________________
શક્તિ, કૃતિમાં મનાય છે, જે ચૈત્રાદિમાં પ્રકારરૂપે ભાસિત થાય છે. જેથી પ્રથમાન્તપદાર્થમુખ્યવિશેષ્યક શાબ્દબોધને માનનારા મૈયાયિકોના મતે ‘‘વર્ત્તમાનજાતીનપાાનુભૂતતિમાનુ પાવચ્છિન્નશ્ચત્ર:' ' ઇત્યાઘાકારક શાબ્દબોધ થાય છે.
આ રીતે ‘ચૈત્રઃ પવૃતિ' ઇત્યાદિ સ્થળે આખ્યાત પ્રત્યયાર્થ કૃતિ માનીએ તો આખ્યાત પ્રત્યયથી કર્તાનું અભિધાન ન હોવાથી અનભિહિતકર્તાવાચક ‘ચૈત્ર’ નામને તૃતીયા વિભક્તિ થશે. આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે ‘તુતુંબેત્યમૂતાિળે' ઇત્યાદિ સૂત્રોથી અનભિહિતક વગેરે વાચક નામોને તૃતીયા વગેરે વિભક્તિ થાય છે. એનો અર્થ એ છે કે જ્યાં આખ્યાત પ્રત્યયથી કર્રાદિગત એકત્વાદિ સંખ્યાનું અભિધાન થતું નથી, ત્યાં કર્માદિવાચક તે તે નામોને તૃતીયાદિ વિભક્તિ થાય છે. ‘ચૈત્રઃ પવૃતિ' ઇત્યાદિ સ્થળે આખ્યાત પદથી કર્તુગત (ચૈત્રવૃત્તિ) એકત્વ સંખ્યાનું અભિધાન થયું હોવાથી ‘ચૈત્ર’ નામને તૃતીયા નથી થતી. પરન્તુ નામાર્થમાં થનારી પ્રથમા વિભક્તિ થાય છે. આશય એ છે કે વ્યાકરણ કે, બુકો ભણેલા સૌ કોઈ જાણે છે કે કર્ત્તરિ પ્રયોગમાં કર્તાને પ્રથમાં વિભક્તિ થાય છે. અને કર્મને દ્વિતીયા વિભક્તિના પ્રત્યયો લાગે છે. જ્યારે કર્મણિ પ્રયોગમાં કર્મને પ્રથમા અને કર્તાને તૃતીયા વિભક્તિના પ્રત્યયો લાગે છે. કારણ કે કર્ત્તરિ પ્રયોગમાં અને કર્મણિ પ્રયોગમાં ક્રમશઃ ક્ર્મ અને કર્મ તેમજ તગત સંખ્યા આખ્યાત પ્રત્યયથી અભિહિત હોય છે. અને અનભિહિતકર્તાદિવાચક નામોને જ તે તે સૂત્રથી તૃતીયાદિ વિભક્તિના પ્રત્યયો લાગે છે. પરંતુ આખ્યાત પદનો અર્થ કૃતિ માનીએ તો કર્તાનું અભિયાન ન હોવાથી ‘ચૈત્ર વ્રુતિ’ઇત્યાદિ સ્થળે અનભિહિતકર્તાવાચક નામને તૃતીયાનો પ્રસંગ આવશેએ શંકાકારનું કહેવું છે. એના સમાધાનમાં સમાધાન કરનારે જણાવ્યું છે કે કર્તૃવાચકાદિ નામોને તૃતીયાદિ વિભક્તિ થવામાં
८७
