________________
|તિ સિદ્ધાન્તમુwવત્યામનુમાનપરિષ્કઃ ||
૦૦
: વિવરણ : હેત્વાભાસસામાન્યનું નિરૂપણ કરીને હેત્વાભાસવિશેષનું મૂલમાં નિરૂપણ કરે છે – માદ્ય: સાધારતુ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી - કારિકાવલી તથા મુકતાવલીનો અહીંથી માંડીને આ પરિચ્છેદના અંત સુધીનો ગ્રંથ વિવૃતપ્રાયઃ છે. પૂર્વગ્રંથના અનુસંધાનથી તે સમજી શકાય છે. હેત્વાભાસના નિરૂપણના પ્રારંભે જ પૃ. નં. પ૪માં જણાવ્યા મુજબ કારિકાવલીમાં જણાવેલ હેત્વાભાસવિશેષના લક્ષણોમાં જે રીતે દોષોની સંભાવના છે, તે રીતે તેનું અનુસંધાન સ્વયં કરવું જોઈએ. કારણ કે પૂર્વાપરગ્રંથના તાત્પર્યને જાણ્યા પછી તે અશક્ય નથી. તેથી હવે પછીના આ પરિચ્છેદના અંત સુધીના મુક્તાવલી ગ્રંથનું, કેટલાક સ્થળોને છોડીને સામાન્યત: વર્ણન છે.
ચઃ સાક્ષ તિા સપક્ષ-વિપક્ષવૃત્તિ.... ઇત્યાદિ. સપક્ષ અને વિપક્ષવૃત્તિ હેતુને સાધારણવ્યભિચારી કહેવાય છે. ત્યાં નિશ્ચિતસાધ્યવાનને સપક્ષ કહેવાય છે. અને સાધ્યવથી ભિન્નને વિપક્ષ કહેવાય છે. સપક્ષવૃત્તિત્વની વિવક્ષા ન કરીએ તો શબ્દો નિત્યઃ કૃતિત્વીક્ ઈત્યાદિ સ્થળે વિપક્ષ ઘટાદિવૃત્તિ કૃતકત્વાદિ વિરુદ્ધ હેતુમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. તેથી પક્ષવૃત્તિત્વની વિવક્ષા કરી છે. વિરુદ્ધ કૃતકત્વાદિ; ગગનાદિસપક્ષમાં વૃત્તિ ન હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. અથવા લાઘવથી માત્ર વિપક્ષવૃત્તિત્વ' ની જ વિવક્ષા કરવી. સપક્ષવૃત્તિત્વ ની વિવક્ષાના અભાવમાં ‘વિપક્ષવૃત્તિત્વ' આ લક્ષણ વિરુદ્ધસાધારણ હોવા છતાં વિરુદ્ધ અને સાધારણવ્યભિચારની દૂષકતાના બીજનો ભેદ હોવાથી વિરુદ્ધ અને સાધારણ ભિન્ન ભિન્ન છે. સાધારણજ્ઞાન; અવ્યભિચારજ્ઞાનમાં અને વિરુદ્ધજ્ઞાન; સાધ્યસામાનાધિકરણ્યના જ્ઞાનમાં પ્રતિબંધક છે.
૭૩
