________________
ઘટાદિમાં વૃત્તિ ન હોવાથી અસાધારણ છે- એવું કહે છે, પણ તે બરાબર નથી. એ વસ્તુને દિનકરી-રામરુદ્રીથી જાણી લેવી.
અત્યંન્તાભાવના અપ્રતિયોગિસાધ્યાદિ છે જેના એવા હેતુને અનુપસંહારી કહેવાય છે. 'સર્વમિધેય પ્રમેયાત્' અહીં પક્ષ સાધ્ય અને હેતુ અનુક્રમે તાદાત્મ્ય, સ્વરૂપ અને સ્વરૂપસંબંધથી સર્વત્ર વૃત્તિ હોવાથી તે બધા અત્યન્તાભાવના અપ્રતિયોગી છે. તેથી પ્રમેયત્વ હેતુ અનુપસંહારી છે. હેતુમાં અત્યન્તાભાવના અપ્રતિયોગિત્વના જ્ઞાનથી સાધ્યામાવવ્યાપીમૂતામાવપ્રતિયોશિત્વ રૂપ વ્યતિરેકવ્યાપ્તિજ્ઞાનનો પ્રતિબંધ થાય છે. યદ્યપિ ‘ટોઽમિધેયઃ પ્રમેયત્વાર્' અહીં પણ સાધ્ય અને હેતુ અત્યન્તાભાવના અપ્રતિયોગી છે. પરંતુ પક્ષ તાદશ ન હોવાથી પક્ષભિન્ન પડાદિમાં અન્વયવ્યાપ્તિનું ગ્રહણ થાય છે. તેથી તેને લઈને અનુમિતિ થઈ શકે છે. આથી સમજી શકાય છે કે, અનુપસંહારી સ્થળે કેવલાન્વચિપક્ષકત્વ હોવું જરૂરી છે. તર્કસંગ્રહમાં આ જ આશયથી અન્વય અને વ્યતિરેકદષ્ટાન્તથી રહિત હેતુને અનુપસંહારી કહ્યો છે. તાદશ વિવક્ષાથી યદ્યપિ ‘સર્વમનિત્યં પ્રમેયત્વાનૂ' અહીં પ્રમેયત્વ હેતુ પણ અનુપસંહારી છે. પરંતુ અહીં તો તેવી વિવક્ષા ન હોવાથી ‘સર્વમનિત્ય પ્રમેયાત્' આ સ્થળનો અનુપસંહારી તરીકે ઉલ્લેખ નથી કર્યો. અહીં પૂર્વપક્ષાભિમત અને સિદ્ધાન્તપક્ષાભિમત અનુપસંહારીના લક્ષણોનું અનુસંધાન કરવું જોઈએ.
સાધ્યના વ્યાપકીભૂતઅભાવના પ્રતિયોગીને વિરુદ્ધ કહેવાય છે. ‘શબ્દો નિત્યઃ કૃતાર્' અહીં સાધ્યનિત્યત્વનો વ્યાપકીભૂતઅભાવકૃતકત્વાભાવના પ્રતિયોગી ‘કૃતકત્ત્વ’ હેતુને વિરુદ્ધ કહેવાય છે. વિરુદ્ધહેતુ સ્થળે ‘સાધ્યામાવવ્યાપ્યહેતુમાન્વક્ષઃ’ ઇત્યાકારક જ્ઞાનથી, સાધ્યાભાવગ્રહ (અનુમિતિ) સામગ્રીવિષયા ‘સાધ્યવાન્ પક્ષ ઇત્યાકારક અનુમિતિ વગેરેનો પ્રતિબંધ થાય છે.
>
૫૫
