________________
पदजन्यपदार्थस्मरणं व्यापारः । अन्यथा पदज्ञानवतः प्रत्यक्षादिना पदार्थोपस्थितावपि शाब्दबोधापत्तेः । तत्राऽपि वृत्त्या पदजन्यत्वं बोध्यम् । अन्यथा घटादिपदात् समवायसम्बन्धेनाकाशस्मरणे जाते आकाशस्याऽपि शाब्दबोधापत्तेः । वृत्तिश्च शक्तिलक्षणान्यतरसम्बन्धः । अत्रैव शक्तिज्ञानस्योपयोगः । शक्तिग्रहाभावे पदज्ञानेऽपि तत्सम्बन्धेन तत्स्मरणानुपपत्तेः । पदज्ञानस्य हि एकसम्बन्धिज्ञानविधयाऽर्थस्मारकत्वम् ।
- વિવરણશાબ્દબોધના પ્રકારને-સામગ્રીને બતાવે છે-કારિકાવલીમાં વિજ્ઞાને તુ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. ત્યાં ‘તુ' પદ ‘વ’ કારર્થક હોવાથી તવ્યવચ્છેદ્ય પદાર્થ જણાવે છે-મુક્તાવલીમાં ન તુ જ્ઞાયમાન... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે શાબ્દબોધની પ્રત્યે પદજ્ઞાન જ કરણ છે. જ્ઞાયમાનપદને કરણ માનવાનું બરાબર નથી. કારણ કે મૌન પણે પદોચ્ચાર વિના વંચાતા શ્લોકાદિ સ્થળે તેમ જ દ્વિત્વાદિ સંખ્યાને જણાવનારી હસ્તાદિ ચેષ્ટા સ્થળે લોકાદિપદાર્થનો બોધ થાય છે. શાબ્દબોધની પ્રત્યે જો જ્ઞાયમાનપદને કરણ માનીએ તો આવા સ્થળે પદોનો અભાવ હોવાથી શાબ્દબોધ નહીં થાય. તેથી જ્ઞાયમાનપદને કરણ માન્યા વિના પદજ્ઞાનને જ શાબ્દબોધની પ્રત્યે કરણ માનવું જોઈએ. મૌનિશ્લોકાદિ સ્થળે લિપ્યાદિ, પદના સ્મારક હોવાથી પદનું સ્મરણાત્મક જ્ઞાન થતું હોવાથી પદના અભાવમાં (શ્રયમાણપદના અભાવમાં) પદજ્ઞાન છે જ. શાબ્દબોધની પ્રત્યે “પાર્થધી’ વ્યાપાર છે. તે પદાર્થથી
ગીપાર્થસાળત્મિ' જાણવી. માત્ર પદાર્થસ્મરણને વ્યાપાર કહીએ તો પદજ્ઞાનવાન્ પુરુષને ચક્ષુઃસંયોગાદિજન્ય ઘટાદિના પ્રત્યક્ષથી ઘટાદિપદાર્થોપસ્થિતિ થાય ત્યારે પણ શાબ્દબોધની આપત્તિ આવશે. તેથી તેના નિવારણ માટે
બન્યત્વ'નો નિવેશ કર્યો છે. પદજન્યત્વ, પદાર્થસ્મરણમાં
૮
.
