________________
યદ્યપિ સત્પ્રતિપક્ષ સ્થળે પણ વિરુદ્ધની જેમ જ હેતુ સાધ્યાભાવનો સાધક હોવાથી સત્પ્રતિપક્ષ અને વિરુદ્ધમાં કોઈ ભેદ નહીં રહે. પરંતુ સત્પ્રતિપક્ષ સ્થળે પ્રતિહેતુ અર્થાત્ પ્રતિકૂલ બીજો હેતુ સાધ્યાભાવનો સાધક હોય છે. અને વિરુદ્ધ સ્થળે તે જ હેતુ સાધ્યાભાવનો સાધક હોય છે એટલી' વિશેષતા છે. ‘ ‘વિરુદ્ધ અને સત્પ્રતિપક્ષ સ્થળે ‘સાધ્યાભાવસાધકત્વ' આ એક જ દૂષકતાબીજ હોવાથી, કેવલ હેતુના ભેદથી હેત્વાભાસને ભિન્ન માનવામાં ઔચિત્ય નથી. અન્યથા જ્યાં અન્વયિહત્વન્તરથી અને વ્યતિરેકિહત્વન્તરથી સત્પ્રતિપક્ષ સ્થળે અનુમિત્યાદિનો પ્રતિરોધ થયો હોય ત્યાં પણ હેત્વાભાસને ભિન્ન માનવાના પ્રસંગથી હેત્વાભાસની અધિકતા થશે.'' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. વિરુદ્ધસ્થળે જે હેતુ સાધ્યાભાવનો સાધક હતો, તેનો સાધ્યસાધકન્વેન ઉપન્યાસ કરવાથી વિરુદ્ધહેતુના પ્રયોક્તાની અશક્તિવિશેષનું, વિરુદ્ધ હેતુ ઉત્થાપન કરે છે. સત્પ્રતિપક્ષ સ્થળે સાધ્યાભાવસાધકહેત્વન્તર હોવાથી તાદશ અસામર્થ્યવિશેષનું ઉત્થાપન ન હોવાથી વિરુદ્ધ અને સત્પ્રતિપક્ષનો ભેદ છે.
मुक्तावली ।
सत्प्रतिपक्षः साध्याभावव्याप्यवान्पक्षः । अगृहीताप्रामाण्यकसाध्यव्याप्यवत्त्वोपस्थितिकालीनागृहीताप्रामाण्यकतदभावव्याप्यवत्त्वोपस्थितिविषयस्तथेत्यन्ये । अत्र च परस्पराभाव - व्याप्यवत्ताज्ञानात् परस्परानुमितिप्रतिबन्धः फलम् ।
अत्र केचित् यथा घटाभावव्याप्यवत्ताज्ञानेऽपि घटचक्षुः संयोगे सति घटवत्ताज्ञानं जायते, यथा च शङ्ख, सत्यपि पीतत्वाभावव्याप्यशङ्खत्ववत्ताज्ञाने, सति पित्तादि दोषे पीतः शङ्ख इति धीः, एवं कोटिद्वयव्याप्यदर्शनेऽपि कोटिद्वयस्य प्रत्यक्षरूपः संशयो भवति, तथा सत्प्रतिपक्षस्थले संशयरूपानुमितिर्भवत्येव यत्र चैककोटिव्याप्यदर्शनं तत्राधिकबलतया द्वितीयकोटिभानप्रतिबन्धान्न संशयः फलबलेन
પર
-
