________________
કાલાવચ્છેદેન અનુમિતિ, અનુભવસિદ્ધ હોવાથી બાધજ્ઞાનમાં પણ તદ્દેશ અને કાલાવચ્છેદેન જ પ્રતિબંધકતા મનાય છે. ઉત્પત્તિકાલાવચ્છેદેન ગંધ ન હોવાથી પ્રકૃતસ્થળે બાધ છે જ. બાધઘટક સાધ્યાભાવમાં પ્રતિયોગિવૈયધિકરણ્યના નિવેશનું કોઈ પ્રયોજન નથી. એ સ્વયં વિચારવું.
‘આ રીતે બાધાદિજ્ઞાનની જેમ જ વ્યભિચારાદિના વ્યાપ્ય સાધારણાદિજ્ઞાનમાં પણ અનુમિતિતત્કરણાન્ય – તરનિષ્ટપ્રતિબધ્ધતાનિરૂપિતપ્રતિબંધકતા હોવાથી તેને પણ (વ્યભિચારાદિવ્યાપ્યને પણ) હેત્વાભાસાન્તર માનવા જોઈએ.’ આ શંકાનું સમાધાન કરતા કહે છે - વાધતવ્યાપ્યમિન્ના... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી આશય એ છે કે બાધ અને તદ્વ્યાપ્યસત્પ્રતિપક્ષથી ભિન્ન જે વ્યભિચારાદિ હેત્વાભાસો છે, તેના વ્યાપ્ય સાધારણાદિનો વ્યભિચારાદિમાં જ સમાવેશ કર્યો છે. તેથી હેત્વાભાસોની અધિકતા નથી. અન્યથા હેત્વાભાસોના પશ્ચાધિક્યનો પ્રસંગ આવત. પિ બાધમાં જ તેના વ્યાપ્ય સત્પ્રતિપક્ષનો પણ સમાવેશ શક્ય હોવાથી પચ્ચહેત્વાભાસની ન્યૂનતા થાય છે. પરન્તુ સ્વતન્ત્રચ્છમુનિએ બાધ અને સત્પ્રતિપક્ષનો જુદો જુદો ઉપદેશ કર્યો હોવાથી બાધ અને સત્પ્રતિપક્ષ ભિન્ન જ છે. તેથી ન્યુનતાનો પ્રસંગ નહીં આવે. ‘‘બાધ અને તદ્વ્યાપ્યભિન્ના અહીં ‘તવ્યાપ્ય’ પદનો નિવેશ યોગ્ય નથી. કારણ કે ‘તવ્યાપ્ય’ પદના નિવેશથી એ અર્થની પ્રતીતિ થાય છે કે તદ્દવ્યાપ્યભિન્નવ્યભિચારાદિના વ્યાપ્યોનો સમાવેશ વ્યભિચારાદિમાં થાય છે. અને તવ્યાપ્યના વ્યાપ્યનો સમાવેશ તદ્દવ્યાપ્યમાં થતો નથી. પરન્તુ આ અર્થ મુજબ, સપ્રતિપક્ષના વ્યાપ્યનો સમાવેશ, સત્પ્રતિપક્ષમાં ન કરીએ તો હેત્વાભાસની અધિકતાનો પ્રસંગ આવશે. તેથી તેના નિવારણ માટે તવ્યાપ્યના વ્યાપ્યનો સમાવેશ પણ તાપ્યમાં કરવો જોઈએ. જે ‘તવ્યાપ્ય’
७०
