________________
સ્મારિકી શક્તિ મનાય છે. પુરાય પોષ... ઇત્યાદિ સ્થળે ગદ્ગાતીરમાં લાક્ષણિક-રૂમ પદસમભિવ્યાહતશક્ત ઘોષપદ; રૂમ પદસ્મારિતલદ્યાર્થગદ્ગાતીરવિષયકશાબ્દબોધનું જનક છે. આથી સમજી શકાય છે કે શક્તિલક્ષણાન્યતરસંબંધથી છેતરપદાર્થમાં અન્વિત જે સ્વશwાર્થ ત– વિષયકશાબ્દબોધની પ્રત્યે પદોનું સામર્થ્ય છે. ડ્રિય ઘોષઃ અહીં લક્ષણાસંબંધથી ઉપસ્થિત ઈતરપદાર્થતીમાં અન્વિત જે સ્વ (ઘોષ) શક્યાર્થ ઘોષ છે, તવિષયકશાબ્દબોધની પ્રત્યે રોષ પદનું સામર્થ્ય છે. આવી જ રીતે અન્યત્ર પણ લક્ષણા સ્થળે પદોના સામર્થ્યને વિચારવું. નવીન વુમતિઃ પશુઈત્યાદિ સર્વ લાક્ષણિક સ્થળે લાક્ષણિકર્થ બોધના અનુરોધથી લાક્ષણિકપદોમાં પણ આનુભાવિકી શક્તિ જે આશયથી માને છે; તે આશય અન્યત્ર અનુસંધેય છે.
‘શક્યસંબંધને લક્ષણા માનીએ તો વાક્યનો શક્ય અર્થ ન હોવાથી વાક્યમાં લક્ષણા માની શકાશે નહીં. આ પ્રમાણેના, વાક્યલક્ષણાવાદી મીમાંસકોના આક્ષેપનો ઈષ્ટાપત્તિથી પરિહાર કરવા કહે છે – વીવે તુ... ઇત્યાદિ. આશય સ્પષ્ટ છે કે પદસમૂહ સ્વરૂપ વાક્યમાં શક્તિ ન હોવાથી વાક્યના શક્યાર્થની અપ્રસિદ્ધિના કારણે તત્સંબંધસ્વરૂપ લક્ષણા પણ વાક્યમાં મનાતી નથી. શક્તિની જેમ લક્ષણા પણ વાક્યમાં નહીં માનવાનું ઈષ્ટ જ છે. યદ્યપિ આ રીતે પદમાં જ લક્ષણા માનીએ અને વાક્યમાં લક્ષણાને ન માનીએ તો જ્યાં અમીરાયાં નર્દી ઘોષઃ' આવો પ્રયોગ છે, ત્યાં નવી પદ નદીતીરમાં લાક્ષણિક હોવાથી લક્ષ્યાંકદેશ નદીમાં અભેદસંબંધથી ગભીર પદાર્થનો અન્વય થાય છે. તેથી “પાર્થ પાર્થનાન્વેતિ'... ઇત્યાદિ નિયમનો ભંગ થાય છે. તેથી વાક્યમાં લક્ષણા માનવી જોઈએ. પરંતુ ‘વૈત્રી પુનમ્' ઇત્યાદિની જેમ અહીં લક્ષ્યાર્થકદેશ નદીની સાથે ગભીર પદાર્થનો અન્વય થઈ શકે
૧૧૦
