArthavAhitvena rUpeNa cchatritadanyayorbodhAt / yadi cA'nvayAnupapattirlakSaNAbIjaM syAt, tadA kvacit gaGgApadasya tIre, kvacit ghoSapadasya matsyAdau lakSaNeti niyamo na syAt / oo - vivaraNa - jahasvArthI ane ajahasvArthI A bhedathI lakSaNA be prakAranI che. tenA prathamabhedanuM nirUpaNa kare che. jayAM ghoSa... ItyAdi graMthathI - Azaya e che ke, "jAya ghoSa:' ityAdi prayoga sthaLe phiTI padanA zakyArtha pravAhapadArthamAM ghoSapadArthanA anvayanI anu5pattinuM athavA vakatAnA tAtparyanI anupattinuM pratisaMdhAna karAya che tyAre tyAM lakSaNA dvArA IT padathI gaMgAtIrano bodha thAya che. ahIM gaMgApravAha svarUpa svArthano bodha thato na hovAthI A lakSaNAne jahasvArthI lakSaNA kahevAya che. zakyasaMbaMdhane lakSaNA kahevAya che. "jayAM poSa?' ahIM pharI padanA zakyArtha pravAhanA sAmIpyAtmaka saMbaMdha svarUpa lakSaNAnA jJAnathI gadgAtIranuM smaraNa thAya che. tyArabAda kSatire ghoSa:' ityAkAraka zAbdabodha thAya che. ahIM zakyAthe gadgApravAhamAM ghoSAvyanI anupapattinA kAraNe lakSaNA karavAmAM AvI che. . paraMtu kevala anvayanI anupapattinA kAraNe ja lakSaNA karavAmAM Ave to "pachI. praveza' ahIM zakyArtha yaSTImAM pravezakriyAno anvaya bAdhita na hovAthI A padanI yaSTidharamAM lakSaNA karI zakAze nahIM. tethI lakSaNAnA bIja tarIke tAtparyAnupapati manAya che. bhojana karAvavAnA IrAde karAelA 105
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathI pravezaya A prayoga sthaLe yaSTipravezathI vaktAnA bhojana tAtparyanI anupattinA kAraNe yaSTi padane yaSTidhara puruSamAM lAkSaNika manAya che. AvI ja rIte tAtparyAnupapatti, lakSaNAnuM bIja hovAthI vego dha sthitAm ityAdi sthaLe paNa zrI padanI dadhyapaghAtakamAM lakSaNA manAya che. kAraNa ke kevala zakyArtha kAkathI ja dadhirakSAmAM sarvataH dadhirakSAnA tAtparyanI anupatti thAya che. temaja "chatraNo yAti' ahIM "chatri' pada ekasArthavAhitvaviziSTamAM lAkSaNika che. 'sArthavaritve nakSaUT' ahIM "sArthavAritva' no artha sArthavahitnaviziSTa' che. ekasAthevAhitvaviziSTamAM lAkSaNika chatra pada ekasAIvAhityana rUpeNa Rtri ane tadanya acchatrino bodha karAve che. A lakSaNAne ajahasvArthI lakSaNA kahevAya che. ahIM e yAda rAkhavuM joIe ke, trio yAti' ahIM chatrinuM pada matvarthIyataddhitavRtti hovAthI vastutaH e pada nathI. paraMtu vAkya che. vAkyamAM zakti na hovAthI zakyasaMbaMdha svarUpa lakSaNAno paNa tyAM saMbhava nathI. tethI ekasArthavAhitya - viziSTamAM 'tri' padanI lAkSaNikatAnuM abhiyAna yadyapi sadgata nathI. paraMtu vAkyamAM zakti mAnanArA vaiyAkaraNonA matAnusAre e abhidhAna che. nyAyamate to "chatra' pada ja ekasArthavAhitya (eka samudAyatva)mAM lAkSaNika manAya che. ane rUnuM pratyayArtha "sambandhI' manAya che. vAkyamAM zakti mAnanArA vaiyAkaraNono ane padamAM zakti mAnanArA taiyAyikono je abhiprAya che, tene dinakarI rAmarudrI vagere graMthothI jANavo joIe. A rIte upara jaNAvelA lAkSaNika prayogo sthaLe spaSTa che ke tAtparyanI anupattinA kAraNe ja lakSaNAnI kalpanA karAya che. anyathA anvayanI anupapatti jo lakSaNAnuM bIja hoya to jyAM gadgAtIranA tAtparyathI prayojAeluM rUma 106
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pada che, temaja matsyanA tAtparyathI prayojAeluM ghoSa pada che, tyAM ubhazaH gaGgA pahane te ghoSa pahane 4 sAkSaNi bhAnI zakAze nahIM kAraNa ke ubhayatra anyatarapadane lAkSaNika mAnIne anvayanI anupapattine nivArI zakAya che. parantu te te vivakSAthI uccArAyelA te te padonA prayoga sthaLe anyatarapadane lAkSaNika mAnIne vaktAnA tAtparyanI upapatti thatI nathI. jethI lakSaNAnuM bIja tAtparyanI anupapatti ja che se spaSTa che. muktAvalI / idantu bodhyam - zakyArthasambandho yadi tIratvena rUpeNa gRhItaH, tadA tIratvena tIrabodhaH, yadi tu gaGgAtIratvena rUpeNa gRhItaH, tadA tenaiva rUpeNa smaraNam / ata eva lakSyatAvacchedake na lakSaNA, tatprakArakabodhasya tatra lakSaNAM vinA'pyupapatteH / parantvevaMkrameNa zakyatAvacchedake'pi zaktirna syAt / tatprakArakazakyArthasmaraNaM prati tatpadasya sAmarthyamityasya suvacatvAditi vibhAvanIyam / yatra tu zakyArthasya paramparAsambandharUpA lakSaNA sA lakSitalakSaNetyucyate / yathA dvirephAdipadAdrephadvayasambandho bhramarapade jJAyate / bhramarapadasya ca sambandho bhramare jJAyate, tatra lakSitalakSaNA / kintu lAkSaNikaM padaM nAnubhAvakam / lAkSaNikArthasya zAbdabodhe tu padAntaraM kAraNam / zaktilakSaNAnyatarasambandhenetarapadArthAnvitasvazakyArthazAbdabodhaM prati padAnAM sAmarthyAvadhAraNAt / vAkye tu zakterabhAvAt zakyasambandharUpA lakSaNA'pi nA'sti / yatra gabhIrAyAM nadyAM ghoSa ityuktaM, tatra nadIpadasya nadItIre lakSaNA gaMbhIrapadArthasya nadyA sahA'bhedAnvayaH / kvacidekadezAnvayasyA'pi svIkRtatvAt / yadi tatraikadezAnvayo na svIkriyate, tadA nadIpadasya gaMbhIranadItIre lakSaNA / gabhIrapadaM tAtparyagrAhakam / 00 107
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ : vivaraNa : - tu vAdhyam... ItyAdi - Azaya e che ke, jyAM TyAM ghoSa: ItyAdi sthaLe tIratvena rUpeNa arthA tIratvaviziSTamAM zakyArthasaMbaMdhanuM prakAratayA bhAna thAya che tyAM lakSaNAjJAnathI tIratvaprakArakasmaraNa ane zAbdabodha thAya che. paraMtu jyAre gadgAtIratvena rUpeNa taviziSTamAM tAdaza zakyArthasaMbaMdhanuM prakAratayA bhAna thAya che, tyAre gagAtIratvaprakArakasmaraNa ane zAbdabodha, tAdaza lakSaNAjJAnathI thAya che. tethI spaSTa che ke yadharmaviziSTamAM zakyasaMbaMdhAtmakalakSaNAprakArakajJAna che, tAdazalakSaNAjJAna; dharmaprakArakata. vyaktiviSayakasmaraNa ane zAbdabodhanI pratye kAraNa che. ekAdaza kAryakAraNabhAva hovAthI ja, lakSyAvacchedaka tIratva ke gadgAtIratvAdimAM lakSaNo na hovA chatAM vRtti (zaktilakSaNAnyatara) jJAna dvArA padathI anupasthApya evA tIravAdiprakArakasmaraNa tathA zAbdabodha paNa thaI zake che. anyathA lakSyAvacchedakanuM smaraNAdimAM lakSaNo vinAM bhAna thAta nahIM. paraMtu A rIte lakSyatAvacchedakamAM lakSaNAne mAnyA vinA lakyatAvacchedakaprakArakasmaraNAdi upapanna thaI zake che to tevI rIte zakyatAvacchedaka ghaTatvAdimAM paNa ghaTAdipadonI zakti mAnyA vinA 'ghaTatvAdiprakArakaghaTAdivizeSyakasmaraNa ke zAbdabodhanI pratye paTAdri padonuM sAmarthya che." ema kahIne ghaTAdivizeSyakaghaTavAghanyaprakArakasmaraNAdinA atiprasanuM vAraNa karI zakAya che. A pramANe paNa kahI zakAya che... ityAdi vicAravuM joIe. zakyatAvacchedakamAM padonI zakti mAnanArA lakSyatAvacchedakamAM lakSaNAne zA mATe mAnatA nathI ? zakyatAvacchedaka laghuanatiprasakta manAya che ane lakyatAvacchedaka svarUpasaMbaMdharUpa manAya che- emAM zuM tAtparya che ? gaMgAtIratvena bodha thavA chatAM "trio yAti' A 108
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthaLanI jema jAya ghoSa' ahIM ajahasvArthI lakSaNA zA mATe manAtI nathI ? ... ityAdi prazno uddabhave to dinakarI rAmarudrI vagere graMthothI athavA adhyApaka pAsethI enA samAdhAno meLavI levAM. mAtra muktAvalInA A vivaraNamAM e badhAnuM samAdhAna karavA rAmarudInuM vivaraNa karavuM paDaze. tethI ahIM dizAsUcana ja karyuM che. . lakSitalakSaNAno antarbhAva jahasvArthI lakSaNAmAM thAya che." te jaNAvavA tenA svarUpane batAve che - yatra tu... ItyAdi graMthathI. Azaya e che ke jyAM zakyArthInI sAthe paraMparAsaMbaMdhathI saMbaddha padArthamAM padane lAkSaNika manAya che; tyAM tAdaza paraMparAsaMbaMdhane lakSitalakSaNA kahevAya che. dareka padane bhramara arthamAM jyAM lAkSaNika manAya che; tyAM tAdaza lakSaNAne lakSitalakSaNA kahevAya che. direka padano sAkSAsaMbaMdha pramara padamAM jaNAya che. ane pramara padano sAkSAsaMbaMdha bhramaramAM che. tethI "vIrca (pivIcodayaTitA (pramarapa) vAryatva' svarUpa paraMparAsaMbaMdhathI saMbaMdhI evA bhramaramAM dvio panI lakSitalakSaNA che - e samajI zakAya che. jeno pUrve jaNAvelI jahasvArthI lakSaNAmAM samAveza thAya che. tethI lakSaNAnuM Adhikya nathI thatuM. - "taththAbdabodhanI pratye ta7ktapadajJAnatvena padajJAnane kAraNa mAnIe to lAkSaNika zAbdabodha nahIM thAya. A pramANenI zaMkAnuM samAdhAna kare che - jituM... ItyAdi graMthathI - Azaya e che ke zakyArthazAbdabodhanI pratye zaktimatpadajJAnatvena padajJAna kAraNa che. paraMtu lAkSaNika zAbdabodhanI pratye lAkSaNikapadasamabhivyAta zaktapadAntara kAraNa che. A rIte kAryakAraNabhAva hovAthI lAkSaNika padomAM zAbdabodhajanakatva svarUpa anubhAvakatva manAtuM nathI. AthI spaSTa che ke lAkSaNikapadomAM AnubhAvikI zakti manAtI nathI. paraMtu 109
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ smArikI zakti manAya che. purAya poSa... ityAdi sthaLe gadgAtIramAM lAkSaNika-rUma padasamabhivyAhatazakta ghoSapada; rUma padasmAritaladyArthagadgAtIraviSayakazAbdabodhanuM janaka che. AthI samajI zakAya che ke zaktilakSaNAnyatarasaMbaMdhathI chetarapadArthamAM anvita je svazawArtha ta- viSayakazAbdabodhanI pratye padonuM sAmarthya che. Driya ghoSaH ahIM lakSaNAsaMbaMdhathI upasthita ItarapadArthatImAM anvita je sva (ghoSa) zakyArtha ghoSa che, taviSayakazAbdabodhanI pratye roSa padanuM sAmarthya che. AvI ja rIte anyatra paNa lakSaNA sthaLe padonA sAmarthyane vicAravuM. navIna vumatiH pazuItyAdi sarva lAkSaNika sthaLe lAkSaNikartha bodhanA anurodhathI lAkSaNikapadomAM paNa AnubhAvikI zakti je AzayathI mAne che; te Azaya anyatra anusaMdheya che. 'zakyasaMbaMdhane lakSaNA mAnIe to vAkyano zakya artha na hovAthI vAkyamAM lakSaNA mAnI zakAze nahIM. A pramANenA, vAkyalakSaNAvAdI mImAMsakonA AkSepano ISTApattithI parihAra karavA kahe che - vIve tu... ityAdi. Azaya spaSTa che ke padasamUha svarUpa vAkyamAM zakti na hovAthI vAkyanA zakyArthanI aprasiddhinA kAraNe tatsaMbaMdhasvarUpa lakSaNA paNa vAkyamAM manAtI nathI. zaktinI jema lakSaNA paNa vAkyamAM nahIM mAnavAnuM ISTa ja che. yadyapi A rIte padamAM ja lakSaNA mAnIe ane vAkyamAM lakSaNAne na mAnIe to jyAM amIrAyAM nardI ghoSaH' Avo prayoga che, tyAM navI pada nadItIramAM lAkSaNika hovAthI lakSyAMkadeza nadImAM abhedasaMbaMdhathI gabhIra padArthano anvaya thAya che. tethI "pArtha pArthanAnveti'... ityAdi niyamano bhaMga thAya che. tethI vAkyamAM lakSaNA mAnavI joIe. paraMtu 'vaitrI punam' ityAdinI jema ahIM lakSyArthakadeza nadInI sAthe gabhIra padArthano anvaya thaI zake 110
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ , che. jethI vAkyamAM lakSaNA mAnavAnI AvazyakatA nathI. 'padArthano padArthekadezanI sAthe anvaya sArvatrika nathI manAto, parantu kvacit manAya che. tethI upara jaNAvelA sthaLe lakSyAryekadeza nadImAM evo anvaya nahIM karI zakAya.' evuM bhAno to 'gabhIrAyAM nadyAM ghoSaH ma sthaLe nadI yaha galI nahI tIramAM sAkSaNika che ane 'gaMbhIra' 56 tAdRzalakSaNAnA tAtparyanuM grAhaka che. A pramANe mAnI zakAya che. ubhayathA paNa vAkyamAM lakSaNA mAnavAnI AvazyakatA nathI. muktAvalI / bahuvrIhAvapyevam - tatra hi citragupadAdau yadaikadezAnvayaH svIkriyate, tadA gopadasya gomati lakSaNA, gavi citrA'bhedAnvayaH / yadi tvekadezAnvayo na svIkriyate, tadA gopadasya citragosvAmini lakSaNA / citrapadaM tAtparyagrAhakam / evamArUDhavAnaro vRkSa ityatra vAnarapadasya vAnarArohaNakarmaNi lakSaNA, ArUDhapadaJca taatprygraahkm| evamanyatrA'pi / tatpuruSe tu pUrvapade lakSaNA / tathAhi rAjapuruSAdipade, rAjapadArthena puruSAdipadArthasya sAkSAnnAnvayaH, nipAtAtiriktanAmArthayo rbhedenA'nvayabodhasyA'vyutpannatvAt / anyathA rAjA puruSa ityatrApi tathAnvayabodhaH syAt / ghaTaH paTo netyAdau ghaTapaTAbhyAM naJaH sAkSAdevA'nvayAnnipAtAtirikteti / nIlo ghaTa ityAdau nAmArthayorabheda - sambandhenA'nvayAd bhedeneti / na ca rAjapuruSa ityAdau luptavibhakteH smaraNaM kalpyamiti vAcyam / asmRtavibhakterapi tato bodhodayAt / tasmAt rAjapadAdau rAjasambandhini lakSaNA / tasya ca puruSeNa sahA'bhedA'nvayaH / 00 jahuvrIhi : vivaraNa : bahuvrIhAvapyevamityAdi - Azaya se che samAsamAM paNa upara jaNAvyA mujaba vAkyamAM lakSaNA manAtI nathI. parantu utta256bhAM lakSaNAbhanAya che. bahuvrIhi 111
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsasthaLe "vitra!' ityAdi prayogomAM padArthaMkadezamAM padArthano anvaya mAnIe to uttarapada jo padamAM jovAmi'nI lakSaNA karAya che. ane lakSyArthakadeza gonI sAthe citra- - padArthano abhedAnvaya thAya che. paranta padArthakadezamAM padArthano anvaya na mAnIe to no padane citragosvAmimAM lAkSaNika manAya che. ane pUrve jaNAvyA mujaba vitra pada tAdaza lakSaNAnA tAtparyanuM grAhaka manAya che. AvI ja rIte "kADhavAno vRkSaH ahIM vInara padane vAnarakartakArohaNakarmamAM lAkSaNika manAya che ane mArUDha pada tAtparyagrAhaka manAya che. jethI vAnarartujAroharSi vRkSa' ityAkAraka bodha 'mArUDhavInA padathI thAya che. AvI ja rIte anyabahuvrIhisamAsa sthaLe sAmAsika uttarapadane te te arthamAM lAkSaNika manAya che. ane pUrvapadane tAtparyagrAhaka manAya che. ''mArUDhavAnaro vRkSa:'' ahIM 'mArUDho vInaro yam' ityAkAraka vigrahavAkyathI "caturma (yoggArma*) mArohatti vanaDa' ityAkAraka bodha thAya che. ane samAsavAyathI uktarIte bodha thAya che. kAraNa ke 'bahuvrIhisamAsa sthaLe vigrahavAkyathI yAdazavizeSaNavizeSyabhAvApannArthabodha thAya che, tenAthI viparItavizeSaNavizeSyabhAvApannArthabodha samAsavAkyathI thAya che e niyama che. tethI vivakSita bodhanI upapatti mATe mArUDha padane ArohaNakarmamAM ane vAnara padane ArohaNakartAmAM lAkSaNika mAnavAnI apekSAe upara jaNAvyA mujaba vAnara padane ja vAnarakarrakArohaNakarmamAM lAkSaNika mAnavAmAM aucitya che... ItyAdi ahIM anusaMdheya che. tapuruSe tu... ityAdi - Azaya e che ke, tapuruSa samAsa-sthaLe e samAsanA pUrvapadamAM lakSaNA karAya che. nipAta (avyayo- upasarga) thI atirikta nAmArthano bhedasaMbanyathI (abhedAtirikta saMbaMdhathI) anvaya nathI 112
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ manAto. anyathA nipAtAtiriktanAmArthano abhedItiriktasaMbaMdhathI anvaya mAnIe to "TnA puruSaH' ahIM paNa rAnADamine puruSa:' ityAkAraka bodhanA badale 'AnasambandhI puruSa:' ityAkAraka abhedotiriktasvasvAmibhAvAtmakabhedasaMsargaka bodha thavAno prasaMga Avaze. "nAmamAtranA arthano bhedasaMbanyathI anvaya thato nathI. A pramANe mAnIe to arthAdda ukataniyamamAM "nipAtAtiritva'no niveza na karIe to, ghaTo na paTa: ahIM nabartha anyonyAbhAvano abhedAtirikta anuyogitA pratiyogitA saMbaMdhathI ghaTa paTanI sAthe anvaya nahIM thAya. tethI tAdazAnvayanI upapatti mATe uktaniyamamAM nipAtAtiri padano niveza karyo che. nagarthAnyonyAbhAva nipAtArtha hovAthI teno ukatarIte bhedasaMbaMdhathI anvaya anupapanna nahIM thAya. niyamamAM mela' padanuM upAdAna na karIe to "gIto ghaTa.' ityAdi sthaLe nAmArthano abhedasaMbanyathI paNa anvaya nahIM thAya. tethI 'me' padanuM uktaniyamamAM upAdAna che. jethI "nIno ghaTa.' ityAdi sthaLe abhedasaMbaMdhathI nAmArthano anvaya anupapanna nahIM thAya. yadyapi rAnapurUSa." ItyAdi tapuruSa samAsa sthaLe "rAjI: puSa' A vigrahavAkyasthaSaSTIno samAsamAM lopa thayo hovAthI tAdaza-lumavibhaphatyarthanuM smaraNa kalpIe to rIMga ane puruSa padArthano sAkSA anvaya thato nathI. tethI ukta ''nipAtAtirijInImArthayorameAtirisanvathoDavyutpanna:' A niyamano koI bAdha nathI. paraMtu "rAnapuSa:' ityAdi * prayoganA zravaNAdithI luptavibhakRtyarthanuM jene smaraNa thayuM nathI evA lokone paNa tAdaza prayogathI 'pAnasaDUthI puruSa:' ItyAghAkAraka bodha thAya che. tethI tAdaza bodhanA anusAra napuruSa:' ItyAdi tapuruSa samAsasthaLe rAnanuM ityAdi pUrvapadone "rAjasaMbandhI' ityAgharthamAM lAkSaNika manAya che. 113
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ ane e lakSyArthano puruSAdi uttarapadArthanI sAthe abheda saMbaMdhathI anvaya thAya che. muktAvalI / dvandve tu dhavakhadirau chindhItyAdau dhavaH . khadirazca vibhaktyarthadvitvaprakAreNa buddhyete, tatra na lakSaNA / na ca sAhitya lakSaNeti vAcyam / sAhityazUnyayorapi dvandvadarzanAt / na caikakriyAnvayitvarUpaM sAhityamastIti vAcyam / kriyAbhede'pi dhavakhadirau pazya chindhItyAdidarzanAt, sAhityasyA'nanubhAvAcca / ata eva "rAjapurohitau sAyujyakAmau yajeyAtAm' ityatra lakSaNAbhAvAd dvandva AzrIyate / tasmAt sAhityAdikaM nA'rthaH, kintu vAstavo bhedo yatra tatra dvandvaH / na ca nIlaghaTayorabheda ityAdau kathamiti vAcyam / tatra nIlapadasya nIlatve, ghaTapadasya ghaTatve lakSaNAM, abheda ityasya cA''zrayAbheda ityarthAt / ____ samAhAradvandve tu yadi samAhAro'pyanubhUyata ityucyate, tadA'hinakulamityAdau parapade'hinakulasamAhAre lakSaNA, pUrvapadaM tAtparyagrAhakam / na ca bherImRdaGga vAdayetyatra kathaM samAhArasyAnvayaH ? apekSAbudhivizeSarUpasya tasya vAdanA'sambhavAditi vAcyam / paramparAsambandhena tadanvayAt / evaM paJcamUlItyAdAvapi / pare tvahinakulamityAdAvahirna kulazca buddhyate / pratyekamekatvAnvayaH / samAhArasaJjJA ca, yatraikatvaM napuMsakatvaJca 'prANitUrya-(2/4/2)' ityAdi sUtreNoktaM tatraiva, anyatraikavacanamasAdhviti vadanti / / pitarau zvazurAvityAdau pitRpade janakadampatyoH, zvazurapade strIjanakadampatyorlakSaNA / evamanyatrApi / 'ghaTA' ityAdau tu na lakSaNA ghaTatvena rUpeNa nAnAghaTopasthitisambhavAt / : vivaraNa : 'dhavakhadirau' ityAhi chataretadvandvasamAsa sthaNe vibhatyartha - dvitvanA prakArarUpe dhava ane khadirano bodha thAya che. tethI 114
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghagvI chavi' ityAdi sthaLe dhavaliyarma cheHnAnukUtrakRtimAMrvam (nava)...' ItyAkAraka bodha lakSaNo vinA paNa zakya hovAthI itaretaradvandra sthaLe sAhityamAM lakSaNA mAnavAnI AvazyaktA nathI. Azaya e che ke "ghavaDhio ItyAdi sthaLe uddezyatAvacchedaka (dhavatva" ane khadiratva A pratyekane mAnIe to, "vibhakRti; uddezyatAvacchedaka nI vyApya evI saMkhyAnI bodhikA hoya che." A niyama hovAthI vibhakRtyartha dvitvano dhava ane khadiramAM paNa anvaya thavAthI dhavavRddhio chizvi' A vAkyathI dhavadraya ane khadiraAyakarmakachedanakriyAdinI pratItino prasaMga Avaze. tenA nivAraNa mATe "ghavali' ahIM dhavakhadiranA sAhityane uddezyatAvachedaka mAnavuM Avazyaka che. je tAdezasAhityanA AzrayamAM lakSaNAthI ja zakya che. tethI "ghavaDhio '... ityAdi itaretaradva-samAsasthaLe uttarapadane itaretaradvasamAsaghaTaka pUrvottarapadArthonA sAhityAzrayamAM lAkSaNika manAya che - e pramANe mImAMsakonuM kahevuM che. paraMtu ukta rIte lakSaNo vinA paNa itaretaradvasthaLe vivakSita bodha upapanna thAya che. tethI mImAMsakono e siddhAnta yukta nathI. A AzayathI ja mImAMsakonA matanI AzaMkAne karIne enuM samAdhAna kare che-"ra sAhitya'... ItyAdi graMthathI. sAhitya sahavRttitvasvarUpa laIe to sAhityazUnyasthaLe dva-samAsanI anupapattine jaNAve che- "sAhityayo '... ItyAdigraMthathI. eno Azaya spaSTa che ke "jotvAzvatve'.... ItyAdisthaLe gotvAzvatvanuM sAhitya na hovA chatAM samAsa thAya che. tethI tadanusAra sAhityAzrayamAM lakSaNA mAnavAnuM Avazyaka nathI. yadyapi ekakriyAnvayitvasvarUpa sAhitya "jotvAzvatve'... ItyAdi sthaLe paNa hovAthI sAhityamUyorapi' ItyAdi kathana yogya nathI. paraMtu ekakriyAnvayitvarUpa sAhityanI vivakSA 115
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ karIe to "ghavati chidhi pUNya' ityAdi sthaLe kriyAbheda hovAthI ekakriyAnvayitvasvarUpa sAhitya na hovA chatAM dvandrasamAsa thAya che. tethI ekakriyAnvayitvarUpa sAhityanI vivekSA paNa sadgata nathI. yadyapi vioi chidhi pUNya' ItyAdi sthaLe ekazAbdabodhIya kriyAnvayitvarUpa sAhityane mAnI zakAya che. parantu tAdaza -ekakriyAnvayitvano anubhava thato na hovAthI sAhityanI kalpanA yukta nathI. ane tethI itaretaraDhaMkasamAsasthaLe uttarapadane tAdaza-sAhityAzrayamAM lAkSaNika mAnavAmAM koI pramANa nathI. AthI ja itaretaradvandrasthaLe lakSaNAno abhAva hovAthI "napurohito sAyujyajAmo yayAtiA...'' ItyAdi sthaLe dvandrasamAsano Azraya karAya che. Azaya e che ke "gapurohitI ItyAdi zruti sthaLe "napurohito...' ahIM drasamAsa karavo ke tapuruSasamAsa karavo A pramANenI zaMkAmAM tapuruSa samAsa karavAthI lakSaNA karavI paDe che. ane hRddha karavAthI lakSaNA karavAnI AvazyakatA na hovAthI "purohito' ahIM dvandrasamAsano ja nirNaya karAya che. anyathA dvandrasamAsa (itaretaradvasamAsa) sthaLe paNa lakSaNA karavAnI hoya to ubhayatra sAmya hovAthI tAdazanirNaya karI zakAze nahIM. tethI uparyuktarIte itaretaradvandrasamAsasthaLe samAsArtha sAhityAdi nathI manAto. ahIM mUlastha 'mA'padathI ekakriyAnvayitvarUpa gauNasAhitya samajavuM. A rIte itaretaradvasamAsasthale lakSaNA na mAnIe to karmadhArayasamAsasthaLe paNa lakSaNo na hovAthI e be samAsomAM bheda nahIM rahe -A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke jyAM samAsaghaTaka pUrva ane uttarapadArthamAM vastugatabheda hoya che, tyAM dvandrasamAsa hoya che. ane jyAM tAdazapadArthamAM 116
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastugata abheda hoya che, tyAM karmadhAraya samAsa hoya che. yadyapi vIna yorameDha ItyAdi prayoga sthaLe dvandrasamAsaghaTaka pUrvapadArthanIlarUpAzraya ane uttarapadArtha ghaTatvAzrayamAM vastugatabheda na hovAthI upara jaNAvyA mujaba 'vastugatabheda sthaLe ja dvandrasamAsa hoya che. e kahevuM yogya nathI. paraMtu "nIttadhaTayorame' ItyAdi prayogane anusarI nItAri padone nIlatvA (nIlarUpA) dimAM ane paddhi padone ghaTatvAdimAM lAkSaNika manAya che. jethI tyAM vastugatabhedanI anupatti thatI nathI. yadyapi nIlarUpArthaka nIta pada ane ghaTatvArthaka ghaTa padano dvasamAsa karIe to " nIyorame' ItyAkAraka pratIti; nIlatva-ghaTatvano abheda bAdhita hovAthI apramAtmaka manAze. paraMtu tyAM ame pada "mAzrayAmevArtha' hovAthI tAdaza pratItimAM apramAtvano prasaMga nahIM Ave. kAraNa ke nIlatva ane ghaTatvanA Azrayano abheda bAdhita nathI. e samajI zakAya che. - "amadAvra tu...'ItyAdi - Azaya e che ke, madinattam' ItyAdi samAhAradvandrasthaLe 'samAhAra" arthanI pratIti thatI hoya to tyAM samAsaghaTaka uttarapada nakSattAhi mAM ahinakulasamAhAranI lakSaNA karAya che. ane pUrvapada di' Adine tAtparyagrAhaka manAya che. vastutaH 'mahinarUtam' ItyAdi sthaLe ahinakulanI ja pratIti thAya che. samAhAranI pratIti thatI nathI. tethI upara jaNAvyA mujaba uttarapadane lAkSaNika mAnavAnI AvazyakatA nathI. A AzayathI ja " samANAro...' ahIM asvArasyane jaNAvavA 'dri" padano prayoga che. ""upara jaNAvyA mujaba samAhAradvandrasthaLe uttarapadane tAdazasamAhAramAM lAkSaNika mAnIe to, 'merIkRpha vaya" ItyAdisthaLe bherImRdalganA samudAyano vAdanakriyAmAM anvaya thaI zakaze nahIM. kAraNa ke "yoyamenkoDano samAharaH ItyAdAkAraka apekSAbuddhivizeSasvarUpa samAhAranuM vAdana zakya 117
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ nathI.' A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke ukta rIte samAhArano sAkSAsaMbaMdhathI vAdanakriyAmAM anvaya bAdhita hovA chatAM svAzraya -vRttitva' svarUpa paraMparAsaMbaMdhathI samAhArano vAdanakarmatAmAM anvaya thaI zake che. tethI merAmRddha vaya' ityAdisthaLe bherImRdalgasamAhArAzrayavRttivAdanakarmatAdino bodha anu55nna nathI. AvI ja rIte "puSpamUnI byuTI.. ItyAdi samAhAra dvigu sthaLe paNa uttarapadane samAhAramAM lAkSaNika manAya che. ane pUrvapadane tAtparyagrAhaka manAya che. tvari... ItyAdi-Azaya e che ke "ahiMnanam ', ItyAdi samAhAradvandrasthaLe samAhArano bodha thato nathI. parantu "mahi" ane "nata' Adino bodha thAya che. jo samAhArakasthaLe samAhArano bodha thato nathI to vibhatyarthakatvano anvaya kyAM thAya che ? AvI zaMkA nahIM karavI joIe. kAraNa ke tAdazaekatvano anvaya, samA - hAradvandrasamAsaghaTakapUrvapadArtha ane uttarapadArtha pratyekamAM thAya che. A rIte samAhAradvandra sthaLe "samAhAra' no bodha na thAya to "pApa"" ItyAdi sthaLe te te samAsane samA - hArasaMjJA nahIM thAya. evuM nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke jyAM pratUphAm' ItyAdi vyAkaraNa prasiddhasUtrothI ekatva ane napuMsakatvanuM vidhAna che, tyAM samAhArasaMjJA thAya che. arthAt samAhArasaMjJA vyAkaraNaprasiddha pAribhASikI che, tene antarthasaMjJA mAnIe to jyAM samAhAra che, tyAM paNa samAhAradvandrano atiprasaMga Avaze. tethI ja samAhAradvaddhAtiriktadvandrasamAsa sthaLe ekavacanano prayoga sAdhu manAto nathI. arthAt nitya ekavacana ane napuMsakatvAdi padasaMskAra mATe te te sthAne samAhArasaMjJA te te sUtrothI karavAmAM AvI che. tyAM samAhAra artha pratIta thavo ja joIe - te niyama nathI. AvuM keTalAka loko kahe che. 118
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitara azuI... ItyAdi-Azaya e che ke, mAtA ja pitA veti vitAo... ityAdi virUpaekazeSadvandrasamAsa sthaLe mAtA ane pitA svarUpa janakadampatImAM pitR padane lAkSaNika manAya che. anyathA lakSaNA vinA caitrAdinA be pitAno saMbhava na hovAthI tAdarzakazeSa samAsasthaLe kevala pitR padathI mAtA ane pitAno bodha thaI zakaze nahIM. AvI ja rIte zu ItyAdi sthaLe paNa zvazura padane potAnI strInA mAtA ane pitAmAM lAkSaNika manAya che. ''AvA virUpaikazeSasamAsasthaLe lupta mAtR vagere zabdasmaraNathI vivakSita bodha thaI zakato hovAthI pitR vagere padone lAkSaNika mAnavAnI AvazyakatA nathI.' AvI bIjAonI mAnyatA che. AvI ja rIte pratiro, putrI, ItyAdi virUpaikazeSadvandrasamAsa-sthaLe prAtR ane putra vagere padane anukrame bhAIbena ane putraputrI ItyAdi arthamAM lAkSaNika manAya che. ghaTa ghaTa ghaTazeti para... ItyAdi sarUpaekazeSadvandrasamAsasthaLe ghaTatvena anekaghaTanI zaktidvArA ghaTa padathI upasthiti zakya hovAthI ghaTa padane lAkSaNika mAnavAnI AvazyakatA nathI. | muvatI | ____karmadhArayasthale tu nIlotpalamityAdAvabhedasambandhena nIlapadArtha utpalapadArthe prakAraH / tatra ca na lakSaNA / ata eva "niSAdasthapatiM yAjayet' ityatra na tatpuruSaH, lakSaNApatteH, kintu karmadhArayaH, lakSaNAbhAvAt / na ca niSAdasya saGkarajAtivizeSasya vedAnadhikArAd yAjanA'sambhava iti vAcyam / niSAdasya vidyAprayuktestata eva kalpanAt / lAghavena mukhyArthasyA'nvaye tadanupapattyA tatkalpanAyAH phalamukhagauravatayA'doSatvAditi // upakumbhamaddhapippalItyAdau parapade tatsambandhini lakSaNA pUrvapadArthapradhAnatayA cA'nvayabodha iti / itthaJca samAse na kvA'pi zaktiH / padazaktyaiva nirvAhAditi // 119
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ || ti nakSaTgranthaH | - vivaraNa - karmadhArayasthatte... ItyAdi-Azaya e che ke, "rInotpattanuM ItyAdi karmadhAraya samAsa sthaLe; abheda saMbaMdhathI pUrvapadArtha nIlarUpAzrayAdi, uttarapadArthautpalAdimAM prakAra che. tethI nItAnnityaMtam ItyAghAkAraka zAbdabodha padazaktithI ja thato hovAthI tyAM lakSaNA manAtI nathI. AthI ja karmadhAraya samAsasthaLe lakSaNAprayukata gaurava na hovAthI ''niSAdrasthapatiM yojaye' A zrutimAM niSAdasthapati ahIM karmadhAraya samAsa manAya che. Azaya e che ke niSAdrIpati' ahIM niSAdrI (brAhmaNathI zudrakanyAmAM utpanna thayela putrane niSAda kahevAya che.) thapatiH (zeTha, suthAra, athavA yajJavizeSa karanAra); A pramANe tapuruSasamAsa karavo, ke niSAzAsa pati:, A pramANe karmadhAraya samAsa karavo, AvI zaMkAmAM tapuruSa samAsamAM pUrve jaNAvyA mujaba lakSaNo mAnavI paDatI hovAthI tyAM karmadhAraya samAsanI ja, kalpanA karAya che; je karmadhAraya samAsa sthaLe lakSaNA na mAnIe to ja yogya che. anyathA karmadhArayasthaLe paNa lakSaNAne svIkArIe to ubhayatra lakSaNAnA sAmyathI uparyukta sthaLe karmadhAraya samAsanI kalpanA karavI yogya nahIM gaNAya. yadyapi niSAdrasthapatiM yojaye' ahIM karmadhArayasamAsanI vivakSA karavAthI 'niSAdAnabhinna sthapati yajJa kare' ityAkAraka bodha thaze. paraMtu strI ane zUdrane vedAdhyayanano niSedha karyo hovAthI saMkara jAtIya niSAda svarUpa zUdrane vedAdhyayananA abhAvamAM yajJavidhinuM jJAna na hovAthI niSAdasthapatinuM yajJakartRtva saMbhavita nathI. paraMtu niSAdasthapati ahIM karmadhAraya samAsanI vivakSAthI ja niSAdane yajJavidhi mATe vedanA adhyayanano adhikAra che evI kalpanA 120
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ karAya che. arthA "strIzrI nAgathIyAtAm'' A vAkyathI niSAdabhinna zUdrane vedAdhyayanamAtrano niSedha karAyo che. ane niSAdane taprAyogyayajJavidhithI bhinna vedAdhyayanano niSedha karAyo che. yadyapi tapuruSa samAsamAM karavI paDatI lakSaNAnA gauravabhayathI karmadhAraya samAsanI kalpanA karavAmAM upara jaNAvyA mujaba niSAdanA vidyAprayuktinuM gaurava che. paraMtu ekAdaza vidyAprayuktinuM gaurava, karmadhAraya samAsanI kalpanA pachI hovAthI phalamukha che, jethI te doSAdhAyaka nathI. A Azaya 'tApana...' ityAdi graMthano che. tyAM 'sAdhavena' no artha, lakSaNAnA abhAvanA kAraNe thatA lAghavathI' e che. ane "mulyarthasthAnti' no artha 'niSAdAtmaka sthapati svarUpa mukhyArthInI sAthe yAjanAtmaka mukhyArthano anvaya karAe," evo che. zeSa uktaprAya che. - 353nmanaI.. ityAdi. Azaya spaSTa che ke 357manuM ityAdi avyayIbhAvasamAsa sthaLe ane ardhapappatnI... ityAdi aMzatapuruSa samAsasthaLe mAtra tathA upappanI Adi uttarapadane tadartha sambandhimAM lAkSaNika manAya che ane tyAM pUrvapadArtha samIpAdi tathA ardhabhAgAdinI pradhAnatAe zAbdabodha thAya che. jethI maMdhyaminnasamIpam' ane pippattIsagvanidhyamannAIm' A pramANe " mam' ane 'pradUpiutI' padathI bodha thAya che... ityAdi svayaM vicAravuM. A rIte spaSTa paNe samajI zakAya che ke koI paNa samAsamAM tattadarthabodhaka zakti nathI, samAsaghaTaka tattata padonI zaktithI ja vivakSita bodha thAya che. ane jyAM vivakSita bodha tAdazazaktithI thato nathI tyAM samAsaghaTaka te te padone lAkSaNika mAnIne vivakSita bodhanI zakyatA hovAthI | samAsamAM zakti mAnavAnI AvazyakatA nathI. // iti siddhAntamuktAvalIvivaraNe lakSaNAgranthaH // 121
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAvalI / AsattiryogyatAkAGkSAtAtparyajJAnamiSyate // 82 // kAraNaM sannidhAnantu padasyA''sattirucyate / muktAvalI / AsattirityAdi-AsattijJAnaM, yogyatAjJAnaM, AkAGkSAjJAnaM, tAtparyajJAnaJca zAbdabodhe kAraNam / tatrA''sattipadArthamAha- sannidhAnaM tviti / anvayapratiyogyanuyogipadayoravyavadhAnamAsattiH / tajjJAnaM zAbdabodhe kAraNam, kvacid vyavahite'pyavyavadhAnabhramAcchAbdabodhAditi kecit / vastutastu avyavadhAnajJAnasyA'napekSitatvAd yatpadArthasya yatpadArthenA'nvayo'pekSitastayoravyavadhAnenopasthitiH zAbdabodhe kAraNam / tena girirbhuktamagnimAn devadattenetyAdau na zAbdabodhaH / (tAtparyagarbhA cA''sattiH / ) nIlo ghaTo dravyaM paTa ityAdAvAsattibhramAcchAbdabodhaH / AsattibhramAt zAbdabhramAbhAve'pi na kSatiH / nanu yatra cchatrI kuNDalI vAsasvI devadatta ityuktaM, tatrottarapadasmaraNena pUrvapadasmaraNasya nAzAdavyavadhAnena tattatpadasmaraNAsambhava iti cenna / pratyekapadAnubhavajanyasaMskAraizcaramasya tAvatpadaviSayakasmaraNasyA'vyavadhAnenotpatteH / nAnAsannikarSairekapratyakSasyevaM nAnAsaMskArairekasmaraNotpatterapi sambhavAt / tAvatpadasaMskArasahitacaramavarNajJAnasyodbodhakatvAt / kathamanyathA nAnAvarNairekasmaraNam / parantu tAvatpadArthAnAM smaraNAdekadaiva khale kapotanyAyAt tAvatpadArthAnAM kriyAkarmabhAvenAnvayabodharUpaH zAbdabodho bhavatIti kecit / 1 vRddhA yuvAnaH zizavaH kapotAH khale yathA'mI yugapat patanti / tathaiva sarve yugapatpadArthAH, paraspareNA'nvayino bhavanti // apare tu "yadyadAkAGkSitaM yogyaM sannidhAnaM prapadyate / tena tenA'nvitaH svArtha padairevA'vagamyate // " tathA ca khaNDavAkyArthabodhAnantaraM tathaiva padArtha 1 122
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRtyA mahAvAkyArthabodha ityapyAhuH / etena tAvadvarNAbhivyaGgyaH padasphoTo'pi nirastaH / tattavarNasaMskArasahitacaramavarNopalambhena tadvyaJjakenaivopapatteriti / idantu bodhyam / yatra dvAramityuktaM, tatra pidhehIti padasya jJAnAdeva bodhaH, na tu pidhAnAdirUpArthajJAnAt, padajanyatattatpadArthopasthitestatacchAbdabodhe hetutvAt / kiJca kriyAkarmapadAnAM tena tenaiva rUpeNA''kAkSitatvAt, tena kriyApadaM vinA kathaM bodhaH syAt ? tathA puSpebhya ityAdau spRhayatItyAdipadAdhyAhAraM vinA caturthyanupapatteH padAdhyAhAra AvazyakaH / / | rUtyAttinirUpaNam | - vivaraNa - kArikAvalImAM; "mAsattiryothatA...' ityAdi granthathI zAbdabodhanI pratye 'Asati' kAraNa che - e artha pratIta thAya che. kAraNa ke tyAM samAsAnta:pAtI "jJAna" padArthanI sAthe samAsathI bahirbhata AsaktipadArthano anvaya zakya na hovAthI yogyatAdinA jJAnanI jema AsaktinA jJAnane zAbdabodhanI pratye kAraNa manAya che- e artha yathAsthita graMthathI pratIta thato nathI. e granthAnusAre zAbdabodhanI pratye jo svarUpathI sat evI Asattine kAraNe mAnIe to, 'ra mumina tevajona' ityAdi sthaLe Asatti vidyamAna na hovAthI AsattinA bhramathI thato zAbdabodha thaI zakaze nahIM. tethI Asattine zAbdabodhanI pratye kAraNa nahIM mAnatA, tAdazazAbdabodhanI anupattinA nivAraNa mATe AsattinA jJAnane kAraNa manAya che. e AzayathI mUlastha 'gAsattiH' padano artha mukatAvalImAM 'AsattijJAna" karyo che. 'sAttiryothatA A sthAne mAriyogyatA Avo pATha hoya to tAdaza mAsamAM mAri pada niviSTa thatuM hovAthI teno 123
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogyatAdinI jema jJAnanI sAthe anvaya thaI zake che. tethI zAbdabodhanI pratye Asattine kAraNa mAnavAnI vAta ubhI ja thatI nathI. paNa tAdaza pATha dina-rAma. saMmata nathI... zAbdabodhasAmAnyanI pratye vRtti (zaktilakSaNA tara). jJAnasahakRtapadajJAnajanya padArthopasthiti dvArA padajJAna kAraNa che. tAdazapadajJAna (ripRSimAnuM revannena'; "vaninA siceta', "paTaH maitvamAnaya kRtiH'... ItyAdi sthaLe hovA chatAM zAbdabodha thato na hovAthI anvayavyabhicAra Ave che. tenA nivAraNa mATe zAbdabodhanI pratye kAraNabhUta padajJAnanA sahakArikaraNane jaNAve che, sAttijJAna.. ityAdi graMthathI - Azaya e che ke zAbdabodhanI pratye kevala padajJAna ja kAraNa nathI. paraMtu AsattijJAna; yogyatA-jJAna, AkAkSAjJAna ane tAtparyajJAna paNa kAraNa che. mimaNimAna devenzana'... ItyAdi sthaLe padajJAna hovA chatAM taditara AsattijJAnAdi na hovAthI zAbdabodha na thavA chatAM anvayavyabhicAra nathI Avato. anyathA kevala daMDathI ghaTotpattinA abhAve tyAM paNa anvayavyabhicAra Avaze. avyavadhAnathI padonA uccAraNa prayuktapadonA sAnnidhyane sAmAnyataH Asakti kahevAya che, tarkasaMgrahamAM jene sannidhirUpe varNavI che. enuM nirUpaNa kare che - manvaya... ityAdi graMthathI - Azaya e che ke zAbdabodhanA viSayabhUta saMsarga (saMsargatAkhyaviSayatAzraya) svarUpa anvayanA pratiyogi ane anuyogivAcakapadonuM je avyavadhAna tene Asakti kahevAya che. ghaTamAnaya ahIM dvitIyAnta ghaTa padArtha ghaTakamatA che ane Anaya padArtha Anayana kriyA che. e be padArthono nirUpakatAsaMbaMdha, uktavAkyajanya zAbdabodhano viSaya che. tAdaza nirUpakatAsaMsargAtmaka anvayano pratiyogi ghaTakarmatA ane anuyogI Anayana artha che. todhaka "ghaTam' ane mAnava' padanuM - 124
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyavadhAna (avilamba) ahIM Asatti che. ane ghaTampalamAnayapAtrahitapUrvam... ityAghAkAraka AsattijJAna ahIM tAdaza zAbdabodhamAM kAraNa che. kAraNa ke kavaci rmi...' ityAdi sthaLe avyavadhAna na hovA chatAM avyavadhAnanA bhramathI zAbdabodha thAya che. tethI pUrve jaNAvyA mujaba Asatti nahIM, paraMtu AsattijJAna (bhramapramAsAdhAraNa) zAbdabodhanI pratye kAraNa che. AvuM keTalAka (prAcIna) kahe che. navInonA matane jaNAve che - vastutatu... ityAdi granthathI - Azaya e che ke, pUrve jaNAvyA mujaba zAbdabodhanI pratye tAdaza padonA avyavadhAnajJAna svarUpa AsattijJAna kAraNa che - e kahevuM yogya nathI. kAraNa ke padadvayathI jyAM padArthadvayanI avyavadhAnathI upasthiti thAya che; tyAM padonA avyavasthAnanA jJAna vinA paNa zAbdabodha thAya che. tethI zAbdabodhanI pratye, je padanA arthano je padanA arthanI sAthe anvaye vatAnA tAtparyano viSaya che, te padonI avyavadhAnathI thayelI upasthiti kAraNa che. arthAt tAdazAsattiviziSTapadajanyopasthiti zAbdabodhanI pratye kAraNa che. AthI spaSTa che ke padayapasthitinuM avyavadhAna ja vastutaH Asakti che, je svarUpathI sat evI, zAbdabodhanuM kAraNa che. AthI ja mUlamAM 'kAttiH' A pramANe samAsAniviSTa pATha che. ItyAdi dinakarI rAmarudrIthI vicAravuM. Asakti padArtha upara jaNAvyA mujaba ta ta padagarbhita hovAthI zizimAnuM ane "revara mum' ityAkAraka zAbdabodhecchAthI uccArAelA rirmaNimA revana' ItyAkAraka pado sthaLe mrika ane mAnuM tathA mum ane revattena e padonA arthano anvaya apekSita hovAthI; te te padonI avyavadhAnathI upasthiti thatI na hovAthI; zAbdabodha thato nathI. rirTum 12pa
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ane maNimAnuM sevana A be padonI avyavasthAnenopasthiti thAya che. paraMtu tAdezapadonA arthano anvaye tAtparyano viSaya na hovAthI zAbdabodha thato nathI. arthAk tAdazopasthitine Asakti manAtI nathI. upara jaNAvyA mujaba Asatti tAtparyagarbhita hovAthI jyAM "nIto ghaTo dravya paTa:' ityAdi sthaLe "nItaH paTa:" ane "paTo dravyaY' ityAghAkAraka bodhanuM tAtparya hovAthI nIta ane ghaTa padamAM Asakti nathI manAtI - e ISTa ja che. paraMtu AvA sthaLe tAdeza AsattinA abhAvamAM paNa "nIno ghaTaH ItyAkAraka je zAbdabodha thAya che, temAM Asattino bhrama prayojaka che. ghaTamAM nIlarUpano bAdha na hovAthI zAbdabodha bhramAtmaka nathI. 'AsattinA bhramathI thayelo zAbdabodha bhramAtmaka ja hoya che... evuM nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke zAbdabodhanA bhramanuM prayojakatva AsattibhramamAM manAtuM nathI. paraMtu yogyatA bhramamAM manAya che. (ahIM tAtparyama vaSiSttiH | Avo pATha () mAM mUkyo che. kAraNa ke e pATha ghaNA pustakomAM nathI. tema ja e Avazyaka ja che, evuM paNa nathI.) A rIte avyavadhAnathI popasthitine zAbdabodhanI pratye kAraNa mAnavAmAM Ave to jyAM "chatrI khvatnI vasisvI tevadrattaH' Avo prayoga karyo che, tyAM AtmAnA yogyavizeSaguNono svottaravRttivizeSaguNothI nAza thato hovAthI pUrvapadasmaraNano uttarapadasmaraNathI nAza thavAnA kAraNe avyavadhAnathI tat tatva padasmaraNanA asaMbhave zAbdabodha nahIM thAya, kAraNa ke badhA padone carama vatta padanI sAthe tAdazAsatti nathI. A pramANe nanuM.. ityAdi graMthathI zaMkA kare che. tAdaza zaMkAnuM nirAkaraNa kare che - 'pratyevAnumava...' ityAdi granthathI - Azaya e che ke, chatrI kuinphanI... ityAdi sthaLe pratyeka padanA zrAvaNa - pratyakSAtmaka anubhavajanya tattatupadaviSayaka saMskArothI 126
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ carama sevA vagere padanA anubhavottarakAlamAM tAtpada (jeTalA pado vAkyamAM hoya teTalA pada) viSayaka smaraNanI avyavadhAnathI utpatti thAya che. yadyapi tatutatpadasaMskArothI tatatpadaviSayaka ja smaraNa thaI zake che; tAvatupadaviSayakasmaraNa zakya nathI. kAraNa ke saMskAra ane smaraNane samAnavizeSyakatvaprakArakatvarUpathI kAryakAraNabhAva che. paraMtu nAnAsannikarSathI; ghaTacakSu saMyoga ane pacakSuHsaMyogAdisannikarSa anukrame ghaTatara ane paTetara vyapratyakSanI pratye kAraNa na hovA chatAM 'ghaTapaTo' ityAdAkAraka samUhAlaMbanAtmaka ghaTapaTaviSayakapratyakSa jevI rIte thAya che, tevI ja rIte tatapadaviSayakanAnA saMskArothI tAvatpadaviSayaka eka smaraNa thavAmAM koI bAdhaka nathI. yadyapi uparyukta rIte tAvatpadaviSayaka eka smaraNano saMbhava hovA chatAM tAdazasaMskArano koI uddabodhaka na hovAthI tAdaza smaraNa thaze nahIM. paraMtu evA sthaLe tAtpadaviSayaka saMskArasahita caramavarNajJAnane ubodhaka manAya che. tethI upara jaNAvyA mujaba tAdazasmaraNanI anutpatti nahIM thAya. anyathA A rIte caramavarNajJAnane arthAt tAvatpadaviSayakasaMskArasahita caramapadajJAnane uddabodhaka na mAnIe to anekavarNaghaTitapada sthaLe paNa padasmaraNanI anu5patti thaze. tethI tyAM jevI rIte tAvavarNaviSayakasaMskArasahita caramavarNajJAnane ubodhaka mAnIne tenAthI ubuddhasaMskArothI tAvavarNaviSayaka eka smaraNa manAya che, tevI ja rIte tAvatpadaviSayaka eka smaraNanI utpattinA viSayamAM upara jaNAvyA mujaba vicAravuM joIe.' A rIte sarvatra tatapadonA saMskArothI caramapadanA zrAvaNapratyakSanI uttarakSaNamAM thayela tAva5daviSayakasmaraNathI "vizeSya vizeSaNam' A nyAyathI yugapatuM 127
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakalapadArthono zAbdabodha thAya che, paraMtu viziSTarsa vaizim' A nyAyathI zAbdabodha thato nathI. A pramANenA prAcInamatane jaNAve che - paratuM... ItyAdi granthathI - Azaya e che ke vRddha yuvAna ane baccA svarUpa badhA ja kabutaro jevI rIte khalamAM (anAja rAkhavA mATe ane photarA vagere dUra karavA mATe khetaramAM athavA gharamAM taiyAra karelI cokhkhI khullI jagyAne 'khala" kahevAya che. jemAM cokhA vagere anAjanA dANA verAelA hovAthI kabutaro vagere te dANAne caNavA AvatA hoya che.) ekI sAthe Ave che. arthAt e badhAno khalamAM eka ja kAle saMyoga hoya che. tevI rIte vAkyaghaTaka te te pado pasthApita sakalapadArthono kriyAkarma (krama pada ahIM kArakamAtrane jaNAve che.) bhAve eka ja kAle paraspara anvaya thAya che. paraMtu prathama pUrvapadArthano AkAMkSita uttarapadArthanI sAthe tyArabAda teno AkAMkSita taduttarapadArthanI sAthe tyArabAda teno tAdazataduttarapadArthanI sAthe A rIte viziSTastha vaiziyam' A nyAyathI anvaya thato nathI. jethI ghaTamIna' ityAdi vAkyathI "dharmajananakriyA' no bodha ekIsAthe thAya che. paraMtu ghaTam padathI prathama "paTIyarmatA' no tyArabAda "mAnaya padathI nayana'ino ane pachI dhaTarmAnayanaziyA' no A pramANe bodha thato nathI. A pramANe prAcIna kahe che. ahIM vRddha yuvAna ane zizu svarUpa kapotanuM sAmya; padomAM zravaNakALanI apekSAe che- e samajI zakAya che. A pramANenA prAcIna matamAM pUrvapUrvapadasmaraNano uttarottarapadasmaraNathI nAza thato hovAthI tAvatpadaviSayaka samUhAlaMbanasmaraNanI kalpanA karavI paDe che - e asvArasyane "vita' padathI sUcavyuM che. "viziSTI vaiziSTrayam' A nyAyathI zAbdabodhane mAnanArAnA matane jaNAve che - mAre tu... ityAdi graMthathI 128
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthAzaya spaSTa che ke, je pada je padamAM sAkAMkSa che je padArthamAM yogya che ane yatpanirUpitaAsakttimat jaNAya che; tatpadArthAnvita svArthano prathama te te padothI ja zAbdabodha thAya che. pachI mahAvAkyArthabodha thAya che. ghaTamAnaya ahIM amu pada TapadamAM sAkAMkSa che. karmatvArthamAM yogya che ane ghaTapadanirUpitAsattimat che. tethI ghaTa ane am padathI prathama ghaTapadArthAnvitakarmatvano 'iTIyamaMtA' ityAkAraka zAbdabodha thAya che. pachI 'TamAnaya'. A mahAvAkyathI 'TarmanayanayiA' no bodha thAya che. A rIte khaMDavAkyA(ghaTam... ityAdi)rtha bodha thayA pachI tAdazArthasmRtithI mahAvAkyArtha bodha thAya che. cadyapi zAbdabodhanI pratye pUrve jaNAvyA mujaba vRttijJAnasahakRtapadajanyapadArthopasthiti kAraNa hovAthI 'ghaTamAnaya'ityAdi mahAvAkayajanyazAbdabodhanI ghaTAdipadajanyaghaTAdyarthI pasthiti hovAthI tAvanpadArthaviSayakasamUhAlaMbanasmRtine, navInonA mate mAnavAnuM Avazyaka che. parantu temanA mate to khaMDavAkyArtha 'iTIyamaMtA'ityAghAkAraka bodhane ja padArthopasthitittvana tAdazamahAvAkayArthabodhanI pratye kAraNa manAya che. tethI ghaTAdipadArtho pasthitino thavA chatAM tAdazasamUhAlaMbanasmRti ne mAnavAnI AvazyakatA nathI. arthAt padajanyapadArthopasthititvena zAbdabodhanI pratye kAraNatA nathI manAtI. parantu avAntara-zAbdabodhasAdhAraNa tAdaza padajanyajJAnanvena kAraNatA manAya che. . . ityAdi anyatra anusaMdheya che. pUrve nAza 'ghaTa'... ityAdi padonA uccAraNa sthaLe r a TU Ja ityAdi varNonA kramika uccAraNamAM caramavarNakAle pUrvapUrvavarNano nAza thavAthI ghaTAvi pado koI paNa kALe na hovAthI padomAM arthopasthApakatva asaMbhavita che. tethI 129
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAdazArthanI upasthitinI upapatti mATe te te varSothI abhivyagya ghaTAdi padasphoTamAM padArthopasthApakatva manAya che. AvI ja rIte vAkyaphoTamAM mahAvAkyasphoTamAM - tataarthopasthApakatva manAya che. ane sphoTa brahma svarUpa nitya hovAthI enA nAzano prasaDjha ja nathI. A pramANe vaiyAkaraNIone mAnya evA phoTanI kalpanA paNa ayukta che; kAraNa ke pUrvapUrvavarNanA anubhavathI janya saMskAro sahita caramavarNanA anubhava pachInA tAvavarNaviSayaka smaraNathI padAthapasthiti zakya hovAthI tAdazAthapasthApakatva tAdazacaramavarNamAM manAya che. tethI varNasphoTa mAnavAnI AvazyakatA nathI. kAraNa ke tattavarNa saMskAro sahita caramavarNopalammasvarUpa phoTa(padasphoTa) vyaMjakathI ja varNasamudAyAtmaka padasmaraNanI upapatti thAya che. arthAt vaiyAkaraNo jene sphoTavyajaka mAne che, tenAthI ja yAvadaryopasthiti zakya hovAthI tAMdazopasthiti mATe sphoTa mAnavAnI AvazyakatA nathI. "avAntara vAkyArthabodhapUrvaka mahAvAkyArthabodhanI pratye avAntaravAjyArthismaraNa ja kAraNa che. parantu samUhAlaMbanasmRti kAraNa nathI. zAbdabodhanI pratye je padajanyapadArthopasthitine kAraNe mAnIe to tAdazAvAntaravAjyArthismaraNathI zAbdabodha nahIM thAya. tethI zAbdabodhanI pratye padajanyapadArthopasthitine kAraNa mAnyA vinA lAghavathI padArthopasthitine ja kAraNa manAya che. AthI ja 'dvAra' A padathI "pidhedi' A padanA adhyAhAra vinA ja piyAnArthanA adhyAhArathI zAbdabodha thAya che.' A pramANenA prAbhAkaronA matanuM nirAkaraNa karavA mATe kahe che - 'tu vAdhyam...' ityAdi-Azaya e che ke, jyAM "prAram' A pramANe prayoga che; tyAM "pihi' ityAdi padanA jJAnathI 130
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja zAbdabodha thAya che. paraMtu pidhAnArthanI upasthitimAtrathI zAbdabodha thato nathI. kAraNa ke padajanya tattata padArthopasthiti, tattat zAbdabodhanI pratye kAraNe che. anyathA padArthopasthitimAtrane zAbdabodhanI pratye kAraNa mAnavAthI pratyakSAdithI upasthita padArthanA paNa zAbdabodhano prasidgha Avaze. pratyakSAdithI upasthita padArtha sthaLe vaktAnuM tAtparya tadarthazAbdabodhamAM na hovAthI zAbdabodhano prasaMga nahIM Ave. ane jo vaktAnuM tAtparya hoya to, tyAM zAbdabodha thAya - e ISTa ja che. tethI padArthopasthitimAtrane zAbdabodhanI pratye kAraNa mAnavAmAM koI doSa nathI. tethI dUSaNAntara jaNAve che - ziza... ItyAdi granthathI-Azaya e che ke tAraM karmavaM vidhAnaM tiH' ityAkAraka vAkyathI dvArakarmaka pidhAnakriyAno bodha thato na hovAthI tAdaza zAbdabodhanI pratye dvAra vidheri A pramANenI AnupUrvarUpa AkAMkSAjJAnane kAraNa mAnavAnuM Avazyaka che. arthAt kriyAkarmavAcaka padone te te AnupUrvAvizeSarUpathI AkAMkSA che. e samajI zakAya che. tethI jyAM 'kura' ATaluM ja pada prayukta che, tyAM "pidi' A pramANenA AkAMkSita kriyApadanA adhyAhAra vinA zAbdabodha zI rIte thaze? arthAta koI paNa rIte zakya nathI. tethI 'padAdhyAhAra vinA padArthopasthiti mAtrathI zAbdabodha thAya che.' A kathana yogya nathI. yadyapi 'dAvarmAnAnukUvRti nA bodhanI pratye prApavottara muvI rUpa AnupUrvevizeSanA jJAnane athavA 'iida ItyAkAraka jJAnane kAraNe mAnavAthI "tAram ardharva vidhAna kRtiH' A vAkyathI tAdazazAbdabodha nahIM thAya ane 'dvAram' athavA pithedi' ahIM 'pithedi' athavA 'dvAram' padanA adhyAhAra vinA padArthopasthitimAtrathI tAdaza zAbdabodha thaI zake che.'' A pramANe kahIne padanA adhyAhArane na mAne to puSpaSya' ityAdi 131
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthaNe 'spRhayati' tyAhi 56n| adhyaa|2 vinA 'spRheppyaM vA'.. chatyAhi sUtrathI vihita yaturthI anupapanna thaze, tethI padAdhyAhAra Avazyaka che. // ityAsattinirUpaNam // kArikAvalI / padArthe tatra tadvattA, yogyatA parikIrtitA // 83 // muktAvalI / yogyatAM nirvakti-padArtha iti / ekapadArthe'parapadArthasambandho yogyatetyarthaH / tajjJAnAbhAvAcca vahninA siJcatItyAdau na zAbdabodhaH / nanvetasyA yogyatAyA jJAnaM zAbdabodhAt prAk sarvatra na sambhavati, vAkyArthasyA'pUrvatvAditi cena / tattRtpadArthasmaraNe sati kvacit saMzayarUpasya, kvacinizcayarUpasya yogyatAjJAnasya sambhavAt / navyAstu-yogyatAjJAnaM na zAbdabodhahetuH, vahninA siJcatItyAdau seke vanikaraNakatvAbhAvarUpAyogyatAnizcayena pratibandhAna zAbdabodhaH / tadabhAvanizcayasya laukikasannikarSAjanyadoSavizeSAjanyatajjJAnamAtre pratibandhakatvAcchAbdhabodhaM pratyapi pratibandhakatvaM siddham / yogyatAjJAnavilambAcca zAbdabodhavilambo 'siddha ityAhuH // 82-83 // iti yogyatAnirUpaNam // : viva29 : 2vasIma 'padArthe tatra tadvattA' yA graMthathI '56ArthamA rahelI padArthavattAne yogyatA kahevAya che.' A arthanI pratIti thAya che. paraMtu svamAM svAdhikaraNatA na hovAthI e artha yukta nathI. tethI te aMthano mabhiprAya 4Ave che - ekapadArthe... chatyAdi graMthathI - bhAzaya se che , 'padArthe ...' tyAha mUlagraMthamAM prathama tat pada ekapadArthaparaka che ane bIjuM tat pada aparapadArthaparaka che; tethI eka padArthamAM aparapadArthano je 132
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbaMdha che, tene yogyatA kahevAya che. AvI yogyatAnuM jJAna zAbdabodhanI pratye kAraNa che. 'vaninA sidghati' ityAdi sthaLe tAdaza yogyatAno bAdha hovAthI yogyatAjJAnano abhAva che. tethI tyAM zAbdabodha thato nathI. anyathA yogyatAjJAnane zAbdabodhanI pratye kAraNa na mAnIe to 'vaninA sivruti' ityAdi sthaLe 'vanirLasiOnAnuM vartamAnanANInatimAnuM ' ityAghAkAraka zAbdabodhano prasaMga Avaze. mImAMsako agRhItArthane grahaNa karanArA jJAnane ja pramANa mAne che; tethI vAkyArthazAbdabodhanI pUrve sarvatra ekapadArthamAM aparapadArthanA saMbaMdhane anizcita mAne che. jethI tAdazasaMbaMdhAvagAhi zAbdabodhamAM prAmANyano nirvAha thaI zake che. AthI spaSTapaNe samajI zakAze ke vAkyArthazAbdabodhanI pUrve sarvatra tAdaza yogyatAnuM jJAna saMbhavita nathI. kAraNa ke, upara jaNAvyA mujaba vAkyaghaTaka padArthAnvaya sarvatra apUrva arthAd anizcita manAya che. A AzayathI navetasyA... ityAdigraMthathI karelI zaMkAnuM nirAkaraNa kare che . tattatvavArthasmaraLe. ... ityAdi graMthathI Azaya e che vAkyaghaTaka tatttatpadArthanuM vRttijJAnasahaSkRtapadajJAnathI smaraNa thaye chate cit saMzaya svarUpa ane kvacit nizcaya svarUpa yogyatAjJAnano zAbdabodhanI pUrve saMbhava hoya che. arthAt zAbdabodhanI pratye saMzayanizcayasAdhAraNa yogyatAjJAna kAraNa che. jJAnamAM prAmANya 'tattvati taaeAratva' svarUpa manAya che. jethI 'agRhItArthAtRtva' svarUpa prAmANyano zAbdabodhamAM abhAva hoya to paNa doSa nathI. navyAstu... ityAdi zAbdabodhanI pratye yogyatAjJAna kAraNa nathI. evuM navInonuM mAnavuM che. zAbdabodhanI pratye yogyatAjJAnane kAraNa na mAnIe to 'vaninA siOti' ityAdi sthaLe zAbdabodhanI Apatti Avaze- e kahevuM yogya nathI. 133
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMcanakriyAmAM vanikaraNakattvAbhAva svarUpa ayogyatAnA nizcayathI zAbdabodhano pratibaMdha thAya che. jethI uktasthaLe zAbdabodhanI Apatti nahIM Ave. ayogyatAnizcayane zAbdabodhanI pratye pratibaMdhaka mAnIne zAbdabodhanI pratye, . pratibaMdhakAbhAvatvana ayogyatAnizcayAbhAvane kAraNa mAnavAnI apekSAe yogyatAjJAnane kAraNa mAnavAmAM aucitya che- A kahevuM ucita nathI. kAraNa ke, sAmAnyathI laukikasannikarSathI ajanya, doSavizeSathI ajanya evA taviSayakajJAnamAtranI pratye tadabhAvaviSayakanizcaya pratibaMdhaka manAya che. tethI laukika sannikarSathI ajanya doSavizeSathI ajanya evA tAdazazAbdabodhAtmaka (vanikaCkasimcanAnukUlakRtiviSayakazAbodhAtmaka) jJAnanI pratye, vanikaraNakattvAbhAva svarUpa ayogyatAnA nizcayAtmaka taddabhAvaviSayaka jJAna pratibaMdhaka che ja. arthAt tAdazapratibaMdhakattvanI kalpanA navI nathI. vaninughna ityAdAkAraka uSNatvAbhAvaviSayakajJAna hovA chatAM laukikasannikarSathI ( tvaksaMyogathI ) 'vaniSNaH' ityAghAkAraka buddhi thatI hovAthI tenA pratibaMdhanuM nivAraNa karavA pratibadhdhatAvacchedakakoTimAM 'tausinniSNananyatva'no niveza che. tema ja 'zavaH vItatvAmAvavAnuM' ityAkAraka taddabhAva (pItatvAbhAva) nizcaya hovA chatAM pittimAdi doSathI 'zavaH pItaH' ityAghAkAraka pratyakSa thatuM hovAthI tenI pratibadhdhatAnuM nivAraNa karavA pratibadhdhatAvacchedaka koTimAM rovizeSajJanyatvano niveza che. tyAM 'vizeSa' padano niveza; 'guruau nevuM ratnatam' ityAkAraka rajatatvAbhAvano nizcaya hovA chatAM doSathI vaM ranatam ityAkAraka bhrama na thAya e mATe che. anyathA doSathI ajanya tAdazabhrama na hovAthI tenI pratye tadabhAvanizcaya pratibaMdhaka thaI zakaze nahIM. paraMtu 'vizeSa' 134
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ padano niveza karavAthI, pirimAdidoSavizeSathI ajanya evo e bhrama pratibadhdhatAvacchedakAkrAnta thavAthI tAdaza rajatatvAbhAvano nizcaya tAdazabhramano pratibaMdha kare che. ItyAdi samajI na zakAya evuM nathI. A rIte upara jaNAvyA mujaba yogyatAjJAnane zAbdabodhanI pratye kAraNa na mAnIe to jyAM yogyatAjJAna nathI ane ayogyatAjJAnAtmaka pratibaMdhaka paNa nathI, tyAM zAbdabodhanI Apatti Avaze. tenA nivAraNa mATe zAbdabodhanI pratye yogyatAjJAnane kAraNe mAnavuM Avazyaka che. jethI yogyatAjJAna na thAya tyAM sudhI zAbdabodhano prasaMga nahIM Ave. A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke jyAM yogyatAjJAna nathI ane ayogyatAnizcaya paNa nathI, tyAM zAbdabodha ISTa ja che. yogyatAjJAnanA vilaMbathI zAbdabodhano vilaMba siddha nathI. jethI zAbdabodhanA abhAvanA prayojaka tarIke yogyatAjJAnanA abhAvane mAnavAnI paNa AvazyakatA nathI. | | ti yogyatAnirUpaNam II vArijAvatI | yatpadena vinA yasyA'nanubhAvakatA bhavet / AkAGkSA vakturicchA tu tAtparya parikIrtitam // 84 // muvatI ! ... AkAGkSA nirvakti - yatpadenetyAdi / yena padena vinA yatpadasyA' nvayAnanubhAvakatvaM, tena padena saha tasyA''kAGkSA / kriyApadaM vinA kArakapadaM nAnvayabodhaM janayatIti tena tasyA''kAGkSA / vastutastu kriyAkArakapadAnAM sannidhAnamAsattyA caritArtham / parantu ghaTakarmatAbodhaM prati ghaTapadottaradvitIyArUpAkAGkSAjJAnaM kAraNam / tena - . ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtirityAdau na zAbdabodhaH / ayameti putro rAjJaH 13pa
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSo' pasAryatAmityAdau tu putreNa saha rAjapadasya tAtparyagrahasattvAt tenaivA'nvayabodhaH / puruSeNa saha tAtparyagrahe tu tena sahA'nvayabodhaH syAdeva // ityAkAGkSAnirUpaNam // tAtparya nirvakti - vakturiccheti / yadi tAtparyajJAnaM kAraNaM na. syAt, tadA saindhavamAnayetyAdau kvacidazvasya kvacillavaNasya bodha iMti na syAt / na ca tAtparyagrAhakANAM prakaraNAdInAM zAbdabodhe kAraNatvamastviti vAcyam / teSAmananugamAt / tAtparyajJAnajanakatvena teSAmanugame tu tAtparyajJAnameva lAghavAtkAraNamastu / itthaJca vedasthale'pi tAtparyajJAnArthamIzvaraH kalpyate / na ca tatrA'dhyApakatAtparyajJAnaM kAraNamiti vAcyam / sargAdAvadhyApakAbhAvAt / na ca pralaya eva nAsti, kutaH sargAdiriti vAcyam / pralayasyAgameSu pratipAdyatvAt / itthaJca zukavAkye'pIzvarIyatAtparyajJAnaM kAraNam / visaMvAdizukavAkye tu zikSayitureva tAtparyajJAnaM kAraNaM vAcyam / anye tu nAnArthAdau kvacideva tAtparyajJAnaM kAraNam / tathA ca zukavAkye vinaiva tAtparyajJAnaM zAbdabodhaH / vede tvanAdimImAMsAparizodhitatarkerAvadhAraNamityAhuH // 84 // iti tAtparyanirUpaNam // // iti siddhAntamuktAvalyAM zabdaparicchedaH // : viva29 : zAbdabodhamAM kAraNabhUta AkAMkSAjJAnanI viSayabhUta maakssaanun355| 72 cha - yena padena..tyAdi. 56 vin| je pada zAbdabodhanuM ananubhAvaka hoya che, te padanI sAthe te padane AkAMkSA hoya che. Azaya e che ke je pada vinA je padamAM yAdazazAbdabodhanuM ajavakatva che, tAdaza zAbdabodhamAM svAvyavahitottaratvAhimanyata2 saMbaMdhathI tatpadaviziSTatatpadavattva 136
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAMkSA che. ghaTIyakarmatAdiviSayakazAbdabodhanuM, ghaTAdripada vinA avi- padomAM ajanakatva hovAthI svAvyavahitottaratvasaMbaMdhathI ghaTAvivaviziSTaJamApivavattva svarUpa AkAMkSA avi padomAM manAya che, AvI ja rIte kriyAvAcakapaDho vinA kArakavAcaka padomAM zAbdabodhanuM ajanakatva hovAthI na kriyApadanI sAthe kArakapadane AkAMkSA manAya che. kriyAkArakapado sthaLe tattapadonA pUrvAparIbhAvano niyama na hovAthI TevavattaH pati, pati vaivavattaH ityAdi sthaLe zAbdabodhanI upapattine anusarI kriyAkArakapadonI AsattithI ja nirvAha thaI jAya che. tethI tyAM AkAMkSAnI AvazyakatA nathI; e AzayathI 'AkAMkSA, pratyaya prakRti sthaLe hoya che.' tene jaNAve che vastutastu.. ityAdi graMthathI. Azaya spaSTa che ke 'Ta: rmatvam' ityAdi sthaLe ghaTIyakarmatAno bodha thato nathI. ane 'ghaTam' ahIM ghaTIyakaMrmatAno bodha thAya che. tadanusAra ghaTIyakarmatAbodhanI pratye ghaTapakAvyavahitottara dvitIyAvi- bhaktipratyayanI AkAMkSAnuM jJAna kAraNa manAya che. 'Jayameti putro rANaH, puruSo'vasAyaMtAm' ityAkAraka zAbdabodhanA tAtparyathI karAelA tAdaza prayoga sthaLe puruSanI sAthe paNa rAja padArthane Atti hovAthI 'ayameti putra, rAjJa: puruSoDavasAyaMtAm' ityAkAraka zAbdabodhano prasaGga Avaze. padomAM AkAMkSA nathI manAtI. tethI 'AkAMkSA nathI, ema kahIne te prasaMganuM nivAraNa paNa zakya nathI.' AvuM kahevuM yogya nathI. kAraNa ke putranI sAthe rAna padanA tAtpUryano graha hovAthI 'ayameti putraH rAjJaH puruSoDavasAyaMtAm' ityAkAraka zAbdabodha thato nathI. paraMtu puruSanI sAthe rAna padane tAtparyagraha hoya to tAdaza bodha thAya ja. - tAtvaya nivRtti - vattariti ... ityAdi-zAbdabodhanI pratye prayoztA-vakatAnI tAdazabodhanecchAsvarUpa tAtparyanuM 137
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna paNa kAraNa che. jo tAtparyajJAnane zAbdabodhanI pratye kAraNa na mAnIe to 'saindhavamAnaya' ityAdi vAkyathI vaktAnI vivakSAnusAra cit azva ane cid lavaNano bodha thaI zakaze nahIM. yadyapi zAbdabodhanI pratye tAtparyajJAnane kAraNa mAnyA pachI paNa tAtparyagrAhaka prakaraNa, vizeSaNa, saMyoga, sAhacarya, vagerenI apekSA to rahe ja che, tethI zAbdabodhanI pratye tAtparyagrAhaka prakaraNAdine ja kAraNa tarIke mAnavA joie. tAtparyajJAnane kAraNa mAnavAnI AvazyakatA nathI. paraMtu prakaraNAdi anugata na hovAthI tatttat zAbdabodhanI pratye prakaraNAdi paraspara vyabhicArI hovAthI aneka kAryakAraNabhAvano prasaMga Avaze. tethI tAtparyajJAnanvena tAtparyajJAnane zAbdabodhanI pratye kAraNa manAya che. yadyapi tAtparyajJAnajanakanvena prakaraNAdino anugama zakya hovAthI prakaraNAdine zAbdabodhanI pratye kAraNa mAnavAthI aneka kAryakAraNabhAvano prasaMga nahIM Ave. parantu A rIte prakaraNAdino tAtparyajJAnajanakanvena anugama karIne prakaraNAdimAM zAbdabodhajanakatva mAnavAnI apekSAe tAtparyajJAnane kAraNa mAnavAmAM lAghava che. saindhavamAnaya ahIM bhojanAdi prakaraNanA kAraNe sainyava padathI lavaNAdino bodha thAya che. vetarI garnanayoSArI mugadhirAno riti... ahIM vizeSaNonA kAraNe ri padanuM tAtparya siMhamAM jaNAya che. 'ghaTamapasar' ahIM ghaTanA saMyoganA kAraNe ghaTa padanuM tAtparya samIpasthaghaTamAM samajAya che. 'ghaTapaTAvAnaya' ahIM sAhacaryanA kAraNe ghaTapaTa padanuM tAtparya samAnAdhikaraNa ja ghaTapaTamAM samajAya che. A rIte prakaraNAdinI tAtparyagrAhakatA svayaM samajI levI. A rIte zAbdabodhanI pratye tAtparyajJAna kAraNa hovAthI vaidika vAkyajanya zAbdabodha sthaLe tAtparyajJAna mATe 138
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmAnI kalpanA karAya che. Azaya e che ke, 'vevAyAdhiinshaabdbodhstaatpryjnyaanjnyH zAbdatvAt saindhavamAnayetyAdi - vAvavAdhInazAvavuM' A anumAnathI vedavAkyAdhIna zAbdabodhamAM tAtparyajJAnajanyatva siddha thAya che. te tAtparyajJAna asmadAdinuM na hovAthI tAdaza jJAnAzraya tarIke paramAtmAnI kalpanA karavAmAM Ave che. yadyapi vaidikavAkyAdhIna zAbdabodha sthaLe adhyApakanA tAtparyajJAnane kAraNa mAnavAthI koI anupapatti na hovAthI upara jaNAvyA mujaba paramAtmAnI kalpanA karavAnI AvazyakatA nathI. paraMtu sarganA AdikAlamAM adhyApaka na hovAthI vaidikavAkayAdhInazAbdabodhamAM adhyApakIyatAtparyajJAnajanyatvane mAnI zakAze nahIM. 'pralayakAlanA astitvano ja saMbhava na hovAthI sargAdikAla paNa asaMbhavita che.' AvuM nahIM kahevuM. kAraNa ke ''nAdo na rAtrinuM namo na mUminAMDa'sIttamo jyotirmUtra vADanyat'' - ityAdi Agama, pralayakAlanA astitvane jaNAve che. vaidikavAkyAdhInazA-dabodhanI jema saMvAdizukavAkyAdhInazAbdabodha sthaLe paNa izvarIyatAtparyajJAna kAraNa che. visaMvAdika - zukavAyAdhInazAbdabodha sthaLe popaTane bhaNAvanArAnuM tAtparyajJAna kAraNa che. kAraNa ke izvarecchA visaMvAdI hotI nathI, ane saMvAdI tAtparyathI visaMvAdI zAbdabodha anupapanna che. anye tu... ... ityAdi Azaya e che ke jyAM nAnArthaka nAnArthakavRttijJAnasahakRtanAnApadArthanI upasthiti t padothI, * hoya che. tyAM tAtparyajJAnane vivakSitAnvayabodhanI upapatti mATe kAraNa mAnavuM joIe. sarvatra zAbdabodha sthaLe tAtparyajJAnane kAraNa mAnavAnI AvazyakatA nathI. kAraNa ke jyAM ekArthakavRttijJAna hoya tyAM gRhItaikArthakatAdazapadathI vivakSita zAbdabodha tAtparyajJAna vinA paNa zakya che. e 139 -
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajI zakAya che. tethI ja zAbdabodha sthaLe sarvatra tAtparyajJAnane kAraNa mAnavAnI AvazyakatA na hovAthI zukavAkyothI, tAtparyajJAna vinA ja zAbdabodha thAya che. vaidikavAkyAdhInazAbdabodha sthaLe to anAdikAlIna lAghavajJAnAtmaka tarkasahakRta anumAnathI arthano nirNaya karAya che. dA.ta. "pijhmatAnImeta' ityAdi sthaLe "pinnatAnuM ahIM bahuvacanArtha tri-saMkhyAdino nirNaya anumAnathI thAya che. "pinnatAnitinakuvAnArthaDhivArviduvavanavIvIn' A, tAdazAnumAnano AkAra che. e anumAnamAM "tritvIdyarthaRtyane tAdhavam' arthAt trirvAdyartho vaduvavanasya na thAt tarki tAdRzopasthitikRtaM (catuSTavAdisaGkhyA'pekSayA) lAghavaM na syAt' ityAghAkAraka lAghavajJAnAtmaka tarka sahakArI kAraNa che. jethI tAdazAnumAnathI trivasaMkhyAviziSTa kapinjala (pakSivizeSa) karmatAno bodha thAya che. A pramANe navInonI mAnyatA che. ahIM 'bAhuM:' A padathI sUcita asvArasyanuM bIja e che ke tAtparyajJAnane zAbdabodhanI pratye kAraNe na mAnIe to tAtparyajJAnanA saMzayathI zAbdabodhano abhAva upapanna nahIM thAya. // iti kArikAvalIsametamuktAvalIvivaraNe zabdaparicchedaH // 0 0 atha smaraNanirUpaNam / | muvatI ! pUrvamanubhavasmaraNabhedAd buddhadaividhyamuktam / tatrA'nubhavaprakArA darzitAH, smaraNaM tu sugamatayA na darzitam / tatra hi pUrvAnubhavaH kaarnnm| atra kecit-anubhavatvena na kAraNatvaM, kintu jJAnatvenaiva, anyathA smaraNottaraM smaraNaM na syAt, samAnaprakArakasmaraNena pUrvasaMskArasya vinaSTatvAt / manmate tu tenaiva smaraNena saMskArAntaradvArA smaraNAntaraM janyata ityAhuH / tanna / yatra samUhAlambanottaraM ghaTapaTAdInAM krameNa 140
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNamajaniSTa sakalaviSayakasmaraNaM tu nAbhUt, tatra phalasya saMskAranAzakatvAbhAvAt kAlasya, rogasya, caramaphalasya vA sarvatra saMskAranAzakatvaM vAcyam / tathA ca na kramikasmaraNAnupapattiH / na ca punaH punaH smaraNAd dRDhatarasaMskArAnupapattiriti vAcyam / jhaTityubodhakasamavadhAnasyaiva dADhyapadArthatvAt / na ca vinigamanAvirahAdeva jJAnatvenA'pi janakatvaM syAditi vAcyam / vizeSadharmeNa vyabhicArAjJAne sAmAnyadharmeNA'nyathAsiddhatvAt / kathamanyathA daNDasya bhramidvArA dravyatvena rUpeNa na kAraNatvam / na cA''ntarAlikasmaraNAnAM saMskAranAzakatvasaMzayAd vyabhicArasaMzaya iti vAcyam / anantasaMskAratannAzakalpanA'pekSayA caramasmaraNasyaiva saMskAranAzakatvakalpanena vyabhicArasaMzayAbhAvAt // iti smRtigranthaH 84o : 00 ': vivaraNa : pUrve anubhava ane smRti, A be bhedathI kArikAvalImAM buddhinI dvividhatA varNavI che. emAMthI anubhavanA bhedAdinuM nirUpaNa kArikAdhaMlImAM karyuM. paraMtu smRtinuM nirUpaNa kema na karyuM? A zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe kahe che - pUrvamanumava... ityAdi, - Azaya spaSTa che ke smaraNanuM nirUpaNa na karavAnuM kAraNa te sugama che." e che. duya padArtho ja nirUpaNIya hoya che. suSeya padArtho nirUpaNa vinA paNa jANI zakAtA hovAthI tenA nirUpaNanI AvazyakatA nathI. smaraNanI pratye pUrvakAlIna anubhava, anubhavatvena kAraNa che. . keTalAka loko anubhavane, smaraNanI pratye jJAnatvena kAraNa mAne che. temanuM e kahevuM che ke, keTalIka vakhata pUrvAnubhava pachI smaraNa thAya che. tyArabAda te smaraNathI ja bIjuM tatsamAnaviSayaka smaraNa thatuM hoya che. anubhavane anubhavatvena smaraNanI pratye kAraNa mAnIe to A rIte 141
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNottarasmaraNanI upapatti nahIM thAya. tethI smaraNanI pratye jJAnaDvena jJAnamAtrane kAraNa mAnavuM joIe. jethI pUrvasmaraNathI uttarasmaraNanI upapatti thaI zakaze. yadyapi smaraNottarasmaraNa sthaLe paNa pUrvAnubhava, svajanyasaMskAravattvasaMbaMdhathI vidyamAna hovAthI pUrvAnubhavathI ja smaraNottarasmaraNanI upapatti thaI zakatI hovAthI tenA mATe jJAnatyena kAraNa mAnavAnI AvazyakatA nathI. parantu anubhavajanyasaMskAro svasamAnaprakArakasmaraNathI naSTa thatAM hovAthI smaraNottarasmaraNa sthaLe pUrvAnubhavajanyasaMskAro svottarasamAnaprakArakasmaraNathI nAza pAmelA hovAthI svajanmasaMskAravattvasaMbaMdhathI anubhava nathI. jethI smaraNottarasmaraNanI pratye jJAnanvena jJAnane kAraNa mAnyA vinA cAle evuM na hovAthI smaraNanI pratye anubhavane paNa jJAnanvena ja kAraNa manAya che. smaraNottarasmaraNasthaLe pUrvasmaraNa dvikSaNAvasthAyI hovAthI ane tajjanakasaMskAro tatkruttarakSaNe ja naSTa thayA hovAthI tAdazasmaraNottarasmaraNa zakya nathI. evuM nahIM kahevuM joie. kAraNa ke pUrvasmaraNathI svajanakasaMskArathI bhinna evA saMskAro utpanna thAya che. je saMskArothI tAdazasmaraNottarasmaraNanI upapatti thAya che. A pramANenI keTalAka lokonI mAnyatA barAbara nathI. kAraNa ke svasamAnaprakArakasmaraNathI pUrvasaMskArano nAza thAya che- e kahevuM yogya nathI. jyAM samUhAlaMbana anubhava bAda tajjanyasaMskAradvArA kramika ghaTaviSayaka ane paviSayaka smaraNa thAya che ane samUhAlaMbanAtmaka smaraNa kyAre paNa thayuM ja nathI, tyAM tAdazakramikasmaraNa, pUrvAnubhavajanya (samUhAlaMbanAtmakAnubhavajanya) saMskAronuM svasamAnaprakAraka na hovAthI nAzaka nahIM bane, tethI kramikasmaraNasthaLe tAdazasaMskAronA nAzaka tarIke kAlane rogane athavA caramakalane 142
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavuM joie. yadyapi AvA sthaLe saMskArono nAza na thAya e iSTa ja che, e kahI zakAya che. parantu tethI janyabhAvasvarUpa padArthane avinAzI mAnavAno prasaMga Avaze. tethI saMskAranA nAza mATe upara jaNAvyA mujaba kAlane rogane athavA caramahalane nAzaka tarIke ukta sthaLe mAnavuM joie. kAlaveMna kAlane saMskAranAzaka mAnIe to saMskAramAtrano svottara (svAvyavahitottara) kSaNamAM nAza thavAthI saMskAramAM kSaNikattvano prasaMga Avaze ane tattavyaktitvana nAzaka mAnIe to nAzyanAzakabhAvanA AnantyathI gaurava Avaze. AvI ja rIte rogaghena rogane saMskArano nAzaka mAnavAnuM zakya na hovAthI ane tattadvyaktitvana nAzaka mAnavAmAM gaurava hovAthI caramakalamAM nAzakatA manAya che. e jaNAvavA mATe 'vamanasya vA' ahIM'vA' kArano pUrvapakSamAM arucidarzaka prayoga che. AthI spaSTapaNe samajI zakAya che ke caramakala, saMskAranuM nAzaka hovAthI kramikasmaraNanI (smaraNottara smaraNanI) anupapatti thatI nathI. yadyapi A rIte eka ja saMskArathI punaH punaH (vAraMvAra) smaraNanI utpatti mAnavAthI e saMskArano hrAsa thaze. tethI sarvAnubhavasiddha, punaH punaH smaraNathI saMskAranI je daDhatA che, te upapanna nahIM thAya. parantu eka saMskArathI smaraNa, e smaraNathI daDhatara saMskAra, e saMskArathI smaraNa ane e smaraNathI daDhatamasaMskAra A jAtanI daDhatA saMskAramAM manAtI nathI. zIghrapaNe udbodhakanuM samavadhAna prApta thavuM e ja saMskAranI daDhatA che. je punaH punaH smaraNathI ja zakya che. saMskAranI pratye anubhava kAraNa che. smaraNa kAraNa nathI, te udbodhaka che. smaraNanA paunaH - paunyathI saMskAra upara jaNAvyA mujaba dRDha bane che. anubhavajanyasaMskArathI janyasmaraNanI jema, cid dRDhatara saMskAradvArA smaraNottarasmaraNa thatuM hovAthI 143
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaraNanI pratye anubhavatvena ja kAraNa mAnavAmAM koI vinigamanA nathI. tethI jJAnatvena paNa kAraNatA mAnavI joIe- e kahevuM yukta nathI. kAraNa ke vizeSadharmeza (vyApyadharmaNa) kAraNatAmAM vyabhicAra jaNAto na hoya to, sAmAnyadharmaNa (vyApakarmaNa) tadavacchinnane anyathAsiddha manAya che. anyathA vyApyadharmaNa kAraNatAmAM vyabhicAra na jaNAya to paNa vyApakadharmeNa tadavacchinnane kAraNe mAnIe to bhramaNadvArA daMDatvene daMDamAM manAtI kAraNatA dravyatvena paNa mAnavAno prasaMga Avaze. tethI daMDatvena (vyApyadharmaNa) ghaTanirUpitadaMDaniSTakAraNatAmAM vyabhicAranuM jJAna na hovAthI tAdazakAraNatA dravyatvena nathI manAtI. paraMtu tena rUpeNa (vyApakadharmaNa) daMDamAM anyathAsiddhi manAve che. AvI ja rIte smaraNanI pratye paNa anubhava-na saMskAra dvArA anubhavamAM kAraNatA manAya che ane jJAnatvena anyathAsiddhi manAya che. smaraNottarasmaraNasthaLe paNa sva (anubhava) anya saMskAravandra saMbaMdhathI anubhava vidyamAna hovAthI anubhavatvena kAraNatAmAM vyabhicAra nathI.' e muktAvalI bhaNanArane samajAvavAnI AvazyakatA nathI. yadyapi smaraNottara - smaraNa sthaLe vaccenA smaraNothI saMskAranAzanI zaMkAthI tAdeza saMskAravantasaMbaMdhathI anubhavanI vidyamAnatAmAM zaMkA thavAthI vyabhicAranI zaMkA saMbhave che. paraMtu A rIte AntarAlika smaraNone saMskAranAzaka mAnavAthI anaMta saMskAronI ane tenA nAzanI kalpanA karavI paDe che. tethI tenI apekSAe lAghavathI caramasmaraNane ja saMskAranI pratye nAzaka manAya che. AthI samajI zakAya che ke AntarAlika smaraNamAM saMskAranAzakatvanI zaMkA thAya evo saMbhava na hovAthI vyabhicArasaMzayano saMbhava nathI. AthI vizeSanuM anyatra anusaMdhAna karavuM. 84 // iti kArikAvalImuktAvalIvivaraNe smRtinirUpaNam // 144
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarikaavlii| sAkSAtkAre sukhAdInAM, karaNaM mana ucyate / ayogapadyAjjJAnAnAM, tasyA'Nutvamihocyate // 85 / / muktAvalI / idAnIM kramaprAptaM mano nirUpayitumAha-sAkSAtkAre iti / etena manasi pramANaM darzitam / tathAhi-sukhasAkSAtkAra: sakaraNako janyasAkSAtkAratvAt cAkSuSasAkSAtkAravadityanumAnena manasaH karaNatvasiddhiH / na caivaM duHkhAdisAkSAtkArANAmapi karaNAntarANi syuriti vAcyam / lAghavAdekasyaiva tAdRzasakalasAkSAtkArakaraNatayA siddheH / evaM sukhAdInAmasamavAyikAraNasaMyogAzrayatayA manasaH siddhirbodhavyA // . tatra manaso'Nutve pramANamAha-ayogapadyAditi / jJAnAnAM cAkSuSarAsanAdInAM, yaugapadyamekakAlotpattirnAstItyanubhavasiddham / tatra nAnendriyANAM satyapi viSayasannidhAne yatsambandhAdekenendriyeNa jJAnamutpadyate yadasambandhAcca parairjJAnaM notpAdyate tanmanaso vibhutve cAsannidhAnaM na sambhavatIti na vibhu manaH / na ca tadAnImadRSTavizeSodbodhakavilambAdeva tajjJAnavilamba iti vAcyam / tathA sati cakSurAdInAmapyakalpanApatteH / na ca dIrghazaSkulIbhakSaNAdau nAnAvadhAnabhAz2AJca kathamekadA nAnendriyajanyajJAnamiti vAcyam / manaso'. tilAghavAt tvarayA nAnendriyasambandhAnnAnAjJAnotpatteH / utpalazatapatrabhedAdAviva yaugapadyapratyayasya bhrAntatvAt / na ca manasaH saGkocavikAsazAlitvAdubhayopapattirastviti vAcyam / nAnAvayavatannAzAdikalpane gauravAllAghavAniravayavasyANurUpasyaiva manasaH kalpanAditi saGkSapaH // 85 // .. // iti siddhAntamuktAvalyAM dravyanirUpaNam // 0 0 145
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaraNa AtmanirUpaNanA prasaMge prasaMgathI buddhinuM vistArapUrvaka nirUpaNa karIne have dravyanirUpaNanA kramAntargata mananuM nirUpaNa kare che. - sAkSAtkAra... ityAdi kArikAthI. manodravyanuM sAkSAtkArakaraNatvena nirUpaNa karavAnuM prayojana jaNAve che muktAvalImAM tena... ityAdi graMthathI. Azaya spaSTa che ke, 'muddhasAkSAtkAra: sakaraNako janyasAkSAtkAratvAt cAkSuSasAkSAAvavuM" A anumAnathI sukhaviSayakasAkSAtkAramAM sakaraNakatvanI siddhi thAya che. tyAM cakSurAdinuM karaNatva bAdhita hovAthI sukhasAkSAtkAranA karaNa tarIke manodravyanI kalpanA karAya che. yadyapi A rIte sukhasAkSAtkAranA karaNa tarIke manodravyanI kalpanA karIe to ukatAnumAnanI jema duHkhAdisAkSAtkArapakSaka tAdazAnumAnathI duH khAdisAkSAtkAranA karaNa tarIke manobhinna bIjA dravyone mAnavAno prasaMga Avaze. paraMtu sukhaduH khAdinA sAMkSAtkAranA karaNa tarIke mana vagere aneka dravyonI kalpanA karavAmAM gaurava hovAthI lAghavathI sukhaduH khAdisAkSAtkAranA karaNa tarIke eka manodravyanI ja kalpanA karAya che. AvI ja rIte 'sukhaduHkhAdisAkSAtkAra: sAsamavAyikAraNako bhAvakAryatvAd ghaTAviT' A anumAnathI siddha thayelA tAdazasAkSAtkAranA asamavAyikAraNa AtmasaMyoganA Azraya tarIke manodravyanI kalpanA karavAmAM Ave che. asamavAyikAraNanA svarUpanuM anusaMdhAna karavAthI samajI zakAze ke sukhAdisAkSAtkAranuM asamavAyikAraNa AtmasaMyoga ( AtmamanaH saMyoga) che. tenA apara saMbaMdhI tarIke anya avibhudravyone mAnI zakAya evuM na hovAthI manodravyanI kalpanA karavAmAM Ave che. 146 -
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ manodravyanA aNuparimANane siddha karavA mATe kArikAvalImAM 'yauLapadyAr..' ityAdi grantha che. enA Azayane spaSTa kare che jJAnAnAM... ityAdi graMthathI. Azaya e che ke, cAkSuSAdi (cAkSuSa-pratyakSAdi) jJAno ekakAlamAM thatAM nathI, paraMtu kramika thAya che. e anubhavasiddha che. tyAM aneka indriyono viSayanI sAthe saMbaMdha hovA chatAM jenA saMbaMdhanA kAraNe eka indriyathI jJAna thAya che, ane jenA saMbaMdhanA abhAve bIjI indriyo jJAnane utpanna karatI nathI, te manodravyane vibhu mAnI zakAze nahIM. kAraNa ke manodravyane vibhu mAnIe to dareka indriyonI sAthe manano saMyoga hovAthI indriyamananA saMyogathI ane tenA abhAvathI anukrame jJAna ane jJAnAbhAva je upapanna thAya che, te thaI zakaze nahIM. tethI manane vibhu mAnatA nathI.`paraMtu aNu mAne che. jethI je vakhate je indriyanI sAthe manano saMyoga hoya che, te vakhate te indriyamananA saMyogathI jJAna thAya che. ane anya indriyathI, tenI sAthe manano saMyoga na hovAthI jJAna thatuM nathI. A rIte jJAnanI kramikotpatti manane aNu mAnavAthI upapanna thAya che. yadyapi nAnAindriyone ekakAlamAM viSayanI sAthe saMbaMdha hovA chatAM te vakhate adRSTavizeSa svarUpa udbodhaka na hovAthI nAnAindriyothI eka kAlamAM nAnAjJAnotpattine nivArI zakAya che. paraMtu A rIte to cakSurAdi indriyone paNa cAkSuSAdinI pratye kAraNa mAnavAnI AvazyakatA nahIM rahe. kAraNa ke cAkSuSAdijJAna ane tenA abhAvanI upapatti paNa cakSurAdiindriyonI kalpanA vinA adRSTavizeSa svarUpa udbodhaka ane tenA abhAvathI thaI zake che. ''dIrghazakhulI (moTI kaDaka purI) khAtI vakhate aneka upayogavAlA jIvone nAnAindriyothI eka ja kAlamAM je nAnAjJAna thAya che te, manane aNu mAnavAthI eka ja kAlamAM nAnAindriyonI sAthe 147 -
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ manano saMyoga na hovAthI nahIM thAya.' AvI zaMkA yogya nathI. kAraNa ke mana atyanta laghu (aNu) hovAthI zIdhrapaNe nAnAIdriyonI sAthe saMbadha thatuM hovAthI nAnAjJAnanI utpattimAM bAdha nathI. avyavahita (vyavadhAnarahita) kAlamAM nAnAjJAna utpanna thayelA hovAthI; u5lazatapatro bhedanakriyAmAM jevI rIte yaugapadyano bhrama thAya che, tevo bhrama dIrghazakhulIbhakSaNa sthaLe paNa nAnAjJAnanI utpattimAM thAya che. arthAt avyavahitakAlotpatti svarUpa doSathI tyAM nAnAjJAnamAM yaugapadyano bhrama thAya che. je utpalazatapatrabhedanakriyAnA daSTAMtathI samajI zakAya che. manodravya saMkoca ane vikAsazAlI hovAthI jyAre mane saMkucita hoya che, tyAre eka indriyathI ekajJAna thAya che. ane jyAre te vikasita hoya che, tyAre nAnA IndriyanI sAthe teno saMbaMdha thavAthI nAnAjJAno thAya che. A rIte jJAnanA ayaugapadya ane yaugapadya ubhayanI upapatti thAya che; A pramANenI mImAMsakonI mAnyatA barAbara nathI. kAraNa ke avayavanI taratamatA vinA mananI tAdaza saMkoca-vikAsazAlitA saMbhavita nathI. tethI mananI tAdaza avasthAnusAre tenA nAnA avayava tathA tenA vinAza AdinI kalpanAmAM gaurava hovAthI lAghavathI manane aNu manAya ahIM e yAda rAkhavuM joIe ke cAkSuSAdijJAnonA ayaugapadyanA kAraNe manane aNu manAya che. yadyapi manane viSNu mAnyA pachI paNa cAkSuSAdijJAnotpattinI pratye anubhavanusAra tadanyajJAnasAmagrIne pratibaMdhaka mAnIne jJAnonA yaugapadyanuM nivAraNa karI zakAya che. paraMtu tAdezapratibadhyapratibaMdhakabhAvamAM gaurava hovAthI manane vibhu mAnatA nathI. yadyapi pUrve jaNAvyA mujaba tvamanoyoga jJAnamAtranI pratye kAraNa hovAthI cAkSuSapratyakSanA kAlamAM 148
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ tvAcapratyakSano prasaMga manane aNu mAnyA pachI paNa durvAra che. paraMtu tyAM.bIjo koi upAya na hovAthI tvAcapratyakSanI pratye cAkSuSapratyakSanI sAmagrIne pratibaMdhaka manAya che. jethI cAkSuSapratyakSanA kAlamAM tvAcapratyakSano prasaMga Avato nathI. athavA jJAnasAmAnyanI pratye tvaDmanoyoga kAraNa ja nathI. jethI tAdaza cAkSuSasAmagrIne tvAcapratyakSanI pratye pratibaMdhaka mAnavAnI AvazyakatA nathI. jJAnasAmAnyanI pratye tvaGgamanaH saMyogane kAraNa na mAnIe to suSuptikAlamAM jJAnotpattino prasaGga Avaze. e zaMkAnuM nivAraNa pUrve ja karyuM che... ityAdi anusaMdheya che. e jaNAvavA mATe 'ti sakSepaH' A pramANe jaNAvyuM che. // iti kArikAvalImuktAvalIvivaraNe dravyanirUpaNam // 00 149
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
Page #154
--------------------------------------------------------------------------