________________
સમાસસ્થળે “વિત્ર!' ઇત્યાદિ પ્રયોગોમાં પદાર્થંકદેશમાં પદાર્થનો અન્વય માનીએ તો ઉત્તરપદ જો પદમાં જોવામિ'ની લક્ષણા કરાય છે. અને લક્ષ્યાર્થકદેશ ગોની સાથે ચિત્ર- - પદાર્થનો અભેદાન્વય થાય છે. પરન્ત પદાર્થકદેશમાં પદાર્થનો અન્વય ન માનીએ તો નો પદને ચિત્રગોસ્વામિમાં લાક્ષણિક મનાય છે. અને પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ વિત્ર પદ તાદશ લક્ષણાના તાત્પર્યનું ગ્રાહક મનાય છે. આવી જ રીતે “કાઢવાનો વૃક્ષઃ અહીં વીનર પદને વાનરકર્તકારોહણકર્મમાં લાક્ષણિક મનાય છે અને મારૂઢ પદ તાત્પર્યગ્રાહક મનાય છે. જેથી વાનરર્તુજારોહર્ષિ વૃક્ષ' ઇત્યાકારક બોધ ‘મારૂઢવીના પદથી થાય છે. આવી જ રીતે અન્યબહુવ્રીહિસમાસ સ્થળે સામાસિક ઉત્તરપદને તે તે અર્થમાં લાક્ષણિક મનાય છે. અને પૂર્વપદને તાત્પર્યગ્રાહક મનાય છે. ‘‘મારૂઢવાનરો વૃક્ષ:'' અહીં ‘મારૂઢો વીનરો યમ્' ઇત્યાકારક વિગ્રહવાક્યથી “ચતુર્મ (યોગ્ગાર્મ*) મારોહત્તિ વનડ' ઇત્યાકારક બોધ થાય છે. અને સમાસવાયથી ઉક્તરીતે બોધ થાય છે. કારણ કે ‘બહુવ્રીહિસમાસ સ્થળે વિગ્રહવાક્યથી યાદશવિશેષણવિશેષ્યભાવાપન્નાર્થબોધ થાય છે, તેનાથી વિપરીતવિશેષણવિશેષ્યભાવાપન્નાર્થબોધ સમાસવાક્યથી થાય છે એ નિયમ છે. તેથી વિવક્ષિત બોધની ઉપપત્તિ માટે મારૂઢ પદને આરોહણકર્મમાં અને વાનર પદને આરોહણકર્તામાં લાક્ષણિક માનવાની અપેક્ષાએ ઉપર જણાવ્યા મુજબ વાનર પદને જ વાનરકર્રકારોહણકર્મમાં લાક્ષણિક માનવામાં ઔચિત્ય છે... ઈત્યાદિ અહીં અનુસંધેય છે.
તપુરુષે તુ... ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે, તપુરુષ સમાસ-સ્થળે એ સમાસના પૂર્વપદમાં લક્ષણા કરાય છે. નિપાત (અવ્યયો- ઉપસર્ગ) થી અતિરિક્ત નામાર્થનો ભેદસંબન્યથી (અભેદાતિરિક્ત સંબંધથી) અન્વય નથી
૧૧૨